СОҢ АҢЛАДЫМ..

«Казап утлары» журпальшыц <993 елгы 6 саххъшда Мхх- иссар Хафизоппыи «Ике җаһаипам» дигап асәре басыльш чыккан иде. Шуппал соц редакдмиза бу автор хакында еста- ма мах-ьлүматлар бирүне үтеиеи мвраҗшап итүчеләр булды. Алариыу үтепечеи иска алый, редакции әлеге авториыц ту- хапы Роза Хафизова мзмасып тәкъдим итә.
_ _ ияссәр Хафггзоп Югазы pan- онының Бәйрәкә авылында, ипекәйнең кадерен бело торган. үзс әйтмешли «тәһарәтле. бггсмил- лалы», нык нигезле, ишле балалы игенче гаиләсендә туган. Мияссәр абыймын әтисе Хәмзә (минем бабам) замана сулышын дорсс тоя белә торг ан үткен акыллы, байлыгы белән тирә- юньдә дан тоткан атаклы Хафиз ал-павыт улы иде.
Алты мәхәлләле борышы Бәйрәкә авылын инкыйлаб -җилләре дә. граж-даннар сугышы афәтләре дә читләтеп узмый. Барын күреп, аңлап торган Хәмзә карт доньяларпын ялгыш эздән китүен, крестьяннарга карага уздырыла торган совет сәясәтенең дорсс түгеллеген күнслс белән сизен тора Авылда калган тәкъдирдә улларының киләчәге булмаячагына гиз төшенә. Ничек кенә булса да аларны укытырга, кеше итәргә тырыша. Сшсз баланын бишссс малай ич!
Колхозлар оеша башлауга, Хәмзә карт абзар гулы мал-туарын, әл зә ничә баш атын-сыерларын бар байлыгын «брнгад дворы») га илтеп ябудан курыкмыйча. беренче гәрдән бу гыгг колхозга керә
Бабайның байлыгын талау җәһәтен-нән 1936 елның җәе әле дә хәгеремдә.
Бәйрәкәдә бабай йортында ой тулы кеше Казаннан каникулга Мияссәр абын бс гәп Сә гах абый кайткан (Сәлах абый соңыннан күренекле журналист. Татарстанның һәм Россиянен атказанган мәдәният хезмәткәре булды), һәммәсе иргә гаңнан колхозга ипкә йөриләр \быйлар янына кичләрен дуслары, нитешләре җыйнаа. Шау-гөр килеп клубка чыгалар, шахмат уйныйлар Ишегалды түрендә идән жәяргә дип ярдырган такта осмс тора Абыйларның шахмат уйный, өстендә тезелешеп йоклый торган урыннары Көннәрдән бер көнне икс олау белән килеп, такталарны «брнгад лворыьна алып киттеләр. Бакча коймасына терәтеп, кшг тактадан ясалган бер эскәмия бар иде. Минем йокы урыным Килүчеләр беро- чтан шул эскәмияне дә каерып алдылар. Мина бу бер дә ошамады. «Ник. нигә алалар? Безнеке бит ул такта. Ник бирәсез?» дип өзгәләнүемә каршы Мияссәр абыйның «Шулай кирәк, апаем, бөтен нәрсә уртак хәзер, колхозга кирәк», дип аңлатуын яхшы хәтерлим Бу гаделсезлек минем күңелгә уелып калды.
Мәрхүм бабай мал-туарын, атын- сысрыи җитәкләп алып чыгып киткәндә дә тешен кысып, балаларының кгглә- чәгс хакына түзгән булгандыр Кулак дни илдән г енә сөрмәсеннәр'
Мияссәр абый арала нн чибәре иде Сөрмәле ынгәр күзле, тоз гәүдәле Үзс герекомеш кебек хәрәкәтчән, җор телле. җитез Яшьтәшләре арасында тап-кырлыгы, өлгерлеге белән аерылып тора Бабай аны балалары арасында отыры ярата, анын белән горурлана һәм китәчәгенә зур омегләр баглый ндс Сон Казан хәтле Казанда укый, үзс белән энесе Сәлахны да ияртте Җәй- гәрсн әнә ак якалы күлмәк, кара костюмнар киен Кәҗә тавы буена кайталар (Бешен йорт Кәҗә тавы башында иле.) Гомерендә Бөгелмә каласыннан ары узмаган авыл картының шу
11
161
шындый уллары белән горурланырлы- гы булган билгеле.
Сугышка хәтле мин Мияссәр абыйны соңгы тапкыр 1940 елның җәендә күрдем. Ул Казанда укуын тәмамлап. яшь, чибәр хатыны белән безгә Сарабиккулга килгән иде Минем әти, Мирсәет Хафизов аның ип олы абыйсы Ул партия-совет хезмәткәре иде. Сталинград сугышында һәлак булды.
Хәтеремә ул чакта Мияссәр абый ничектер боек, моңсу булып кереп калыш Армиягә китәр алдыннан безнен белән саубуллашырга килүе иде.
Сугыш башлануга, Мияссәр абыебыз хәбәрсез югалды Бу инде аныц җәһәннәм сукмагына аяк басуы булган. Үзе кебек коралсыз, әзерлексез со-лдатлар белән бергә, сугышнын беренче коннәреидә үк әсирлеккә эләккән. Әсирлек, аннан качу. Белорус урман-нарында партизанлык итү. Динары Бе-лоруссиядән дошманны кугач, сугышта күрсәткән батырлыклары очен күкрәген орден-медальләр бизәгән партизан очен яңа тоткынлык, совет сөргене...
Хәмзә бабай сугышка биш yjnarr озатты. Аларныц ип олысы һәм топ- чеге урыс империясе очен башларын салды Миргасыйм абый сукыраеп, инвалид булып кайтты Мияссәр абый исә сөргендә интекте Уллары белән I орурланып яшәгән Хәмзә бабабыз бу хәсрәтләрне күтәрә алмыйча дөнья куйды.
Сөргеннән кайтканда Мияссәр Ха- физовка 40 яшь иде. Гомеренең иң ма- I у р еллары җәһәннәм базганда узса да, кулыннан эш килә торган булдыклы кеше буларак, югалып калмады. Хатынын. үзе әле беренче генә тапкыр күргән 15 яшьлек улын алып, Азнакайга кайтып урнашты.
Башта төзелештә прораб булып эш-ләде, аннары тон хезмәтенә, мәктәпкә математика укытырга кайтты. Азнакайда үз куллары белән сарай кебек йорт салды, бакча үстерде Соңыннан. пенсиягә чыкканчы, нефтьчеләр әзерли торган техникумның директоры булды.
Мияссәр абый тумыштан горур кеше иде. «Икс җәһәннәм» әсәренең беренче юлларыннан ук горур татар егетенең 1’әсәи җәлладлары белән кылыч чәкештерүе башлана. Әсәрнең герое үзенең дәрәҗәсен, Кеше икәнен нинди генә авыр минутларда да лееннән чы-гармый. сатмый, сатылмый. Мина калса. аның очен рухи газап физик газапларга караганда күп тапкырлар авыррак булгандыр Җәлладлар тоткынның кешелеген, горурлыгын сындырыр очен бернинди җәзалардан да тартынып тормыйлар. Аның ирекле, боек илгә, даһи юлбашчыга, законнарның гаделлегенә ышанычын күңеленнән там- чылап-тамчылап сыгып чыгаралар.
Тоталитар режим илнең бөркеттәй кыю. иң асыл кешеләрен сөргеннәрдә черетә. Әсәрнең герое һәрдаим менә шундый кешеләр белән аралаша, аңла-ша һәм моңа кадәр үзе изге дип ышанып килгән төшенчәләрнең күз буяу икәненә иман китерә. Сөргендә күргәннәре аның йөрәгенә бер йомарлам газап булып укмаша бара Ул газап йомарламы кайчан да булса сүтелергә, шартлап дөньяга чыгарга тиеш иде. «Икс җәһәннәм» әсәре тууын нәкъ шушы газап йомарламының шартлавы дип кабул итәргә кирәктер Аңлашыла ки, бу әсәр донья күрсен очен дсмокра- т ня җилләренең исүе, сулышларның иркенәюе кирәк булган.
Мияссәр абый сөргеннән кайткач, без аиыгг белән сш очраша идек. Ул читтә узган унбиш ел гомерендә үз башыннан кичкән вакыйгалар, гыйбрәтле хәлләр турында тәфсилләп сөйли иде. Әмма ул беркайчан да сыкранмады, сыктамады. Әйтерсең лә вакыйгалар үзәгендә үзе тормаган, бары читтән күзәтеп кенә йөргән. Горур иде. шуңа күрә безнең аны кызгануыбызны да теләми иде.
Аның туган халкына әйтер сүзе, бү-лешәсе уй-фикерләре бар иде Шуңа кү-рә, дөнья мәшәкатьләреннән аз гына арынуга, кулына каләм алды Без аның сугышка хәтле үк әдәбият белән кы-зыксынуын, язарга омтылуын белә ндек. Сугыш вакытында аннан калган калын кулъязма дәфтәрне язу дәфтәре итеп файдалануыбыз әле дә хәтердә саклана.
Мияссәр абый социалистик җәмгыять дигән хәтәр сазлыкта яшәвебезне җәһәннәм газаплары аша узып гошен- гән. Мәскәү сәясәтенең халыкларны нинди һәлакәт чоңгылына алып баруын барыбызга караганда да тирәнрәк аңлаган. Уйлавымча, сөргеннән кайткач, ана безнең кебек караны актай, хакыйкатьне ялганнан асра белми торган алданган кешеләр арасында дәшми яшәү җиңел булмагандыр Аның һәр нәрсәгә, илнең сәясәтенә, чынбарлыкка безнекеннән үзгә фикере, тормыш сы-науларын узган объектив карашы бар иде Республиканың, гагар халкының язмышы зурында сүз чыккайда ул һәр-вакыт «Без болай яшәргә гисш түгел!» ДИН, кистереп әйтә иде.
Рәсәйгә миллион тонналап нефть агызган татар агаеның әлс һаман салам түбәле йортларда, хәерче хәлендә яшәвен күрү һәм тешне кысып күрмә-мешкә салышу анын өчен фаҗига иде
Алтмышынчы еллар азагында ул ат- на-уп кон Займнщеда минем дачада ял ггггс Мин ул чагында «Ялкын» журна-лының баш редакторы булып эшли илем Журнал аша яшь буынны коммунистик рухта тәрбиялибез. Безне бәхетле. иркен тормышка чыгарган партиягә, хөкүмәтебезгә мәдхия җырлыйбыз.
Әлс дә хәтеремдә Талгын гына җәйге кич Мияссәр абый верандада «Ял- кын»ныгг элек чыккан саннарын актарып утыра. СССР төзелүнең ничәнчедер еллыгына багышланган юбилей санын аеруча нг ьтибар белән карап чыкты Журналда 15 союздаш республи-каларның барысына да урый бирелгән. Тырышып, яратып чыгарган матур сап Мияссәр абый журналны карап чыкты ла «Әйбәт булган бу. Татарстан да шушындый союздаш республика була ала иде бит», дип әйтеп куйды Мин. марксизм-ленинизм тәгълиматы буенча хәтта кандидатлык имтиханы тапшырган кеше, ана шундук аңлатма бирергә кирәк гаптым «Союздаш республика булыр очен оч шартның берсе безнең чик буенда булуыбыз зарур». дидем Мияссәр абый башта эндәшми торды Аннары тавышын күтәрми генә: «Безнең чикләрнең Каспий диңгезенә, Әстерханга чыкканын белмисенмени соң. апаем’’!» дин әй ген куйды
Мин гаң калдым. Чынлап та шулай ич! Ничек мнн бу турыда беркайчан да уйланмаганмын?! Казан университеты остсиә. мнн биз әлс Мәскәүдә КПСС ҮК каршындагы Югары партия мәктәбенең журналистика бүлеген, тагын әлс совет журналистикасы гарихы буенча аспирантура тәмамлаган кеше Кызга-нычка күр.), күпме генә укысак та, татар халкы тарихына дәреслекләрдә бары бер генә җөмлә бирелгән иде шул Без, имана балаларга, партия сызган юлдан гына йорергә, ул кушканча гына уйларга ойрәнгәнбез. Яшермим, ул чакта күңел гәбендә Мияссәр абыйның әсирлеккә төшүен гаепләү сыманрак хис яши иде. .
Без бит Зоя Космодемьянская. Александр Матросов багыр гыг га үрнә-гендә тәрбия гәнгән буын Коммунизм тозү идеал гарыиың изгелегенә, партия сәясәтенең хаклыгына чәч бортектәре-безгә кадәр ышанып яши юрган буын Гәрчә Mini, шәхсән,андый ук беркаг гы булмаска iiietii идем кебек Чөнки илленче елларда ук безнең гаилә шәхес культы дигән афәтнең ачысын шактый нык татыган иде. Шәхес культынын ин чәчәк аткан елларында минем 14 яшьлек энем Сарабиккул авылында. Сталинның «ерткычлыгын фаш итүче» «Ленни юлыннан» дигән яшерен оешма оештырып, могез чыгарып күрсәткән иде. Җәзасы: әни партиядән чыгарылды. эшеннән алынды, гаилә тәмам таркатылды. Гаиләгә «ышанычсыз» дигән моһер сугылды. Бәхеткә, мине университеттан чыгармадылар Шулай да ул моһер озак еллар буе минем баш өстендә үткен кылыч булып эленеп торды 1986 елда, архив лар ачылгач. мнн инде пенсиягә киткәч. КГБнып бер хезмәткәре, '•лкән буын чекистларның безнең гаиләгә күрсәткән җәбер-золымнары очен бездән гафу үтенде
Кыскасы, уйланырга нигез булган Мин исә үземне хаклы санап, күп мә-сьәләдә Мияссәр абый белән бәхәскә керәм, аның партия сәясәтен ялгыш аң-лавын исбатларга тырыша идем Ни үкенечле истәлекләр* Анын башыннан кичкәгигәрис якын туган, фикердәш, ни-һаять, язучы буларак, бәйнә-бәйнә сөй-ләтәсе, һәммәсен күңелгә сеңдереп, язын, теркәп барасы булган да бит һаман да шул тәрбиянең берьяклы булуы комачаулаган Мин аның нинди җәһәннәм кичүен, күңелендә нинди тирән җәрәхәт, газап Йомарланып ягуын «Казан углары» журналында «Ике җәһәннәм» әсәрен укыгач кына бәген тирәнлеге белән аңладым. Ул инде гүр иясе булгач
Беренче китабының доньюа чытуы үкенечле булды Мияссәр абыйга аны күрү насыйп булмады Әсәр басылып чыгарга бер ай кала, кинәт пороге ти-бүдән туктады Мина калса, ул китапны готали гар режим җәлладларыннан күргән рәхимсезлек, гаделсезлек очен үзенчәлекле компенсация сыманрак кота иде Юкса, гомум. газап тарый кичкән кешегә бик кечкенә нисбәттән түләү...
Абыем, очарга талпынган кош кебек. үтенең гыйбрәтле ятмышы гурын- да кешеләргә сөйләргә, ятарга омтылып яшәде Ләкин торгынлык ел лары дип бәя алган чорда үте кичергән гыйбрәтле хәлләрне ята да. сөи ли дә алмын. кул-аяк гарын режим богаулаган иде Шугга күрә башта «Сугыш ятим нәрс»н язды Аз гына су гыш гар иркенәеп. ирек җит горе нс.ү башлауга, «Ми тлиогигарнын берсе» дигән зур кү- юмле автобиографик әсәрен язарга ке
рсште. Дөньясын онытып, сәламәтлеге турында уйламыйча, күңелдәгесен кә-газьгә төшерергә мөмкин булганга куана-куана, көне-төне эшләде. Әсәрнең «Ике җәһәннәм» дигән беренче өлешен тәмамларга аз гына калган иде югыйсә. Язмышы бу юлы да аны аямады Утны-суны, җәһәннәм газапларын кичкән йөрәге чыдамады...
Әсәр тәмамланмыйча калды. Әмма ул, совет иле дигән корылмага табынып, ялган эчендә яшәгән һәркемнең күзләрен ача. Әсәрне укыган кеше шовинистик империя түрәләренең дә бернинди әхлак нормалары белән хисаплашмыйча бер гөнаһсыз, намуслы миллионнарча кешеләрне i азаплауларын, урыс булмаган кешеләргә карата аеруча кансызлык, миһербансызлык күрсә-түләрен һәм боларның һәммәсенең им-перия сакчылары өчен гадәт и күренеш икәнен ачык аңлый. Әсәр халкыбызның киләчәге турында җитди уйланырга мәҗбүр итә.
Мпяссәр Хафизов язасы күпме әсәр-ләрен, бүлешәсе күпме уй-фикерләрен үзе белән алып китте Шунысы безнең өчен горурлык: ул Рәсәйнең коточкыч җәһәннәм сазлыгын кичеп тә халкыбыз йөзенә кызыллык китермәде, татарның лаеклы улы булып кала алды. Мин аның изге рухы алдында баш иям. Ми- яссәр Хафизовны п әсәрләре татар әдәбияты тарихында лаеклы урынын алыр дип ышанам.
«Казан утлары» журналына, «Ике җәһәннәм» әсәрен кулъязма хәлендә кулына алып эшкәрткән, укучыларга җиткерү өчен гаҗәеп зур коч куйган талантлы язучы Марсель Галиевкә мә-рхүмнең гаиләсе һәм барлык туганнары исеменнән рәхмәт тә юллыйм