«КЕШЕ КҮҢЕЛЕН МИН ҮТӘЛИ КҮРӘМ...»

Үз ,чо1(Ы1)ны табу җиңел түгел. Тамырлары аның тиранда Тамырлары аның һай. тиранда Ү.лчап булмый ни.лар белан да'
Р ЗАКИРОВ
атар баласына ни җитми дә, нәрсә дип ул һаман чит илләргә, «җиде донья читенә», үзе әйтмешли, читкә ашкына? Нигә соң ул ата- бабасы гомер бакый иген иккән изге, юмарг туган җирләрендә төпләнеп кала алмый7 Ниләр куа адәм баласын? Байлык, күп акча артыннан куып кына гомер уздырып, чабата туздырып йөрмидер бит инде ул?!
Әлеге җитди һәм мәңгелек сораула-рга әле дә топле, төгәл җавап ишеткәнем юк иде... Ә бит күкелдә һаман да шул, ерак балачакта ишеткән, тирән сагышлы, җан-бәгырыге актаргыч «Шахта» кос яңгырап тора. Огә, яндыра, ярсыта ул йорәкне!
_Әлс яңа гына Рифкат Закировнын «Йорәк уты» дигән шигырь китабын укып чыктым (Татарстан китап нәшрияты. Казан 1993 сл). Әйтергә кирәк, мин әлеге сорауларның байтагына җавап таптым. Чөнки бу каләм иясенең кабатланмас үз тормыш һәм иҗат юлы бар. Чөнки аның үз замандашына да, варисларына да әйтеп калдырасы үз сүзе бар!
Урысның кайсыдыр бер фикер иясе әйткән мондый бер афоризмы истә «Пока у человека нет своей биографии, своей судьбы, день рождения главное его торжество» Рифкат Закир ан‘ дыйлардан түгел. 1938 елда жырлы- моңлы Актаныш ягының Усы авылында доньяга килгән шагыйрь җир йозегг күп гизеп, күн күргән җир асларында да булып чыккан Кыскасы, шактый авыр, газаплы гомер юлы үткән, олы тәҗрибәле шәхес ул. Нык бәдәнле, саллы куллы, хор фикерле, киң холыклы ир-ат ул Ялгышмасам. хәзерге буын шагыйрьләре арасында җир топкслсн- нөн, кара күмер базыннан шигърият үренә күтәрелә алган бер генә зат та юк кебек Бу яктан да Рифкат каләмдәшләре «кефир малайлары»ннан байтак аерылып тора
Рифкат шигырьләрен мин алтмы-шынчы еллардан ук беләм, гәрчә бу кызыклы каләм иясе белән танышуым шактый соң сиксәненче еллар башында булды шикелле. Ул вакытта үз яшенә караганда яшьрәк күренгән, пөхтә, затлы киенгән, шакгый елгыр бу егетнең күп еллар буе Пермь өлкәсе. Кизсл күмер бассейнының Грсмячинск (татар анын берсен Киҗсл күмер базы. икенчесен Гәрәмәчи каласы дип йөртә) шәһәрендәге шахталарның берсендә күмер казучы булып ипләгән теген белә идем инде. Ьу хакта мина әлеге шахтер каласында яшәүче врач апам белән шахтер җизнием лә. өлкән абыем шахтер Вәкилнең дә сөйләгәннәре, «Якташ егеткә, әйбәт кеше һәм шаг ыйрьгә сәлам дә әйт1» дип кисәткәннәре бар иде.
Кайчандыр Донбасстан боек Такта-шыбыз горурланып, илһамланып, аягына шахтер галушы киеп, кулына шахтер лампасы тотып кайткан, дип сөйли тарих Шахтерлар ягында шигырь укып кайту күңелле шәйдер инде ул. әлбәттә, тык минем күз а.гдымда үзем белгән дистәдән артык шахтер гора Шуларнык берсе Нәби Дәүли Юк, Гомәр Нәширнеке кебек, балачактагы чәчәк авыруыннан калган шадралар гына бизәми иде аның йөзен Авыз кырыйларында, күз читләрендә, борын канатларында һәм бигрәк тә кулларында җуелмас эз-тап булып Донбассның антрацит ком-тузапы утырган иде
Хәер, шахтер егетнең йорәк уты як-тысында мин үземнең дә якын гуган- кардәш ләремнс т осмсрләдсм
Әтиебез Әхмәг Хаҗиәхмәт углы- н. гц нке абыйсы да Нурулла белән
Т Китап күзәтү
Хөснулла шул ук Кнзсл (Кнжсл) янында Гәрәмәчи (Гремячинск) шахталарында эшләгән. Хөснулла абзый шул тө- тенле-корымлы шәһәрдә вафат та булды. Уллары-кызлары, килен вә оныклары әлс хәзер дә шул корым-террико- нлы калада «күмер казыйлар...»
Әтинең төпчек энекәше Әхмәтзакир да, үги анадан качып, бик яшьли До-нбасска киткән һәм шунда башын җуй-ган...
Әниебез Бибисараның әтисе бабабыз Галиәкбәрнең яшь гомере шул ук Донбасс шахтасында харап булган Галия әби икс ятимә баласы Вагиз абзый белән безнең булачак әнине кочаклап. 21 яшендә тол калган...
Вагиз абзый үзе дә, анык оч улы да. шахтада эшләп пенсиягә чыкканнар.
Кыскасы, «шахта кыйссасы»» мин тагын да дәвам итә алыр идем. Чөнки бүген дә җизнәләрем, туганнарым, ко-даларым күмер шахталарында (Кнзсл, Гремячинск, Караганда, Воркута) руда шахталарында (Магадан, Якутия, Саха) эшләүләрен дәвам итәләр. Монда мин Рифкат Закир үзе яхшы белгән өлкән Вәкил абыем турында гына бер- икс мәгълүмат биреп китәм. Нәкъ Рифкат кебек, ул да армия сафларыннан кайтып, тракторист һөнәре ала, әмма ул чакта колхозда яки лесхозда дисеңме хөкем сөргән тәртипләрдәй гайрәте чигеп, «башын салларга салып», шахтага китә. Ул вакытта инде Гәрәмичи- дә безнең нәсел орлыгы шактый киң чәчелгән була. Менә шунда таныша бу икс ир-ат. Шокер, Рифкат «суырылса да җелек, сеңерләр», «билләр бөгелеп, иңнәр сыгылса» да, сират күперләре аша үтеп, соскле Казанына кайтып, үз хыялына иреште бер-бер артлы оч шигырь китабын чыгарды: «Шахтер моңы» 198.3, «Ай сөярмен, ел сөярмен» 1988. һәм менә безнең кулдагы шактый күләмле, саллы китап «Йөрәк уты» (1993). Ә абый, авариягә эләгеп, инвалид калып, вакы-тсыз теге дөньяга китте...
Дөресен әйтим, бу китап мине сөен-дерде дә, көендерде дә. Иң әүвәл, ша-гыйрь очен сөендем, аның нык харак-терына, сыгылмас рухына, шигырьлә-ренә сөендем... Баксаң, безнең Рифкат җир астыннан, буш матдә- порода арасыннан чыккан зиннәтле таш лабаса! Туры һәм кинаяле мәгънәсендә дә бу исбатлангаи хакыйкать... Әмма, боек Тукаебыз әйтмешли, бу болгавыр заманнарда «кем белер кадереңне»?!..
Китап зәвыксыз бизәлгән, җисеменә һич тә туры килмәгән һәм «йомшак бизәлешле» тагын да «йомшаграк» ты-шлыкта дөнья күргән Ә бит сүз гомере буе авыр эштә эшләп, сәламәтлеген югалткан, ниһаять 55 яшен менә дигән шигырьләр белән каршылый алырга үзендә рухи коч тапкан зат Корчагиннар, Фәнисләр токымыннан яралган зат турында бйра!
Инде китапның асыл эчтәлегенә ки-лик «Йөрәк уты» дигән гыйбарә, әллә- ни яңа һәм оригиналь тослмаса да (Назыйм Хикмәтнең атаклы «Әгәр син дә, мин дә яимасам» кебек юлларын искә төшерү дә җитә), һәрхәлдә, Рифкатнең бүгенге халәтен, эчке дөньясын ачып сала алган. Шагыйрь заманнан, кешелек тарихы, милләте кичергән вакыйгалардан аерылып яшәми, ул һаман да янып-көеп яши:
Әрнү-янулардан мин туктасам, Әйләнүдән туктар сыман җир...
ди ул «Йөрәк уты» циклына кереш дүр-тьюллыкта.
Әлбәттә инде, авыл малае буларак, авыр сугыш елларында ятимлектә үскән шагыйрь иҗатында яшьлек яралары, сыкранулары шактый зур урынны били. Шәүкәт Галинең атаклы «Әткәйгә хат» поэмасыннан башлап, татар поэзиясе бу теманы берөзлексез дәвам итеп, үстереп, чарлап килә. Р. Закирнең дә «Язмыш», «Басу юлы», «Юллар, еллар». «Безнең балачак», «Бер хатирә», «Ал чәчәк», «Әти. абыйлар», «Үги анага», «Әнкәй керде бүген төшемә» һ. б. шигырьләре бу олы теманы тагын да баета төшәләр, ана яңа тосмер-нюанс- лар өстиләр. Гадәттә, поэтик табыл-дыклар шагыйрь үзе яхшы белгән, кон-крет образга мөрәҗәгать иткәндә та-была. Мәсәлән, Бөек Ватан сугышы беткәндә генә ачтан вафат булган сең- лесс Рузалиягә багышланган «Ал чәчәк» шигыре беркемне дә битараф калдыра алмый. Шагыйрьнең йөрәк ялкыны. сагышы укучыга да күчә. «Күршедәге ятим малай...» шигыре дә күзәтүгә корылган. Әйе:
Карт әбкәсе куйгач капкаларын ябып. Елый язып, карын барып, узгач көтү: «Бүген тагы кайтты кәҗә белән сарык, Оннә белән әттә генә һаман тү-тү...»
Әмма мондый ятимә малай-кызлар, кызганычка күрә, хәзерге тыныч тормыш шартларында да кимеми, арта гына бара. Кечкенә генә шигырьдә Рифкат әнә шул глобаль фаҗигане күтәрә алган Хәер, ятимлек темасын шагыйрь үзенә генә хас алымнар аша чишә. Кайбер шигырьләре («Әнкәй керде бүген төшемә») бүген үк көйгә сусап, җыр сорап торалар:
Сабыр тобе алтын түгелсиә Кайбер
кеше соңлап юшенә Бүген менә а I таң
беленүгә Керде әнкәй елап төшемә.
Шунысы куандыра мисал, образ эз-
ләп, шагыйрь әллә кайдагы дөнья
классикларына да, бүгенге заман кори-
фейларына да мөрәҗәгать итми, һәр
шигырьдә үз белдегеи, эрудициясен кү-
рсәтүгә карышу бүгенге кондә татар
поэзиясенең кайбер танылган, «титуллы»
вәкилләрендә бер мода тосси алды. Ә
Рифкаттә бу юк диярлек. Менә нәни генә
парча
Тегермәннең тузган олы гашын.
Җылы онның тузан онтасын. Авыр
еллар инде кичелде дип, Җинел генә
ничек ошатасың?!
Тегермәнгә керсәң, гел алмашлап
Тидерә идек ташка телне без Үсмәсәк тә
алсу алма ашап. Якты йозле, тат лы
телле без'
Тегермән ташының әнә шулай «ту-
зан-онтасын» ялаганны, йә, кайсы ша-
гыйрьнең әйтеп биргәне бар9 Чыннан да,
бай, кайнар йорәклс, «якты йозле, татлы
телле» ул Рифкат!
Шагыйрьнең күзәтүчәнлеге дә хәйран
калдыра Чәчкәләрнең ик кип таралганы
тузганак турында күнме шигырь
язылмаган да, күнме җыр җырланмаган?!
Әмма күбесендә ул исеменә туры
китерелеп кенә сурәтләнә иде Ә Рифкат
тапкан образ бөтенләй башка
Пичек үсә тауда?.. Ник уз ырмый
Сары чәчәк атып ызанда
Ул. күрәсең, сизенәдер: анда
Тиз шинәсен батып тузанга.
Гомумиләштерү дә отышлы һәм
җитди:
Мин гомеремне бирсәм җырларыма.
Ул орлыгын ни <i багышлар Бер
козгегә, бер коземи карыйм.
Сарылганда сары сагышлар
Беренче карашка, бүгенге Рифкат
бәхетле шәхес, чөнки, ии әйтсәң дә, үз
тсләк-максатына ирешкән, шигърият
болынына аяк баскан зат ул. Әмма чын
шагыйрь, үтә сизгер җанлы художник,
үзен бәхетле санап, туктап кала аламы?
Миңа калса, crop ileuic үзен бер мәлне
абсолют бәхетле гоя башлый икән, димәк
ул рухи үлсм-һәлакәт алдында. упкын
чигендә басын тора Бәхеткә каршы,
шагыйрь Р. Закирнең без укьпан бу
китабында!ы күпчелек әсәрләре монык
киресен раслый КиIайнык эчке
композициясен дә ул җитди уй-
ланып.камил итеп төзегән Төн басым
шагыйрьнең бүгенге халәтенә ясала һәм
у 1 китапның «Йөрәк уты» дигән исемен
билгели. Шигъри лабораториясенә алып
кереп аны «Жан җылысы» дип атап та.
автор хаклы «Ел буе, гомер буе»
циклында ул үз тормышындагы эрелс-
ваклы гомер фасылларына туктала,
аларга үзенә генә хас тасвир- бәяләмә
бирә. «Урал-Урал» циклы тулысы белән
шагыйрь биографиясенең моһим. шахта
чорына карый һәм, әлбәттә инде, шактый
күп урын мәхәббәт лирикасына карый.
Әйдәгез, шул соңгы бүләккә күз салыйк.
Бу өлкә һәр шагыйрьнең, кем әйтмешли,
«яраткан тае». Рифкат тә үз сүзен, җегет
сүзен әйтә алды микән? «Моң» шигыре
минемчә. бу циклның ачкычы ролен үти
Челтер-челтер сулар агышында моң.
Козен киткән кошлар
тавышында мон
Ирен көткән толлар сагышында MOIL
Кандай кызыл кояш баешында мон
Гамьсез балачакның чыр-чуында
мон. Яшь кызларның кайнар
сулышында мот
Кайда хәят һәм мәхәбәт шунда мон,
Яме дә ул, гаме дә ул доньяның!
Мәхәббәт шигырьләренең күбесе
һәм форма, һәм эчтәлек ягыннан җыр
кой! ә сусап торалар «Озата барсаң».
«Кем уйлаган ..», «Аерылышу», «Ай
сөярмен, ел сөярмен...», «Мәхәббәт ту-
рында җыр», «Сагынуларын әюр чиктән
ашса .» моның иң күркәм мисаллары
Рифкат Закирнең лирик icpoc (бу очракта
мәхәббәт колы Мәҗнүне) яшь җилбәзәк
тә, тәҗрибәле донжуан да түгел. Ул
сабыр табигатьле, эчтән генә янып-коя
белгән, үткәннәргә мәрхәмәтле, кыскасы,
чын ШИГърн, олпат зат Биредә дә uiai
ыйрь үз-үзенә тугры кала хакыйкатьне
туп-гуры. әмма гаҗәп илтифатлы, ба-
шкаларның күңеленә яра салмаслык итеп
әйтеп бнрә белә
Йом: аклап шуны әйтәсем килә Ри-
фка! Закир бүгенге көндә, һичшиксез,
үзенең шш ьри көченә ирешкән каләм
иясе Моны «Йөрәк уты» китабы ук раслап
тора Тик кайчак!а хис ташуын тыя
алмыйча, шагыйрь озынрак яза.
«кыскалыкта осталык» дшән хакын
катьне онытып җибәрә сыман Хәер,
моны, бәлки, без генә, янаш каләм
тибрәтүче тар гаилә генә сизә торгандыр.
ә киң катлам укучылар, шәт. әлеге
китапны хуплап, яратып кабул шор
Шулай сүнми-сүрс тмичә дөрләсен йөрәк
угың. Рифкат дус’