КАРДӘШЛӘР КОЧАГЫНДА

ульвар буйлап атлаганда мин гел диңгез ярына карап барам җылы мохитнен серле дулкыннары тансык Шунда йоргәндә горек халык авыз иҗаты хәзинәсеннән бер мәзәк искә тошә. Дәрвишка бервакыт ялганчы: «Бер җәйне диңгез катты. шул елны без бик күп туңган балык ашадык», дигән Дәрвиш аптырап калмаган «Икенче елны кышын диңгезгә yi капты һәм ул янды да бетте Шул чакта без туйганчы кыздырылган балык ашадык».— дип җавап биргән.
Бездә инде елның шушы вакытында кар да яугалый шикәр чог сидереп җыеп алырга олгермәгән хуҗалыклар кырга тун киеп, ба.тта-нычак тотып чыгарга мәҗбүр була. Ә монда кыш уртасында да су унбер градус җылыдан гүбән гошми, һавасы да хуш яна ел килгәндә дә кондез кыска җиңле юка күлмәктән йори аласын. Суның иң җылы чагы август аенда, бу вакытта ул егерме алты градустан тот ары була Хәзер дә җылы, ләкин мин култыкта бер генә су коенучыны ла күрмәдем Гаҗәп'
Измир канализациясе менә шушы култыкның тобспә ачылган, ди Мәҗит Култыкның шәһәр тчспә кереп торган олешс егерме биш чакрым озынлыкта, икс-оч чакрым киңлектә, егерме метр тирәнлектә Табит ый рәвештә култык үзен-үзе пакьләп, агызы пан пычракны нейтральләштереп бетерә алмый, шуңа күрә якын-тирәдә су коену хәтәр Шәһәр идарәсе якын арада канализация торбаларын ачык диңгезгә якынайтып салырга ниятли
Шәһәр тышында Измир култыгы татын 75 чакрымга сузы та. анысының киңлеге тугыз чакрым Халык су коеныр, кызыныр очен менә шул тышкы култыкка атыла икән Әйтик, шәһәр үзәгеннән Инҗирал- тыта автобуса.тр утыз биш минут алып бара Андагы п тяжда рестораннар һәм кафелар, киепү-чишепү кабиналары рәхәт чигүчеләрне котетт тора. Шәһәрдән сиксән биш чакрымда! ы Чишмә ярымутравы еозәк ярлары, йомры вак ташлыгы, яр буе суларының сайльп ы белән ш\ 1 Ш УК кунакчыллык күрсәтергә әзер — анда кунакханәләр дә, измирлеләргә һәм илгизәрләргә уңайлы туклану, ял иттерү челтәре дә тиешле дәрәжэдә көйләнгән.
Измир тирәсендә су коена, кызына торган яр буйлары- уңайлы эреле-ваклы култыклар санап бетергесез, диде Мәҗит, ни теләгәнемне чамалап — Иртәгә Назмый сезне туларның берсенә алын барыр i уйганчы йөзәрсез. кызынырсыз, Мәхмүт абыем Гүнҗәллсдә дача тозеде, пляжы капка I обендә генә.
Иртән без шунда ки и ек. Шәһәр чигендәге бер тукталышта кул күтәрүгә беренче килгән автобус ук утыртты. Торкиядә шунысы да рәхәт- шоферлар, урыннары булса, юл чатында берәүне дә нәүмиз игеп калдырмый Алар очеп юлаучының сойксмлссе-сойксмссзе юк һәммәсе бердәй акча түли, димәк, һәммәсе аның очен игелекле жан Юлаучы рәхмәт әйтеп гошеп кала икән, бездәгечә һавалы-тәкәббер өнсезлек юк «Сау булыгыз, бәй-әфәндем!» дин җавап бирер!ә һич гә иренми Үз машинасында алып барамы, берәр ширкәт авгобуецшдамы әһәмияте юк Я| ымлылык. игътибарлылык- аның очен канун.
Асфальт юлдан бер сәгать чамасы югәрәдск. икс як га да корылыкка артык бирешмәгән иген кырлары, бакчалар тезелеп калды. Димәк, диңгез буе уйсулыгы, чагыштырмача дымга бай җирләр бу Кырларның байтагы инде туңга сөрелгән, тырмаланган. әмма кукурузы әле урып алынмаган басулар да күзгә чалына. Терлек азыгына үстерелгән яшел масса да абайлана Moi аен. анысы инде икенче яки өченче уңыштыр
Юл диңгезгә аеруча якынайган җирдә автобустай гошеп калып, зар гына асфальт буйлап көнбатышка таба акладык Зур юл буеннан ук дип әйтерлек Гүнҗәлле бакчалары башланды. Арбасына машина көпчәге кидер! ән. ишәк җиккән олау очрады. Авыл эченә кергәч, киртәләнгән бакча гарда чәчәкләр күзгә чалынды Ап-ак laiiiiiy.iai lapiibiii тәрәзәләре киң. верандалары иркен, икенче кана балконнары да абайлана Бу инде илнең эчкәреге төбәкләрендәге хуҗалыклар 1үгсл, ял игүчеләр авылы икәнлеге сизелеп гора. Мал абзарлары бик үк күзгә бәрелми, әмма гаражлар шактый. Дачаларның күпчелеге исә икешәр катлы. Чүлмәк (чирәп) түбәле. Алар яшеллеккә күмелеп утыра. Пальма. мәҗнүн (слам- сар) Iаллар, байтирәкләр, кәрнизләргә үрелгән йөземнәр ышыгында.
Назмый бер җиткапкапы кыю гына ачын, биләмә гүрендәге икс катлы виллага кереп ки ire. Сукма! ы бетонлаш ан. Ой каршындагы чәчәкләр түтәленә шлаш ган «яңгыр» бөркелә Димәк, хуҗалар ойдә
Бераздан каршыма колсу чәчле, күк күзле газа-сау ир ургасы кеше килеп чыкты.
Боерыгыз, өйгә боерыгыз! — диде ул. ап-ак тешләрен елтыратып Язып торган идем әле, эсседән качып. Әйдәгез, әйдә'
Текә баскычтан икенче катка күтәрелдек һәм урам ягындагы балконга. җиңел түгәрәк өстәл Тирәсенә килеп утырдык. Пазмыйның монда \г кеше икәнлеге сизелеп юра — ул шунда ук чәй әзерләргә гозынды Хуҗа кеше Мәҗит белән Назмыйга абый тисә дә. әле миннән яшьрәк икән. Әмма кашларына кадәр чал гошкән. Коньякча яшәүчеләр тышкы кыяфәтләре белән иртәрәк олыгая, монда! ы климат кешене пгзрәк җитлектерә, күрәсең. Әмма Мәхмүтнең юне 11.111.13, мускуллары нык күренә.
Гомерем гел юзелешгә эшлән үтте, диде ул.—Мен® бу йортны да нигезеннән түшәменә кадәр үзем кордым, җирси генә сазын алдым. Таш эшеме, агач эшеме менә шушы куллардан үпс
Соңрак мин ботен ойнс каран 4I.IKII.IM зур зал. йокы бүлмәләре, ашханә, ванна, бәдрәф һәммәсе lopimiio. бар ияк уңайлыклары белән тезелгән Шәһәрлә уңайлы фатиры бар анысы да хәләл хезмәт җимеше. Тон йорттан инә белән җен ю алын чыкмаган кос зур тырышлык. коч куен җайланган тормышы бу.
Җицслчә чәйдән соц без диңгез буена чыктык. Буе да. ице да ике-оч чакрымнан артмаган дага сыман нәни кулык дугасы белән материкка уелып кергән, яр буе ак ташлык, су тобендә келәм шикелле суүсемнәр, тирәнлек әкренләп кенә арта бара. Иллс-алтмыш йортлы гына авыл булса да. Гүнжәлледә ишек-тәрәзәл әре диңгезгә карап торган кибет 'ипли кондә.тск кирәк-яракны эзләп еракка йорисс юк Җәй эссесендә монда измирлеләр дә, сракганрак килгән кунаклар, илгизәрләр лә ишле була икән кызган ташларга ягын ял итү эчке әгъзаларга ла шифа бирә. Аннары май кебек җылы суга чуму, туйганчы йозеп рәхәтләнү кого адәм баласын. Балалар белән килсәгез, култыкның махсус киртәләп алынган сайлыгы бар. Кайберәүләр исә монда коймәдә балык тотарга да йори Мәхмүт бәй дә тик тормый икән безгә ул үзе тоткан балык ларны кыздырды. Минем балык белән дуслык чамалы икәнен ачыкла)ач. гиз арада сарык итеннән кәбан әзерләргә дә олгердс.
Гүнҗәлле пляжы Ялыкавакныкыдай кушны түгел. әмма монда кырыс табигатьнең үз яме каршында иксез-чиксез зәңгәр шшез киңлеге ачыла, даганың икс җәбе биек борын булып тәмамлана Яр буеның тар кайма-уйсулыгыпда, яшеллек кочагында җыйнак коттеджлар, ак корабтай виллалар Якында чишмәсе дә бар икән торбалардан су даими килеп тора Тәнеңә кушан диңгез тозларын юып г эшерер очен монда да су ой гүбәләрендәгс цистерналарда кояш нуры белән җылытыла.
Теләсә кайчан үз карама) ында булган нәрсәнең кадере кими Мәхмүт Сүзәр дә диңгездә коенуга әллә ни комарланмый иде. Шуңа күрә ир)әп алар уянуын коiмодем, кояш чыккач ук солгсмне җилкәмә салын, култыкка йогереп тоштсм. Әмма ару-г агуны белмәгән кибетче белән кайбер балыкчылар инде күнгән үз ипләренә керешкән. Гүнжәллснсн тымызык тынлыгын бозар) a олгергәп иде
Култык буеннан китәр алдыннан Мәхмүт Сүзәр
Монда тагып бер татар гаиләсе бар. дин гаҗәпләндерде. Кырымлылармы?
Казандылар. минем шикелле. горек белән катнашканнар бугай Фабрикант гаиләсе. Аралашмыйбыз, исәнләшеп кенә йорибег.
Этой диңгезе буена кадәр кил дә ничек танышмый киг инде ми г иптәшләр белән? Әмма Мәхмүт Сүзәр кыенсына, бай гык. зат гы гык ягыннан үзен тиңсенмәсләр, кунакны да уңайсыз хәлгә генә куярмын йә. дип борчыла
Нәрсә, бик тәкәбберләрмени? дим
Әллә тагын, аңламассың кешене
Ә син беләсеңме, бервакыт бер дәрвишнең гобәк гүрәсенә мне гошкән. дидем мин. Әмма аның чамадан тыш гәкәббер icieii күреп, чыдый алмыйча: «Ни дин бу кадәр борын күгәрәсең кем булдың син, әфәндем?» дигән «Әйтерсең лә. белмисен, каймакам мин», дигән гүрә «Анысы әйбәт. тик соңыннан кем булырсың икән?» «Губернатор» «Ә аннары?» «Министр». «Шуннан соң кем булырсың’» шн сораган янә дәрвиш «Боек вәзир», дигән гүрә. «О аннары?» «Беркем дә түгел», дигән каймакам, аптырап. «Ә мин хәзер үк беркем гә түгел дигән дәрвиш Шуның очен генә борын күгәрергә ярынмыни инде*»
Мәхмүт Сү тар ап-ак тешләрен җемелдәтеп елмай н г Мин исә фикеремне гүгәрәктән:
Кеше башта үзеп-үзе кимсетмәскә тиеш, дидем Шул чак га гына аңа башка гар да хормәг белән карар
Шуннан соң без әлеге гагар тарныц капкаларына бардык, хуҗа ларның арлы-бирле сикерепен орган бозау кадәр этләрен бәй гән Kyroi.ipr.iii ког- гск Һәм бай гар биләмәсенә керен Мозәйиәнә. Суран. Дугаң Ян грдаг гар бе тән таныштык. ачык әйваннарында мондагы но га буенча берәр касә кайнар каһвә.гарен авыз ит тек
— Сонетлар Берлегеннән? Татар'’ — дин шаккатты миңа Мозәййәнә ханым— Шундый ерактан килдегезме? Рөхсәт итәләрме? Босрыг ы»' Күршебез Мәхмүт бәй белән күптән танышмы?
— Борчып йорүсбсз өчен гафу итегез! — диләр Сүзәрләр бер авызлап.
— Куегыз, кереп бик яхшы иткәнсез, гәшәккер,—ди Мозәййәнә ханым.— Татар хатыны Шәрифо балалары ич без Әтиебез — төрек, әмма безгә әни ягы да бик якын, татар халкы, аның бүгенге тормы ш-әхвәл- ләрен безнең дә беләсебез килә Сез Измирдәге адресыбызны да языл алыгыз әле, шундагы өебезгә дә боерыгыз...
Мозәййәнә туганнары арасында олысы, кырыклар тирәсендәге зифа буйлы, нәфис кыяфәтле ханым. Ул да. бүтән Япардаглар да саф төрекчә сөйләшәләр Минем дә төрекчәрәк аңлашырга тырышуымны чамалыйлармы— белмим Әмма яңадан-яңа сорауларын төзүләре хак! «Советлар Берлегенең дә тимер капкалары ачылган икән, әйбәт булган Барын-килен йорү мөмкинлеге, әйе, чук гүзәл. Сез коммунист мы соң9 Түгел? Язар? Торкия турында да язачаксызмы? Дөресен язачаксызмы? Менә гаҗәп...»
Үз нәүбәтемдә мин дә аларны Татарстаггга килергә чакырам. Аннары, «юл кешесенең голда булуы хәерле», дип, саубуллашабыз. Алар безне капкага кадәр күмәкләшеп озагын куйгач, шәһәрдәге өйләренә дә килергә тагын бер кат өндәгәч. кыенсынып кына алар капкасын шакыган Мәхмүтнең, өстеннән тау төшкәндәй, йөзе яктырып китте. Ихтимал, моннан соң татар күршеләр бср-бсрсепә теләбрәк сүз кушар, байлык милләттәшләр якынаюына киртә булмас, шушы гәпләшеп утыру бәлки ятсыну бозы эрүгә этәргеч бирер?
Измиргә без маҗарасыз г ына кайтып җитлек. Ойлә намазы якынлаш- каплыктап. Назмый шәһәр уртасында! ы җәмиг ь мәчеткә тукталды, мин шул тирәдәге күпсанлы китап кибетләрен гизәргә керештем Аларда китап күп иде, әмма, мәчет янында булгангамы, һәммәсендә дини эчтәлеклсләр генә иде. Аларда намазлык, ша.маил. Коръән аятьләре язылган календарьлар, плакатлар, келәмнәр дә сайлан алырлык дәрәжә- дә торле-торлс иде.
Без шулай гоапгагг арада якындагы сүз куешкан урам чәйханәсенә Мостафа Өнәр белән аның «фин» кунаклары — Суомида яшәүче милләттәшләребез дә килеп җитте. Ике түгәрәк өстәлне янәшә куеп, чәй табынында алар белән иркенләп таныштык Мостафаның хатыны Фәррах, аның ата-апасы Хәйдәр белән Назыйфә Галәветдиннәр, аларның кардәше Халидә Газиз ерак Измирдә милләттәшләрен очратуга шулай ук шат иде. мигг дә туган Илкәйләреннән йөз .ел элек күчеп киткән татарларның балалары бүгенге яшь һәм урга буынның туган телләрендә матур сөйләшүләрен ишетеп, гореф-гадәтләребезне онытмауларына сөендем.
— Тампере шәһәрендә яшибез. - диде Назыйфә ханым - Без анда сиксәнләп тагар тупланганбыз Шунда фин мәктәбен бетердек, әмма заманында ана теле, ггслам дине курсларына да йөрдек. БУ курсларда безне күренекле галим Закир Кадыйри укыггы Яшь чакга алган сабак күңелгә тирән сеңеп кала икән Шокер, татарлыгыбызны да. мөселманлыгыбызны да җуймадык
Назыйфә ханым, икееллык сәүдә курсларын тәмамлаганнан соң, утыз дүрт ел буе банкта эшләгән. Суомидагы гадәт буенча, чит тел гәр өйрәнүгә ихлас куйган, алмаңча һәм инглизчә лә иркен аралаша а га икән. Белеме саекмасын очен, әле дә инглиз теле курсларына йөри, илтеш.
Гатарсганда яшәп тә гагар телен юньлән белмәгән милләттәшләребезгә менә кемнәрдән гыйбрәт алырга кирәк Назыйфә ханым гына түгел, аның кардәшләре һәм юлдашлары да дүрт гелдә рәхәтләнеп сөйләшәләр! Берсе дә тел яки әдәбият профессорга түгел, югыйсә. Хәйдәр Галәветдин гомере буе күн белән китап тышлаган. Халидә Газиз кибеттә комач саткан Ә бездә кайберәүләр ике телне берьюлы өйрәнсәм, тиһенс- мә коч килер дип когы оча!
Мостафа Өнәр Этсй упивсрситсгын гәмамлаганнан сон тунда ук аспирантурада кала һәм анда белемен күгәргән арада Габдулла Тукай турында ки ran яза Шагыйрь әсәрләрендәге сүзләрнең торскчәгә тәрҗемәсен төзи
Торкиядә чит гәп килүче горкиләрнс элек «татар» дип атау гадәте бар иде.- ди ул - Хәзер инде бу атама Идсл-Урал төркиләренә карата гына кулланыла. Тагар атамасы сезнең үзегездә дә Каюм Пасыйридан соң гына киң тарала башлаган.
Мостафа бәй, Торкиядә аннан тынпагы горки халыклар белән кызыксыну нигә зәгыйфь? Славяннар, әнә. үзара бик тьныз бәйләнештә яши,— дидем мин - Әдәбиятларыбыз чынлыкта торскчәгә тәрҗемә ителмәгән, елга бср-икс генә саны чыга юрган дәфтәр калынльны «Кардәш әдәбиятлар» бу эштә символик роль генә уйный ала
— Әйе шул, читтәгсләрнс үз итү җитмәде безгә, диде Мостафа Соңгы дәвер Торкия тарихында тышкы торкиләрне якларга омтылган Әнвәр паша гына билгеле, әмма ул Беренче донья сугышында начар дан казанган икс йоз мең горек гаскәриенең таулар арасында туңып ү түенә сәбәпче булган, аннары үзе дә Торксстанда басмачылар хәрәкә ген көчәй гергә тырышып йортәндә вакытсыз каза тапкан Чигтәте кардәшләрсбет- гә игътибар арга башлавына әле ун ел гына Ләкин хәзер дә Совет гар Берлеге юркиләрсп белүче, аларның әдәбият ларын тәрҗемә кы гучы кешеләр бездә унлап кына Шулар арасында чагатай (борынгы үзбәк) теле белгече, остазым Гүнәй Карач та бар
Кон кояшлы, һава боркү, урам чәйханәсендә хәл җыючы лар байтак Монда аш белән сыйлану юк. шикәрле чәй, каһвә һәм салкын тчемлекләр генә тәкъдим ителә. Биек чагыр аегындагы күләгәдә әңгәмә хозур ага Суомидап (Финляндиядән) килгән милләттәшләребез, бигрәк тә хагын- кызлар, җирле халыктан аерылып тора баштанаяк чүпрәккә горец мәгәннәр, европача киенгәннәр. бизәнгәннәр. Сүз арасында Измирдә «Яңа гасыр» тәзигснең күп укылуы, Мостафаның француз, инглиз телләрен өйрәнүе, Халидә Газизнең гаилә корырга әле һаман ү т тиңен >з гәве колакка кереп кала. Дорсссн әйткәндә, соңгы хәбәр йорәкне сыкрата чөнки Халидә туташ инде гомер көзенә кереп бара
Тоталитар режим Суоми белән СССР арасына тимер пәрдә корганнан соң, моһажир милләггэшләребез туган яклары белән аралашудан мәхрүм ителә. Саны сигез-тугыз йөздән арт мат ан кечкенә колония өчен озакламый яна гаиләләр коруда зур кыенлык ка ткын чыта берничә дистә елдан сон күнләр үзара туганлашып бега. Сәламәт яшь буып туын үссен очен туганнарга үзара никахлашу ярамый. Суоми татар тары АКШ. Алмания, Торкия һәм бүтән илләрдәге ми т тәгтэшләребез бе тән бат .танырга тырышалар, ләкин бу элемтәләр дә һәркемгә пар габуны тәэмин игеп бетерми. Финпәр һәм шведлар белән өйләнешү шәригатькә сыймый туган телне һәм мәдәниятне ют алгуга да китерәчәк Ми т ти хис ccivicpe т тән Суоми гагар җәмгыяте әнә шулай зәгыйфьләнү яки бөтенләй юкка чьну хәвефе астында кала. Гали Акыш әйтүенчә, диненә һәм киләчәгенә тугрылык саклат ан өчен, сәләт ле. сәламәт рух ты. күркәм холыклы кыры клан кызыбыз Суомида бүген гаилә кора алмый картая икән Анда милләттәшләребез саны артмавы менә шуңа да бәйләнүе ап-ачык
Дөрес, татарның кизәнәкле (традицион) көнкүреше, иҗтимагый тор мыш шартлары кискен үзгәрү, аның азчы тык бу тын читкә, ит ха тык тар арасына сибелүе һәм тарихи ватанында да шәһәр төрдә күнчелек тәтнки т итә алмавы габигый никахларга керү мөмкинлеген бик нык кыен ташгыр- ды Татарстанда да вакытында гаилә кора а тмаган ми т тэт төшләребез бик күн. аннан читтә исә хәл татын да яманрак. Катнаш никах ларның инде милләтебезне йотуын- аңа һәлакәт кенә китерүен күрәбез. Әмма ватанда бу фаҗигаләр слет ә ш ыибардан чит тә ка та Кечкенә, ат сан ты колониядә исә бәхетсез текне яшерү бик читен ул уч тобендәтедәй ачык
күренә. Җитмәсә, Суомидагы тагар диаспорасы, Көнбатыш казанышларын да камил үзләштергәнлектән, үз эчендә барган мИЛли-мәдәни үзгәрешләрне, истәлекле вакыйгаларны һәм горле тармаклардагы казанышларны елъязмага бөртекләп теркәп бара, аны типографиядә аерым китап итен бастырып, һәр татар гаиләсенә тарата. Елъязмада инде фәлән елны җәмгыятьнең ничә җыелышы уздырылуы да, ничә концерг-спск- такль куелуы да, аларда ничә тамашачы катнашуы да, спорт ярышларында кемнәрнең җиңүе хакында да бәйнә-бәйнә тасвирлана. Әлбәттә инде монда пичә туй үткәрелүе, күпме бала тууы, пичә кешенең мәңгелек дөньяга китүе дә хәбәр ителә. Җәмгыятьнең идарәсендә, оештыру эшләрендә кемнәрнең катнашуы, финанс хәлләре һәм башкалар, һәм башкалар—нинди генә мәгълүмат китерелми анда! Мин шундый елъязмаларның берсе белән Алманиядәге бер милләттәшебез ярдәмендә таныштым. Татар диаспорасын туплап тотуда, милли гореф-) адәтләре- безне саклауда, тслсбсзгә-мәдәниятебезгә мәхәббәт тәрбияләүдә ул басманың әһәмияте зур. Әйтергә кирәк, бу матур эш мин белгән башка татар диаспораларында бүгенге көндә шушы югары дәрәҗәдә альт барылмый. Суомидагы 850 кешеле татар колониясе шушындый мәгънәле, мә) ърифәтлс оешканлыгы белән аларга бик яхшы үрнәк булып тора һәм ул, хәтта, тарихи ватанда йокымсырап, мәлҗерәп яшәүче җаннарга — үз туган телен, мәдәниятен, тарихи хәтерен җуеп барган, милли азатлыкны кайсыдыр илнең патшасы яки президенты бүләк итәр дип ышанган беркатлы бәндәләргә дә олге булып гора. Чөнки Суоми татарлары үзләрен кырыс шартларда югары мәдәнияткә ия күпчелекнең куәтле тәэсире астында саклар очен көрәшә Шокер, әлегә кадәр бирешми, хәтта Татарстанга да булышу әмәлен таба: әле мохтаҗ балаларыбызга кием-салым, төрле бүләкләр җыеп җибәрә, әле үзешчән ар-тистларын китереп, профессиональ дәрәҗәдә концертлар куя — рухыбызны күтәрә. Билләһи, булдыклы милләттәшләребез яши Суоми да. Әлбәттә. мондый казанышларның бары хөррият шартларында гына барлыкка килә алуын, бу казанышлар өчен без фин халкына да рәхмәт әйтергә тиешлегебезне онытмыйк!
Тагын бер мәртәбә елъязмалы халык —мәдәни халык, аның тарихи хәтере уяу, зур дөньяга күзе ачык, милли аңы югары булуын басым ясап әйюссм килә. Шуңа күрә Измир уртасындагы кояшлы мәйданда— ачык чәйханәдә милләттәшләр белән юн корый уi ыруның миңа бик ошавы гаҗәпмени? Бу очрашу) а Кытай татары Мослах га килен кушылгач, аралашуыбыз тагын да җанланып китте. Язмыш горле кыйтгаларга таратса да, без монда берничә сәгать буе бергә тупланып, кайбер күршеләр гомер буе янәшә яшәп гә ачмый торган серләрне бср-берсбсзгә рәхәтләнеп сөйләп, бәйрәм ясадык, киләчәктә тагып шушылай бергә җыйналырга, ләкин читтә түгел, тарихи ватаныбызда. Татарстанда очрашырга вәгъдәләштек. Бәлки күрешү гиз генә гамәлгә ашмас, ләкин ул кон барыбер килер, чөнки вә) ъдә— иман, Казаныбыз капкалары исә милләттәшләребезгә һәрвакыт ачык.
__ шс угызга җитмәсә дә. арабызда иң эшлсклесс- Мосгафа Өнәр иде, ахрысы ул сәгатенә каран кына юрды. Хәер, ераюан кунаклар килеп IОшү аның болан да мәшәкатьле тормышына яңалары)) өстәгәндер. Шуны чамалап, ниһаяи., саубуллаштык
Вакыт ягы минем дә нрксн түгел. Торкня -зур мәмләкәт, аның мин күрер)ә теләгән төбәкләре бик күн. Мөмкин кадәр күбрәкне күрергә теләү мине моннан coin ы юл йөрүләремне тошә күчерергә и эрде Мин черем иткән арала автобус Измнрдән Күтәһиягә барып җитсә, начармы- 8
ни? Шуңа күрә тенге уникенче яртыда мин инде шәһәрара автобуста утыра идем Автовокзал капкасы төбендә яңа танышларым кул болгап озатып калды — машинабыз тиз арада якты утлар тезелеп киткән, нурга коенып утырган Каршыяка бульварына килен чыкты һәм култык яры буеннан җигез тәгәрәп, Анкара асфальтыннан йогерә башлады. Без Горсу авылына барган юлдан!
Төнге сәяхәтнең янә бер өстенлеге бар: салон яртылаш кына тулганлыктан, тынычрак, һава сафрак була. Торкиядә автобусларда барганда һәммәсе: ир-аты, хатын-кызы тәмәке пыскы га Автобус яртылаш кына тулган икән, никотин таратучылар да икеләтә кимрәк булачак Сәяхәткә чыкканда сез дә исегездә тотыгыз — төнге сәфәр сәламәтлек өчен файдалырак Юллар әйбәт, автобус тирбәтеп кенә алып бара, кәнәфиегезне янтайтып куярга онытмагыз. Тыныч йокы' Хәерле сәфәр, илгизәрләр'
КҮТӘҺИЯ. ӘФӘНДЕ КҮПЕРЕ. АНКАРА ЮЛЫ
—, оркиядә татарлар иң күп тупланган жир Исксшәһәр Анда | бармый калма, дигәннәр иде миңа Алманиядә. Берсе шундагы туганнарының адресын да язып бирде Хат белән кисәтеп куячакмын аларны, көтеп торырлар».
Автобусым Исксшәһәргә бара. Тик мин Күтәһия каласында гошеп калырга анда өлкән яшьтәге хажи Хәйдәр Туганайны күрергә, аңа илдәге кардәшләреннән сәлам тапшырырга ниятләп куйган идем
Кешеләрне кайчак әллә нинди сәер җепләр бәйли Менә Хәйдәр абзый да Анкарадагы бер таныш гагары аша Казанда Татарстанның читтә яшәүче милләттәшләре белән кызыксынучы, аларны эзләп табып, язмышларын сурәтләп торучы бер язучы барлыг ын белгән һәм, адресымны алып, миңа хат язган. Анда ата-бабаларының үткән гасыр азат ында Идел буендагы Әби авылыннан күчеп китүен, илдә аларның кардәшләре калганлыгын, хәзер гнуларның балалары белән багланышка керергә теләнеп әй ген, булышуымны үтенгән иде
Бу гозерне тиз генә үти алмадым авыл Казаннан йөзләрчә чакрымда урнашкан иде. Әмма Торкиягә барасым ачыклангач, шунда махсус сәфәр чыгарга туры килде. Рәсми исеме хәзер Сарабиккол дип аталган бу авылда миңа Хәйдәр абзый кардәшләрен эзлән табу җиңел булмады Чөнки татарда фамилияләр гогрыклы түгел, яңа буын килгән саен үзгәреп гора Байтак халкы Торкиягә күчеп киткәннән соң да татар авыллары бәла аргы бәлагә очрап тинтерәгән Революция, ватандашлар сугышы, 1921 ел ачлыгы, кулакларның сыйныф буларак тамырын корыткан егерменче еллар азагы, «халык дошманнарын» җәзалаган фаҗигале утызынчы еллар ахыры. Икенче дөнья сугышы афәте, соңгы дәвердәге шәһәрләшү хәрәкәте һәммәсе авылга бөлдергеч эзен салган нигезләрне туздырган, күпме кешене көчләп кабергә керткән. Мюнхеннән алган Колымага, Соловкидан алын Термсзгә кадәр газиз җаннарын сипкән- тараткан Сарабиккол картларыннан сорашыр өчен өйдән-ойгә кереп йөргәндә, кырау тигән гөлләр шикелле, үкенечле язмышларга юлыгасың һәм уфтанып уйлыйсың, шул каһәрле жил-давыллардаи соң ничек исән калган бу авыл? Әгәр шул афәтләр килмәсә, Сарабиккол бүген нинди булган булыр иде икән? Кадерле балаларын әнә шулай йозәрләп-меңәр- ләп мәгънәсез җуймаса, аларның дәрг-дәрманы, кочс-сәләге гагар илен үстерүгә генә сарыф ителсә, без бүген чагыштыргысыз сәламәтрәк. бәхетлерәк яшәр, милләтебезнең бердәмлеге, ныклыгы корычтай чыныгыр иде, мөгаен, аның гормышы Сарабиккол уртасыннан аккан мул сулы Чишмә дәрьясы, Чишмә койган Чулман-Идсл кебек гулып-гашып агар иде1 Ә хәтер ул Чишмәгә койган нәни инеш кебек тыйнак челтери.Чөнки аның балалары йә җелеген суыручы Рәсәйгә. йә Урта Азиягә, йә әл тә
кайдагы Алмагшя, Торкия һәм бүтән мәмләкәтләргә гомер буе хезмэ! итә дә эзсез югала. Мин туларның соңгы могиканнарын күрен ка гырга, аларның язмышыннан гыйбрәт алырга, әле омстсмне сүндереп өстермәгән жаннарны тарихи ватаны белән кызыксындырырга тырышам. Доньяның торлс тарафларына гаралган-сибслгән тагарлар, яңадан бергә укмашыр очен, милли хисне кабызучыларга, тылсымлы җилемгә мохтаҗ Кайвакыт әйләнә-тирә йогынтысына бирелеп ихтыярын җуйган, йокымсыраган җанны уятыр очен, саламга чәчрәп төшкән очкын кебек, бер ялкынлы сүз җитә тәбаса. Җитмешенче елларда шагыйребез Хәсән Туфан торлс олкә-республикаларга барын кайтуым хакында оенә килеп хисап биргән саен: «Их, синең кебек тагын егермеләп егетебез Казан белән читтәгеләр багланышын шулай ныгытып йорсә! Бәлки Татарстаннан тышта да татарлыкны саклый алыр идек», дип юкка г ына кабатламагандыр
Автобусыбыз тон карасын ертып Күгәһиягә килеп керде. Байтирәкләр. чинарлар, берән-сәрән сәлниләр аралыгыннан утлы чылбыр сузылган урамнардан үтәбез. Сәгать биш, шәһәр тап йокысына оеган, хәтта автовокзал тирәсендә дә җан иясе күренми Автобуста да болай иргә тошәргә кузгалучы ялгыз мин генә ахры — мөсафирлар селкенми дә. Тәрәзәдән карый-карый ишеккә агдаганда абайлап алам: урамның бер кырыена туктаган җиңел машинадан ике ир-ат каршыбызга чыкты, мине котеп алучылар булырга тиеш бу.
— Хуш киләсез, боерыгыз!
Китерелгән түгәрәк сакаллы, җыйнак гәүдәле карт мине кочагына алды, аннары яшьрәге белән күрештек. Туганайлар. Мәҗитнең телефоннан хәбәр игеп куюы ярады —табыштык. Аннары монда озак юанмый- ча. машинага кереп утырдык. Хәл-әхвәл сорашу шунда дәвам итте.
Милләттәшләребезнең Торкиягә нилектән һәм ничек күчеп килүе, монда тормышларын ни рәвешле койләп җибәрүе Мәхмүт Галәүнең «Моһаҗирләр» романында сурәтле һәм оста гәүдәләндерелгәп. Чукындырылу, урыслаппырылу хәвефе, җир кытлыгы, фәкыйрьлек биздергән аларны ватаннан. Әнә шул бәхет эзләүчеләр арасында Хәйдәр Туганайның ата-апасы да булган. Хәйдәр абзый инде Күтәһиядә туып үскән, хәзер дә җиде бала атасы, җитмешен тутырып килә. Әмма һаман әле эшен ташламаган, үз кибетендә ярмалар сага. Балалары да һәммәсе гаиләсен корган Өч кызы -ирләре тәрбиясендә, оч улы — сәүдәгәр Мине каршылаган Җамалетдине — тозүче инженер, шәхси фирмасы бар Ел әйләнәсе үгснүчеләргә йортлар корыл бирү белән мәшгуль. Хәйдәр абзыйның оныклары тагып да ишлерәк, бер Җамалетдиннең генә дә ике кызы һәм улы үсеп килә.
Иркен фатирның зиннәтле кунак бүлмәсенә килеп кердек Бүлмәдә бер озын икс нәни остәл булса да, чәй табыны идәнгә җәелгән ашъяулыкта әзерләнде. Хәйдәр абзый аякларын бокләп утырды да күзләрен тутырып миңа гобәлдс Ризык ташыган Җамалетдин дә яныбызга утыргач. аталы-уллы Туганайлар кунак килү хөрмәтенә дога кылдылар. Аннары икесе беравыздан:
Боерыгыз! — дип, мине ризык авыз итәргә кыстадылар.
Эшне кыска тотарга ниятләгәнлектән, мин шундук Әби авылга, алар- ның кардәшләрен эзләү тарихын сойләргә керештем, аннары туганнары язган хатны чыгарып укып бирдем. Алар мине игътибар белән тыңлаганнан соң. рәхмәт әйтә-әйгә әлеге хатны кулларына алып, язуга күз йөгерттеләр. ләкин, аңлашыла ки, Кирилл әлифбасын танымаганлык ган. тагып сүзгә күчтеләр Әмма озакка түгел. Хәйдәр абзый сәгатенә карашгыр- галан кына торган икән:
Җамалетдин, намаз вакыты җитте,—дип искәртте. Аннары миңа борылып—Ә сез йоклап алыгыз, ял итегез, аннары иркенләп әңгәмә корырбыз,—диде.
Ай-ваема карамыйча, диваннарның берсенә Җамалетдин урын жәйде Хуҗалар күздән югалгач, күпме бирешмәскә тырышсам да. гәүдәмнең авырайганын тоеп, мин биш минутка гына башымны мендәргә куеп торырга карар бирдем. Тик . юкка гына — мин уянганда инде калын хәтфә пәрдәләре ябылып бетмәгән тәрәзәләрдән бүлмәгә якты тулган, тышта богсн донья нурга коена, сәгать ун тулып килә иде. Ягъни мин Күтәһиядән китәр вакыт әллә кайчан узган!
Әмма хуҗалар минем торуымны гына котеп йөргән, ахры, тиздән Җамале гдин зал ишеген шакыды Озакламый Хәйдәр абзый да килен керде. Аяк бөкләп утыра алмый җәфалануымны күреп, бу юлы табын тәбәнәк өстәлгә әзерләнде Шунда Күгәһия шәһәре, монда төпләнгән татарлар, Туганайлар нәселе турында озын гәп башланды
— Күчмән казан татарлары Төркиягә солтан Габделхәмит заманында һиҗрәг кылган, диде Хәйдәр абзый.— Әүвәл вәкилләре солтан хозурына килеп зарланган. «Рәсәйдә безне чукындыралар, урыслаштыралар, изге мөселман җирендә, сезнең химаягыз астында яшәмәкне эстибез»,- дигәннәр. Торкиядә безне кардәпг. телебезне дә төрекчәнең бер шивәсе, ләһҗәсс генә санаганнар. Шугга күрә солтан Габделхәмит бабаларыбыз үтенечен тыңлаган. аларга дәүләт биләмәсеннән җир сайлап алырга рөхсәт биргән Шәһәрләрдә урнашырга теләмәгән милләпэшләребез менә гнудай Әфәнде Күпере. Коры һоск (Госмания) вә башка авылларга нигез салганнар Күпмедер шунда гомер иткәч, татарларның бер олеше шәһәрләргә килеп тамыр җибәрергә керешкән. Хәзер Күтәһиядә җиг- меш-сиксән гаилә биш йөзләп гагар яши Бер-беребезне беләбез, бәйрәмнәрдә кунакка да йорешәбез Менә хәзер пәйгамбәр туган мәүлет ас, кичләрен мәҗлес җыеп. Коръән укытабыз Бүген бер кардәшем җыя, иртәгә без. Шунда Күгәһия татарларын да күрерсез, милләттәшләргә илкәй турында да сөйләрсез.
Хәйдәр абзый горур рәвешгә үзенең төшеп калган кеше түгеллеген аңлата: һәр баласы башлы-күзле булган, гаиләләре белән үз фатирларында яшиләр. Мохтаҗлык күрмиләр. Бу күп катлы йортны алар богсн нәселне бергәрәк җыяр өчен Җамалетдин проекты белән салганнар
Күтәһиядә хәзер 140 мең кеше яши, диде Җамалетдин Табигый, татарны монда берәү дә HI күрми Арабыздан укытучылар, табип- лар, моһәндис тәр (инженерлар), адвокатлар, офицерлар. журналистлар үсеп чыкты. Нуретдин Аксу Измирдә, Кәзим Көләчйоз Исганбулда матбугат чыгара Шокср. Торкиядә безгә богсн юллар ачык
Хәйдәр абзый улын зур канәгатьлек кичереп тыңлый Күрдеңме, янәсе, моһаҗирлекгә үссә дә, илдән килгән язучыдан кай җире кнм аның?
Әйе, мин моны соңыннан үз күзем белән JJO күрдем утыз сигез яшендәге Җамалегдин аягында нык басып тора. Иоз ун квадрат метрлы әйбәт фатиры, җиңел автомобиле булу бер хәл. аның әле шәһәр уртасында шәхси төзелеш фирмасының офисы да бар. җәеп ул егермеләп кешене эш белән тәэмин игә. Торак йортлар гына түгел, бүтән корылмалар да төзи. Офисыннан кеше өзелеп тормый таказчылар, төзелеш кирәк-яракларын тәкъдим итүчеләр, арадаш ширкәт хезмәткәрләре, юристлар килә, шалтырата. Ул да түге г. күрше каһвәханәдән чәй яки каһвә тәкъдим игүче малайлар шнек шакый, көтмәгәндә телефакс хәрәкәткә килеп, бүксәсеннән язулы кәгазь тәгәрәтеп чыгарырга керешә Җамалетдин бер үк вакытта архитектор, прораб, бухг ал гер. рекламачы, тәэминатчы Би ноле, фирма булг ач. у г инде үзенә хезмәткә ярдәмчеләр дә а н ан. ләкин хуҗа богсн эшне һәрвакыт үзе күз уңында готмаса. койләп-җайлап. тикшереп тормас», бөлүең бик гиз. Яхшы сыйфатлы итеп кормасаң. көндәшләрең сине төзелеш мәйданыннан кысрыклап чыгарырга сагалап кына гора
Әмма Җамалетдин Туганай төзелеш бизнесы белән генә мавыккан эшкуар түгел. Аның шәхси китапханәсендә горле энциклопедияләр. тарихка, сәясәткә, сәнгатькә багышланган китаплар, әдәби әсәрләр дә
байтак. Китапка комарлыгымны абайлап, ул үз хәзинәсеннән «Торкия тарихы», танышым Госман Серткаяның «Ниһат Атсыз», милләт ишләребез Әхмәт Тимернең «Чыңгыз хан», Равилә Иделлснен «Харбиннан Истанбулга» хезмәтләрен, тагып башка -җыентыкларны «миннән Һәдия булсын!» дип кунагына гәкъдикг итте. Назландырып тормадым, алмашка татар әдәбия г ы -җибәрү шарты белән кайберләрең Казанг а алып кайггым.
Ә хәзер без Җамалетдиннәрдә әңгәмә корып утырабыз. Хуҗалар мине үз тормышлары, әйләнә-тирә хәяте белән таныштыруны дәвам итә.
— Җамалетдин, син миңа Эгей диңгезе буенда бер вилла корып бирә аласыңмы? дим мин җитди кыяфәттә. — Казанда угыз бер ел яшим, барыбер фатирлы була алмадым, изге солтан җиренә күчеп килеп ман- тымаммы ичмаса!
—- Мин хәзер Алманиядә эшләүче бер тореккә икс катлы вилла салың ятам,— ди хуҗа.— Аскы каты — туксан квадрат метр, оскесс — йоз ун. Ике йоз миллион лирага килештек, тиздән ачкычын кулына тоттырачакмын.
Ике йоз миллион лира? Димәк, кырык ике мең ярым доллар кирәк Татарстанда эшләп табачак акчамны ризыкка, киемгә, торакка готма- сам, мин ул маяны йоз туксан ел эчендә генә туплап бетерәчәкмен! Ләкин диңгез буенда җирен дә сатып алырга туры килер ич әле, хәзер солтан Габдслхәми г заманы түгел, моһаҗиргә дә бушлай бирмәсләр. Ә гомер дигәне без теләгәннән кыскарак шул. Ярар, әңгәмәне бүтәнгә күчерик, булмаса.
- Күтәһиянсң борынгы сәлҗүкләр заманында ук салынган борынгы мәчетләре, музее бар, шәһәребездә ике-оч гәзит басыла,— ди Җамалетдин.— Үз театрыбыз гок, елына ике-оч мәртәбә Анкарадан һәм Истан- булдан торлс группалар гастрольгә килә, кинотеатрларның кечкенә сәхнәләрендә уйныйлар. Телевидение тапшырулары башлангач, менә угг ел инде халык кинога йорүсп дә сирәгәйтте. Китапны болай да әз укыйлар иде. хәзер богсилой суындылар Күтәһиядә театр ачылган иде ачылуын, тик ул суллар кулында иде. Хөкүмәт шуларга булышты, әмма халык йормогоч. ябылырга мәҗбүр булды.
Хәйдәр абзый юкка гына хаҗи түгел — диндар, бисмилласыз авызын да ачмый, миңа калса, сәүдәдән башка эшләр белән артык кызыксынмый. Җамалетдин —университет тәмамлаган инженер, сәясәттән хәбәрдар гына түгел, үзе дә кайбер вакыйгаларда актив катнашкан Партияләргә, сәяси юлбашчыларга һәм алар тоткан голга мөнәсәбәте анык. Әмма донья эшләренә ничек кенә күмелмәсен, биш вакыт намазын калдырмый. Гаиләсендә ислам йолалары нык тотыла — уггоч яшен тутырган олы кызы Фәйрүзә инде баштанаяк чүпрәккә торенгән.
- Торкиянец хәл итәсе мәсьәләләре күп. ди Җамалетдин. Җитмәсә. тышкы донья йә болай, йә гегеләй эчке эшләребезгә тыкшына. Тоньяк күршебез ыскыртуы аркасында коммунистлар фетнә чыгарырга маташты —күпме кан коелды: торекнең милли үсеш голын саклар очегг биш мең каһарманыбыз шәһит китте. Көнбатыш Европа исә безне әхлакый яктан таркатырга омтыла: затсыз сексфильмнәре, эчкечелеге, уйнашчылыгы белән бәреп керә.
Җамалетдин беренче дәвердә премьер-министр. аннары президент булган Тургуг Үзалны яклаган, әмма соңрак аның Ваган партиясеннән чыккан. Чоики Үзал идарәсе илдә кыйммәтчелек үсүгә инфляциягә гол ачкан, чит и г гәр ярдәмен туризм челтәрен киңәйтүгә юнәлткән диңгез буйларында илгизәрләр очен махсус шәһәрчекләр, рестораннар кордыр- ган, голлар салдырган, пляжлар барлыкка кигергән Күгәһия диңгез буеннан еракта, ил уртасында урнашкан булганлыктан, табигый ки. әлеге сәрмаядан олеш ала алмаган. Җитмәсә, Җамалетдин фикереңчә, iуризм- ны үстерүгә салышап акча соңг ы икс елда үзен акламаг ан Юг осланиядә купкан милли бәрелешләр. Гыйрак сугышы күп кенә илгизәрләрне Тор-
киягә килүдән биздер!әп. Иртәгә кордлар фетнәсе куерса, туристлар агымы янә кимергә момкин ич. Шуларны кызыктыру очен Үзал улы шәхси телевидение каналы ача һәм эфирдан бозыклык, шәрә хатыннар тулы фильмнар тапшырырга готына. Ләкин Торкиягә бу эштә әдән- инсафлары чамалы Испания. Иiалия. Греция белән ярышыр! а момкинме сон? һәм ярыймы?
Конбагыш аңлы рәвештә Торкиядә фабрикалар корыр!а теләми сәрмаясын. ярдәмен килде-ки гтегә тотарга омтыла Аларга Төркия Конбагыш товарларын кулланучы базар рәвешендә генә кирәк. Ә менә бездә корд мәсьәләсен күпертүгә алар шулкадәр игътибарлы кеше хокуклары, милли үзбилгеләнү турында коне-тоне озми-куймый шауларга әзерләр'
Җамалетдин, минемчә, бик күн мәсьәләдә хаклы христиан динендәге Конбатыш та, СССР һәм аның мирасчысы Расой лә мөселман Торки янсц, тулай саны икс йоз миллионнан ашкан («Карадеииз» гәзитс, 1992. № 5. Бухарест) барлык юрки халыкларның өмете һәм ышанычы булган мәмләкәтнең, com ы дәвердә матди һәм рухи яктан бик тиз күтәрелүенә пошыналар. Пошынып кына калмыйлар, шуңа аяк чалыр очен эчке каршылыкларын көчәйтергә, күршеләрен Торкияю каршы котыр1ырга тырышалар Бу эш ншездә астыртын рәвеш ю башкарыла Мисалга, кордләрнең Торкиядән аерылып чыгу хәрәкә 1сндә терекләрнең тарихи дошманнары әрмәннәр һәм греклар кулы уйнавы сизелә икән, бу әле алар мөстәкыйль могез чыгара дигән сүз түгел Моңа Франция. Рәсәй яки бүтән куәтлерәк дәүләтләрнең фотва һәм мул гына «хәер» бирүе кирәк Чонки Иран да. Гыйрак га, бүтән Көнчыгыш илләре дә корд фег- пичеләрен сугышыр: a өйрә гергә, ала pi 1 ы корал белән тәэмин итәргә ашкынып тормый. Ә менә корд сепаратчыларына безнең Дәүләт иминлек комитеты һәм хәтта Тышкы эшләр министрлыгының жиле йозак астында тотылган серле бәйләнеше булганлыгы матбугатта да чагылды («Известия», 14. XII 1991) Әйтерсең лә, бездә бүтән кайгы юк әйтик, чи! илдә гаделлек урнашii.ipwpi а ашкынучы lap әүвәл Ki.ipi.iM татарларына ярдәмгә килсә, ярамас идемени?
Гаделлек соючс Конбагыш демократларының һәм СССР-Рәсәй хаки-мнәренең болгар. I рек шовинистларының кыщыр эшләрен күрмәүләре, анда җәберләшон юрскләрпс һәм бүтән азчылык ха пикларны як гама- улары, берөзлексез бары гик Кибриснс (Кипрны) «берләшicpepiә» омтылулары да сәер.
Европа мөселманнарны яратмый, -диде Җамалетдин. Шунлыктан, алар Кибристә грекларга гына баерга булышты, юрск анда кара эш белән генә moi ыльләнде. Алтмышынчы елларда исә төрекне кысу, җәберләү көчәйде, үтереш-суешлар кит тс. Кибриснсң гуласм Грециягә кушылуы игълан ителде. Торкия ярдәмгә кил.мәсә, Кибрис төрекләре коллыкта калачак, хоррия! соючс Конбатыш Европа моңа төчкереп гәматашмаячак иде. Хәзер. Кибрис милли нигездә икегә бүлеш оч һәм Төньяк Кибрис Торек Җөмһүрияте (ТКТҖ) корылгач, «дусларыбыз» яшь коя имеш Кибрис ю ике ха ил к тату яшәгән. киләчәк ю дә гатуяши алалар, берләшергә генә кирәк. ТКТҖ икътисадын якчан ялгызы а на кию алмый, анда I рекларның биләмәләре кан ан. аларпы ияләренә кайтарып бирер! ә кирәк'
Коньяк Кибрис Грек Дәүләте, чыннан да. маг ди яктан ТКТҖдап күпкә өстенрәк, чонки су байлыгы утрауның нәкъ менә шул ягында калган Җылы якта су тереклек очен иң кирәк нәрсә икәнлеге ачык Аннары бай Конбагыш илләре, утрау икегә бүленгәч, мил шлрдлы сәрмаяларын тагын христиан греклар хуҗалы:ына салуын дәвам иггс. миллионлаган бай турист лары да диндәшләре янына шылды Торкия биргән ике йоз миллион доллар, гарәп и iчиреннән килүче аз санлы һәм фәкыйрьрәк илгизәрләр акчасы ТКТҖ кесәсен җигәрлек туендыра алмавын нею тотсак, кемнең әкренрәк үсәчәге яхшы
аңлашыла. Көнбатышның җаны бик ачый икән. ТКТҖтә булышырга аларга кем комачаулый? Биләмәләре югалган икән, монда төрекләргә каршы корал күтәргән, аларпы аса-кисә башлаган греклар үзләре гаепле түгелмени? Икс халыкның тату яшәве өчен утрауның икегә аерылуы нигә әле киртә булсын? Чехословакия дә аерылды, әмма БМО нигәдер аңа җәза карарлары чыгармый. Төрекләрнең хокукларын башкача гарантияләп булмау алар бер дәүләт эчендә яшәгәндә бик ачык күренде- нигә хәзер 1рск мәнфәгатен генә кайгырту өчен халыкара киңәшмәләр җыеп маташырга? БМОда әлегә мөселман дәүләтләре тавышын санга сугарга теләгән күпчелек юк. Куркынычсызлык Советының даими әгъзалары арасында да ислам мәмләкәте күренми. Үзе гөнаһлы казыйның кайчан гадел хөкем йөрткәне бар’’ Бердәм Кибристә төрек азчылыгын яклый алмаган БМОны исә гөнаһсыз дин исәпләү мөмкин түгел.
Якшәмбе көнне килгәнлектән, хуҗалар эшләреннән бушаган иде. өйләдән соң шәһәр белән танышырга чыгын кимек Җамалетдин белән миңа ата-бабалары Оренбург ягыннан күчеп киткән, үзе Төркиядәгс татар авылы Коры һөсктә туын үскән Хәмди юлдаш булды. Бормалы текә юллардан җиңел машинада итәгенә Күтәһия сыенган биек тау башына күтәрелдек. Монда сәлҗүкләр салган таш ныгытма калдыкларын, 1378 елда корылган беренче мәчетне—Хисар Җәмиле тамаша кыллык. Ныгытманың калын, биек диварлары инде күн җирдә ишелгән Әмма текә гау башында лачын оясыдай биек таш манаралар дошман явына каршы бик озак каршы тора алгандыр Тирә-ягында упкын кебек тирән ермаклар, дивар шикелле дип әйтерлек ICKO төшеп киткән тау бите. Ныгыт мат а керә торган юл берәү генә — анда инде ур һәм тимер капка корылган. Торки сәлҗүкләр Кече Азиядә ансат кына тамыр җибәр-мәгән— һәр карыш җир өчен горле яулар белән кылычка-кылыч килергә мәҗбүр булганнар. Көнбатыш Европаның тәре тагучылар һөҗүмен дә нәкъ менә алар кире каккан. Бу турыда талантлы төрек язучысы Кәмал Таһирның тирән эчтәлекле, бик кызыклы «Дәүләт-апа» романы бар. Бу әсәр күп телләргә, җөмләдән, урысчага да тәрҗемә ителгән.
Хисар Җәми архитектура һәйкәле буларак шаккатырлык корылма түгел Манарасы да уртача тына биеклектә, матурлыгы да тыйнак кына
Әмма нык салынган. Ташка инде монда кытлык юк, ватыл алырга гына иренмә. Якында гына чишмә тибеп гора, ничек менә ул тау башына - үзе бер могҗиза.
Тау киртләчендәге «Хисар» каһвәханәссннәп торек музыкасы яңгырап гора. Без шунда тошен, чинар ябалдашлары астына төзелгән җиңел (пластмасс) өстәлләрнең берсе тирәсенә, кавырсын урылдык тарга утырып, аста җәелеп яткан шәһәргә күз салдык Манаралар, манаралар монда 110 мәчет эшли икән. 140 мең халкы булган шәһәр очен әз түгел Яргы миллион гагар яшәгән Казаныбызда дистә еллар буе бердәнбер мәчет кенә эшләп килүен искә алсак, гыйбрәтле хәл бу Бәлки чамасыз диндар булу кирәкмидер, әмма сәламәт әхлакны саклауда диннең әһәмиятен танымау — акылсызлык булыр иде. Бүгенге Торкиядә инсафсызлык, угрылык, җинаятьчелек бездәгедән бик күп тапкыр кимрәк булуын, халыкның үзара ягымлы, йомшак могамәлә күрсәтеп аралашуын ислам дине йогынтысыннан башка аңлату момкин түгел Коммунистлар динне бетерү очен ни генә кыланмады нәтиҗәсе шул тәрәзәләребезгә тимер челтәрләр куела, ишекләребез тимер белән тышлана башлады, кичләрен урамга чыту хәвефле эшкә әйләнде. Йөгәнсезлек күбәйгән саен тормышның яме ют ала бара юньле кешеләр азая.
Тау киртләчен нарат агачлары, сәрви куаклары, үрмә гөлләр бизәп тора. Берничә җирдә нәни фонтаннар ата. «Хисар» безне чәй. каһвә. кока-кола, шуның янә бер горе аксыл төстәге әчкелтем баллы су «әлван» белән сыйлый. «Әлвап»пы кавырсын «салам» белән суырып сусынны басабыз Хәмди шул арада сорауларыма бердә иренмичә җавап биреп утыра
Өченче ел инде бер эптханәдә тула басам, ди ул - - Айлыгым 255 доллар Тәҗрибәм, осталыгым артканнан соң икс мәртәбә күбрәк гүли башлаячаклар Күптән түгел ойләпдем, хатыным себер татарлары авылы Бүгредәлектән Икебез дә унбер сыйныфлы мәктәп тәмамлаганбыз. Туебызны үткәрергә ә ти-әниләребез, туганнарыбыз булышты дүрт йөзләп кунак чакырдык, дүрт мең долларга якын чыт ым ясадык Хәзер сиксән квадрат метр мәйданлы фатирда торабыз, аның очен аена кырык ике доллар түлибез-. Суга, электрга аерым исәп. Хатыным эшләми, әлегә мин гапкан ла тормыш алып барырга җитә. Эштә ойлоашын фабрика үз хисабына ашата, анда ризыкланырга тсләмәсәң, аш бәясен акчалата алырга да момкин. Аена егерме бер доллар тия. Өйләдә. төшке аш вакытында, бер сәгать ял итеп алабыз
Торкиядә фабрикаларның һәммәсе өйләдә ашатуны үзе оештыра икән Бу эшчеләр!ә дә, хуҗаларга да файдалы Эшчеләр бер мәшәкатьтән азат кон саен ризык эзлән, акча түләп тип терәми Хуҗа, ашларны төрләндереп. әйбәт дан казана, шулай кешене үзенә ныграк бәйлән тота, аларның хезмәткә сәләтен әйбәтрәк саклый ала Аннары азык мул илдә ашханә тоту да хуҗат а ку имедер керем бирә ләбаса, нитә аны бу тәннәргә бүләк итәргә?
Эшең тузанлымы, авырмы? дим Хәмдигә.
У т зар танмый, соравыма гаҗәпсенә тспә Эш җиңел булмый инде ул. дип куя
Курәм, аңарда сыйнфый көрәш дәрте бөтенләй юк. Хуҗасын «әрәмтамак. соры корт» дин сүкми аның заводын тартып алу турында да уйламый Фирма тотучы Җамалетдинга да дусларча мөнәсәбәттә Югыйсә, Җамалетдиннең кереме үзенекеннән ун-егермс тапкыр артыграк булуын ул. мөгаен, яхшы чамалыйдыр Ә Җамалетдин, безю дистә ел лар тукылган төшенчәләр буенча, буржуй, изүче, рулыә утырып. Хәмди белән мине пролетарий белән каләм иясен машинасында тиздереп йөри
Урамнарда асфальт яшеллек тә бар. әмма шулай та монда җир кадерле күренә, йөрт тар бер-берсснә терәп диярлек салынган
Тар тыкрыкларда кара-карты балконнар, орынып юра диярлек Соты дәвердә киң вә тоз урамнар, фонтанлы, чәчәкле мәйданнар, биек әмма архитектура бизәкләренә әллә ни бай булмаган яңа йортлар да барлыкка килгән. Анадулы (грекча «апатоль» сүзе көнчыгышны аңлата) киңлекләрендәге пи казылма байлыгы, ни куәтле сәнәгате булмаган нгдәти бер виләятнец үзәге ул Күтәһия. Әкрен үсә, әмма үсә. Чөнки Торкиядә халык ел саен икс процент ярымга арта, игенчелектә техника куллану киңәйгәнлектән, авыллардан бушаган эш көче беренче нәүбәттә якында! ы шәһәрләргә агыла һәм шунда төпләнергә тырыша. Шәһәрләрдә дә халыкның табигый артуы югары Әгәр яңа (фабрикалар корырга сәрмая җитсә, Күтәһия һичыогы үз виләятс халкын эш белән тәэмин ию алыр иде. Сәрмая җитми Җамалетдин кебек туган ягын алга җибәрергә теләүчелә-рнең Үзалдан суынуын аңлавы кыен түгел. Күгәһиядә алар күрергә теләгән инфраструктура тиз генә пәйда була алмас әле.
Кичен без мәүлет бәйрәме мәҗлесенә бардык. Егермеләп аксакал һәм урта яшьтәгсләр, унбишләп егет-җилән чакырылган икән Кунакларның байтагы ян бүлмәгә кереп намаз укып алды, залдагылар тәсбих тартып утырды. Чакырылганнар җыйналып беткәч, бер аксакал, бер егет, бер сабый бала чиратлашып Коръән укыды. Шуннан соң икс җиргә ашъяулык җәелеп, аш бирелде. Нәзек вермишель шулпасы, борыч-помидор салаты, җимешле пылау, йозем җиләге, чәй, компот. Шунысы кызык- салатлар, шулпа һәм пылау һәр табынга бер зур табакта китерелде, компотлар нәнирәк касәләрдә оч җиргә куелды Бу ризыкларны кашык белән уртак савыттан ашадык. Татарстанда кунакларны уртак савыттан сыйлауны минем инде бик күптән очра!каным юк. Бездә ул хәзер фәкыйрьлек, затлылык җитмәү билгесе санала.
Тамак туйдырырга ниятләсәң, мондый табында йоклап утырыр! а ярамый — кашыгыңны җитез уйнатырга кирәк!
Икенче коннс мәҗлес Хәйдәр абзыйларда уздырылды, табын тәртибе монда да шундый ук иде. Хәйдәр абзый — хәлле кеше, ризыгы да. табак-савыты да һәркемгә өлешләп бирергә җигәр иде Димәк, монда уртак табактан сыйлану ерактан килгән гореф-гадәт. күмәклек, якын дуслык-кардәшлек төшенчәсенә бәйле рәвештә дәвам итәдер. Без европача мәдәниләштек, накьлык-сафлыкның, гигиенаның тышкы рәвешенә күбрәк игътибар бирәбез, кунакларга ризыкны артын калырлык игеп салырга тырышабыз. Күтәһия—коньякта, җиләк җимешкә, яшелчәгә бай җирдә булса да, табында бер тәгам да өелеп калмады эскәтер ун- егерме минуттан тәмам бушады.
Кеше намазга оеганда башкалар дини китаплар укып утыруын әйттем. Шул чак ата дәһри күренмәс өчен, мин дә гарәп хәрефле берсен сорап алдым. Милләттәшләр динсез илдән килгән кунакны, хәрәмләшмиме, чынлап укый беләме, дип күзәтеп торуын тою кыен түгел иде — янәшәмдәге берсе бармак төртен, кайбер аятьләрне сораш нарын та карады. Университетта гарәп телеп өйрәнүем ярап куйды монда! ы күпчелек латин хәрефе белән басылган догалыкларны 1ына укыганда, мин асыл гарәпчә Коръәнне тануым белән бераз абруемны арттырдым!
Аштан соң миңа сүз бирделәр. Татарстан. Казан, театрларыбыз, әдәбиятыбыз һәм музыка сәнгатебез, уку йортларыбыз һәм га зимнәребез* Республикабыздан тышта—элекке СССРның юрле 1арафларында яшәүче милләттәшләребез тормышы турында шактый нәрсә сөйләгәч мәҗле- стәгеләр үзләрен аеруча кызыксындыр! ан сорауларын яудыра башлады.
«Гаиләгез бармы? Горбачевның хатыны татармы9 Илдә мәчет-мәдрәсәләр күпме, пичек эшлиләр? Ачыкмыйсызмы? Әби авылы зурмы9 Латинча әлифбага күчәчәксезме? Бәйсезлек алу гамәл! ә ашармы? Торкия ошыймы?..»
Әби авылының яшеллеккә байлыгы, уртасыннан мул сулы Чишмә елгасы агын узуы, аңа авыл эчендә бер инешнең килен кушылуы чишмә-
ләрнең суы бик тәмлелеге һәм тешне сындырырлык салкынлыгы. елга- инеш буйларында биск-биек таллар һәм вак куаклар >сүе. анда каз- үрдәкләр күплеге хакында сөйлим. Мәктәбе, мәдәният йорты һәм китапханәсе, шифаханәсе, балалар бакчасы, кибетләре һәм төзелеп яткан яна мәчете, кырларының упдырышлылыгы турында сөйлим тын да алмый тыңлыйлар.
Безгә илкәйне барып күрү момкинмс соң?—ди берсе
Әлбәттә. Иста н бул дан, Анкарадан, хәтта ерак Коньядан да мил-ләттәшләребез әле яңарак кына Татарстанга килеп китте. Алар концерт- спсктакльләрпс тамаша кылды, музей-паркларыбыз белән танышты, са-бантуйда катнашты, Идел буйлап Шәһре Болгарга, нефть районнарына сәяхәт ясады, хәтта юл чыгымнарын акларлык файдалы бәягә кием- салым да җыеп алып киттеләр
Мәҗлестәгеләр гаҗәпләнә, ышанып ук бетмәсәләр дә. күңелләре күтәрелә. Аннары монда да минем җырлавымны үтенә башлыйлар. Тора-бара аксакаллар - илдән күчеп килгән ата-аналарыпнап торекчә белән буталмаган саф туган телне, туган җырны ешрак, күбрәк ишеткән буын үзе моң яңгыратырга керешә. Кайсын башласалар да. сагышлы, михнәтле тормыш зары чагылган җырлар исләренә төшә. Туган җирдән рәнҗеп, авырлык, кимлек-хурлыклардан тинтерәп күчеп килүчеләр шундыйларны аеруча сш көйләгән, күрәсең
Казан ерак, Казан ерак. Казаннан Москаү ерак
Кайтыр идем илем ерак, кайтмасам яна порок
Җитмеш җиде яшендәге бер бабай шундый дәртләнеп китте ки. тезә генә җәүһәрләребезне Аңа икенче абзый да коч өстәргә тотынды. Күңелләр тибрәнеше тәкъва, кырысрак табигатьле, какча гәүдәле, җитди түгәрәк йөзле Хәйдәр Туганайны да читтә битараф калдырмады ул да җыруга кушылды. Ә яшьләр, белхшм, өлкәннәр алдында әдәп саклаудан, белмим, бишектән үк торск чолганышына эләгеп, горек мәктәбендә укып, милли хәят тән ераклашканга, тынлап кына утырдылар
Икс-оч сәгатькә дип кенә тукталсам да. Хәйдәр абзый белән Җамале-тдиннең мине Күгәһиядән тиз генә җибәрергә исләрендә дә юк иде
Исксшәһәрдән мине татар авылына да алып барырга тиешләр дип карыштым мин Вакытым бетә ич инде, аннары өлгерә алмаячакмын.
Борчылмагыз, анда да үзем алып барырмын, Күтәһиягә якынрак та ул. диде Җамалетдин — Әтинең хәтерен калдырматыз инде, иртәгә ул үзе Коръән мәҗлесен җыя. Без сезне тансыклап когеп алдык, иркенләп кунак булыт ыз әле!
Җамалетдин ипле, сабыр, әдәпле Торск гореф-гадәтләре, аларның татарга мөнәсәбәте хакында сөйләшәбез.
Баязит солтан Аксак Тимер белән сугышканда, аның гаскәрендә тагарлар да булган икән,— диде ул Аксак Тимер Торкиянсң хәзерге башкаласы Анкара янында хәрби филләр кулланып җиңә башлагач, татарлар аттың ят ыпа чыккан, имеш Рәсәй белән сут ышканда исә Кырым ханы Сохипг әрәй т аскәре килешеш әп вакытта торскләрг ә ярдәмгә ки г- мәгән, шунлыктан солтан чирүе бик зур ют алгуларга очраган Менә шушы хәлләрне тарих дәресендә үткәндә сабакташларыбыз безне. «Кардәшләрегезне саткан өчен үзегез дә рәхәт күрмисез, илегезне урыс басып алды!» дип шелтәли иде «Кырым татарлары буттандыр ул, без түгел», дип аклана идек Мондый сүз көрәштерүләр ба тачакта сш кабынып китә иде Табигый ки, хәзер инде без гатарта. гореккә аерымланмыйбыз Без дә аерымлансак, төрек кемгә таяныр? Аңа аяк чалучылар болай да җитәрлек: әрмәниләр. гарәпләр, көрдләр
Иртәгесен өйлә якынлашканда без татар авылы Әфәнде Күперенә юна чыктык Дөресрәге. Җамалетдин бер заказчысы белән Гәдиз
2, «КҮ>М9 17
шәһәренә барып, анда корып яткан бер йортын күрсәтер! ә җыенды, мине юл уңаенда Гәдиздән егерме чакрым бирерәк урнашкан әлеге авылга кертеп калдырырга, кайтканда кире алып китәргә ниятләде.
Асфальт тасма әле тигез кырлардан сузыла, әле бик үк биек булмаган калкулыкларга менә яки уйсулыкларга гошә. Юллар монда оеп күтәр- телми, чөнки аны җәеп озлскссз кочле яңгырдан. кышын ишелеп яуган кар-бураннан саклап тинтерисе юк — Анадулыда климат чагыштырмача коры Җимеш бакчалары күзгә күп чалынмый, юл буйлары шәрә, мондагы басулардан иген-тару әллә кайчан җыйнап алынган Шунлыктан офыктан-офыккача сары юс җәелгән, сорслгән җирләрдә кызгылт балчык кипшенеп ята
Юл буенда бер җирдә туктап, Төркиягә соңгы дәвердә хас булган бер яңа төзелешне карап чыктык якын-тирәдәге авыл агайлары үзара бер ширкәт тозеп, май-сыйр заводы корып ята. Эссе һавалы якта сотне әллә кая еракка илтеп сатуга караганда аны җитештергән җирдә эшкәртү һәм куәтле суыткычларда саклау файдалырак. Аңлавымча, Җамалетдиннең бу корылышка да ниндидер катнашы бар иде. Заводның бинасын коруда пайчылар үзләре дә коч түгә, эшләре бик кызу бара иде.
Юлдашыбыз — Анкара университетының Күтәһиядәгс икътисад фа-культеты укытучысы. Ул — төрек, әмма Татарстан белән бик нык кызыксынып, юл буе хәлләребезне сорашып барды Базар багланышларына күчүдә Торкиянең байтак тәҗрибә туплаганлыгын, әгәр чакырсалар. Казан югары уку йорт парының берсенә килен эшләргә, анда сабак бирергә, Татарстан икътисадын үзгәртеп корышырга әзер икәнлеген аңлатты Эшлеклелек ягы ни дәрәҗәдә икәнлеген озеп әйтә алмыйм, әмма аралашуда, сүздә торекләр тулаем ягымлы. Укымышлылары -бигрәк тә. Ботен торки халыкларны бер милләт — «төрек» хисаплаганлыктан, шуңа мөселманлык уртаклыгы да өстәлгәнлектән, сине теләсә кайсы үз итеп сөйләшә. Сәяхәттә моны тою бик күңелле, бик рәхәт.
Әфәнде Күперенә килен кергәнче, ерактан ук аның суы кибеп беткән инеше буена яшел койма шикелле тезелгән таллары, байтирәкләре күренде Авыл башында гына зур пыяла тәрәзәләре ялтырап юрган кибетен күреп уздык Аннары чуерташ түшәлгән урамыннан үггек Кызык Әфәнде Күпере йорт-җире, капка-каралтылары белән якын-тирәдәге төрек авылларыннан аерылыбрак тора, әмма ул безнең Татарстанныкына да охшамаган иде. Моның бөтен сере— климатта, агачның кадерле һәм кыйммәтле төзү материалы булуында. Күрәсең, милләттәшләребез тарихи ватаннарындагыча яшәргә омтылган, ләкин Торкия чынбарлыгына да җайлашырга мәҗбүр булганнар. Нәтиҗәсе шул диварлар -саманнан, әмма йортлары кыек түбәле, рәшәткә белән киртәләнгән ой алдында бакчалары бар. аларга бездәгечә миләшләр дә, чәчәкләр дә утыртылган, алмагач, армутлар да үсә. Ә урамда каз-үрдәк урынына күркәләр
Авыл мулласы Якуп Дүртен белән таныштыргач һәм мине аның карамагына тапшырып калдыргач, Җамалетдиннар юлларын дәвам итте, ә мип Әфәнде Күпере белән таныша башладым
Казан татарларының Анадулыга күчеп килү тарихы җитди өйрәнелмәгән, кайбер мәгълүмат ларны шушы авылда булгала!ан Хәйретдин Садыйкның университет тәмамла! анда (Эрзурум. 1976) язган диплом эшеннән генә табарга мөмкин. Хәзер Мюнхендә. «Азатлык» радиосында эшләүче Хәйретдин ата-бабалары язмышын карт буыннан сорашып ачыклаган.
Казан һәм Уфа губерналарында яшәгән хшлләттәшләребездән оч меңләп кеше 1892 елда Торкиягә күчеп китәргә карар бирә Әүвәл алты кешене сайлап, солтан Габделхәми! хозурына үтенечләрен белдерергә җибәрәләр Милли һәм дини кысымнан зарланган татарларны солтан миһербанлы каршылый һәм аларга Анадулыда урнашырга рөхсәт бирә.
Күчмәннәр икс агым булып юлга чыга. Беренчесе, арбага сыйган кадәр мал-молкотсн гояп, Богырыслап аша Самарга. аннан дел буйлап Царицыпга, аннары Дон буйлап Ростовка, ары габа Бакчасарай аша Севастопольгә, моннан Румыйпиянец Күстәнжә шәһәре һәм Болгарстан- ныц Варна каласы аша Истанбулга аяк баса Икенче агым Идел буйлап Әстерханга, аннары Кизләр, Тифлис, Батуми аша шулай ук изге солтан җиренә килеп ирешә
Мөһаҗирләргә Истанбулда һәм Исксшәһәрдә төпләнергә рохсәг бирелә, әмма милләттәшләребезпең күпчелеге аерым авыл булып һәм шәһәрләрдән ерактарак урнашырга омтыла Аларга сайлап алыр өчен торлс тарафлардагы җирләр тәкъдим ителә. Ниһаять, күчмәннәр 1896 елда Кыргыздаг итәгендә Корыһоск (Госмания) авылына нигез сала.
Ватан белән Торкия арасында хатлар йори башлый. Михнәт чигүдән туйган татарларның тагын бер дулкыны, яхшы тормыш өмет итеп, ага-баба жирен ташлап китәргә карар бирә. Янә икс меңлеп милләттәшебез ерак юлга чыга. Шуларпыц бер олешс 1904 елда Бәер елгасы буенда, Күтәһиядән 89 чакрым ераклыкта, Әфәнде Күпере авылына беренче казыкны кага һәм шушында гамыр җибәрә Аның исеме фригиялеләр заманында салынган дип риваятьләргә кергән күпергә бәйләп кушылган.
Авыл калкулыкка урнашкан, тауның унбиш чакрымдагы көньяк-көн-батыштагы ип биек түбәсе диңгез өсте тигезлегеннән 1814 метрга күтәрелеп тора
Якуп угыз җиде яшьтәге таза-сау, күркәм ир-егет, без ки ггәггдә авылдашлары белән бергәләп машинага утын төяп яга иде Угышгы таулардан башта авыл кырыена язын гагпын өйгәннәр. Хәер, ул өемнәр миңа гына угын тоелды, оч-дүрг мегр озынлыктагы бик ук юан булмаган агачлар шәһәрдәге мебель комбинатына озагыла икән Әфәнде Күперенең шушы кәсебе белән үзенә бераз өстәмә керем ясавын аңлаттылар миңа
Кунакның ерактан икәнен белгәч, милләттәшләрнең һәммәсе биек осм өстеннән төшен, кул биреп исәнләште, аннары Якупны агач гояү эшеннән бушатты- без өйгә кайтып киттек. IO.I уңаенда чишмәдән горба буйлап авылга агып килгән суны эчтек, шунда юындык. Суы бик үк салкын да, Татарстандагыча ук гәмле дә түгел, әмма файдаланырга яраклы. Әле шушындый су да житсн бетми икән халыкка.
Милләттәшләребез монда килеп төпләнгәч. Бәер елгасы суы белән сугарып помидор, борыч, баклажан ише яшелчә дә игә башлаган, су кошларын да үрчетергә керешкән. Әмма бер заман алардаи күреп, елганың югары башындагы горек авылы да яшелчә үстерергә өйрәнгән Шуның аркасында Бәер суын үзләре файдаланып бетерә башлаган Су агып килү тукталгач, Әфәнде Күпере яшелчә үстерүне ташларга мәҗбүр булган. Кое казысалар да. күбесеннән су чыкмаган
Мин туксан метрга төшеп җиттем, ләкин уңмадым, диде миңа Якуп Берәү алтмыш метрдан суырта бәхете бар икән!
Авыл халкы әкренләп арткан, әмма игенчелектә уңышның түбән булуы (еллык явым-төшем 350 400 мм, ләкин ул көзен һәм кышын ява'), герлек үрче гергә азык җитмәү авыл кешеләренә иркен тормышта яшәргә ирек бирмәгән
Шунлыкган алтмышынчы еллардан алын яшьләр читкә китә башлаган 1976 елда 176 кеше яшәсә, хәзер Ә(|>әнлс Күперендә халык шактый кимегән егерме биш хуҗалык кына горып калган, адарның да икесе - күнгән түгел килеп урнашкан төрекләр икән
Авылда икс кешедә трактор бар. гнуларның берсе Якупныкы
Якуп Исксшәһәрдә г имназия дәрәҗәсендәге имам-хатыйп мәктәбен тәмамлаган, мулла вазифасын инде унөч сл башкара икән Мәчет ике катлы, манаралы, азан тавышы һәр йортка ишетелсен өчен, шунда куәгле көчәйткеч динамик куелган Мәчет алдында гына тәһарәт
алырга гсләүчеләрго улактан су агып тора. Якуп, яшь булса да. шәригать кушканнарны төгәл үти һәм диндәшләренә дә таләпчән. Урам.ы тәһарәт алырт а кыенсыт ан кунагын ул мәчетенә аяк баегырырта да теләмәде.
Аның биш-алты карт белән ойлә намазын укып тәмамлавын урамда, ишек катындагы эскәмиядә котеп утырдым.
Әфәнде Күпере дә, Горсу кебек, элек төзегрәк, зуррак, күңеллерәк булган. Яшьләр шәһәрләргә китеп урнаша башлагач, монда да йорг- жирнс каран тотуга итьгибар кимегән Шулай да авылда миллэттәш- ләребезпең тарихи ватаннарындагыча корылган лапас, абзар, мунча, капкаларын, бездәгечә тәрәзә капкачларын күргәч, дулкынланмый калмыйсың. Тарихи туфрагыннан аерылган халкыңның менә инде пичә буыны меңнәрчә чакрым чит гә, моһажирлекто яшәвенә карамастан, ят тирәлектә ата-баба рухын, милли киләнәкләрсн (традицияләрен), гореф- гадәтләрен сакларга омтылуын күрү күңелнең иң тирән катламнарына тәэсир итеп, күз тобетт дымландыра.
Якуп миңа хужалытын күрсәтеп йөри. Кырында арпа, бодай, ногыт борчагы игә, ой тирәсендәге бакчасында бәрәңге, чог сидер, кабак үстерә икән. Игенен тегермәнгә алып барып үзе тарттыра. Ике сыер, бәрәннәре белән ундүрт сарык, егермешәр күркә һәм тавык асрый Безгә инде ерак тарих булып күренгән хосусый хужалык үрнәге
Муллалыгы өчен дәүләт аңа аена бер миллион лира (213 доллар) күләмендә хезмәт хакы түли. Биш. ун, унөч яшьләрдәге оч улы бар, туларның олысын Күтәһия шәһәрендәге имам-хатыйп мәктәбендә елына икс миллион лир чыгым ясап укыта.
— Тракторны 1380 долларга сатып алдым, жир эшкәртүдә күршеләремә дә булышам.—ди Якуп.
Кечкенә авылда - барысы да күрше!
Якуп биш балалы гаиләдә үскән. Туганнары һәммәсе дә исән-сау. Идел буеннан Торкиягә аның атасы ягыштан бабасы Мохәммәтсәлим күчен кинән. Мохәммәтсәлим улы Габдерәхим, беренче хатыны вафат булгач, Якупның әнисе Фатыймага өйләнгән. Боларны тәфсилләп язуымның бер сәбәбе— татарлар белән торекләр аралашуын, аларның тормыш хасият ләрен бер кырыс бизәк аркылы да сурәтләргә теләү.
Торек авылы хатыннары суга бара
Фатыйма төрек авылы Югарысусызда туа, әмма ул сабый вакытта ук әнисез кала Әтисен исә гаскәри хезмәткә алалар Яшь үги әнигә сабый кирәкми — ул аны суга батырырга тели. «Сусыз» дин аталса да, бәхетсезлек очрагына су житкәп, күрәсең! Менә шул чак нәни сабыйны миһербанлы бер татар үзенә асрамага ала һәм Әфәнде Күперенә алып кайтып үстерә Фатыйма монда төрек икәнлеген дә оныта Аның балалары да (Якупның дүрт бертуганы арасында алар очесе Фатыймадан туган) үзләрен бары тагар итеп кенә саныйлар...
Көтмәгәндә ерактагы илкәйдән беренче тапкыр кунак килү — зур вакыйга. Шуңа к\рә, Якупларда салкын катык авыз итәргә олгермәдек
безне aui.Liiii.ni иц өлкән аксакалы, инде сиксәнен тутырган Ми пл сох тәм бабай чәйгә чакырды Ул да шушында туган. ләкин илдән күчеп килүче беренче буынны яхшырак белә Аның да. Якупның да. Якуп хагыныныгг һәм әнисенең дә мәмләкәт (тарихи ватанны монда шулай атыйлар) хәлләрен иркенләп сорашасы, әңгәмә корып утырасылары килә, табыша йомырка тәбәсе, үзләре салган йомшак күмәч, чәй эчәргә шикәр-кәнфит куялар Барысы да ашыгыч, җиңел кулдан әзерләнә. Гади, ябай табын, әмма күнме ихлас кызыксыну, эчкерсезлек, җылы хисләр бар алариыц мөнәсәбәтендә. Тик озак гәп корып утырып булмый- Җамалетдиннәр Гәдиздәи әйләнеп килеп җигә
«Мәмләкәт имин икән, ә? Анда тормыш әйбәтләнгән икән Остсгсз- дәгс киемнәр үзегездә җитештерелгәнме? Мөселманлыкны кабу i итү бәйрәмен уздыруыгызга Торкнядән дә вәкилләр баруын ишеттек Бәрә* кал га! Торск гәзиг гареннән шул хакта укуы йөрәгебезгә сары май булып яны Ишпалла. үзебез дә. бәлки, кайтып күрербез әле бабайлар нигезен Кайтырбыз Әмма дә ләкин сезнең Әфәнде Күперендә кич купмавыгыз шәригатькә сыймый Әле халык эштә, ахшамда бергә җыйналыр илек, энем .»
кшарланган чүлмәк түбәле өйләр кала, урам г утырып йөргән кызыл кикрикле, озын сыйраклы, зур бүксәле күркәләр кала, суы кибеп беткән Боер елгасы, аның буеннан-бусиа гезелен киткән бай I ирәкләр һәм мәҗнүн таллар кала без Ападулы киңлегендә әлсерәп яшәп яткан гагар асылыннан Күтәһиягә таба агылып чабабыз, аллыбызда 89 чакрымга сузылган бормалы соры таема, күңелдә тарихи наганын г ашлап китүчеләрне сурәт ләгән Мәхмүт Галәүнсц «Мөһаҗирләр» романы. Хәйретдин Садыйкның авылдашлары авызыннан ягып алган халык иҗаты үрнәкләре
Ак келәткә барганда
Ачкычым төшеп калды
Ай күреп калды.
Кояш төшеп алды*
Нинди шаг ыйрапә бу табышмак. Анаду гыны белмим, әмма гагар и к табигатен кырау гошүнс ифрат сурәтле гәүдәләндерә ул. «Тәбәнәк күктән кар ява» (иләк) табышмагы да безнең якларга бәйләнгән Ә менә Әфәнде Күпере өлкәннәре кабатларга яраткан мәкальләрдә моһаҗирләр тормышы да раслат ан г ыйбрәтләр ята: «Ачка казан астырма, гуща у ii.ni яктырма». «Ачның күзе икмәктә, тукның күзе хикмәттә» «Акча тының кулы уйный, акчасызпыц күзе уйный».
Хәйретдин язын алган халык иҗаты үрнәкләре арасында 227 мәкаль һәм әйтем, дистәләгән табышмак һәм мәсәл, ике риваять, тугыз әкият. 273 кыска җыр бар «'Зирәк карт» . «Акыллы килеш-. «Мәгърифәтле угыллар». «Алыпның тормышы һәм Болгар шәһәренең салынуы». «Сак белән Сок» бу әсәрләр буыннан-буыша тапшырыла килә Алар яшь ләрнс тарихи ватанга тоташтыруга, туган iореф-гадәт.тәребез кысасында тәрбияләүгә бүген дә әйбәт хезмәт игә юрган кадерле мирас Биек Каф тавы сыргларьш. давыллы Кара диңгезне кичкәндә, чиг җирләрдә оя корганда алар милләпэшләребезгә күңел яктысың, ата-баба зирәклеген биргән. Идел буеннан пичәмә мең чакрымдагы шушы коры калкулыкта яшәгәндә дә халкыбызның юн өлеше белән рухи уртаклыгын, туган теленең сафлыгын сакларга булышкан
Йә. пичек, ошадымы сезгә Әфәнде Күпере? ди Җамалетдин
Эһ-һем Ничек әйтергә инде Моңсу Әйе. моңсу Авы г тузып бетеп килә, яшьләре читкә гаралган. мәчетләренең ас кубып төшкән
Аен куяр гар Күңелләрендә иман нуры бармы соң’’ дип сорый
А
Сизеп торам, аның горек юлдашыбыз алдында татар авылын хурлатасы килми.
— Анысы нык күренә. Рәхмәт, йөзләре дә якты.
— Алайса өметсез түгел ич инде бу авыл,—ди Җамалетдин. Сез аны мәмләкәткә кайткач яманлап сойләмәгәз тагып. Начар итеп язмагыз!
Без Күзәһиягә кайтып кергәндә кич җитте, нәүбәттәге намазга кичекмәс өчен, Җамалетдин өйгә кагылып тормаска, шәһәрнең җәмигъ мәчетенә тукталырга булды. Юлдашыбызны төшереп калдыргач, ул туп-туры тәһарәтханәгә юл тозты. Кызыксынып тамаша кылам -бөтен җире ак чынаяк белән тышланган, краннардан су шыбырдап ага, идәннәре пакь, бәдрәф исләре дә аңкымый. Сөбханалла!
Әмма мин, бу юлы тәһарәтле булсам да. мәчеткә керергә атлыкмадым.
Син нигә, ходай кушканча, намаз укымыйсың? Гөнаһка батачаксың ич,—диде Җамалетдин.
Нишлим инде, балачактан күнегелмәгән, хәзер инде өйрәнүе читен.
— Җиңел юлы бар аның,- диде Җамалетдин.— оч кон рәттән гыйбадәт кыл, шул арада гадәтләнеп тә китәрсең.
— Кадерлем, - дидем мин аңа. - үзең оч кон намаз укымый яшәп кара әле. Шуннан соң күрербез, гыйбадәт кылу теләгең исән-сау калырмы, юкмы?
Билгеле инде, яшь Туганай да иблис котыртуына бирешмәде— намазларын бер генә кон дә озеп тормады!
_ сз Туганайларның төп йортындагы Хәйдәр абзыйлардагы мәж- лестән таралганда кичке сәгать тугыз тулып узган иде инде. Машинага чыгып утыргач, Җамалетдин:
— Мунчага барасыгыз киләме? — диде
Торек мунчалары турында кызыклы күп нәрсә ишеткәнлектән, инде вакыт шактый соң булуын, хуҗамның коне буе эштә һәм юлда йөреп арыганлыгын белсәм дә, аның яраткан сүзен кабатладым.
—«Табии».
Ягыш табигый. Төрек теле — йомшак, анда каты «къ», «гь» авазлары юк, алар йомшарып «кь». «гь» рәвешендә әйтелә, йә бөтенләй төшеп кала.
Мунча шәһәрдән егерме чакрымда, җир астыннан кайнар минераль сулар бәреп чыккан җирдә икән Анда берәү генә түгел, биш-алты мунча салынган, һәммәсе шул табигый кайнар су белән җылытыла, кайбер- ләрендә ләм белән дәвалау да бар икән. Егерме чакрымда булса да, Күтәһия халкы да, ерактан килүче кунаклар, туристлар да аларпы үз игә, машиналы кешегә инде әлеге араны табадай тигез асфальт юлдан җилдереп үгү күңелле сәйран чигү генә.
Без кергән «Дәгсҗәк» мунчасының капкасына аның кайнар суында эрегән тозларның составы, күләме, бу шифалы суның ревматизмны, хатын-кыз авыруларын һәм торлс-төрле бүтән чирләрне дәвалау үзлеге язып эленгән.
Ишегалдында, мәҗнүн (еламсар) таллар күләгәсендә — иллегә йөз метр чамасындагы зурлыкта бормалы ачык бассейн, ул ак мәрмәр белән тышланган, мунчага алын кергән сукмагына да шундый ук шакмаклар түшәлгән. Җылымса суы үтә күренмәле, пакь, боркү җәй коннәрендә монда бала-чага чыпырдап туймый икән. Без инде ябылыр алдыннан килгәнлектән, мунчаның пи эчендә, ни тышында юынучылар калмаган иде. Хуҗасы безгә:
Ярты сәгатьтән ябылачак, кереп торасызмы соң?—дип искәртеп куйды
Әмма бу Торкия бит, монда көнкүреш хезмәте күрсәтүдә бигрәк тә ипле, ягымлы мөнәсәбәт тамыр җәйгән, кемнең кем булуына карамастан, якты чырай күрсәгәләр, биш-ун минут, хәтта ярты сәгать көттереп торуыңа да каты бәрелмиләр, кыркуланмыйлар. Шуңа күрә без монда бер сәгатькә якын рәхәт чиктек, хезмәткәр бинаны җыештырып йөргәндә дә бер дә ашыкмыйча кока-кола эчеп, кәефләнеп утырдык Кайнар чәй белән каһвә, горле салкын эчемлекләр һәм коры-сары ризык капкага тоташкан касса-каһвәханәдә мунча тәмам бикләп куелганчы сатыла икән. Мине аеруча шаккатырганы Җамалетдин ни билет хакын, ни алган эчем .текләр бәясен кергәндә түләмәде, ул исәпне чыгып киткәндә генә өзде. Димәк, монда кешенең хәрәмләшмәвенә шулкадәр ышаналар. Сөбханалла, яшә, Торкиям!
Сыра эчү белән мавыкмасам да, миңа бервакыт Казанның бер сыра-ханәсеннән пыяла банка белән эчемлек алырга туры килде. Төсенә карыйм -сыраныкына охшамаган, кабып карыйм—хлорлы тәм Аптырап сатучыга эндәштем: «Агай-эне, син миңа краныңнан су гына агызгансың ич?» Елгыр егег минем аек кыяфәтемә, күзлск-г алстугыма шикле бер караш ташлады да- «И Алланың каһәре тошкере,— диде - Ашыгуым аркасында сыра ост эрг ә онытканмын лабаса!»
Күпләр арасында Торкиядә дә, бәлки, комагай җаннар очрыйдыр, ләкин халыкның тулаем динле булуы сәламәт әхлак саклануына булышуын. монда хәрам белән хәләлне аеруларын танымый момкин түгел.
Чишенү бүлмәсе, коридор, юыну залы — мунча тулаем ак һәм көрән мәрмәргә горешән икән Юыну залы уртасында егерме-утыз кеше берьюлы иркенләп йөзәрлек, тирәнлеге күкрәктән булган түгәрәк бассейн, ул бассейннан икс-оч метр арада утырып юынучылар өчен дивар буйлап идәннән ике соям генә күтәрелгән гогаш калкулык-сәкс ясалган Әнә шул боҗра-сәксдә. тигез ара калдырып, бер чиләк чамасы су сыярлык куышлар уелган кайнар су улактан гггул куышка озлсксез агын юра Бер куыштан аның як-ягыпа утырган икс кеше файдалана — кавырсын җамаяк белән суны чумырып аласың да оегеңә коясың Сәке дә. идән до астан кайнар су белән җылытылг янлыктан, тәнең үзеннән-үзе бик тиз йомшый, изри башлый
Мин беренче мәртәбә кергәнгә, мондый мунча серләрен кайдан белим. уртадагы бассейнга төшеп. ун-унбиш минут йөздем, чумдым. Тукай әйтмешли. «башым белән суны сөздем», шаулап су агып юрган у гак каршына килен, коенып гордым Җамалетдин исә биш минуттан ук ян сәкегә чыгын утырды. Илле-алгмыш градуслы кайнар суда озак коенуның тәэсирен бассейннан чыгын юынырга керешкәч кенә тойдым тән шулкадәр изрәгән, йөрәк кага, селкенәсе дә килми Билгеле, мондый ваннадан соң сабынлы мунчала керпе генә түгел, тәннең үлгән күзәнәкләрен дә ансат кына куптарып төшерә тире юкара һәм иркенләп сулый башлый. Суны җамаяк белән коярга иренсәң, ягг хожрәләрдә иләк- краннан кайнар яңгыр бөркелеп юра рәхим ит Сабыныңны яңгыр аегында юын генгергәч, ншегалдындагы салкынчарак бассейнга йөгерен
чыгып чума, коена аласың анысы да сине көтә.
Торкиядә гаурәтеңне күрсәтү мунчада да әдәпсезлек санала. Шуңа күрә би генә юка соне уран керәсең Юыну залыннан эшне бетерен чыккач. Җамалетдин мина тагын оч сөлге тоттырды. Йонлач, йомшак сөлгеләрнең кечесен башыма, зурысының берсен иңемә салдым, икенчесен билемә бәйләдем һәм бары шуннан соң тына билдәге TICK- ксссн. юешен чишен a н.ш сыгып куйдым Шул оч сөлгегә төренеп, шифалы кайнар бассейнда, мунчада җебегән, пакьлагнан тәннәребезгә ял бирдек.
Таг ым тчемлек. ризык-фәлән алын ки гимме'* ди Җама тстднн
Кока-кола шешәсен кулымнан төшермәгән хәлдә рәхмәтемне бел* дерәм:
— Тәшәккер, Туганаем, һәммәсе җитеш, бик әйбәт булды инде, чук гүзәл!
Мин малай чакта хатлардан «чуктыйн-чук сәлам» дигән сүзләрне укыгач, күз алдыма йөзем тәлгәшләре яки ашъяулык, ефәк шәл чуклары килә иде. Мин ул сүзләрне әлеге әйберләрдән күчкән сурәт дин андый идем Баксаң, «чук» сүзе төрек телендә «күн» дигәнне аңлата икән Бәлки бу сүз безнең якларда Төркиядә укыган шәкертләр тарафыннан таратылгандыр— кайчандыр бәйләнешләребез хәзергедән күпкә ныграк булган лабаса.
Мунча залы чатыр кебек очлаеп меңгән биек гөмбәзле, шунлыктан анда һава әйбәт. Якты. Су улаклардан, әлеге уем-куышлардаи ташып өзлексез агып торганлыктан, идәне дә чиста. Сабын-му- нчалаларны куеп торырга зур залда да, хөҗрәләрдә дә махсус урыннар ясалган. Дәвалау хасиятләре дә булган шифалы кайнар чишмә суына юмарт Дәгеҗәк мунчасы хәзмәзкәрс безне, китеп барганда:
— Тагын килегез! Тыныч төн!—дип озатып калды
— Гүлә-гүлә! Башарылар диләрем! — дип, без дә аңа уңышлар теләп саубуллаштык. Менә бу ичмаса — мунча керү, менә бу ичмаса — ял!
Күтәһиядә башта ниятләгән ике-оч сәгать урынына ике тәүлек тор-ганлыктан, шуннан соңгы планны үзгәртергә. Исксшәһәрдә тукталмыйча, туры Анкарага китәргә мәҗбүр булдым. Юл өстендә урнашкан каланы автобустан гына тамаша кылу кызганыч иде, әлбәттә. Ләкин нишлисең, ике көймәнең койрыгын тоту миңа да язмаган'
Мунчадан соң ук сәфәр чыгу рәхәтнең тәмен бетерер, дип автовокзалга иртән генә аяк бастым.
Кечкенә шәһәрнең иркен, якты, уңайлы автовокзалы миллионлы баш-калабыз Казанныкыннан күп тапкыр әйбәтрәк икән. Тирә-ягы яшеллек, чиста, эче—пөхтә, әйбере күп ашамлык, матбугат, бүләк киосклары, каһвәханәсе, көлеп торган зур автобуслары һәм җыйнак дулмышлары (маршрут таксилары), касса тирәсендә ыгы-зыгы, озын чираглар булмавы белән ул чыннан да Татарстанның теләсә кайсы юлаучысын кызыктырырлык иде Мине Озата килгән Җамалетдин белән Габдулла Атасс- вәр кунакка ансат кына билет алып бирделәр. Күтәһия истәлеге итеп шәһәр күренешләре төшерелгән «карталар»- открыткалар һәм матур бизәкле декоратив тәлинкә сатып алып бүләк иттеләр, хәгта миңа әйбәт юлдаш та табыл бирделәр Габдулла Истапбул университетының оч курсын тәмамлаган, әмма көнбатыш фәлсәфәсен өйрәнүдән тәм тапмаган, анда укуын ташлаган егет икән Әлегә атасы кибетендә caiy эше белән кон күрә Бик тә Казанга килергә. Татарстанны күрергә комарлана Соңрак ул бу хыялын тормышка ашырды, бездә ботенләй төпләнеп калырга да теләк белдерде. Әмма ул — атасының бердәнбер ир баласы, авырлык белән көйләнгән тормышны үзгәртү җиңел түгел, бигрәк тә ата-анаң алдында җаваплылык тойган кешегә җиде уйлап бер кисәргә туры килә. Әйе, милләттәшләребезнең бер өлеше Татарстанга күчеп кайтырга тели, тик без аларга җитди ярдәм итәргә әзер дә түгел шул әле.
Анкара сәфәремдәге юлдашым — торек укымышлыларының берсе Нурын Әнгсн, виләят идарәсе хезмәткәре икән Кара чәчле, кара калын кашлы, купшы мыеклы урта яшьләрдәге ир-егет Кичә минем белән очрашу оештырырга теләгән даирәнең бер вәкиле. Әфәнде Күпереннән кичегеп кайту аркасында, ул очрашу озелгән иде.
Без аның белән Анкарага килеп җиткәнче әңгәмә корып бардык. Университет тәмамлаган, озак еллар мәктәптә укыткан икән. Хатыны да мөгаллим, дин сабагы бирә, оч бала үстерәләр. Сәясәт, мәдәният белән, бөтен төрки дөнья белән кызыксына. Мин аңа урыс язучылары һәм
галимнәре Теркин хакында' язган фикерләрне, мәгълүматларны әйтеп, хакыйкатьне эзлим
— Моннан унбиш ел чамасы элек Радий Фишнең «Торкия көндәлекләре» басылган иде,—дим —Бу автор, бүтәннәрдән аермалы буларак, илегезгә, халкыгызка мәхәббәт белән карап, безгә байтак яңалык ачты Китабы нигездә уңай тәэсир калдыра. Ләкин ул: «Панторкис1ләр. чын расистлар буларак, Торкия халкы тарихын Алтай белән Торкестанга гына бәйлиләр Чынлыкта ул жсп бик нечкә», ди. Сез бу хакта ничек уйлыйсыз?
Нурый гаҗәпләнә:
— Без тарихи үсешебез барышында күп халыклар белән аралашкан,—ди ул.— Гореф-гадәтләребезгә, телебезгә һәм мәдәниятебезгә, хәтта, каныбызга да торлс кавем-кабилә катнашкан Әмма алар -ашка салынган борыч, шост (укроп) кебек кенә булган лабаса, асылыбызны үзгәртмәгән. Асылыбыз исә — торск, Үзәк Азиядәге, Алтай белән Тор- ксстандагы борышы торки кабиләләргә, торки дәүләтләр!ә барып тоташа. Шуны тану расачылык исәпләнергә i иешме? Урыслар ла үзләрен Киев Русс, Балкан славяннары, поляклар, чехлар һәм словаклар белән бәйли, «шарны расачы саныймы соң Фиш әфәнде?
— Ул сезнең бурычыгыз күп булганга кайгыра,— дим мин. Океан артыннан бик күп корал сагын алгансыз икән Мәгъдән ятмаларыгыз ачылмаган, сәнәгатегез үсмәгән Җиләк-җимеш, тәмәке, инжир белән тире сатып кына гүләгәч, егерме беренче гасырда да Торкиянсң башы бурычтан чыкмаячак, дип хафалана әлеге язучы
Нурый хәзер (ажонләпеп кенә калмый, миңа ачу белән тобәлә. Аннары йомшарып, иронияле елмаеп:
— Бер дәрвцш карашы чырайлы at айны очрат кан да «Ни өчен болан уйга баттың, кардәш?» дип сораган. «Әйтмә дә инде, дигән icrccc. бурычым күп минем. Шуны түләргә рәтем юк». «Моның очен әҗәткә бирүчеләрең кайгырсын, дигән дәрвиш. Син бер дә башыңны катырма!» Совет язучысына да шулай җавап бирү зыян итмәс иде. Тик шунысы да бар. Торкия хәзер i ирене үзе башка илләрдән сатып ала һәм шуннан курткалар тегеп, Рәсәй халкын да киендерә. Сез моны үзегез дә күргәнсездер инде?
Нурый бераз тәрәзәдән карап бара да, миңа таба борылып
Безгә мәхәббәт белән караганы шулай донья болгаткач, бүтәннәре пи кылана икән инде? дип эндәшә Аннары баш түбәбездән очын узган самолетка, юлдан йөгергән автомобильләр!ә, тракторларга ишарәләп:
Әнә тегеләрне күрәсезме? ди Аларның һәммәсен без үзебез җитештерәбез һәм хопа чит илләргә дә сагабыз. Торкия икътисады хәзер ел үсәссн ай үсә. Егерме беренче гасыр, иншалла. горек гасыры, сезнең һәм безнең аякка басу дәвере булыр Фишләр, Иваннар безгә нинди генә бәлаләр юрамасын, юрки кавемнәр берләшер, кочәср һәм донья халыкларының алдынгы сафына күтәрелер Бер дә икеләнмәгез безне алда якты, нарлак киләчәк кою'
Нурый бу сүзләрен шундый ышанып әйтә ки. мин ирсксездән җитди уйга калам. «Егерме беренче гасыр горкиләр гасыры булачак'» Бу фикер com ы дәвердә матбугат та сш донья күрә, радио-тслевизионда. меңнәрчә кеше катнашкан митингләрдә гел яңгырап гора Ил башканы (президенты) Typryi Үза I (ул инде хәзер вафат) да, сәяси партияләр юлбашчылары да, мәдәния! эшлсклсләре дә кабатлый, Торкия телевизионы кәмитчеләре (мыскыллаучы артистлары), сәясәтче сурәтенә керен, бу фикерне уен-колкегә дә әйләндерә. Мәҗит Сүзәр белән Җамалетдин Туганай да. башка бай i ак милләттәш тәребез дә Торкиянсң һәм барлык торки халыкларның тарих мәйданында янә калкыначагына шик тәнмн- ләр Үсеш кануннарын анализлаудан lyran фаразмы бу. әллә тат ты теләк, хыял гынамы?
Кайбер белгечләр, Берләшкән Милләтләр Оешмасы (БМО) экспертлары раслаганча, хәзер торки гелләрдә сөйләшүчеләр саны 210 миллионга җитә һәм алар кытай, инглиз, һинди, испан телләрендә сөйләтүчеләрдән соң, бишенче урында тора икән. Әгәр бер уй миллионнар күңелен җилкетсә, аның иртәме-соңмы бөек казанышларга китерүе нигә әле чынбарлык булмаска тиеш? һәрхәлдә, юлдашым Нурый Әнгсн нәкъ менә шуңа ышана иде.
— Радий Фиш төрекләрне намуслы, эчкерсез, кунакчыл, горур, гайрәтле халык итеп сурәтли, язучыларыгызггы хөрмәт белән таныта,— дидем мин.
— Кемнәрне инде?
— Назыйм Хикмәтне, Үрхан Кәмалны, Газиз Нәсиннс, Суад Дәрвишне...
— Аңлашыла,—ди Нурый, көлемсерәп — һәммәсе бер бакча җимешләре. Суллар, коммунистлар. Советлар Берлегендә гнуларның гына китапларын тәрҗемәләп басканнардыр да инде. Тик төрек әдәбияты шундый суллардан гына тора икән дип саташмагыз. Зыя Гүкалып. Йосыф Акчура кебек фикер ияләребез дә, Халидә Әдип Адывар. Нәҗип Фазыл Кысакү- рәк шикелле язучыларыбыз да бар безнең.
Нурыңда Төркия хакында дөрес мәгълүматлар тарату, юрки кавемнәрне үзара якынайту дәрте шулкадәр куәгле иде ки. Татарстан, татар милләте әхвәлләрен сораш гы, сорашты да Казанга килеп төрек теле һәм әдәбияты, ислам дине нигезләрен укытырга каршы булмаячагын белдерде (Инде ничәнче кеше!). Аннары юл буенда күренеп калган авыллар һәм шәһәрләр, Мостафа Кәмалның моннан җитмеш ел элек Сакарья елгасы буенда илбасар грек гаскәрләрен тар-мар итүе хакында сөйләргә кереште.
Беренче дөнья сугышында Антанта илләре җиңеп чыккач. Мудрое портында кул куелган вакытта солых (30.X 1918) шартлары буенча, Госманлы империясе капитуляция ясарга, аның күп җирләре, шул исәптән. Кече Азиянең дә шактый өлеше басып алынырга тиеш була. Инглиз, француз, итальян, грек гаскәрләре Босфор һәм Дарданелл бугазларын гына түгел, Анадулыны да тулаем диярлек биләп ала. Ак һәм Кара Диңгез портларында Антанта хәрби кораблары якорь сала. Солтан һәм аның хөкүмәте, төрек гаскәрләре һәм аларныц баш штабы контрольгә алына. Тиз арада әзерләнгән тынычлык килешүе проекты буенча, кайчандыр Көнбатыш Европага дәһшәт салып торган куәтле Госманлы им-периясен җиңүчеләр үзара бүлешеп колонияләре итәргә, бары тик Үзәк Анадулыдагы нәни мәйданда гына Антанта илләренә бәйле зәгыйфь Төркия дәүләтенә яшәргә мөмкинлек бирелергә тиеш була Әнә шулай торки халыкларның соңгы мөстәкыйль дәүләте дә юкка чыгу хәвефендә кала.
Шундый авыр шартларда төрек халкы милли-азатлык көрәшенә күтәрелә, бу хәрәкәткә бригада генералы Мостафа Кәмал паша җитәкчелек итә.
М Кәмал Грециядә яшәүче төрекләр арасында. Салоники шәһәрендә туа, Истанбулда Баш штаб хәрби академиясен гәмамлый һәм Беренче дөнья сугышында күренекле хәрби эшлекле буларак таныла. Намуслы, кыю, ватаның саклауга бирелгәнлек сыйфатлары белән ул горек солдатлары һәм офицерлары арасында зур дан һәм ихлас мәхәббәт казана. Солтан һәм аның хөкүмәте илбасарлар ихтыярын үтәүче курчакка әверелгәч, ул тарафдарлары белән Анкарага килеп. Мудрое вакытлы солыхы шартларын кире кага, үзе тирәсенә төрле катлам ватандар көчләрне туплый башлый. Яңа Милли Мәҗлес (парламент) сайлауны оештыра, илбасарларга бәясез хөкүмәт барлыкка китерә, солтан һәм аның хөкүмәте, милләт, дәүләт мәнфәгатьләрен чагылдырмагаплыктап, и т идарәсеннән читләштерелә, дип игълан ителә. Бу вакытта яңа парламент һәм
хөкүмәт башлыгы Мостафа Кәмал карамагында нибары 120 солдат була. Антанта исә фетнәчел генералга каршы бик яхшы коралланган йөз меңләгән гаскәрен өстерә.
Грек гаскәрләре Сакаръя елгасы буеннан Анкарага һожү.м иткәндә. Мостафа Кәмал кочләре сан ягыннан дошманнан ике тапкыр кимрәк, кораллары исә: түфәкләре (винтовкалары)- икс. туплары биш. пулеметлары һәм очкычлары ун мәртәбә азрак була. Дошман. Пулатлы һәм Хайман шәһәрләрен кулга төшереп. Анкарага ыргыла, әмма максатына җитәргә илле чакрым калганда, төрекләр контрһөҗүменә очрап, хәлдән тая Аннары чигснә-чигснә диңгезгә себереп түгелә
Милли-азатлык көрәше уңышлы тәмамлангач, Лозаннада кул куелган халыкара тынычлык килешүе (24 VII 1923). Ападулы һәм көнчыгыш Фракиянс тулысыпча эченә алган Торкиянең бәйссзлеген тапый һәм аңа элек белдергән дәгъваларның күбесен юкка чыгара
Аннары парламент солтанлыкны хәлиг|>әлскгән асра, солтанлыкны бетерә. Торкияпс Республика. Анкараны аның башкаласы (13.X. 1923) дип игълан итә. Торск халкының, Торкия дәүләтенең яңа. тыныч үсеш дәвере башлана
Автобуста оч сәгать ярым барганда Пурый Әнген белән күн нәрсәләр хакында сөйләшенде. Юл буендагы туңга сөрелгән җирләрне күрсәтеп, ул миңа:
Анкара вилаяте илебезнең игенчелек хәзинәсе, диде. Монда бигрәк тә арпа, бодай әйбәт уңа Көзге бодай октябрь аенда чәчелә. Арпа белән солы февраль-марг га чәчелә. Шикәр чөгендере, бәрәңге, помидор, кыяр, кәбссгә. баклажаш кишер, суган, борыч, кавын, карбыз, кабак пи генә үстерелми монда. Йөзем, армут (груша) га әйбәт олгерә.
Хуҗалыкта терлекчелек гә моһим урып гота икән Сыер, мамыклы ангора кәҗәсе, сарык асрау киң таралган Ишәк, ат һәм качыр да күн Умартачылык, ефәк корты үрчетү дә онытылмый Әмма Анкара виләягс илдә авыл хужалыг ы белән гүгсл. бик кызу тизлектә үскән сәнәгате белән данлырак Монысы инде утыз мең генә кеше яшәгән кечкенә шәһәрчекнең дүрт миллионлы башкалага әверелүенә бәйләнгән
Торкиядән кайтып, анда күрә өннәремне кәгазьгә төшергәнче байтак вакыт үтте. Яңа танышларым миңа хатлар гына гүгсл. гәзит-журна глар да җибәреп гора башлады Шуларның берсен айлык «Торск йорты»’ журналып укыганда, бер дә көтмәгәндә, мин Нурын Эшен һәм Җамалетдин Туганай исемнәрен очраттым. Аларның беренчесе Торск учагы Күтәһия бүлеге идарәсе секретаре, икенчесе шул идарәнең әгъзасы итеп сайлануы хәбәр ителгән идс.
Торск учагы гасырыбыз бантында госманлыларның ми ми аңын уяту, терки халыклар арасында мәгърифәт тарату, аларның бердәмлеген ныгыту максатында барлыкка килә һәм шушы эшләрне куәтләү, яктырту өчен «Торск йорты» журналына нигез салына Торск учагы җәмгыятьләрен оештыруда милләт г эшебез Йосыф Акчура аеруча дәртләнеп катнаша һәм «Торск йорты» журналына озак еллар җитәкчелек игә. II. Әнген белән Җ. Туганайлар Күгәһнядә мәшһүр милләттәшебез эшен дәвам итүчеләр, мине әнә шул Торск учагына очрашуга чакырган булганнар икән Үкенеч ки. моны алдапрак белмәдем Ярый ә гс язмыш мине шуның бер актив эгнлсклссс белән автобус га очраштырды.
Торск учаклары әле дә Торкиянең эчке һәм тышкы сәясәтендә үзәккә төркичелек шигареп куя. горек җәмгыятен бөлдергеч тышкы йогынтылардан саклау, борынгыдан ки шәй үз асыл г ореф-гадәтләрс. теле һәм мәдәнияте нигезендә сәламәт үсүне тәэмин итү, и гнең сәяси тормышын тотрыклы хәлгә кигерү очен көрәшә, һәм шулай торск дәүләтчелеген ныгытучы кодрәтле коч. аны туендырып торучы саф чишмә вазифасын үги
АНКАРА УТЛАРЫ
лда безне, очкычтагы шикелле, салкын чишмә суы әфлисун Ю суты белән сыйладылар, түшәмдәге «күзиләрдән салоша сал- кынча саф һава бөркелеп торды, кояштан сакланыр очси юрәзә пәрдәләрен корыл куйдык —ойбот юлдаш белән мондый сәяхәт һич тә ялыктырмый икән Күгәһиядәгс дуслар мине каршылау гурында Анкара белән кичтән үк килешен куйганлыктан, күңел тыныч Аннары, шәһәргә ойлә алдыннан килгән мосафир, каршылаучы булмаса да. бер кич кунарга җаен гапмый калмас. Инженер Мәхмүт Таһир кеше артыннан: «Оч кон бездә торыр», дип хәбәр бирде Ел буе хатлар язышкан шагыйрь Әсфәндияр Чынбай, бүтән миллә! Iэшләребез дә бар монда. Торкиягә килеп тә, аның башкаласын күрми китү үкенеч булыр иде. дин тәвәккәлләдем мин бу сәфәргә. Кардәш халык мәмләкәте булмаса. чш илдә болай әрсезләнер!ә җорьәт измәс идем, билгеле. Алмания мисалында белом: кесәң калын булмаса, капитал илләрендә чакырылмаган җиргә бару хәтәр һәр нәрсә зогәл исәп-хисапка корьгнан аларда.
Юлдашым Пурый, Анкара автовокзалына килеп җшү белән, автобу-сыбызны каршылаучылар арасыннан бер озын буйлы, киң җилкәле, киң маңгайлы егетне тәрәзәдән миңа күрсәтеп:
— Онә ул сезне эзләүче егет, -диде.- Билләһи, шул!
Тирә-як га- зур шәһәр вокзалларында гына була юрган ыгы-зыгылы халык диңгезе. Иозләгән автобусларның кайсы килеп туктый, кайсы китеп бара монда гомер күрешмәгән кешеләр! ә бср-берссн габу, ай- һай, кыендыр. Арткы ишектән салоша килеп кергән әлеге стсткә Пурый Эшен елмаеп кычкыра:
— Казан кунагы бурада, бәй-әфәндсм! Бурада!
Гаҗәп, мине каршыларга шеш Айдын Атассвәр. чыннан да. нәкз. менә шушы егет икән. Пурый дорсс чамалавына канәгать:
— Ак озынча йозлс, калып кашлы, озын буйлы, нохю киемле зат казан lopeic булмый кем булсын инде?! — ди ул.
Ишетеп белүемчә. Айдын - Әфәнде Күперендә туын үскән Әхмәт Нәгыйм абзыйның улы. Ападулы универсиюгының (Исксшәһәр) эшмәкәрлек бүлеген тәмамлаган. Трабзонда «Кока-кола» фирмасында хезмәт иткән. Гаиләсе башкалада яшәгән егеткә читтәге вилаятта эшләү ошамаган шикелле, хәзер ул аннан кендеген озен кайгын. Анкарада эш эзли иде Торкиядә хезмәткә урнашу гомумән кыен, үзең теләгәнен табу бигрәк тә чиген икәнлеген күнләр белә. Әмма бу очракта егетнең ипсез йорүе миңа ифрат файдалы булды —ул кунакны каршы алудан тыш. аңа башкаласын күрсәтте, аннары үзем теләгән вакыт га Исганбул автобусына да озагын куйды.
Айдын табигате белән басынкы идеме, әллә (атарча иркен аралаша алмавыннан кыенсыныпмы, бик аз сойләшгс. Бер-бер api.n.i автобусларны алыштыра-альшпыра ойләренә кайттык, кичкә таба җәяүлән Анкараның Кызыдай ypa.Mi.iii гиздек, коньяктан тоньякка сузылган киң. туры Ата горек бульварын тамаша кылдык Шулай итеп, аның ярдәмендә Торкия пайтәхете белән танынтылды.
Анкара, Кече Азия уртасында урнашса да. соңгы житмеш с |да буш җирдә дип әйтерлек корылганлыктан. Шәрскьтән бигрәк Европа шәһәрен хәтерләтә Моңа бәлки утызынчы елларда шәһәрне алман архитекторы Янссн планлаштыруы да сәбәптер. Урамнары тоз, мәйданнары киң, бульварлары яшеллеккә бай. Унсигез һәм аннан ia күбрәк каг II.I отельләр, ви!риналары балкып юрган эрслс-вакты кибетләр. үзенчә ICK- лс архитектурага ия илчелек биналары, югары уку йорт лары хөкүмәт мәхәлләсендә яшеллеккә күмелеп утырыш жөмһүрия! башк.шы (президент) сарае, Торкия Боек Милләт мәҗлесе йорты. ерылыш буа шике i ic.
урам тутырып йогергән автобуслар, горлсдән тор.те автомобильләр агымы менә нинди ул бүгенге Анкара Илнең иң укымышлы, иц затлы шәһәре булганлыктан, монда ыспай киенәләр, тәмле ашыйлар, иркенрәк фатирларда яшиләр Әмма, горак тозелеше бик кызу, киң колач белән алып барылса да, шәһәрне урап алган алачыклар—«кичәкундылар» боҗрасы юкка чыгып бетми, чопки авыллардан яңадап-яңа яшьләр эш табарга ометләпеп, зур шәһәрләргә агыла. Кичәкупдыларда инде комфорт, әлбәттә, юк. Ләкин Кызылай урамның югары очындагы супермаркет ган, бигрәк гә аның биек күзәтү манарасыннан карасаң (башында ресторан!), кичке Анкара галәмәт зур ут диңгезе булып, бәйрәмчә күңелле һәм серле булып күренә. Якты утлар чылбыры тирән чокыр төпләренә (берсендә Яшьләр паркы) гошә, калкулык гүбәләренә менә һәм ачык далага сузылып җемелди.
Анкара халкы аеруча гиз арта торган шәһәрләр исәбенә керә, анда 1970 елда — 1336 мең, 1985 елда — 2553 мең кеше яшәсә. 1991 елла инде дүрт миллионлап артып кигә. Шуңа бәрабәр, башкаланың сәнәгать куәте дә бик тиз үсә бара Илнең хәрби (фабрикалары нигездә шушында гуплан- ган. Анкара һәм аның иярчен шәһәрләре очкычлар, тракторлар, автомобильләр, станоклар, компрессорлар, авыл хуҗалыгы машиналары, цемент һәм меңләгән тор бүтән әйберләр җитештерә Монда агык-толск һәм җиңел сәнәгать маллары да күп әзерләнә.
Кыскасы, Анкара хәзер сәнәгате үсеше ягыннан илдә бары Исганбул- дап гына калыша, мәгариф, мәдәнияг. фән тармакларында исә аның белән иркенләп ярыша. Башкала университетлары, китапханәләре, театрлары, радио-телевизионы һәм матбугаты белән күн кенә Европа илләре пайтәхетләрен инде күшән артта калдырды. Хәер, бу гаҗәп гә түгел, чопки Торкия халкы сапы буенча. Рәсәйпе искә алмаганда. Европада Алманиядән генә калыша, ә Анкара Европа шәһәрләре Париж. Истан бул, Мәскәү, Лондон. Санкт-Петербургка гына бирешә
Анкараның дәүләт башкаласы булуы әллә кайдан күзгә бәрелә гора монда Азия һәм Африка илләреннән килгән горле раса яшьләре
укый, урамнарында дөньяның күп телләре яңгырап тора, илчелекләр, сәүдә вәкиллекләре, халыкара банклар әле дәүләт әләмнәре, әле төсле рекламалары белән игътибарны тарта.
Урам тулы кибет, каһвәханә, ресторан — һәммәсендә халык кайнаша. Шуларга товарын тротуарда тезеп куйган кырык тартмачылар остәлә. узгынчылар игътибарын җәлеп итәр өчен, алар еш-еш дәртле авазларын салып, кычкырып җибәрә
— Кайнар келиндер!
— Фындык! Тәмле чикләвек!
— Оҗмах җиләге киви!...
Анкара— хәрәкәт тулы җанлы шәһәр, якты кала, яна Төркиянең дәртле тибеп торган кайнар йөрәге. Төрек халкының мәшһүр сәяхәтчеләре, галимнәре, сәнгать эшлеклеләре шушында яши, эшли, ил тормышына җитәкчелек итә, безне гыйльми коллоквиумга чакырган «Исни форум» журналы да шушында басыла. Әмма коньярым вакыт эчендә шәһәр, аның вакыйгаларга бай тормышы, мәдәни хәзинәләре, күренекле затлары белән җентеклән танышу мөмкин түгел Шунлыктан мин монда кайбер милләттәшләребезне күрә алуыма да бик канәгать идем Алар- нын берсе — Әхмәт Нәгыйм Атассвәр. Мулла.
Мулла дигәч, күз алдыбызга туган әдәбиятыбызда күп мәртәбәләр мыскыллап сурәтләнгән типлар килеп баса. Гарәп-фарсы сүзләре катнаш-тырып сойләүчс, искелек тарафдары, шәригать хөкемен йөрткәндә байлар һәм үз мәнфәгатен кайгыртучы, сәдака җыярга комар бер паразит, мәдрәсәдә озак ятып укыса да, юньле гыйлем үзләштерә алмаган аңгыра, халыкны изгән патша түрәләренең күндәм таянычы, күп хатынга өйләнеп, сафсата тулы догалар укый-укый йорт саен бәлеш ашап йөрүче әхлаксыз бәндә. Үзләре дә руханилыкка әзерләнгән, соңыннан язучы булып киткән мулла-моәзип балалары язгач, аларның әсәрләрен ничек ышанып укымыйсың ди инде? «Дин—халык өчен әфьюн», исерткеч, руханилар шуны таратуга хезмәт итүче адәм актыклары, дин тәрбияләндек ич без!
Әхмәт Нәгыйм абзый исә — укымышлының укымышлысы. унбиш яшенәчә Әфәнде Күперендә яшәгән, шунда башлангыч белем алган, аннары Измирдә урта мәктәп, Каһирәдә линей, Багдатта гимназия тәмамлаган. Багдат университетының илаһият факультеты!га укырга кергәч. Суомига муллалыкка чакырылган. Монда ул һсльсинки университетында фин, инглиз телләрен өйрәнә һәм фәлсәфә факультетының шәркыять-сәясәт бүлеген бетерә. 1960—1983 елларда Суоми Ислам җәмгыяте имамы вазифаларын үти. Финляндиядәге милләттәшләребезне^ көнкүрешенә, рухи тормышына якыннан аралашып яши, аларның гореф- гадәтләрен, әхлак сафлыгын саклауга, туган телебезне өйрәнүләренә, иманлы булуларына хезмәт игә, озак еллар казганып туплаган белемен дә, тормыш тәҗрибәсен дә шуларга юмарт багышлый.
Австралиягә күчеп килгән милләттәшләребез сиксәненче елларда башка теркиләр арасында азчылыкка кала башлый, чоггктг Кытайдан яңадап-яңа уйгыр, казакъ, үзбәк моһаҗирләрс агылуын дәвам игә. Андагы татар колониясе болай да зур булмаганлыктан һәм күчмәтшәрпең күбрәк оленгс Торкиягә юл тотканлыктан, Австралиядә татарларны арттыру мөмкинлеге чикләнә. Кытайда да пичә буын ят тирәлектә яшәгәнлектән, монда исә инглиз чолганышында, инглиз теле һәм .мәдәнияте йогынтысында калганлыктан, милли хиснең томалануы, туган телнең йотылуы хәвефе көчәя. Яшьләргә милли тәрбия бирергә тырышкан Австралия татар җәмгыяте җитәкчеләре Сәгыйть һәм Ләйлә Садрыйлар үзләренә белемле һәм гайрәтле бер остаз, имам һәм могаллнм кирәклеген төшенәләр, шунлыктан Аделаида шәһәренә үзләре күптәннән ишетеп һәм күреп белгән Әхмәт Нәгыйм Атассвәрне чакыралар
Рухы белән кыю һәм кызыксынучан, эзләнүчән, кайда яшәсә дә моһаҗир милләттәшләренә рухый таяныч булырга омтылган, аларны барлап һәм кайгыртып яшәгән Әхмәт абзый тәвәккәлли 1989 елда бишенче кыйтгага килеп төпләнә. яшьләргә дә, олкәшгәргә дә файдалы вәгазьләрен сөйли. киңәшләрен бирә тәрбия эшләре белән шөгыльләнә башлый Ләкин нәкъ менә ул килгән дәвердә генә Австралия ислам җәмгыяте финанс ягыннан авыр хәлдә кала акчалары икс мул га тотарга җитми Адслаидага әле яңарак кына ки ген урнашканлыкган. гаиләсе Анкарада яшәп калганлыктан. Әхмәт абзый бердәнбер вазифа өчен дәгъвалашып тормый бер ел көнгерәләр илендә яшәгәннән сон. Торки- яго кайтып китә. Казанга килгән Сәгыйгь Садрыйның миңа сөйләвенчә, Австралия татарлары шундый укымышлы мулладан колак кагуларына бик кайгырганнар, хөкүмәт ислам җәмгыятенә ярдәмен янә арттыргач, үкенеч аеруча көчәйгән, әмма монысы инде бүтән кыйсса, бүтән хафа Хәзер исә без Анкарада, Әхмәт Нәгыйм Атассвәрнең шәһәр уртасындагы иркен фатирында әңгәмә корып утырабыз
Әхмәт абзыйның ислам дине тәгълиматын, аның фәлсәфәсен һәм кануннарын, риваятьләрегг. йолаларын тирән белүенә шикләнмим юкка гына шул юнәлеш tore әллә пичә уку йортында Торкиядән тыш, Гый- рак, Мисыр, Финляндия кебек илләргә барып га сабак алмаган ич инде ул.
Ә менә аның дөньяви яктан укымышлылыгы фән нигезләреннән, көнбагышча уйлау хасиятләреннән, тарих, әдәбият-сәнгать, гел мәсьәлә-ләреңнән хәбәрдарлыгы, заманча фикер йортүс сокландырды Инженер, габип булса, гаҗәпләнмәс идем, мулла ич Атассвәр! Моһаҗир гектә үссә дә, татарчасы саф, горекчәсс «супср», уйгырчасы ару. фарсы, алман, француз телләрендә аралаша ала, гарәп, инглиз, фин телләрен яхшы белә, шул телләрдә кыенлыксыз укый һәм яза Мин тәкъдим иткән Казан магбугагы белән ул бер утыруда танышып чыкты һәм аерым сүзләрнең килен чыгышын, мәг ыгә төсмерләрен бүтән телләр белән чагыштырыл тикшерә, аңлата башлады Их, гелче галимнәребезгә бирәсе и ге шундый әзерлекне! Араларында татарча, урысчаны гына белеп тә, фикерләрен шул телләрнең икесендә дә матур иген язын аңлата алмаучылары бар ич әле, билләһи! Әдәби журнал редакциясендә эшләгәндә апдыйлар әз очрамады. Ә Атассвәр гомере буе моһаҗирлскгә, горле и г гэрдэ. төрле халыклар арасында гомер сөрә Бу хәлнең ге г.гәр ойрәнүнс лине тәйтүс бәхәссез. Ләкин әнә шундыйрак тормышта яшәп гә. һәр гелдән берничә йөз сүз үзләштереп, гнуларның һәммәсен буган ботка пешерүчеләр күп мс?! Мин аларның берсен Нюрнберг шәһәрендә очраттым. Сугыштан соң Алманиядә ягнән калган украңн хатыны ишектән килен керүгә, милләттәшебез Әдһәм Фәйзул белән «алманча» бытылдый башлады Баксаң, үзе илдән алган урысча хатны укытырга һәм конвертка алманча адрес яздырырга килеп йөри икән. Украинча, полякча, урысча, сербча, а г.манча кушын сойлн белгәнен оныгкан. яцдларын кирәгенчә үзләштермәгән Әдһәм абзыйдан
Алмъичасы ничек соң? дин сорадым
Ипи-тозлык кына шул. гиде якташым
Ә безнең тугыз гел белгән укымышчыбыз Суөмида. Австралиядә мулла, Торкиядә эшсез. Чөнки ул. гөп хезмәт стажы Суомида җыйналганлыктан, пенсиягә чыгуны кәгеп яши Суомида пенсияне алтмыш биш яшьтән генә гү ти баш пайлар Торкиядә пенсиягә илледә үк җибәргәнлектән. Әхмәт абзыйга алтмыштагы кешегә берәү дә хезмәт бирмәячәк Яшьләргә җитми ләбаса ул!
Әхмәт абзый әле газа-сау. хаткына мәгариф, тәрбия өлкәсендә хезмәт игәргә, файда кигерергә сәләтле
Бездә хәзер үзлегеннән гарәпчә укырга-язарга өйрәнгән, әз-мәз догалар ятлап алган кеше гәр мулла вазифасын үтәп йөри, дидем мин аңа. Гомуми белемнәре гә чамалы гына, араларында әхлак ягы
аксаганнары да байтак. Алар урынында сезнең кебек укымышлы эшләсә, диннең абруе, йогынтысы артыр иде. Илгә чакырсалар, кайтыр идегезме?
— Әле халкыма хезмәт итәргә дәртем дә, дәрманым да җитәрлек, диде Әхмәт абзый.—Теләгемне кеше аркылы мөфтиегезгә белдердем. Ләкин чакыру җибәргәннәре юк. Торкиядә матди мохтаҗлык кичерүдән атлыгуым түгел иде югыйсә. Илдәге әхлакый таркалу, дингә ялгыш караш тамыр җибәрү пошындырды. Аннары... тарихи ваганга җан тарт- маса, кан тарта, ата-баба нигезенә аяк басасым да килгән иде.
«Ярты галим ил боза, ярты мулла дин боза», дип тикмәгә генә әйтмәгәннәр. Ләкин безнең Диния нәзарәтенә берничә айлык курс бетергән руханилар да бик җитә, күрәсең, чын укымышлыга мохтаҗлык юк—Әхмәт Нәгыйм Атасевәрпе ватаныбызга чакыру тагын ике ел узгач та гамәлгә ашмады.
Ә ул һаман белемен күтәрә. Бай китапханәсендә—дистәдән артык телдә басылган калып-калын томнар. Дини һәм гыйльми хезмәтләр, матур әдәбият, журнал төпләмнәре.
Әхмәт абзый—әйбәт гаилә башлыгы. Улы хакында алдарак яздым. Өлкән кызы — биолог, уртанчысы — архитектор, икесе дә Анкарада университет тәмамлаганнар. Кече кызы — урта мәктәпне бетереп килә. Олы кызлары — гаиләле, һәр икесе Әхмәг абзыйга оныклар үстерә.
Әхмәт абзыйның хатыны Мөнәүвәр апа исә — мин Торкиядә очраткан милләттәшләребез арасында иң тозек татар телендә сөйләшүче. Саф милли аһәңнәребезне саклаган ханым. Мин моңа бик гаҗәпләндем, чонки төрек тәэсире аңарда бөтенләй сизелми иде. Ә менә аш-суга осталыгында Торкия йогынтысы абайлана—табынга ул мин элек кабып та карамаган байтак татлы ризык китерде. Торек ризыгы гомумән татарныкыннан татлырак, баллырак яки әчкелтемрәк.
Анкарада мин икс кешене очратырга өйдән үк ниятләп килдем. Алда язганымча, аларның беренчесе Мәхмүт Таһир иде. Аның белән ел буе хатлашып, журналлар алмашып яшәдек, берничә мәкаләсен «Казан утлары» журналында һәм гәзитләрдә бастырырга да булыштым.
Мәхмүт абзый Кытайда туган. Харбин шәһәрендә бишьеллык татар башлангыч мәктәбен, аннары шунда ук иҗтимагый эшмәкәрлек лицеен һәм политехника институтын тәмамлаган инженер иде. Инженер булса да, туган мәдәниятебез белән яшьли сугарылганлыктан, моһаҗирлектә үзешчән сәнгатебезне, милли матбугатыбызны яшәтүгә сәләтен дә, көчен дә кызганмаган, бу шөгылен Торкиягә күчеп килгәч тә ташламаган гансык бер зат. Монда да Татар мәдәни һәм ярдәмләшмә җәмгыятен коруда, «Казан» журналын чыгаруда япын-косп катнаша. Аның Кытай, Япония, Торкия. Израил, Австралия. Англия матбугатында гагар, горек, урыс, инглиз телләрендә донья күргән дггстәләрчә мәкаләләрендә туган халкы тарихы, мәдәнияте казанышлары, чит илләрдәге милләттәшләребез хәяте чагылдырылган иде. Соңгы дәвердә исә ул бөтен тырышлыгын, тапкай табыннан моһаҗи рәттәге мәдәни мирасыбызны җыюга, аны Казанга илтеп тапшыруга багышлады, шушы хакта кайбер галимнәребез, азучыларыбыз, җөмләдән, минем белән дә багланышка керде.
Миңа язган хатларында уэг чит илләрдәге күренекле милләт төшләребез—җәмәгать эшлсклс.гәрсбсз, сәүдәгәрләребез, укы тучыларыбыз, азучыларыбыз. үзешчән артистларыбыз турында. Татарстан матбугатында алар хакында кайбер ялгыш мәгьлүматлар бирелүен дә даими хәбәр и ген торды. Туган телебезнең сафлыгын, егәрлеген сакларга өндәп, киңәшләрен җиткерүдән дә кыенсынмады. Чонки ул соңгы вакытта Анкарада укымышлылар өчен ачылган курсларда татар теленнән сабак бирә башлаган иде. Профессор Ибраһим Нуруллинныц раславынча Мәхмүг Таһир татар диаспорасы, чит илләрдәге мәдәни мирасыбыз буенча энциклопедик белемгә ия. шул ук вакытта техник һәм гуманитар гыйлемнәрне гомумән бердәй яхшы үзләштергән зыялы икән
Ләкин ул Анкарада минем белән телефоннан да сөйләшә алмады — авырып түшәккә егылган иде. Иртәгесен аның хәлен белешер өчен Торки мәдәниятләрне өйрәнү институты хезмәткәре Сәгыйдә Арыслапбәк белән аныц өенә киттек.
Киң маңгайлы, зәңгәр күзле, ач яңаклы, очлы иякле Мәхмүт абзый шулкадәр хәлсез иде ки. мин аны өзлектерүдән куркып, үземне сораулар бирүдән дә тыярга мәҗбүр булдым. Үз хәлен үзе яхшы тойганлыктан, ул миңа телеграф стилендә, савыкканнан соң «Казан утлары» журналына тагын ниләр әзерләп җибәрәчәген санап чыкты
- Тимербәк Дәүләтшиннең «Хатирәләр» кулъязмасын Казанга. Тел. әдәбияг һәм тарих институтыгызга җибәрдем Ә монысын Гаяз Ис- хакый әсәрләренең күчермәсен Лена Гайнановага тапшырыгыз, диде ул алдан әзерләп куелган төргәккә ишарәләп. Бергәләп файдаланырсыз. Хөсәен Габдүш, Илдар Шаһвәли Ксләүлс әсәрләрен җибәргән илем, килеп җиттеме? Яңаларын соңрак юллармын. Илдә миннән а пан мирасны бер кулда йомып ятмагыз, әманәтне Ибраһим Нуруллин кебек, иясенә тапшырмау, үз архивыңа бикләп кую, мин җибәргән материалларны, янә бер галимегез кебек, үз исемеңнән генә матбугатка чыгару килешми Кабаланып, ашыгып эшләгәндә төгәлсезлекләр күп китә, гатим санаучы кешегә бу һич тә ярамый.
Мәхмүт абзый авыр сулый, тынып ял итеп ал г алый, мин аны тыныч-ландырыр, сөйләш герен хәлен бетермәс өчен, үзем Казан яңалыкларын тезәм, аннары аңа тизрәк сәламәтләнүне теләп, урынымнан горам
Тормышлар көйләнәме соң? -ди ул, миңа кире утырырга ымлап Татарстан хәле Рәсәйнекеннән яхшырак.
Урыслар Кытай, Корея, Япониядә үзара оеша алмады, бердәм җәмгыятьләрен коруга ирешмәде. Тагар иреште, шунда яңа һөнәрләр үзләштерде, сәүдә итте, үсте. Монда да югалып калмадык Иншалла. Татарстан да күтәрелер...
Казан белән Анкара арасында киртәләр юкка чыга, наганнан монда, моннан ваганга барып-килеп йорүчс милләттәшләребез слдан-сл арга башлады. Шушы көннәрне зарыгып көткән, иң кыен заманда ла хакыйкать, яктылык жиңәсснә өметен өзмәгән һәм чит гә сибслегг-чәчелен яткан рухи хәзинәләребезне берәмтекләп җыюга, саклауга, аны яшь буынга исән-имин тапшыруга бөтен күңелен биргән фидакарь җан хас га Ка таша кунакка чакырабыз килә алмый, өенә барабыз теләгәнчә сөйләшә алмый. ,
Нәүбәттәге хатында Сәгыйдә Арыслапбәк миңа «Бу язу гарны Мәхмүт абый сезгә җибәрергә кушты, бәлки «Казан утлары»нда басарсыз Нинди авыр хәлдә ятса да, йөрәге белән Казанга берәр нәрсә ниләргә тели. Мин кулымнан килгәнчә ярдәм игәргә гырышам» дигән иде
Шушы хат артыннан ук дин әй герлек кайгылы хәбәр дә килеп җит гс Мәхмүт Таһирның алтмыш алты яшендә арабыздан китүен (28.XII.1991) белдек Димәк, ул соңгы көчләрен җыеп, миңа васыятен дә әйтергә талпынган булган икән.
Ерак Шәрскг.тән күчеп килгән милләт тәшләребез. яг чо паныпгта эреп токка чыкмас өчен, Анкарада да бергә тупланып яшәргә омтылганнар унсигез гаилә кушылып, күп фатирлы зур йөрт салып кергәннәр Алариың берсендә «Казан горек горе күлтүр вә ярдәмдәшмә дәриәте» милләттәшләребез җәмгыяте котибе Рәхилә ханым яши иде Әле ил тесен дә тутырмаган чибәр, кыю, шактый ук үзсүзле һәм иплек гс хатын Танышырга өлгермәдек, бәхәс кабынып киг гс
Җәмгыятебезнең махсус бинасы да бар, диде ул Бет аны үзебез. уналты пайчы, үзара акча җыеп сагын алдык, әмма чыгымның яртысыннан күбесен Әхмәт Вә иг Мәш әр бай кап гады Җәмгыятькә Кытайдан күчен килүчеләр генә оештык. Безгә кушылырга теләүчеләр күп. тик без җә.мг иягебезгә бүтән яклардан күчен килүчеләрне а гмыйбыз 3. .ку-м» 33
— Нигә? — дидем мин аптырап.
— Кытайдай күчеп килүчеләр бер-беребезне яхшы беләбез Балаларыбыз да татарча аңлый. Ә монда күптәннән торучылар телләрен дә югалткан инде.
— Җә.мгыятсгсз туган телебезне ойрәтү. саклау максатын куймыймыни? Сез дә үгисетсәгез, аларга кем булышыр?
— Без бодай да сиксән-туксан гаилә берләшкәнбез инде Залыбыз артык зур түгел, тагын да күбрәк кеше сыймаячак,—диде Рәхилә ханым ансат кына.
— Атнада җиде кон ләбаса, нәүбәгләшеп җыйналырга да момки- ндер?
- Без аш габыны янында җыелабыз. Аны әзерләү мәшәкатьле Кайберәүләр исә әзергә бәзер йөрүне генә ярата. Без пешерик, табып әзерлик, табак-савыт юыйк, әллә кемнәрне кунак итик икән. Кеше артык күпкә китсә, моны оештыру барып га чыкмас иде.
— Табын янында гына җыйналу мәҗбүри түгел ләбаса,—дидем мин - Җәмгыять милләтебезне саклар өчен оештырылгандыр Берәүне үз. икенчене ят күргәч. Торкиядә татар ничек берләшсең икән?
Безне хөкүмәт кешеләре гел тикшереп тора,— диде Рәхилә ханым — Матди ягыбызны да, лиебез хасиятләрен дә. Заманында барлык җәмгыятьләрне ябып бетерделәр, безгә исә тимәделәр. Чөнки без болганмыйбыз. сәясәткә катнашмыйбыз, әгъзаларыбыз тәртипле Әгәр теләсә кемне җәмгыятебезгә алсак, торле сәяси агымнар көрәше кабынуын кот тә тор. Юк-юк, безгә җәмгыятебезне киңәйтү кирәкми Бүтән татарлар үзләренә аерым оешсын!
Әнә шулай шаккатырды мине Рәхилә ханым. Аксакал Мәхмүт Таһир. Әхмәт Тимерләр дә шулай уйлыймы икән? Тик мин моны сорашырга өлгерә алмый калдым — илдән мосафир барлыгын ишетеп, бүлмәгә Рәхиләнең әти-әнисе килеп керде. Аңлавымча, алар да шушы йортта яши иде.
— Исхак Багдаш. дип таныштырды үзен олкәп яшьтәге, әмма сәламәт. пөхтә кыяфәттәге карт. Костюмнан, галстуктан, чәчләре матур игеп таралган, банкетка барырга җыенганмыни'
М Таһир язмалары буенча мин инде аның Кореяда сәүдә белән шөгыльләнүен. Торкиягә күчеп килгәч, АКШ вәкиллегендә хезмәт итүен белә идем. Корея т алимс һсесоо Леенең «Ислам вә төрек күл 1 үренең озак Дугыга йайылмасы» (Анкара, 1988) китабында Исхак Багдаш исеме бик сш телгә атынуын, аның раславына да таянып, татарларның Кореядагы тормышы сурәтләнүен дә күрдем Заманында (1934—1950) ул Таегу шәһәре татар җәмгыятенә җитәкчелек кыла, «Ерак шәрекъ» (Мукден) мәҗмугассп, «Милли юл» (Берлин) журналын чыгаруда шигырьләре һәм мәкаләләре белән катнаша, аннары милләттәшләребезнең Торкия!ә күчеп килүен оештыра.
— Икенче Дөнья сугышыннан соң без, Ерак Шәрекътәгс татар
Мөһаҗирләре, янә авыр хәлдә калдык, - диде Исхак абзый - COBCI гаскәрләре безне эзәрлекли башлагач. Кореядагы хшлләттәш лә ребез дә горлссс торле илгә качып китәргә мәҗбүр булды. Башыма четерекле уйлар кереп тулды: балаларымны татар һәм мөселман итеп саклау кайда мөмкин булыр? Безгә кайда теләктәш карарлар? «Бер милләтнең югалуы милли мәдәниятенең зәгыйфьләнүенә бәйләнгән Туган телегезне, гореф-гадәтләрегезне. мәдәния ici езне саклагыз, үстерегез'» дия иде Гаяз абзый Исхакый Мин ахыр чикгә туларны саклау Торкиядә ансатрак булыр, дигән уйда ныгыдым Шушында күчеп килдем. Шөкер, оч балам, дүрт оныгым һәммәсе татарча әйбәт белә 1
Исхак Багдашның тамыры Пенза өлкәсенең Юнә авылына тоташкан Сурәтче Әхмәт Кытаев. журналист һәм сәясәтче Га ти Акыш тар нәселе
до шуннан, Исхак абзый үзе Приморье краеның Иман пгәһәрендә туа. Пограничный шәһәрчегендә биш сыйныфлы гатар мәк гәбендә укый Аннары гаиләсе белән әүвол Мукдеша, соңра Корежа күчен кию.
Миллим эшләребез Ерак Шәрскътә горле илләргә, шәһәрләргә таралып яшәсәләр дә, бср-бсрссн җуймыйлар, һәркайда бер мәхәлләгә тупланып, шунда мәчетләрен, мәктәпләрен ачын, әдәби кичәләр уздырып, милли рухларын сак лап гомер июләр. Шул гадәт Исхак абзыйга да тирән сеңгән.
Мин хәзер дә гатар китапларын Мәхмүттән а гып укын юрам, диде ул. Шокер. Казан белән багланышларыбыз ныгый Тагар Дәүләт җыр һәм бию ансамбле килен көштер глар биргәч, бигрәк ы куандык Татарлыгы югала башлаган яшьләребез үзләренең нинди алдынгы мәдәниятле милләт баласы икәнен курде сокланды гар. сөенделәр, горурлыклары бәреп чыкты Югыйсә җәмгыятебез мне зәгыйфьләнгән иде, яшьләребез аннан читләшә, бизә башлаган иде. Минекеләр андый түгел үзе. татарча җырлыйлар. бииләр, улым Рәсим Казанга барырга ла дәртләнә әле. Сезнең артист ларның. композиторларның, язучыларның, сурәтчеләрнегг ешрак ки ген горуыгыз кирәк Журиалларыбызны да алдырырбыз. Әлифбаны гагиша күчерсәгез, иссмнәрсгсздән -<он> кушы мчаларын алын a rear ы г. г.нын да тизрәк якынаер идек
Исхак абзый йөгерек акыллы кеше. Яшьлегендә кыгай корей телләрен аңларга тырышкан булса, бер ел Согуд Гарәбеганында яшәгәндә гарәпчә сөйләшергә өйрәнгән, аннары иш гизчәгә күңел ел пан Урысчасы, төрекчәсе ками г Шулай сәләтен чарлау, гиһенен баегу аңа зыян итмәгән сәүдәгәрлегенә куәт кенә өстәгән
- Татар җәмгыятегез рәисе горек икән, татарларның барысын ла бергә җыярга әллә ул аяк чаламы? дидем мин Рәхи югә
— Рәисебез Мәсгутг» Олкс гагарча белә, хатыны гатар. диде хуҗа ханым. Балаларын тагар иген саклар өчен, хатыны Мәсгугыге җәмгыятебезгә тартырга бик теләде. Укымышлы (инженер), юньле кеше бу нач төртте ягын уйладык га аны үзебез сайладык Идарәбездә җиде әгг.г.г рәис күнчелек гсләгсн үги
Еш җыйна ласызмы? У тырышларыгыз! а ничә кеше ки гә?
Угызлан милләттәш даими җыйна ы Шәһәр зур. юр.мыгн ыгы зыгылы. мәҗлес уздырулар ансаг түгел. Туксан чакыру хагы ягын сату г ына да күпме иакыгны а га Омма гырышырга кирәк яшь гәребезне үзара таныштыру. башлы-ку тле итү бешен өстә ич
Боген гагарларны бергә җыйсагыз, яшьләргә гиңнәрен г.гбу мом киплеге киңәер, җиңе гәер иде
Рәхилә ханым бу фикеремне кире кага алмый. гәкип .шып әле һаман үз туксаны туксан. шу лай да бу юлы бик зур кыенлык белән булса да
Уйларга кирәк моны, дин пот ь гә бирде
Әсфәндияр Чынбай белән без Төрки мәдәният гәрнс ойрәну инегигу- гында (төрекчә «Төрек күлгүрүнү араштырма инсгигүсү» ТКАН) очраштык. Озын буйлы, озынча йөз ге. күбектәй агг-ак чәч ге абзый Сиксән очне тутырса да. ә ге аек фикер йөртә. озын-озак гомер агышында туплаган гәҗрибоссп һәм белемен яшь гәры ганшырын ка гдырырга каударлана, шуңа күрә безне тыңлау ган бш рәк у ге сөй гәргә комар
Бер дәрвиш жан фәрман йөгерен баручы кешене очраткач 'Син нигәболай чабасың'’» гин сораган «Жен кур тем. шуңар ган качуым», дигән карт «Жен ниндирәк кыяфәгы иде’» .шып гәрниш "Ишәккә охшаган иде» «Курыкма гин тыныч гандырган аны .гәрниш 'г < ку ләгәнне күртәпссң син» Менә шулай тпем. каргангач кешенең кыяфәте дә үзг әрә икән1
Әсфәндияр абзый Торкиягә. Исхак Бат.ташлар кебек, сутыннан соң (1949) кинән моһажир гәкип ул богенләй башка гулкып күчмәне
Сугыш әсире 1941 елның декабрендә Мәскәүнс саклаганда Волоколамск тирәсендә бәхстссзлсккә юлыккан. Дошман аңа «мәрхәәтен» бик гиз күрсәткән — кулына гошергәч үк. чатлама суыкта аягындагы киез итеген салдырып алган Аннары лагерь фаҗигаләре башланган Ачлык-ялангачлык. кимлек-хурлыклар. «Идсл-Урал» легионына мобилизаңияләнү. Польша, Алмания, Францияләрдә михнәт чигүләр.
Әсфәндияр абзый бу турыда сүз кузгатырга яратмый — аның әлеге хәвефле елларда башыннан кичергәннәрен мин 1956 елда Анкарада басылып чыккан «Җәһәннәмнән котылганнар» исемле шигырь җыентыгыннан гына укын бсләм. Ул «Вөҗдан гыйсьяны» (1961). «Хоррият, хөррият» (1963) җыентыкларын да нәшер иттергән анда. Йосыф Акчура. Садрый Максуди. Габделбарый Баттал кебек беренче дулкын мәшһүр гыйлем ияләребездән аермалы буларак, әсәрләрен латин хәрефендә, әмма саф татарча бастыруга ирешкән. Күрәсең, ул төрекләшүне яки бөтен төрки кавемнәр мәнфәгатен кайгыртуны остснә алырга талпынмаган, гади бер татарның хәсрәт коен көйләргә генә җөрьәт иткән.
Михнәт чигү бәндәне уйландыра, аз-маз укымышы бар кешеләрне күргән-белгәннәрен, үпкә-хыялларьш кәгазьгә төшерер!ә, хәтта шигырь язарга да этәрә. Мәгълүм ки, ул язмаларның күпчелеге яг укучыларны кызыктырмый, чөнки башкаларны мавыктырырлык язар өчен, автор күктән иңә торган ниндидер тылсымлы куәткә ия булырга тиеш.
Алманиядә әсир милләттәшләремнең әдәби яктан йомшак кайбер язмаларын укын күңелем кайтканлыктан, лшн Әсфәндияр абзый китабы белән танышырга һич тә ашыкмадым Чөнки «Җәһәннәмнән котылганнар» җыентыгы кулыма Алманиягә икенче мәртәбә баргач (без Анкарада авторы белән очрашканнан соң) кына керде. Укыгач гаҗәпләндем һәм үкендем: Әсфәндияр абзый шагыйрь булган икән. Әсәрләре һәм язмышы турында иркенләбрәк сөйләшәсем килде, ләкин бу вакытта ул инде арабыздан киткән иде.
Татарны урыс мәдәниятен үстерү очен ашлама,, урыс дәүләтчелеген кору очен төзелеш материалы итеп кенә санаган һ<м бары шулай гына файдаланыр! а күнеккән Рәсәй һәм СССР империясе тарафдарларыңча күзалласак, Ә. Чынбай иҗаты—гаять зарарлы мирас. Чөнки аның шигырьләре татар халкының милли бәйссзлс1с очен көрәшкә чакыру, илбасарларны, колонизаторларны ялкынланып фаш итү үрнәге Татарның коллыгын дәвам иттергән, хөрлек һәм тигезлек вәгъдә кылын, чынлыкта урыс булмаган халыкларның яшь буынын туган телендә укудан, туган телен иҗтимагый тормышта кулланудан, туган мәдәния icii үзләштерүдән мәхрүм калдырган, азчылык милләтләрне үлемгә дучар иткән большевикларга да бик каты эләгә шагыйрьдән. Дистә еллар буе безгә озми-куймый «сыйнфый, интернациональ тәрбия» биреп килгән рухи казыйларыбыз һәм җәлладларыбыз бу китапларны укыгач, авторга, һичшиксез, «милдәтчс», «тышкы дошманнар әнчеге», «сатлык» ярлыклары!! ябыштырмы!! калмас иде. Күренекле әзербайҗан язучысы һәм җәмәгать эшлеклссс Мөхәммәтәмин Рәсүлзадә расла! анча. Рәсәй империясе җанатарлары үзләре басып алган халыкларның бәйсезлек очен көрәшүен һәрвакыт «тышкы дошманнар кубызына бию» men кенә танытырга яраны («Туранчылык турында». Оксфорд. 1985. 33 биг) Тоталитар шовинистик режим исә татарның иң әхлаксыз бәндәләрен перәипек һәм камчы ярдәмендә «тәрбияләп», империягә үзеннән дә тутрылык- лырак ялагайлар җитештерде һәм шуларны белә «коүче». «сут ымчы» итеп куйды. Алар кулына эләксә. Ә Чынбай иҗаты тагын да куерак дсгсгләнәсснә һәм керосин сибеп яндырыласына икеләнмәскә мөмкин иде. Әмма хәзер шартлар башка, моһаҗир шат ыйрьләрнең Муса Җәлилгә охшамаганнарына да туган матбугатыбызга юллар ачык
«Җәһәннәмнән котылганнар» җыентыгы «Большевизм тар-мар ителәчәк» шигыре белән ачыла:
Ул чир. зиндан, ачлык.
Кызыл гыйсъяннарның
Сормсн башлан җәйгән чагыннан.
Ьаскан жире сазлык.
Сансыз инсаннарның
Күз яшьләре белән каныннан
Җыентыкка нитездә 1943- 1948 елларда язылган шигырьләр, мәсәлләр һәм бер йолма I уплати ап. Аларның аегына иҗат ителгән вакыты һәм жирс дә теркәлгән. Шулар буенча, дошман кулына эләккән хәрби әсирнең йоргән юлларын, кайчан һәм нинди пгаплар. сагышлар кичергәнлеген чамадан була И талиягә һәм Франция!ә дә аяк баса милләттәшебез, Алманиянең Берлин. Мюнхен. Ной Үлм. Миттенвальд шәһәрләрендә нужа шулпаларын эчә Матур табигатьле җирләр, сугыш гарасаты кагылмаган точек шәһәрләр һәм ямьле авыллар да очрый алмаң җирендә Ирләре, сойгәп егетләре сугыш угында мецлоп-мил гионлап юкка чыккан алман хатын-кызлары, якыннарының шул язмышын күзаллапмы, тормыш галәбенә буйсыныпмы. Рейн, Дунай. Эльба буйларына кигереп ташланган хәрби әсирләргә дошман игеп кенә карамый Сугыш беткәч, алар белән хезмәттәшлеккә, хәтта сосшүгә дә мәйдан киңәя «Михнәте күп, икмәге юк» наганга «теләмибез кайтып кол булырга» диючеләрнең кайберләре бөтенләйгә Алманиядә яшәп кала А гман телен ойрәнә, мәдәниятен үзләштерә һәм җирле халыкның яшь буынын үрчегә башлый.
Ә. Чынбай шигырьләрендә исә туган ягы табигатен. анда җәфа чигеп яшәгән а ia-aiiaci.ni. кардәшләрен, JJHIэшләрен сагыну:
Уйласам, күз алдыма Килен баса тугай җирем. Кар. суык кыр уртасында Улатып бураи-җп геи
Тугай илем кырларына Аг ыла-агыласыз т улын. Яныгыз һәр яз. болытлар. Кайнар күз яшем булып
ди шагыйрь
О Чынбай (шиг ьри кушаматы Иштай) Томән олкәсенсгт Тубыл районы Кызылбай авылында 1908 елда доньяг.г килә Башлангыч белемен Кызылбайда ала. аннары Тубылда укый, Свсрдлонскида гагар псд- техггикумын. Оренбург ы Тагар мәгариф институтын тәмамлый. Техникум бетергәннән соң Тубыл мәктәбендә, институт тәмамлаганнан соң Ульяновск (1937 .38) һәм Тубыл (1938 41) нед\чи шгнеләрендә туган тел һәм әдәбият укыта.
Ә Чынбайиың әдәби иҗат белән мавыгуы Свсрдлонскида белем алганда башлана «Сабан һәм чүкеч» гәзитс каршындагы әдәби түгәрәккә ул дәвердә Абдулла Әхмәт. Идрис Туктар. Габдрахман Теләш. Хосә- сн Әмин. Хатыйп Госман кебек сә гәтлс яшь гәр иори Кызып-кызын яңа әсәрләрне уку һәм тикшерүләр у гдырыла Ә Чынбайнын «Сабан һәм чүксч»тә беренче шигыре 1928 с гда басылып чыга Аннары «Коммунист» (Оренбург). «Эшче» (Мәскәү) гәипләренә. «Ударник ыр» (Мәскәү) һәм «Октябрь» (Уфа) журна гларыпа да ю г ачы га Оренбург га укыганда ул үзе институт raii.i әдәби түгәрәкне җитәкли, аның ипендә Шәриф Кама г. Галимҗан Иигьмәги. Лидия Сәйфуллина гар да катнаша I Нигьмәти студентларга әдәбият тан сабак бирә, яшь ижагчы гарга файдалы киңәшләрен дә кызганмый Институтның соңгы курсында укыганда Ә.Чынбай «Коммунист» гәзигснсң аталык «Әдәбият» сәхифәсен әзерли Якын- гирәдәгс гагар авы гларына барын, әдәбн кичәләр оештыруда кашаша Анып шиг ырг. горе сәхнәдә һәм радио га яңгырый башлый
Ә. Чынбай матбугаттагы чыгышлары һәм җәмәгать ипләрендә актин катнашуы, әдәбия гка-сәгггатькә бирелгәнлеге белән утызынчы еллар ах арында җәмәгатьчелеккә шактый ук таныла 1940 елда Тубылга килгән шагыйрьләрдән Нәкый Исәнбәт белән Мөхәммәт Садрый шундук аны эзләп габалар. Нәкый абзый исә аңарда фатирга да туктала. Уртак кызыксынулар Әсфәндиярне II. Исәнбәт һәм X. Госман белән аеруча якынайта. Әмма сугыш фаҗигасе аларныц багланышып көтелмәгән төстә өзә.
Анкарада очрашкан чакта милләттәшебез узган гомерен көенеч белән искә төшерде.
Бер казакъ шагыйре: «Агач идем хөрмә үскән, орчык булдым җеп ишкән. Бер калыпта тору юктыр, моны чьи армыйк истән», дигән. Менә минем дә яшьлек дусларым белән элемтәләрем өзелде. Ара-тирә кайбер таныш каләмдәшләремнең китаплары Төркиягә дә килен җиткәли Укыйм да куанам, әдәбиятыбыз байый, язучыларыбызның осталыгы арта. Әмма байтак әсәрләренең эчтәлеге күңелемә ятып бетми. Сәбәбен аңлыйм инде, алар кушканны үтәргә. Компартия җитәкчеләре заказы буенча язарга мәҗбүр бит. Минем шикелле:
Корытылмый утын кабынмас. Чагылмыйча чакма ягылмас. Кремльгә каршы көрәшмичә. Милли азатлыгын табылмас.
дисәләр, башсыз калуларын кот тә тор!
Ә Чынбайның шонипистларга, колонизаторларга нәфрәт гулы тагып да ачырак, усалрак әсәрләре бар әле. Бөтен татар сонет шагыйрьләре җитмеш ел буе Октябрь революциясенә, Ленинга, КПССка һәм колхозларга дан җырлаганда, аларны шулай мактарга мәҗбүр булганда, мөһа- җир язучыларыбыз шуның нәкъ киресен эшләгән икән.
Сыйныфларга бүлен, талаштырып юктан.
Оягызны бутан, чуалтып,
Милкегезне талап, динегезне хурлап, Күбегезне уган, югалтып, Уяндырып нәфрәт, каныгызны суырып. Утка гортеп, яла яптырып.
Чит илләрне сүгеп, күлгәсеннән куркып.
Көндезен дә чыра яктырып
Тора ул. copra шәүлә йогышлы Кремль.
Күтәрелеп ачлар өстеннән.
Ялган сөйләп, алдап, үзен-үзе мактап.
Кап тамызып урак-чүкченнән.
Әлбәттә. Ә. Чынбайның 1948 елда язылган «Җәһәннәмнән котылганнар» поэмасыннан алынган бу юллар сәнгатьчә ачыш, осталык үрнәге була алмастыр. Әмма икс томлы «Тагар поэзиясе ангологиясеянә совет чынбарлыгын мактат ан йөзләрчә юл шапырыну тупланганда, мөһаҗир шаг ы йрьл әребезнең югарыдагыча рухтагы әсәрләрен бирү бик тә акланган булыр ггдс. Бу халкыбызның шигърият, фггкер байлыгын аның сәләтле ул-кызлары арасында мөстәкыйль уйлаучылары, көчләүләргә буйсынмаучылары, ирекле яшәр өчен көрәшүчеләре дә барлыгын тагын да тәэсирлерәк исбатлаган булыр иде. Милләт үзенең җиглеккәнлегсн бары шулай гына раслый ала!
Ә. Чынбай иҗатын тулысыңча анализлау әдәбият галимнәре эше. мин исә бу сәяхәтнамәмдә автор белән күрешүгә һәм әңгәмә коруга бәйле рәвештә туган кайбер күзәтүләремне генә уртаклашам.
Шагыйрь милләт г эшебезнең иң мөкатдәс иманы—әхлаклы булу. Бу төшенчә аңа апа core белән кергән һәм иҗатына да күчкән 38
Лн лап җнIc и ярлы керсез ярат. Никах бе i.in бәйлән еонывнаи I агу яшә, ii.ic.icn үрчет, тарат. Леры амий милли юлыннан.
ди ул «Дулкынлат ан яшьлек диңгезендә» шшырендэ
Тормышын да уд менә шушы иманына тугрылыклы шеи корырга тырышкан. Сугыш iapacaii.1 Европа халыкларын маңгайга-машай бәре-лештереп. бутап, бср-бсрсепә охшама! ан 1 орсф-i адәтләрнс. йолаларны аралаш гырыш, туздырган, бу исә кешене кеше итен юта торган әдәп- инсаф йөгәннәре өзелүгә, кыйбла югалу!а китергән. Алманиядә яшәүче танышлары менә шундый болганчык хәяттә О. Чынбайның тук. кызык яшәү хакына алдашу! а. хәрәмләшү! ә. женен ютнаксызлыкка бирелмәвен әле дә бик яхшы xoicp HI. берәүләр моңа әле дә соклана, икенчеләре моны аңгыралык, җебегәнлек итеп тә бәяли Янәсе, иртәгә исән калуыңа тамчы кадәр дә ышаныч тогында, илдә калган laii.ioiio тугрылык саклап маташу нәрсәгә ул? Лагерь капкасы төбендә бер гелем ипи хакына синеке булырга әзер ач. гәкин пешкән кура җиләгедәй алман кызлары ботерелтәндә!.
Миңа әнием авылдан 4i.iii.in киткәндә, «Улым, ил-күз алдында йөземне кызартма, бетле башлы булса да. үз татарыбызга гына өйлән!» дип кат-кат тукыды, диде Әсфәндияр абзый Шокер, анам сүзеннән чыкмадым, вакыи.шда милләттәшемә өйләнеп. оч балага юреклек бирдек
Әмма сугыш афә1с. әсирлек дәһп1О1С ата кешене вакшыннан бик ераклар!а и иеп ташлый.
Онсмдә дә. гошемдә дә, гаиләм, бик сагындырдың. Тәрәзәгез. |үя. якут. IIIII1I 1.К.ӘМ ДӘ. l.ipia шу 1 ут. Канда гына йорссәм дә, күз а |дымнан һич китмисез. Кулым сузып исәнләшим дисәм, килеп инк җитмисез? Күреш гер a.iapia, тәңрем, читтә йортеп абыпдырмый Ьу аерылу үлемнән дә ачы булып күплем тырный!
Ә Чынбайның әсирлектә к.ы-ка! кабамаган .toiaci.i бу Инде илгә кайту омеге имам киселгәч, ул азманча өйрәнүенә. А 1маниянсңикыиса дый яктан гиз арада (ерпәкләпә башлавына, азман Чибәркәенең ү тс белән чәчпе-чәчкә бәйләргә әзер юруына карамастан, бер юркс.м iaiap хәрби әсирләре белән күмәкләшеп. 194К елның декабрендә фәкыйрь Торкняю юл юта. Фәкыйрь и II ә, әмма диндәш юрс, кардәш горе дәүләтенә!
Маниса шәһәрендә яңа тормышын көйлән җибәрү ancai булмый
Әсфәндияр абзый сш кына: «Ак би ләүләр! ә би клән. бәхете булсын димәгән», дип. монда да aia-aiiaci.in исенә юшерә Шәһәрдә Торкнягә элегрәк килеп урнашкан тагарлар да. үзбәк-казлкьлар да байтак яши. әмма алар әсир юр дулкынына җитди булышыр 1ык бай булмый Мани- сада эшсезлек Ярый әле Әсфәндияр ышкүмер эзләүче ICO.IOI ларга яллану әмәлен таба Ьер.мдан гамак каймасы бетә, әкренләп кием-салым ягы да рәтләнә. Иманлы, әхлаклы кешею үз ишләшен табу, монда яңа гаиләсен кору бурычы ки юн баса. Та гарны »з тән габу Торкиядә дә читен булышлык tan. у i юрскләргә сүз куша
Сон әле бурала яна IHIMCII: ипс.шсәп. Ш аңа итекче абзый Эшең дә юк йирдә 1снә дә1сл 1>әп сәнә насыл инанысм? Кызымны быракып lain! узсаң’ Сабыр HI. кардәшем
Әмма И1екчс1ә бан паша lap яучы җибәрми, күрәсең. кызны исә юмер буе ютлап ютын булмый «Kaian юрск ырен намуслы, укымышлы эшчән, ди юр. инша i ia. уңар балам кияүдән» иш уй пай бераздан текче абзый һәм я н ышмый. Шушы никахтан Әсфәндияр абзыйның ian.ni оч баласы туа. аннары онык iapi.i гоньяга ки ю башлый
Илдән дипломын сорап алдыргач, ниһаять, ул Торкиядә дә юньле эшкә урнаша, бер заман шушы ТКАИдә гыйльми хезмәткәр вазифасына да тәгаенләнә. Ләкин аның cyi ыштан исән котылуы һәм хәзер чит илдә яшәп ятуы беленгәч, уяу совет түрәләре «сатлык жанның» Тубындагы гаиләсен казна фатирыннан куып чыгара. Әй герсең лә. туган төбәгеннән читкә аяк та атламаган, шунда оч баласын ялгыз башы аякка бастырырга тырматкан ана кешелек кыйммәтенә, i ражданлык хокукларына һич тә ия түгел.
Күңелсез хәбәрләр генә килен торса да. ватан газиз, ватан кадерле. Шагыйрьнең 1945 елда Мюнхендә язган «Коелган яфраклар» әсәрендә түбәндәге юллар бар:
Алсагызчы минем сагышларны, Болытларны куалап искән жил. Канда тормыйм, кояш бер булса да. Сагындыра туып-үскән жир.
Соңгы дәвердә бездә барган үзгәрешләр, Торкия белән Советлар Берлеге арасында багланышлар киңәю һәм ныгу Әсфәндияр абзыйның да күңелен күтәргән. Себердән кызы белән энесе килеп китү, аларны яңарып, баеп барган Торкия белән таныштыра алуы шатландырган.
Ә. Чынбай торск матбугатында Татарстан—Торкия хезмәттәшлеген яктырткан һәр хәбәрне кисеп алып Казанга җибәрә, җөмһүриятебез бәйссзлсгс гамәлгә ашуын җаны-тәне белән тели иде. Билгеле, аңа минем белән рәхәтләнеп сойләшер очен очрашу бик кыска тоелды, күңелен бушатырга вакыт җитмәде.
Без бер сәгать эчендә ТКАИнең китапханәсе, җомләдән, анда тупланган татар әдәбияты үрнәкләре. Әхмәт Вәли Мәнгәр бай бүләк иткән җыелма белән дә т анышт ык, китапханәче һәм кәтип вазифаларын берьюлы үтәүче искиткеч ягымлы, кунакчыл Сәгыйдә Арыслапбәк белән дә әңгәмә корырга олгердск.
Торки мәдәпия игәрне ойрәпү институты 1961 елда нигезләнә һәм әле дә олешчә хөкүмәт биргән акча хисабына яши. Ләкин ул бездәге фәнни тикшеренү институтларына бөтенләй охшамаган — аның хезмәт хакы алып эшли торган хезмәткәрләре дүрт-биш кенә, алары да — мөдир, каравылчы-вахтер, китапханәче кебек техник йомышлар, хуҗалык эшләрен үтәүчеләр. Галимнәр исә институт гирәсснә җәмәгать башлангычында берләшкән. Шуңа да карамастан. ТКАИ 1962 елдан бирле айлык «Торск күлтүрү» журналы һәм күпсанлы китаплар нәшер итеп килә. Ул басмаларда барлык торки халыкларның теле, әдәбияты, тарихы, археологиясе һәм этнографиясе яктыртыла. Бу эштә Торкиядә яшәүче милләт Iэшләребез дә бик гсләп кашаша, аларның берсе — күренекле телче, әдәбиятчы, гарихчы Әхмәг Тимер ТКАИгә нигез салыша, 1962— 1975 елларда аның беренче директоры була.
Халыкара танылган зур галим, профессор О. Тимернең тон белгечлеге— торки Һәм мапгул телләре. Әмма ул анардан гыш. урыс һәм нимсс гсл.тәрен дә камил белә, гарби, инглиз, француз телләрендә дә иркен аралаша, озак еллар кьпай һәм бүтән телләрне дә ойрәнә, матбугатта җәмгысс 250 ләп гыйльми хезмәт бастыра Алар арасында зур-зур монографияләр дә, аерым китаплар да бар. Байтак халыкара гыйльми җәмгыятьләрнең әг ьзасы, мәмләкәт күләмендәге һәм халыкара фәнни симпозиумнарның, коллоквиумнарның оештыручысы. Анкара шахмат җәмгыятенә нигез салучы, таугизәр, ост а скринкәчс. пианиночы һәм хәтта... композитор!
Әмма безнең сыйнфый карашлы уяу түрәләребез әле күптән түгел генә шушы кешене дә кара ягын, мыскыл игеп кенә телгә алып килде. Мәшһүр галимме? Биг рак гә үкенечле! Без әле нигә аның Ә.т.мәг мулласы баласы икәнен, бәхет иле СССРдан 1929 елда ук Торкиягә качын чыгуын, 40
анда мөгаллимнор мәктәбендә һәм лицсйдә, аннары Анкара. Берлин университетларында һитдер заманында белем алуын. хәтта Анкара һәм Майнц (Алмания) университетларында сабак бирүен гафу итәргә тиеш? Сәләтле, тырыш, имеш. Бөгелмә урыс лицсснсң беренче сыйныфын бетергәч үк, ят элемент буларак укудан куып чыгарылганмы? Чыгарылган. Атасы, милләтче һәм руханый булганы өчен. 1938 елда атып үтерелгәнме? Үтерелгән. Агулы агачның җимеше дә авыз гамен бозачагы ачык лабаса, революция әмере белән пролетарий түтәлен ашларга тиешле тирес ич ул. Әмма мулла калды г ы гадел хөкемнән дошманнар куенына посып котылган һәм хәзер югары материяләр хакында сафсата сатып маташа икән. Әлбәттә, каргарга, буярга, сүгәргә кирәк иде «бәдбәхетне!»
Үзен әнә шулай «назлаган» совет язучыларыгшан күңеле кайткангамы, әллә хәзер дә киеренке г ыйльми эшчәплеге мөмкинлек калдырмагангамы, мин Анкарада хөрмәтле галимебез белән очраша алмадым Телефоннан сөйләшкәндә ул «Казан утлары» журналына адресланган бер хезмәтен китереп бирергә вәгъдә итте, әмма Хәер, телефоннан сөйләшүебез бөтенләй эзсез калмады — ул әлеге хезмәтен безгә почта аша җибәрде. «Йосыф Акчура» Дигән шул китабын, авторына сиксән яшь тулган көннәрдә, без кыскартып тәрҗемә игтек һәм басып чыгардык («Казан утлары», 1992, № 12). Укучыларыбыз, ниһаять, вакытында чит илгә китеп кенә газиз гомерен саклап кала алган, шунда халкыбызны танытуга күренекле өлеш керткән Әхмәт Тимернең бер әсәре белән танышу, шул хезмәт аша икенче бер даһи милләттәшебез тормышын һәм эшчәнлеген дә ачык күзаллау мөмкинлегенә ия булды. Рәхмәт хисләре белән басым ясап әйтергә кирәк мондый бәхетле форсатны безгә Анкара шәһәре бүләк итте
Анкара —офыктан офыкка җәелгән ут диңгезе. Төнгә каршы автовок-залына барганда без аны үзәктән көнбатыш кырыена таба кичеп уздык Айдын Атассвәр Истанбулга билет алгач һәм утырасы автобусымның кайсы платформадан китәссн күрсәгкәч. мине соңгы тапкыр чәйханәгә алып керде. Туксан тугыз тарафтан җыелган юлаучылар, чөйләре суынуын да оныгын, телевизорга ябырылган —футбол ярышын тамаша кылалар иде. Терекләрнең футбол ярышына исәрләнүен алдарак га искәрттем—алар уйнаучыларга карата кайнар репликалар ташлый, сакал- мысклы өрлектәй абзыйлар да, балалар кебек сөенеп, әле кычкырып җибәрә, әле пошынып «аһ» ора Әмма шундый дәртле җанатарлары булган милли футбол командалары халыкара ярышларда беренче унлыкка керә алмый гаҗәпләндерә Әллә соң Торкия бу тармакта да егерме беренче гасырда гына дан казанырга җыенамы’’
Ләкин сәяхәтче өчен анысы артык әһәмиятле түгел. Автовокзал якты, ярты тон якынлашса да, юлаучылар бихисап Сабынлап юылган комфар- табельле автобуслар бер-бер артлы перронга килеп-кигеп кенә тора Яңгыравыклы танышлы шоферлар әллә капларда да ишетелерлек игеп:
Адана. Адана! Босрың!
Измир, Измир, рәхим игеп боерып' дип пассажирларны чакыра.
Арада Истанбул исеме, әлбәттә, аеруча сш ишетелә, шул шәһәргә ярты тон якынлашканда да ярты сәгать саен бер автобус кузгалып китә.
Шоферларның берсе, ишекләрне ябып куйгач ук. юлаучыларның кул-ларына хушбуй бөркеп чыга, тузаннан арынырга. сәфәрне хуш күңел белән тынычлап дәвам итәргә булыша мондый наз Киң тәрәзәләрдән горек иленең шанлы башкаласына тагын бер кат әсәрләнеп күз саласың сине биск-биск ташпулатлар, тоз сәлбиләр. купшы чинарлар, якты утлар чы гбыры озатып кала. Кыска гына вакыт гчендә Кече Ашянең нибары утыз мең кеше яшәгән күрексез генә бер шәһәрчегеннән дүрт миллионлы купшы, шаулы калага әйдәш әп Анкара бу. Аның яктысы хәзер бөгеп Анаду гыга гына түгел, Азия һәм Европаның горки халыклар яшәгән һәр иленә, һәр төбәгенә дә барын җигә Бу көннәрне күрү безгә дә бәхет г үтелмени?!
КЫЙТГАЛАРНЫ ТОТАШТЫРГАН ШӘҺӘР
. нкара Истанбул» экспрессы сәгатенә ургача йоз чакрым тизлек «А белән йогерә, юлның яртысын узгач, мосафирларын ял иттерер очен туктан ала. Тонге сәгать оч тулуга карамастан, нур балкытып утырган автосганциядә ашханә, кибетләр һәммәсе эшлән юра, аларда — бүләкләр, матбугат, җиләк-жимеш, эчемлекләр. кайнар ризык Торкиянең иц җанлы, хәрәкәт иң кайнап юрган юлы булганлыктан, моннан тонлә дә автомобильләр, автобуслар хисапсыз күп уза Сәүдә итү, юлаучыларга хезмәт күрсәтү Тәзкиядә Конбагыш Европадагыча дип кенә әйтү әз —монда могамәлә Я1 ымлырак, ихласрак, узгынчыларның кесәсен бушату дәрте кайнаррак Илдә эш урыны җитмәү сәбәпле, хезмәт күрсәтү челтәре ихтыяҗдан киңрәк җәелә.
Кондезге боркүлсктән сон гонге һава аеруча тансык. саф, салкынча, голчәчәкләр исенә туенган Шампуньлы чиләкләрен, щеткаларын готкан яшүсмерләр автобусларны юарга әзер, шоферларның ризалыгын гына котеп торалар. Әйтерсең, хәзер иң тирән йокы вакытта түгел, кон уртасы! Шунысы да кызык: моңа берәү дә г ажәпләнми, нәкъ шулай гисш шикелле саный.
Истанбулга без таң аг канда килен кердек. Дәресен әйткәндә, шәһәрнең кайдан башлануын анык кына белүе дә кыеп, чонки ул хәзер иярчен шәһәрчекләргә тоташып бара, халкы инде унбер миллионнан ашкан. Гасыр ахырында Исганбулда егерме биш миллион кеше яшәячәк, ул копбатышта Европадагы Әдирпә каласына, копчыгышта Азиядәге Из- мит шәһәренә тоташачак, диләр Булыр да. Ул искиткеч матур һәм уңайлы урынга салынган ич Конбатыш белән Йончыгышны бәйләгән коры юллар, Топьяк белән Коньякны бәйләгән су юлы нәкъ менә шушы шәһәр аша уза.
Истанбул. Азия (уцба) белпн Европаны тоташтырган күпер.
Аның тарихы ерак гасырларга тамыр җибәрә. Төрле илләр, горле халыклар Истанбулны башкаласы итә. аны биләргә теләгән мәмләкәтләр һәм патшалар исә тагын да күбрәк була. Ят җирләрне һәм халык.тар
ны басып алырга, торлс диңгезләргә «тәрәзә» ачарга комар Беренче Петр патша да нәфесен суза аңа, 1711 елда шуны яуларга китеп, хурлыклы жиңелүгә дә дучар була. Ярый әле торск гаскәре баш әмерчесе Балтажы Мәхмәт паша, урыс патшабикәсенең кыйммәтле шәхси бизәнгечләрен. офицерларның барлык асылташларын һәм ике йөз мең сум акчасын җыен китереп бүләк итүгә алдана — патша улы Михаилны, вице-канцлер II Шафировпы һәм фельдмаршал Б Ширәмәтсвне тотык (заложник) итеп калдыру шарты белән килешү төзи һәм Беренче Петрны үлем камалышыннан чыгарып җибәрә. Әмма комсыз Петр патшаны ваемсыз рәвештә кулыннан ычкындырган пешмәгән паша һәм аныц оч ярдәмчесе тиздән Госманлы дәүләтенә хыянәттә гаепләнеп, үлем җәзасына хөкем ителәләр. Чөнки, торск тарихчылары раславынча (Кожабаш С Тарихта төрск- рус моҗадәләсс. Истанбул, 1989. Бит 89), Беренче Петр патша шул сугышта камалыштан чыгарылмаса, Рәсәй-Төркия мөнәсәбәтләре һәм Көнчыгыш Европа хәлләре бүтәнчәрәк рухта үзгәргән булыр иде'
Урыс тарихчылары исә үзләренең җиңүләрдән җиңүләргә баруын гына тасвирларга яратканлыктан. Прут елгасы буендагы әлеге сулышны сурәтләргә артык һәвәсләнми, дошманның күпсанлы, үзләренең аз булуын гына искәртә. Беренче Петр патшаның васыятен дә ишетмәгәнгә, күрмәгәнгә салышалар, чонки аны баст ырып чыт арсаң, донья халыклары урыс дәүләтенең тасырдар буе тоткан сәясәтен, аныц моннан соң да тормышка ашырырга омтылган асыл ниятләрен белер, шуңа нәфрәтләнер дин шөбһәләнә. Тикмәгә генә түгел бу. Чонки комсыз Беренче Петр патша үзе ирешә алмаган бик күн хыялларын 1725 елда варис ларына язып калдыртан. Анда түбәнләтс юллар да бар «Русия дәүләтен дөнья мәмләкәтенә әйләндерер очен, аныц башкаласын Азия һәм Европа хәзинәләренең ачкычы булган Истанбулга күчерү шарт. Кичекми һәм ялгышмый эш иген, Истанбулпың көнбатыш җирләренә ия булу кирәк Шобһәссз ки, Истанбулга ия булган патша дөньяда илаһи патша булачак».
Шушы васыятьне үтәр өчен Рәсәй исәнсез-.х юансыз сугышлар алып бара, әмма каһарман торск халкы ул һоҗүмггәр е һәрвакыт кире катып килә. Миллионнарның кайнар каны һәм күз яше гүгсЛү бәрабәренә!
Шунысы кызык. Икенче Донья сугышы башлашам. И 11 Сталин атаклы тарихчы Тарлсга Истанбулпың Русия биләмәсе будырта тиеш леген нигезләгән «фәнни хезмәт» язарга боера Торкия Алмапия ят ыштан сугышка кушы тса һәм җиңелсә, бут азларны һәм боек шәһәр Истанбулны тартын алу очен, Торкияне «бугазлап» агырта әнә шулай җирлек әзерләргә керешәләр Тарлс юлбашчы әмерен ашыта-кабалапа үти! Әмма Торкия сугышка катнашмый. Тарлс хезмәтен яшерен архивка тапшырырга турта килә (Борен Ю. Сталиниада. Рита. 1990 230 бит)
«Азия һәм Европа хәзинәләре ачкычы»н мин торте яктан китеп тамаша кылдым Самолетта беренче тапкыр Истанбул аэропортына очтан төшүемне исәпкә алмыйм ул чакта аэровокзалдан ары кителмәде. Заманча җиһазлаш ан багаж транспортерлары, пыяла белән генә бүленгән павильоннар. биек түшәм, якты реклама лар күзне чагылдыруы мине каршыларга ки нэп Сәт ьдәт белән Лсмаштың пыя та ишек артышта кул болт ан торулары, аннары аларга чемоданны бирсн. ашык-пошык күрешүем һәм саубуллашуым. Измиргә очачак лайнерга утырырга йоге рүем төштәге кебек кенә хәтеремдә калган
Ә менә икенче мәртәбә Торкиягә килүем бүтстпсдәй истә Бу юлы мин Румыйния башкаласында «Бухарест Истанбул» экспрессына уты рдым Бухарест тимер юл вокзалында төрек.ториең берничә автофи рмасы бюросын ачкан, алар үзара ярыша-ярыша юлаучылар җыя иде Шулардай берсенең хезмәткәре билет сатып кына калмады, багажымны күтәрен, мине зур. матур, куәтле автобусына чыгарып ук утыртты Аннары ярымкарашыла Румыйния, Болгария чикләрен уздык транзит
юлаучы булуыма карамастан, румыйп һәм болгар тамгачылары «кысыр» чемоданымны оч мәртәбә җентекләп актардылар нинди уяулык! Әмма һәммәсеннән битәр теңкәгә тигәне—чик аша утар очен очәр-дүртәр сәгать чират торулар булды. Берзамап Болгария чиген уздык га шаккатыргыч манзара! а юлыктык: кысан тоннельдән киң үзәнлеккә килен чыктыкмыни, тар юл бердән егерме тармакка аерылып, биек баганалардан сибелгән яктылык ташкыны аегында йогерә башладык Бу шулкадәр көтелмәгәнчә һәм кинәт булды ки. без НИ дияр! ә дә белми аптырап калдык.
— Торкия! Кара әле, кара, нинди гәртин. нинди иркенлек монда! Юлы, бездәгедәй, сикәлтәле i үтел, шоп-шома, асфальты. бездәгедәй. кәгазь калыплыгы гына түгел, юрган шикелле, җитмәсә, ул бездәгедәй балчыклы таш остснә гүгсл, калын бетон остснә түшәлгән!
Бу сүзләрне артымда утырган тәҗрибәле марҗа яшьрәк юлдашына тезә иде.
— Менә күрерсең, аларның ботен җирендә гәртин,—дип дәвам итте ул.— Чик сакчылары да, тамгачылары да безнекеләр кебек вакланмый, эшне тиз тота. Мәхмәт— рыцарь, менә күрерсең!
Марҗалар икесе до буяшан-ясапган, гәпләренә караганда, алып-сага- рлар түгел. Алмашыр! а товарлары да юк. валюталары да. Шуңа да карамастан, кәефләре шәп. олкәнрә.ге, гәҗрибәлссс яшенә пыш-пыш мәзәкләр сойләп бара, яше кст-кст килә.
«Беләсеңме, бер тонне Мәхмәт aiисенең йокы бүлмәсенә килеп кергән. Анда, караш ыда, бу вакытта агасының җариясе ялгызы гына ята икән. Кемнеңдер аяк i авышын ишеткәч, ул хәвефләнеп. «Кем бар анда?»— дип кычкырган. Мәхмәт җарияне тынычландырыр очен «Курыкма, мин ят кеше түгел. Мин — әтием», дин җавап биргән. Менә күрерсең, аларның ир заты олысы-кер'с шундый кайнар канлы, дәртле, чыда гына!..»
Ул арада автобусыбыз нурга коенган нәни* павильон янына килеп туктады һәм без җитез генә бетон платформами /коелдык. Алдыбызда — нибары бер генә автобус. Егермеләп i аймакка бүленгәч, машиналар ташкыны сирәкләнүен без монда үз күзебез белән күрдек. Шофер визасызларны ун якта! ы корылма! а юнәлткәч. Мин беренче булып шундагы ачык тәрәзәләрнең берсе каршына барыг! бастым. Махсус форма кигән ир уртасы агай тыныч кына кәгазьләрен караштыра. Өстәлендә горле бланклар, моһерләр, буы бөркелеп торган чәйле касә. Мин аңа ачык тәрәзә аша ун доллар кыстырыл! ап паспорт ымны сузып:
— Гүпайдын, бәй-әфәндем,— дидем.
Ул паспортыма күз салды да йөзеп миңа күтәрен:
— Шималь төрегеме? — дин сорады
— Әвәт, беренче дәфә Торкиянс гүрмәк эстиүрсм.
— Пичен әүвәл гәлмәдипиз?
— Имкап улмады, бәй-әфәндем... Эстәдем, ләкин...
Хезмәткәр, мине аңлаган шикелле ягымлы елмаеп, паспортыма җитез генә виза ябыштырды һәм аны миңа сузып:
—Торкиядә кимип вар?—дин сорады.
— Таныш татарларым, төрекләрем.
— Пәки (биш яхшы). Хуш гәлдин, бер ай кунак улыпыз!
— Чук тәшәккерләр!
Хәзер инде паспортыма чик сакчылары мөһерен суктырасы калды һәм мин автобусыбыз туктаган платформага йөгереп килдем. Шунда мине таң калдыр: ап һәм ботен барлыгымны шатлык белән тутырган бер вакыйга булып алды.
Юлаучы иптәшләрем бу вакытта әле һаман чик сакчысы тәрәзәсе каршында чиратта юра иде. Җәмгысе утызлап җан. Ә күрше платформадагы чик сакчысына нкс-оч кеше генә нәүбәткә баскан. Билгеле инде.
илдә чакга да чират торып тинтерәгән, монда да утыз беренче буласым килмәде, күрше платформага йогерсп бардым. Карыйм, алдымдагы румыйн егете дә, болгар хатыны да үзләренчә нидер бытылдады, әмма горек солдаты аларга безнең автобус юлаучылары тозелгән чиратны күрешеп
- У рада, у рада! —дин кенә җавап бирде Ягъни «тегендә».
Әмма мин оме темне озмәдсм, ачык тәрәзә янына килеп жнтүгә, чик сакчыларына ятымлы елмаеп, төрекчә сәлам бирдем һәм паспортымны сузып:
Бәй-әфәндсләр, җиһанда чук ссвгән гәк мәмләкәтем улса. ул фәкать Торкиядер, дидем Шималь торстсмсп
Ягъни доньяда бик яраткан бер илем булса, ул бары Торкиядер Тоньяк торегс мин'
Паспортымны актарган офицер канәгать тостә мина күз ташлан
Казан гатарымы? — диде. Гадәттә горскләр безне «горек» дип кенә жиффәрә, ә бу «татар» ди. Эчемнән яшен тизлегендә уйлыйм: Торкия ватандашы дин исәнләмәсен тагын, гадәттә үз гражданнарына игътибар җитми ич ул!
Әвәт, әжнәбимән. (Әйе, чит ил кешесе мин)
Офицер шелтәләгән кебек, әмма ягымлы чырай белән эндәшә:
- Син бурада әжнәби дәгслсин. Син -асыл гөрсксин. кәндс кар- дәшимизсип. Хуш гәлдин!
Ятыш син монда ят кеше түгбл. асыл, безнең кебек үк горки милләт кешесе, үз кардәшебез син! Үзеңне «ят ил кешесе» дин кимсетмә!
Колагыма бал булып ягылган шушы сүзләргә исем китеп, моһер сугылган паспорт ымны кулыма алгач та, мин әле гат ын беравык офицердан тан калган карашымны ; а алмый, каккан казыктай басып тордым Дорссс, мин атты хәзер күрмим, тагар булуым очен куану, горурлану хисләренә күмелеп онытылган идем. Рәсәй империясендә бары татар булганы очен генә ата-бабаңны гасызлар буе типкедә йөртсеннәр. СССРда сине икенче сорт ватандаш сан тн р. милләт атаманны ямьсез сүгенү сүзенә әверелдерсеннәр дә, инде менә беренче мәртәбә ерак чит илдә, һич тә өметләнмәгәндә, сиңа шул татар булганын очен назлы сүт әйтсеннәр, башкалардан аерып алып, ятымлы мөнәсәбәт күрсәтсеннәр! Ирскссздән бугазыңа кайнар төер тыгылыр, күз төпләрең дымланыр һәм син күңелеңнән «И газиз Торкиям, яшә. бәйссзлстсн мәңгелек булсын!» дип теләк тели башларсың.
Хуш гәлдин! Рәхәт сәяхәтләр'
Мин аңымны җыеп, балкып
Тәшәкксрләр сезә. төлә-голә' дип кабатладым һәм авызымны җыя гцмый, бик бәхетле кыяфәгтә автобусыбызта таба ат ы дым Ата- бабаларыбыз токка т ына Торкиянс «изге сол тан җире» дип атамат an. мең сызлавыклы татар күңеленә шифа бирә ала икән ул!
Торск тамгачылары, чыннан да. вакланмый икән, ачып куелган сум-каларның кайберләреңә бармак очлары белән генә кагылып уздылар. Ярты сәгатьтән бардта к чик буе рәсмня тләрс тәмамланды автобусыбыз Истанбулта таба кузгалып китте.
Бантта таулар арасыннан бардык бормалы толлар әле тарлавыкка тоште, әле үртә күтәрелде Ниһаять, калкулыклар итәгенә түбәнәйдек эшкәртелгән кырлар. Көнбагыш Европадагыча җыйнак корылган фабрикалар күренә башлады Apr ымда утырган марҗа толдышынл
Салкын, ач Ленинградта нәрсә ка ттан безгә? Ә монда җылы, күрәсеңме, пиләр гетто үсми? Күрәсеңме, бөтен корылма тары төзек, гөлләр белән уратып алыптан Кибетләрендә күгәрчен сөтенә кадәр бөтен нәрсә бар Оҗмах почмагы инде Торкия. оҗмах' дип мактавында'
Румыййия. Болгария голаучыларьшыц да шупдыйрак фикердә булуы сизелде. Чик буе капкалары ачылгач ук. социализм илләре жигәкчеләре- пец Торкия турындагы ялганнары, комнан ишелгән аркандай, бүселде дә бетте. Чопки Торкия чынбарлыгын күрү тилеләрне дә акылга утыртырлык иде!
Торгынлык елларында һәм аннан элек СССРда горек әдәбиятын тәрҗемә иткәндә Торкия тормышын тәнкыйтьләгән әсәрләр генә сайлан алынды Шаг ыйрсбсз Хәсән Туфан бервакыт безгә кунакка килгәч, шәхси китапханәмдә торек китаплары, җомләдән, Газиз Нәсин әсәрләре күплеген күреп шатланды. Аннары хәвефләнеш
Нәсин гел кара якларны гына сурәтли. Ул болай Торкияпец яманатын сатуга гына хезмәт итмиме икән? диде,- Торек халкына аю хезмәте генә күрсәтмиме икән ул?
— Кешелек кимчелекләреннән ко гц-колә арына,— дидем мин.
Әмма үзем дә эчемнән- «Нәсин укучылары алдында Торкияпец дәрәҗәсен тошерә, билгеле Идеология казыйларыбыз, мог аен, аңа шунлыктан юлны киң ачалардыр да. Башка терекләрнең дә тәнкыйди рухтагы әсәрләрен генә тәрҗемә итүләре тикмәгә түгелдер», дин уйлан куйгагг идем.
Торкиядә ресторанга килеп кергән бер абзый:
— Бер пай шулпа китерегезче, -дин үтенгән, имеш.
Икенче остәлгә утырган агай:
— Мица да шулпа, әмма тәмлесен.—дигән.
Шуннан соң горек официанты ашчыга барып:
Ике пай шулпа салыгыз, әмма берсе томле булсыгг,- дип искәрткән.
«Намуслы официант» мәзәге менә цгундый.
Истапбулга килеп керер алдыннан без дә гадәти бер автостанциядә туктадык, каһвәханәдә мин дә гамак ялгарга булдым — кыздырылган тутырма һәм чәй кигерергә заказ бирдем. Заказым минуты белән үтәлде. Күп түгел иде ризыгым, әмма ул шулкадәр гомле, калорияле булды ки иртәдән ойләгә кадәр тук тоггы Д» -әк, сатириклар чыннан да кимчелекләрдән колә-колә арындырган төрек халкын?
Бүген Истанбул халык саны буенча Европаның егерме ике дәүләтеннән ост сирәк. Анда яшәүче 1,2 миллион кеше мог орлы транспорт йортү таныклыг ына ия. Узгынчы машиналарны да искә алсак. Истанбулда миллионнан артык автомобиль, трактор, мотоцикл йогерүе һич тә гаҗәп түгел. Әмма шәһәр халкы теләгән җиренә моңа карап кына уңайлы барып җитә алмый. Егерме җиде гасырлык тарихка ия Истанбулныц күпчелек урамнары тар, аларда сш кына машиналар тыгылып кала. Шәһәр үзәген бушату максатында әйләнеч, боҗра юллар тозелә, икс-оч катлы гол киселешләре корыла, хәрәкәтне идарә итүдә компьютерлар файдалану кертелә, әмма автомобильләр саны мондый яңарт удардан тизрәк артканлыктан, урам «боксләрс» һаман кимеми Шәһәрдә метро гози башлаганнар, ләкин аның файдалануг а тапшырылган олеше бик кыска әле.
Истанбул Мәрмәрә диңгезе, Кара диңгез бугазы һәм Алтын могез култыгы белән чикләнгән түбәдә б. э. к. 657 елда румнар тарафыннан салына башлый һәм ул дәвердә а.тарның юлбашчысь/ исеме белән Византий дип атала. 330 елда Рим императоры аны башкаласы итә һәм каланы Яңа Рим дип атый, ләкин халык аны шул вакыттан Константинополь дин йоргергә гадәтләнә Калын, биек диварлы пыг ьпма дошманнардан ышанычлы саклый, аның сәүдә голлары буенда урнашуы шәһәрне мул керемле итә. Констангипополг. шунлыкian'бик гиз үсә һәм 395 елда Византия дәүләтенең башкаласына әйләнә. Монда гүзәл патша сарайлары, мәһабәт чиркәүләр, гаять зур җир аегы сусаклагычлары һәм акведуклар корыла. Гомбәзсггсц диамет ры утыз метр, түбәсенең идәннән биеклеге
алтмыш биш метр тәшкил иткән Айя-Суфия чиркәве әнә шул данлы Византия дәверенең иситкеч матур архитектура һәйкәле. Ул хәзер музейга әверелдерелгән, Конбатышныц бай илгизәрләре бары шуны гына күрер очен дә меңәрләп-миллионлан Мәрмәрә буена ел саен сәфәр чыга.
Торек солтаны Икенче Мәхмәт Констан гинопольнс 1453 елда яулап ала һәм аны үз мәмләкәтенең башкаласы игә. Византиянең соңгы императоры шәһәрне саклаганда һәлак була. Икенче Мәхмәг Айя-Суфиягә кяферләрнс таптый-таптый атка атланган килеш килеп керә. Шуннан сон христиан доньясының шанлы гыйбадәтханәләре мәчетләргә әйләндерелә хачлары ярым ай белән алышты рыла, ят дип изгеләренең сурәтләре буяу белән каплана һәм алар остенә Коръән аятьләре языла Мәчеткә әйләндерелгән кайбер чиркәүләргә яна архитектура бизәкләре дә остәлә яңа манаралар торгызыла. япгомбәзләр. янкормалар тозелә.
Истанбул. Әхмндин мачете
Мосслмап дәүләте пайтәхетенә әйләнгәч. шәһәр гагын да киңәюен, үсүен дәвам иттерә. Торек осталары рум һонәрчеләрсн дә уздырыр! а тырыша, алар тәҗрибәсен, казанышларын иҗади файдаланып, мәһабәт мәчетләр, солтан сарайлары, мәдрәсәләр, мунча lap һәм фошапнар, аксөякләр очен зиннәтле торак йортлар кора Яңа корылмалар арасында мәшһүр архитектор Синап юзегән Соләймания мәчете (1520 1566) матурлың.! ягыннан Айя-Суфияпе дә узын кию аның ю.мбәзс идәннән җитмеш бер мет pi а күтәрелә.
Мәшһүр Синап туксан сигез яшькә җигә. Ул үз гомерендә сиксән бер зур мәче г. илле кечкенә i ыйбадәтхапә. илле биш мәдрәсә, утыз оч сарай, дистәләрчә кәрвансарай, күпер, торбә. буа. акведук, мунча, шифаханә һәм фонтан барлыкка китерә. Ул беркайчан да бер үк планны кабаг ламый Боек архитектор Соләймания мәчете янында җирләнгән, аның талантына килеп баш иючеләр шулай ук хисапсыз
Хәзер музейга әйләндерел! әп Тупкапы сарае да ерак iaci.ip.iap истәлеге. Анда 1839 елга кадәр егерме бит юрск солыны туган һәм яшәгән.
Татар матбугатында Тупкапы исемен «Тон каны» дип язу. аның мәгънәсен «гөп капка» ип, шулай ук «Туп (ату коралы) капкасы» дип аңлату очрый. Болар һәммәсе — хата. Тупкапы чынлыкта «Түгәрәк капка» мәгънәсен бирә, ул исем капка башының түгәрәкләнеп ко-рылуына бәйле.
Урысча белем алган, әмма үзләрен милли рухлы санаган кайбер татар журналистлары һәм язучылары очен Анкара, Исгапбул исемнәре дә зур бәлагә әйләнде. Дөресе—укучылар очен, чөнки үзләрен бик белдекле санаган әлеге каләм әһле «Әнкара». «Истамбул», «Стамбул» дип рәхәтләнеп яза бирә. Югыйсә гөрекчә язылышны латин хәрефеннән кириллицага гына күчерергә кирәк' Истанбул Констан- тинополыгең кыскартылган һәм төрки телгә җайлаштырылган варианты гына, анда «М» авазы һәм хәрефе бервакытта да кулланылтез култыгының икенче ярына ташып чыкса, соңрак Азия кыйтгасына да нигез кора башлаган— анда Осксдар мәхәлләсе барлыкка килгән. Кайчандыр шәһәрнең ике кыйтгага канат җәйгән өлешен каеклар һәм паромнар г ы па бәйләп торса, хәзер инде Босфор бугазы өстеннән салын-ган ике асма күпер дә ихтыяҗны канәгатьләндереп җиткерми. Югыйсә аларның һәркайсыннан машиналар алтышар сафка тезелеп йөгерә.
Шәһәр хәзер гирә-якка гына түгел, Кара диңгез бугазына һәм Мә- рмәрә диңгезенә таба да җәелә. Упгуг ызынчы йөз башында Алтын Мөгез култыгының бер өлешен таш, балчык белән тутырганнар да шунда галиҗәнап солтанның яңа сараен — Дулмабакчаны корганнар. Европалыларга ияреп салынган купшы, әмма шактый ук зәвыксыз бу биләмә бүген күп кенә туристларны җәлеп итә. Босфор һәм Мәрмәрәне кысрыклап барлыкка китерелгән ясалма яр буенда исә
маган.
Истанбул гасырлар дәвамында туктаусыз киңәеп, әүвәл Алтын Мо-
асфальт голлар киңәйтелә, скверлар һәм бульварлар ясала, спорт корылмалары, сәүдә биналары, уңайлы һәм иркен диңгез вокзаллары корыла. Матурланган, купшыланган яр
Истанбул. Әхмәдия мәчете эчке куренеше.
Истанбул. Тупкапы чузее капкасы.
буйларында хәзер меңләгән истанбуллылар һәм кунаклар сәйран чигә. Әмма монда су коенмыйлар — пляжлар Мәрмәрә диңгезенең көньягында һәм утрауларда, Босфорның Кара диңгез тарафында
Кара диңгезгә төньяктан һәм көнбагыштан зур-зур елгалар бик күп төче су алып килә, аның су өсте тигезлеге Урта һәм Мәрмәрә диң- гезенекеннән шактый югары, шунлыктан Кара диңгез Босфор бугазы аркылы Мәрмәрәгә таба ага. кар мул эрегән яз көне бу агым аерүча куәтле була. Әмма аскы агым да бар Мәрмәренең тозлырак, шунлыктан авыррак суы Кара диңгезгә омтыла. Бу агым өскесеннән ике мәртәбә зәгыйфьрәк, әмма ул Истанбул канализациясенең егерме биш метр тирәнлеккә төшерелгән «хәзинәләрен» Кара диңгезгә алып китеп тора!
Ундүрт тау түбәсенә урнашкан Истанбулны Алтын Мөгез култыгының төньягындагы Галата манарасыннан күзәтү күңелле — моннан онытылмас тарихи һәйкәлләр дә, шәһәрнең кабатланмас матур йөзе дә, бүгенге мәһабәт корылмалары да яхшы күренә. Кояшлы коннәрдә зәңгәр диңгез алтын тәңкәләр сибелгәндәй жем-жем килә
Галата күпере аша култыкның коньягына чыксаң, Европа с илендәге Бәйуглы мәхәлләсенә барып эләгәсең. Кайчандыр андагы Истикълял урамында илчелекләр һәм консуллыклар күп урнашкан булган. Хәзер бу урам шәһәрнең күренекле сәүдә, коммерция мәркәзе. Урамның тарихи йөзен саклау очеп, уртасына соры таш шакмаклар түшәлгән, аның ялгыз тимер юлыннан сыңар вагонлы тарихи трамвай йөрен тора Тирә-ягында каһвәханәләр, рестораннар, кинотеатрлар. Байлар яши торган район бу--халык затлы киенгән, тук кыяфәтле. Зур-зур биштәрләрен аскан Көнчыгыш Европа кырыктартмачыларының арзанлы товар җыеп йөрүен дә күрергә мөмкин Бәйуглында. Әмма аларның күпчелеге Баязиг мәхәлләсендә бөтерелә. Арада элекке Советлар Берлеге «эшкуарлары» да бихисап хәзер.
Истанбулны сурәтләү ансат эш түгел. Чөнки аның гомум танылган бердәнбер үзәге юк. архитектурасы ягыннан чамфсыз чуар үзенә генә хас бер генә ягып табып күрсәтү мөмкин түгел. Ул чиксез, инде хәзер үк аның тирә-ягына дистә ярым шәһәрчек елышкан. Кадыкүй. Бакыркүй. Фәләнкүй. Истанбул районнарының исемнәренә кергән «күй»- авыл дитәннс аңлата. Димәк, әнә шундый авыллар булган заманында. Хәзер шул микрорайоннарны барып кара - урамнарында күп катлы йортлар тезелеп киткән, үзәк проспектында берснчс-икснчс катларда тоташ кибетләр, каһвәханәләр, рестораннар Машиналар бер-бсрсснә тагылып чапкан Бакыркүй үзәк урамының астына төшсәң, метро станцияләреннән якт тарак, иркенрәк сәүдә проспектына килеп эләгәсең Көньяк шәһәренең бөркү җәендә монда йөрү, сәйран кылу үзе бер рәхәт сайланырга, кирәк-яракны сатып алырга мөмкинлекләр монда бик зур Туктап ял итәргә, хозурланып торырга хәтта фонтаннары да бар Җир астында! Кадыкүйдә барлыкка китерелгән шикелле жир асты сәүдә сарайлары Милләт проспектында да, шәһәрнең бүтән үзәк мәхәлләләрендә дә әллә кайчан корып куелган һәм алар гөрләп эшләп тора. Әйе. Бәйутлыныц хәтер көндәшләре бик күп!
Бухаресттан китәр алдыннан телефоннан шалтыратыр очеп миңа румыйн вак акчасы кирәк булды. Ун лев. Берзамап карыйм вокзал киоскыларында литр ярымлы кока-кола, фангалар саталар Бәясе 380 лев «Менә әйбәт, юлга барыбер эчемлек алырга кирәк, бер доллар бирсәм, телефоннан икс тапкыр шалтыратырлык кайтым (сдача) да алачакмын», дип уйладым Әмма оч-дүрт сатучыга мөрәҗәгать итсәм дә, долларымны алмадылар: йә ревизордан эләгер. дип шүрлиләр, йә алданырмын дип куркалар икән. Ә Истанбулда авызыннан сөте кибеп олгермәтән сәүдәгәр малайга кадәр доллар, марка, франк һәм башка чит ил акчасы белән бик иркен алыш-биреш итәләр А.тарпы төрек лирасына күчереп исәпләр өчен һәммәсенең диярлек уч гөбе кадәр генә
компьютеры да бар Бу инде Торкиядо акча хәрәкә!с. сәүдә ссрвизынңп нинди дәрәжәдә торуын бик ачык күрсәтә.
Бервакыт бер дәрвиштән
— Әйт әле. күктә пичә йолдыз бар? — дип сораганнар
— Бу мәсьәлә үземне дә күптәннән бирле кызыксындыра инде.—дигән дәрвиш.—Әмма аны күккә менеп санап чыккач кына белеп була Ләкин бу эшкә ике нәрсә комачаулый; әгәр көндез санарга керешсәм, бүтән мәшәкатьләр ашыктырып, мине карарга җыйналган ачыкавызлар төркеме саташтырып комачаулый Төнлә тотынсам да хәтәр —караңгыла ялгышуым ихтимал, күктә шәм яки лампа таба алуыма да ышанып бетмим Менә шушы ике киртә мина күкгәге йолдызлар санын ачыкларга ирек бирми
Төрекләр уен-көлке ярата. Эшләре барып чыкмаган хәлдә дә. мәзәк сөйләп, борчу-кайгыларып таратырга күнеккәннәр. Аларның бу гадәтләрен китаплардан укып белгәнлектән, мин тукталган ой турысында жиләк-жимеш сатучы бер үсмердән бер көнне юри
— Истанбулда ничә тиле бар? — дип сорадым
— Белмим,— диде ул хәйләкәр елмаеп —Әгәр сез менә акыллылар- ны сорасагыз, исәпләп бирә алыр идем
Кара сип бу елтыр күзне!
Әгәр шагыйрь Хәсән Туфан белән без хәзер күрешсәк, мин ана «Үзен мыскыл итүдән курыкмый. үзеннән көлә белә торган халык — куәтле халык, киләчәге якты, парлак халык», дияр идем Бәлки шагыйрь бәйсез- тегеп саклап калган соңгы төрки халыкпын язмышы өчен дулкынланып, уфтанып йөрәген бозып йөрмәс иде. Ләкин шагыйрь бүген арабызда юк Аның каравы донья картасында бәйсез төрки дәүләтләр саны жидегә житте. Татарстан да хәзер шулар артыннан атлый
ИҢ БОРЫНГЫ УНИВЕРСИТЕТ
лкән буын татар азучыларының, галимнәренең тормыш юлы белән танышканда без сш кына «Истанбул дарелфөнүнен тәмамлый» «Истанбул университетында белем ала» дигән хәбәрләргә юлыгабыз Әнә шулай горлечә телгә алынса да. сүз бер үк уку йорты турында бара Бу мәшһүр гыйлем уча! ы югары дәрәжәдәге мәдрәсә рәвешендә 1453 елда ук барлыкка килә, унтугызынчы йөздән 1933 елга чаклы «дарелфөнүн» исемендә яши Ан-белсмен киңәйтергә теләгән татар егетләренең монда килүе бер гасырда да тукталып iормаган, унтугызынчы йөз ахыры - егерменче йөз башында исә бх агым аеруча көчәйгән.
Алар. Русия югары уку йортларына кабул и телмәгәйлектән, монда омтылганнар, шушында бәхетләрен сынап карарга мәжбүр булганнар Күнчелеге Истанбул дарелфөнүне шәкертләре булып киткән анда кереп укый алмаган очракта, шуның укытучылары ярдәмендә үзлегеннән белемен тирәнәйткән. Кайбер үтә кыюлары, кызыксынучаннары. шушы уку йортында алман инглиз, француз телләрен үзләштергәннән соң. Көнбагыш Европа һәм хәтта AK111 гыйлем үзәкләренә юнәлгән
Истанбул дарелфөнүнен тәмамлаган галимнәр һәм язучылар бик күп фәнни хезмәтләр, әдәби әсәрләр язган, ул иҗат жимешләре Идел-Уралга һәм хәтта Себер!ә дә өзлексез килеп юрган, кайсы - мәдрәсәләребездә дәреслек игеп файдаланылган, кайсы -шәхси китапханәләребездә урын алган Торекчә китаплар гына түгел, госманлы гәзит-журналлары да халкыбызны азыкландырып торган бер шифалы чыганакка әйләнгән. Кыскасы, Истанбул дарелфөнүненең рухи үсешебез тарихында әһәмияте .аять тур. заманында ул. хәтта, Казан университетыннан да әһәмиятлерәк урын ioia. чонки килгән бер шәкертебезне диярлек кабул иткән. 50
Бүген мин Торкиянең менә шул иң борынгы, иң атаклы югары уку йорты алдында басып торам. Ба- язи! урамының соңрак төзелгән күп катлы йортлары янәшәсендә аның искерәк стильдәге бинасы берәүне дә шаккатырырлык түгел. Хәер, Истанбул университетының уку корпуслары бүген әллә ничәү. Монысында хәзер әдәбият факультеты эшли. Дөресен әйткәндә, ул үзе бер университет, аның егерме бүлегендәге студентлар саны—тугыз мең чамасы. Факультетта ал- мап. итальян, инглиз, француз, урыс, фарсы, гарәп, македон, пушту. серб һәм бүтән бүлекләр дә бар. арада иң зурысы. әлбәттә, горек теле һәм әдәбияты бүлеге. Торкиядә хәзер 56 университет ачылган (аларныц саны ел саен ар та бара), туларның бишесе Истап- булда урнашкан Аларныц берсе арасында да аз түгел.
Истанбул университет ы югары әзерлекле белгечләр җитештерүдән тыш, китап һәм вакытлы матбугат басып таратуы белән дә киң би ттелс. Аның карамагындагы оч нәшрият 1933 елдан соң гына да ун меңнән артык исемдә китап нәшер иткән инде. Әдәбият факультеты тына да монда 22 исемдә журнал чыгарып килә
Университетының янә бер торурльпы бай китапханәсе Аның әдәбият факультеты бүлеменә карат ан о тешендә тснә дә хәзер 250 мең том
аларны торки җирлектән аерырга тырышмаган, кардәш халыкларның шундый ук сәләтле балалары белән таныштырган һәм. дөньяви белемнәр белән коралландырып, татарның рухи яңаруына этәргеч биргән
«Панторкизм» карачкысыннан патшага караганда да ныграк шикләнгән һәм шүрләгән большевиклар, хакимиятне кулга гошергәч үк, ике apajiai ы чикләрне япкан, шунлыктан киләчәктә тагын да киңәюе ихтимал багланышларыбыз шартлап өзелгән. тора-бара хәтта аның тамырларын да корытырга керешкәннәр солтан җирендә белем алган укымышлы- ларыбыз 1937—1938 елларда НКВД сунарчылары тарафыннан беренче нәүбәттә кырылган!
генә «Истанбул университеты» атын йөртә, калганнарына Йолдыз. Мәр- мәрә, Бугазэче. Митьмар Синан исемнәре кушылган Аңлашыладыр ки. Истанбул университеты алар арасында аерым урын тота. Ул а гарны башка чыгарган яки a тарта аякка басарга ярдәм иткән төп нигез Торкия студентларының өчтән бере Истанбулга туры килә, шуларның байтагы иң борышы уку йортында белем үзләштерүе белән горурлана Чөнки илнең күп кенә атаклы шәхесләре - боек төрекче галим Хөсәен Ииһал Атсыз, торки кавемнәрне өйрәнүче Мәхмәт Фуат Күпрүлс, тарихи романнар, шул исәптән, ун томлы «Анадулы» сериясен нҗаг игүче Мостафа Нәҗаги Сәфәтчи утлы, язучы һәм җәмәгать эшлеклесс Халидә Әдип Адывар, янә бүтәннәр шушында белем алган. Халидә ханым шушы факультетның инглиз теле бүлегенә җитәкчелек тә иткән Лондонның Скулов ориенталь стадисс гыйлем учагының горек геле кафедрасы җитәкчесе Турхап Ганҗәви, Әфганстан югары уку йорт тарының берсендә эшләүче профессор Кыяметдин Раи кебек затлар ла Истанбул университет т.т шәкертләре. Алар техник фәннәр, сәясәт олкәсендә эш итүчеләр
Истанбул университеты.
исәпләнә. Торки тикшеренүләр институты хәзинәсендәге 56 мең том, шул исәптән, Казаннан сатып алынган Катанов фондындагы 7 мең китап та шул китапханәнең байлыгы исәпләнә.
Университет га мине алдап килешенгән вакыг га торск теле һәм әдәбияты бүлегенең гел тарихы һәм алтаистика кабинеты мөдире доцент Госман Фикри Серткая каршы алды. Без аның белән Татартсапда Болгар археологик музеен тамаша кылганда танышкан идек. Мин анда республикабызда уздырылган эстон әдәбияты атналыгы кунакларын алып барганлыктан. Торкия галимен очрату бәйрәмгә үзенә бер кызыклы бизәк өстәде. Чит илләр белән багланышка зур әһәмият биргән эстоннар безгә Финляндия язучыларын да алып килгәннәр иде. Шунлыктан. Болир кафесында Госман Ссрткаяның — безнең белән, фин язучыларының — эстон каләмдәшләре белән тылмачсыз аңлашуы, аннары алтай телләре гаиләсенә кергән дүрт кардәш тел вәкилләренең гор килеп күңелле мәҗлес корып у 1 ырулары әле бүген дә хәтердә.
Госман бәй — яшь, әле иллесен дә тутырырга өлгермәгән 1алиМ. Әмма ул инде торск, алмап. инглиз, урыс һәм бүтән телләрдә 200 дән артык хезмәтен бастырып чыгарырга өлгергән. Ул борынгы торки телдәге уртак ташъязма мирасыбызны, урта гасырлардагы әд би ядкарьләребезне һәм бүгенге басмаларыбызны өйрәнә, 50 ләп халыкара конгресс, симпозиум, гомум Торкия I ыйльми җыеннарында нотыклар сөйли, чыгышлар ясый, фәнни басмаларга гына түгел, киң катлам укучыларга атап чыгарылган гәзит-журналларга да әдәбият һәм тел тарихына, бүгенге сойләм мәдәниятенә караган мәкаләләрен тәкъдим игә. Остазларының гыйльми мирасын нәшер кылырга әзерли, еш кына аларның аерым җыентыкларын гозүпс һәм редакцияләүне дә үз остепә ала. торкият олкәсендә зур казанышларга ия күренекле галимнәр тормышы һәм иҗаты белән җәмәгатьчелекне таныштыра. Ул мәкалә багышлаган шагыйрьләр. тикшеренүчеләр арасында халыкара атаклы Шәмсетдин Сами. Әхмәт Жәфәруглы, Я нос Экман. Андрей Кононов, Юныс Әмрә. Сәйф Сарайлы, Олҗас Сөләйманов һәм бүтәннәр бар.
Госман бәй шушы университетны тәмамлаган, аннары Алманиянең Бохум-Рур һәм Гиссен университетларында белемен күтәргән, бераздан соңгысында үзе дә торек теле укыiкан. Ул Торкиянсң байтак фәнни- тикшеренү мәркәзләре һәм халыкара i ыйльми җәмгыятьләренең әгъзасы.
Серткая әфәнде, күрешеп хәл-әхвәл сорашкач, серле кыяфәттә:
— Сез минем нинди кабинетта, кем урынында утыруымны беләсез-ме?— диде. Аннары дивардагы сурәткә күрсәтеп сыпаулы карашып миңа төбәп, дәвам итте: — Бу әфәндене таныйсызмы?
— Юк
— Әйдәгез әле, мии сезгә укытыйм!
Кире коридорга чыгып, ишеккә беркетелгән, кергәндә мин артык игътибар итмәгән мемориаль язуга күз төшердем. Аида: «Бу кабинетта торки телләрне чагыштырыл ойрәнүгә нитез салучы боек галим, фән докторы. профессор Рәшит Рәхмәти Арат эшләде»,— дип язылган иде.
Милләттәшем Габдерәшит турында ишеткәнем бар, әмма Истанбул- да аңа шулкадәр югары бәя бирелүен һәм хормәт күрсә гел үсн. әлбәттә, белми идем
Рәшит Рәхмәти остазым. — диде Госман Серткая горурлык белән. — Миңа ул барлыкка китергән фән тармагында эшләү, хәтта, аның вазифасын, урынын биләү насыйп булды Сезгә аның китаплары билгелеме?
— Юк
Госман бәй, җилле генә кузгалып, шкафларында актарына башлады, әмма милләт төшебез хезмәтләренең артык нөсхәсен таба алмады, тотып карар очен генә оч калып том —Рәшит Рәхмәтнең (1900 1964) утыз сл
гомерен алган саллы тикшеренүне китереп тоттырды XI йоз уйгыр шагыйре Йосыф Хас Хаҗибның «Котадгу белек» («Бәхет белеге») поэма- сь|ныц оч борынгы кулъязмасы нигезендә төзелгән тәнкыйди тестын (! том), аның торскчәгә тәрҗемәсе (2 том) һәм җентекле аңлатмалар (3 том) җәмгысе 1811 бит гәшкил иткән иҗат җимеше иде бу. Тәмамланып җитмәгән өченче томны галимнең шәкертләре бергәләшеп төгәлләгән, ул эшкә Госман Ссргкая да байтак коч салган икән. Моннан тыш ул, остазы вакытсыз араларыннан кигкәч, Рәхмәтинең бүтән темага караган тикшеренүләреннән икс аерым җыентык төзеп бастырган, аңа багышлап икс мәкалә дә чыгарган.
- Рәшит Рәхмәти гел белемебездә яңа юнәлеш ачты, аның зур. әһәмиятле гыйльми мирасы әле һаман җәмәгатьчелеккә тапшырылып бетмәгән. Казан үзенең галантлы улын юньләп белми дә,— диде Госман бәй - Мин сезгә һич югы аның хакындагы үз мәкаләмнең бер нөсхәсен бүләк итим әле!
«Торск теле араштырмалары еллыгы» бюллетененең 1987 елда чыгарылган махсус сәхифәсен актарам Ул милләттәшебезнең тормыш голы һәм гыйльми ЭН1ЧӘНЛС1С, фотосурәтс, үлеменнән соң басылган әсәрләре библиографиясе белән таныштыра
Габдерәшит Рәхмәти Казаннан ерак түгел Иске Ожем (хәзерге Әтнә районында) авылында туган. Әүвәл авылында, аннары Казанда укыган. 1922 елда исә Алманиягә килеп, Берлин университетының фәлсәфә факультеты тсл-әдәбияг бүлегендә белем алган — күренекле төркиче Ви i ш- Бангның шәкерте булган. Укуны уңышлы тәмамлаганнан соң. шушында гыйльми эшкә калдырылган, 1933 елда Торкиягә. Истанбул университетында укытырга чакырылган һәм үлгәнче шушындагы әдәбият факуль гстында хезмәт иткән. Торкиягә килгәч, ул үзенә «Арат (аруат). ягыш «пакь исем» сүзләреннән кыскартылган фамилия алган
Милләттәшебез ншездә борышы уйгыр гелендәг с әдәби ядкарьләрне тикшергән, әмма бутон юрки докумснгларны да ойрәнтәп. Аның байтак мәкаләләре Конбатыш Аурупа телләрендә дә донья күргән. Галим бай китапханәсен, кулъязмаларын Анкарадагы Торск күл гүрен өйрәнү ин-ститутына ул чакта милләт гэшебез профессор Әхмәт Тимер җитәкчелек иткән I ыйльми мәркәзгә васыять итеп калдырган Р Р. Арат фонды хәзер анда аерым саклана, кыйммәтле гыйльми мирасны укучы ларга җиткерү эше бүген дә дәвам игә
Язмыш ничектер шулай язылган Торкиядә гуманитар фәннәрне нык нигезгә утыртуны, профессиональ югарылыкка күтәрүне. Аурупа казанышлары дәрәҗәсенә җиткерүне Исганбулга күчеп килгән татар галимнәре башкарган, диде Госман Ссргкая Университетыбызның горек теле бүлеге мөдире Рәшит Рәхмәти Арат, тарих бүлеге баш лыгы профессор Зәки Вәлиди Туган булган. Тарих бүлегендә профессорлардан Иосыф Акчура. Әкыәс Нигъмәт Курат (аның улы Иолуг гәкип дә гарих профессоры), Габделкадыйр Инан, дин бүлегендә про фсссор Закир Кадый ри. гел бүлегендә Гаяз Исхакый Иделле кызы профессор Сәгадәт Чагатай, мангул бүлегендә профессор Әхмәт Тимер, хокук бүлегендә профессор Садрый Максуди Ареал, француз геле бүлегендә аның кызы доцент Гадилә Айда эшли. Гадилә ханым соңьш нан дипломатик хезмәткә күчә Торкиянсң башта БМОдагы вәкиле аннары Италиядәге илчесе итен билгеләнә. Әхмәт Тимер соңыннан Ан кара университетына барып урнашты, анда берыо ты Торск күлтүреп өйрәнү институты башканы да булды Безнең уку йортын юмам латан Надыйр Дәү гәг хәзер Мәрмәрә университетының тарих факультеты нро(|тсссорг>1. университет карамагындагы Төркият гикшерещ гәр инет и гуты мөдире урынбасары Тарих фәннәре докторы Хәмит Хобәер Кушай, икыиса гчы профессор Иртуган Алкип, хәзер Анкараның Ьилкәнг университеты деканы. профессор. атаклы Зәки Вәлидинсц улы Субәдән
Туган тел һәм тарих галиме Габделбари Баттал Таймас—-саный китсәң, татардан чыккан Торкия галимнәре әллә ничаклы. Эт, билгеле, санда гына түгел, аларныц үзләре эшләгән тармакта юл ярып баручы, киң колачлы чын тикшеренүче, гайрәтле шәхес булуларында.
Мюнхендәге милләттәшләребез белән фикер алышудан белом: Торки- ядә үзбәкләр һәм уйгырлар аш-су, сәүдә эшенә, казакълар мал асрау, тире иләүгә, әзербайҗанар сәүдәгә, ягъни күчеп килгән терки кавемнәрнең һәркайсы гадәтләнгән, күңеле тарткан һөнәргә бирелгән. Безнең милләттәшләр исә I ыйлем-мәдәнияг өлкәсендә танылган. Моның дөрес икәнлеген Истанбул университеты тарихи сәхифәләре белән танышу да раслый. ■
Госман бәй шат күңелле, елгыр холыклы галим, карашы очкынлы, озынча йөзендә елмаю балкып тора.
— Безгә инде хезмәттәшлекне яңартырга вакыг җитте,—диде ул — Шул максатта без хәзер Казан университеты белән килешү тозедек Укытучылар һәм студентлар, китаплар алмашу, Казанда төрек телен укытырга булышу, гыйльми конференция, симпозиумнарны бергәләп уздыруны күздә тотабыз Мөмкинлекләребез, шөкер, әйбәт хәзер, университетыбызның тел-әдәбият факультетында гына да 300 дән артык укытучы хезмәт итә. Мәшһүр галимнәр үстергән Казан төрекләренә ометебез зур—сез мәдәниятле, гыйлемгә һәвәс халык. Ешрак аралашыйк, килеп-китеп торыйк. Арабыз чынлыкта бик ерак түгел ич. туры очсак, оч сәгатьтән сез— Истанбул, без — Казан җиренә аяк басачакбыз.
Без гәп корган арада кабинетка бүгәгг галимнәр дә килеп керде Таныштык, горек гадәте буенча, бергәләп нечкә билле нәни касәләргә ясалган чәй эчтек, безне берләштергән, якын иткән тамырларны, баг- Ланышларыбызны ныгыткан олкән буынны искә алдык. Бәлки тиздән Истанбул университеты уку залларында шул традицияләребезне дәвам итүче яшьләребез до пәйда булыр. Ләкин ихтыярсыз рәвештә Торкиядә топләнсп калган олкән буын язмышын кабатлар өчен түгел, мондагы казанышларны сеңдереп, белем һәм тәҗрибә туплап, Татарстанга кайтыр. көчен һәм сәләтен газиз халкына бирер өчен!
Торкиядә бары инглиз телендә генә белем бирә торган Бәлкәнт университеты (Анкара), башкаланың Урта Көнчыгыш, Истанбулныц Техника, Бугазэче университетлары техник яктан заманча җиһазланган нигездә — донья стандартлары югарылыгында эшли. Истанбул универ-ситеты да шулар исәбенә керә.
Укучы «һәй, үзләре дә чит телдә укыткач, нинди бәйсез ил инде ул?»- дияргә ашыкмасын. Хәзер Истанбулда француз телендә укытачак университет та ачылып ята, алманнар да үз югары белем учагын кормак- чы монда. Минемчә, бу Конбатышның нәтиҗәле белем бирү системасын, техник фәннәр өлкәсендәге казанышларын Торкия чынбарлыгына тизрәк кер- үочеп вакытлы чара. Бәйсез илдә туган телне, туган мәдәниятне ул эш какшата алмый, бүтән университетлар да якын киләчәктә шул югарылыкка күтәрелгәч, чит телләрдә укыту үзеннән-үзе гокка чыгар.
Истанбул университеты сабакханоләрсндә дәресләр башланды, анда хәзер берьюлы 40000 студент, 10000 аспирант күңелен белем нуры белән яктыртырга кереште Озын тарихлы гыйлем сарае коридорларыннан мин сак кына атлап чыктым — өлкәннәргә алмашка килергә әзерләнгән яшь буынга комачауларга ярамый!
ИСТАНБУЛ ОЧРАШУЛАРЫ
еләсә кайсы шәһәр ияләре, шунда яшәүче халкы белән хәтергә кереп кала Яг җирдә әлегә кадәр очратмаган типларга, холык- фиг ыльләргә. кыяфәтләргә тап буласың, аларныц күңел дөньясын
Т
ачу сипе гаҗәпләндерә яки сокландыра, көендерә яки шатландыра, кара-шларыңны киңәйтә, төшенчәләреңне баста. Ят табигатьне. архитектура һәйкәлләрен гамаша кылу игътибарны пикадор юна биләмәсен, ахыр чиктә барыбер җанлы кешеләргә тартыласың. шунсыз, гозсыз аш ашагандай, сәяхәтеңнең тәме табылмый, тәэсирләрең тонык һәм фәкыйрь була Туристлар көтүендә йорү. нәкъ менә шул хуҗалар белән шәхси ара ташу чикләнгәнлектән, кәефне кыра
Ә мин Истанбулда ирекле кош. Рәсми вәкил рәвешендә килмәгәч. Ю1ары дәүләт идарәсе даирәләренә керү ихтималы юк чамасында, әмма торлс катлам истапбуллылар белән аралашу үз ихтыярымда
Минем Истанбулда тукталуыма, аның белән иркенләп танышуыма мөмкинлек ачкан тон кешеләр Сәгъдәт белән Леман Берекләр До- бружа татарлары, кичәге Болт аретан ватандашлары Мин а тарны «Гөлчәчәкләр илендә кара болыт» әсәремдә шактый гулы гәүдәләндердем Болт ар шовинизмыннан интеккән бу дусларым. 1989 елның маенда чикләр ачылгач, ташкын кебек Торкиягә ургылган 350 меңле Болт аретан торск-татары сафында Исгапбулга килде һәм шунда яшәп калды.
Берьюлы шул чаклы кешене даими яшәртә кабул игү көчле һәм бай дәүләтләрне дә бик кыен хәлгә куяр иде СССР, мәсәлән, оч йөз мең кырым га тарып тарихы ватанына кайтаруны соңгы дәвердә матди кыенлыкларга бәйләп гамәлгә ашырмый килде. Әмма халкы СССРныкыннан биш тапкыр кимрәк, димәк, иг ыисадый мөмкинлеге дә шактый зәтыйфь- рәк Торкия бәлагә гарыган туганнарын фаҗигале язмыш иркендә калдырмады- күчмәнпәрнс хәленнән килтәнчә торак, ризык белән тәэмин итү. алар өчен яна эш урыннарын булдыру юнәлешендә момкинне дә. момкин түгел ис дә эшләргә тырышты Тормышлары көйләнә башлаганчы, аларга дәүләт хисабына шактый азык-төлек бүлеп бирде, фатир арендалау чыгымнарын каплау чарасын күрде. Авыруларны дәвалау, уку яшендәге балаларны мәктәпкә урнаштыру, мохтаҗ тартты кием-салым, транспорт белән тәэмин игү, хезмәт җимешләре тулысынча башка дәүләтләрне баетуга китсә дә. пенсия яшендәгеләргә үз бюджегеннән ярдәм билгеләү 1989 ел Торкиягә әнә шундый көтелмәгән мәшәкатьләр, миллиардлы чыгымнар йөкләде. Күчмәтшәр агымы моннан соң да Бо ггария. Греция, Гыйрак. 1’умыйтшя. Ют ославиядән тук та п аны юк Шөкер әлего ул ташкын басыла юш те.
Сәгъдәт белән Леман һәм аларның ике уты да дәүләт ярдәмендә тормышларын яңа урында шактый дәрәҗәдә гиз җайлан җибәргәннәр торскчә укырта-язарта өйрәнгәннәр, һөнәрләре буенча эшкә урнашканнар. Торкиядә өч-дүрг миллион эшсез бар. әмма шул ук вакытта квалификацияле һөнәр ияләренә кытлык зур Дипломлы белгечләр булганлыктан. Лемап заводта техник, Сәгьдәт инженер вазифасын башкарыл ике ел эчендә бераз мая туплагач, гаилә башлыгы шогылей алмаштыра ике күчмәп иптәше белән берләшеп, университет каршындагы Баязит мәйданында кибет ачып җибәрә Озакламый хәтта Болгария белән дә алыш-биреш ясарга керешә Әле кичә генә Торкиягә югартын карап маташкан болт ар шовинистлары, СССРдагы үзгәртеп кору җилләре үзләренә дә килеп җиткәч, социалистик хуҗалык мөнәсәбәтләре өзелә башлат ач. икътисадын кризис тирәнәйгәч төрек-татарларның илдән күпләп качын китүе авыл хуҗалыгын аяктан еккач, мөселманнарга дошманлыкларын «oin.iii.ipia» мәҗбүр булды Чөнки хәзер алар социа лист дусларыннан, христиан кардәшләреннән теләт әп ярдәмне ала а тма- ячакларын т ошендсләр!
Бо и арстандат ы оч (эүлмиэге өр-яңа фатир ларын андаты бар тык мебельне һәм җиһазларны, бүтән мөлкәтне калдырып. Торкиягә чемодан белән генә килә а ттан таиләгә Истанбулда тамыр җибәрү, әлбәт тә. ансат булм.нандыр Әмма мин килгәндә алар инде көнкүреш өчен кирәк те күп нәрсәгә ия иде. Шәһәр үзәгеңдәге икс бүлмә те фатирны артык кыйммәт
булмаган бәягә арендага алганнар һәм мондагы кардәшләре ярдәмендә аны җиһазлаганнар. Уллары торскчәне бик тиз үзләштергән, олысы Тимер исә шахмат ярышларында катнашып, яшьтәшләре арасында Истанбул чемпионы булуга ирешкән, хәтта чит илләргә барын, яна ватанын данлый башлаган иде. Димәк, аларга мондагы һава килешкән, монда аларны берәү дә икенче сортлы ватандаш санамый иде.
— Сез Болгарстанда танышкан татарларның күпчелеге хәзер монда күчеп килде,—диде миңа Леман.— Арада тормышын бездән әйбәтрәк көйләп җибәргәннәре дә байгак.
Менә ничә ел инде Торкия милли кеременең чиреге торак коруга тотыла. Бары шуның аркасында гына берьюлы 300—400 мең күчмәнне кабул итүе шактый җиңел хәл ителде бугай.
Торкиягә яңа күчеп килгән Добруҗа татарлары һәм Балкаң илләре төрекләре баштагы дәвердә бергәрәк оешырга тырыша, асыл госманлылар белән тыгыз аралашып, керешеп китми икән. Сәп.дәтнең раславынча, күчмәннәр эшлекле, кәсепчсл, тырыш булулары белән Анадулы төрегеннән аерылып тора — алардан тизрәк уңышка ирешә Моны ят халыклар, Европа кавемнәре арасында яшәгәндә, аларга бирешмәс өчен, туктаусыз көрәшеп чыныгулары, сәләтләрен ачулары белән генә аңлатырга момкиндер Андагы дини-милли җәбер гатар-торскләрдә ачу һәм нәфрәт уятуын да искә алсак, күчмәннәр Торкиягә актив яшәү, ят халыклар басымына бирешмәслек дәрәҗәдә көчле булу теләген дә алып килүе аңлашыла. Шунлыктан, Төркиянең күчмәннәргә сарыф иткән чы-гымы якын арада ук тулысымча акланыр, аңа игелек булып әйләнеп кайтыр шикелле.
Күчмәннәрпсц бергәрәк укмашып яшәргә, эшләргә омтылуы үзара теләктәшлеккә һәм ярдәмләшүгә нигезләнүен без Әбләҗан Гөнсөяр мисалында да күрдек. Ул Софиядә химия-технология факультетын тәмамлаган һәм моннан унөч ел әүвәл Истанбулга килеп урнашкан. Хәзер — хәмерсез эчемлекләр фабрикасы директоры. Шундый дәрәҗәле вазифа башкарса да, атнага бер бирелгән ял көнен ул безгә багышлады. Добруҗалы таныш милләттәше Сәгьдәткә ерактан кунак килгән икән, ничек инде аңа булышмасын? Истанбул очсыз-кырыйсыз зур шәһәр, каланы автомобильсез генә әйләнеп чыгармын димә Ә аның лимузины— икәү, шуларныц берсе руленә утырып алып йөриячәк ул кунакларны!
Хатыным Әлфиянең Җанат Гөнсөяр белән серләре килеште, ә без ир-атлар, икътисадый мәсьәләләрне ачыклауга кереп чумдык. Әблә- җан — эшлекле ир-егет, күзен юлдан алмый, машинасы кысылып кереп китәрлек «ярык» тапса, шундук әле сулга, әле уңга тайпыла, ничек тә җитезрәк алга ыргылырга тырыша. Фабрика директоры күпне белергә тиеш, дип мин аңа сорау арты сорау яудырам Чибәр кеше Әбләҗан, йөгерек акыллы, төгәл хәрәкәтле, килешле гәүдәле, нугайларга хас кысыграк күзле, әмма озынча йөзле
Ул тар урамнардан, ниһаять, кочкә-кочкә киң диңгез буе бульварларына килеп чыкты һәм, җиңел сулап, миңа җавап бирергә тотынды:
— Ил үсешендә Истанбул аеруча күренекле урын тота — аның өлешенә сәнәгатебезнең кырык проценты туры килә, дәүләт салымнарының да биштән икс өлешен шушы шәһәр түли...
Әбләҗан әнә шундый мәгълүматларны биргән арада безне Алтын Мөгез бугазы күпереннән алып чыкты һәм Истанбулпың яңа салынган ике катлы бетон юлыннан алып бара башлады Юл киң. тигез, аның өске каты тирә-яктагы йортларның түбәсе югарылыгында, мәһабәг байтирәкләрнең башлары да яшел яулыкларын безнең борын төбендә дип әйтерлек болгап чайкала иде. Бераздан бу юлның ни өчен шулай бик озын субайлар остснә салынуын да аңладык — ул Босфор аша салынган асылмалы күпергә килә икән Күпер, аның астыннан иң биек палубалы диңгез
кораблары да иркен үтә алсын очсн, су өслегеннән алтмыш дүрт метр биеклектә уза. Озынлыгы — бер чакрым ярым. Асылмалы күперләренең икесеннән дә тәүлегенә йөзәр мец автомобиль кичә Кичү—түләүле, шоферлар ярга якынлашкан д<. тизлекләрен киметеп, машинада барган уңайга тәрәзәләреннән сузылып акчаларын кассирга биреп китә һәр сафның үз кассиры, хәрәког кызу, алыш-биреш йогерск. монда инде берәү дә мыштырдап маташмый.
Хәзер инде икс асылмалы күпер эшләсә дә, паромнарга эш бетмәгән, алар Азия белән Европа арасында гәүлск дәвамында берьюлы дистәләп йорсп тора Әйләнечтән күпер аша узганчы, күпләр — машиналы да. җәяүлс дә шулар! а утырып, юлларын кыскарта, ягулыкларын һәм вакытын янга калдыра.
Соңрак барлыкка килсә дә, Азия тарафындагы Кадыкүй хнткрорайо- ны шәһәрнең ямьле өлешен тәшкил итә. Аның үзәк проспектында купшы йортлар, яшеллек күп. Босфор һәм Мәрмәрә ярлары буенда да йортлар, урамнар төзек— монда Истанбулның хәлле кешеләре яши Без шунда бер ачык скверда каһвәханәгә кереп утырып, татлы эчемлекләр белән сыйлапа-сыйлана, зәңгәр диңгезне, андагы эреле-ваклы корабларны, яхталарны һәм каекларны тамаша ию башладык. Җылы, оегәл остендәгс киң чатыр аегында рәхәг күләгә. Тагын шунысы күңелле — монда бер генә исерек ю, бер генә сүгенеп сөйләшүче әдәпсез кеше дә юк. Хәмер дә сатыла югыйсә, чит ил туристлары да күренгәли. Әмма барысының да дип әйтерлек оегәлендә төрле җимеш сутлары, кока-кола, фанта, туңдырма. Сыра яратучылар да очрый. Тагын бер күңелле ягы пакьлек Өстэл-урындыклар ак пластмасстан. Койма буйларында купшы чинарлар, өстәлләр арасында алсу гөлчәчәкләр. Ярдан ерак түгел диңгез эчендә нәни утрау аңа нибары бер вилла сыйган, дулкыннар арасыннан калкып чыккан су апасы сарае диярсең.
— Кыз манарасы ул, диде безгә Әбләҗан - Риваятьләргә ышансак, бер чегән күрәзәчесе солтан Мәхмәтнең гүзәл кызы хакында «Аны елан чагып үтерәчәк!» дигән икән. Кодрәтле солтан моңа бик кайгыр: ан, кызын фаҗигадән коткарыр очсн. дишез уртасында таш утрау калкытып, анда шушы манара-сарайны салдырган. Аннары, еланнар дишез аша йөзеп кермәс, дип ышанып, кызый шунда яшәтә башлаган. Кызның матурлар матуры булу хәбәре бөтен донья! а таралып, берзаман Иран шаһзадәсенә дә килеп җи!кән Йөрә!сндә кабыш ан гыйшкып белдерер очсн, ул мана р^т-сарайда яшәүче кызга купшы чәчәкләр бәйләме җибәргән. Шатлыктан балкыган кыз шаһзадә бүләген күкрәгенә кыстап чакта, очраклы рәвеш ю чәчәкләр арасына эләккән елан i үзәлкәйнс чаккан Кыз һушган язып идәш ә егылган Аның com ы сулышларын алып ятуын ишеткән шаһзадә шундук диңгезгә сикергән һәм йөзеп утрауга килеп җиткән, манара-сарай! а үтен кереп, ярасыннан агуланган капны суырып, гүзәлкәйпс һәлакәттән коткарган. Шул егетлеге өчен солтан Мәхмәт үлемнән котылган кызын шаһзадәгә кияүгә биргән, имеш. Риваять ерак заманнарның роман iик бер кыйссасын әнә шулай безнең конпәргәчә китереп җиткергән Мәрмәрә диңгезе уртасындагы әкняти манара-сарай. риваять белән чын юрмышның бергә үрелүен раслап, уйларыбызга тансык кана! куеп, әле дә хыялларыбызны җилкендереп тора.
Борынгы заманнарда Босфорны җиһанның сигезенче могҗизасы са-наганнар. Аның үрмә гөлләр. яшел куаклар ябышын үскән юкә ярлары, язларын күбекләнеп, айка нан аккан «җенле» суы күп юрнс сокландырган һәм шомландырган Бер киңәеп, бер тараеп сузыл: ан бугаз җилкәнле һәм ишкәкле көймәләр, артык зур булма! ан кораблар таманында дәһшәт, хәвеф-хәтәр дә чәчкәндер, чөнки ике кыйтга арасыннан сузыл: ан бу тарлавыктан җил-давыллар да сш узган, алар бәхетсез диңгезчеләрнең җилкәннәрен epii.ni. конмә-корабларын таш ярлар!а китереп борсп аз гына каплама: андыр!
Истапбулныц янә бср атаклы бнзэгс — Каналы марты (i үбәсе ябык базар), ул шулай ук Баязш мәйданына орынып юра. Ана янгыннар да. зилзиләләр дә күн мәртәбәләр зыянын салган, әмма базар колдәи, җимерекләрдән арышан да ian.ni шаулы-горлс тормышын дәвам иткән. Дүрт йоз ел 1 укI аусыз эшләп килә ул Шәһәр кунаклары ана керми Истапбулдан кигми. Каналы чаршыны күргән һәм аны 1асвирламый калган каләм иясе, MOI аен, юктыр. Чопки аны да донья могҗизалары исәбенә кертергә бик момкин.
Калалы чаршыда кибет юр урам-урам урнашкан, ул урамнарның саны—алтмыш биш, кибе тләрнең саны дүрт меңнән арIык. Алар.тан тыш монда икс меңләп ociaxano дә эшли. Күп саплы келәтләр, рестораннар һәм чәйханәләр, фонтаннар. банк бүлек jape, кечкенә мәчет, башлаш ыч мәктәп, бср изгенең кабере, бәдрәфләр, адашкан илгизәрләрнең 1абышу-хәбәрләшү мәркәзе, татып әллә нәрсәләр. Мондагы малның исәбе-хисабы юк. алар кибетләрнең шүрлекләренә генә дыңгычлап оеп куелмаган. идәненә дә тезеп, түшәменә дә асып куелыш. Кием-салым, табак-савы г, эш кораллары,йорт кирәк-яра| ы, бизәнү әйберләре Келәмнәре күз явыңны ала. сатучыларның товарларын мактыи-мактый аваз салулары колакларыңны яңгырата. Сатучысы да, алучысы да күн монда меңәрләгән кеше айкалып-чайкалып, корт иледәй 1 ож килеп, каннан юра Әйберне җентекләп санлау, сатулашу хуҗаларны һич тә кыспсыпдырмый. үткән сүзнең монда бәясе югары, ул әйбернең бәясен тошерүгәәйбог хезмә! игәргә момкин Анып-комсш алка, балдак, беләзекләрсаф-сафтезелгән тыкрыкларда автома! аскан полиция йорспә. Мондый мәхшәрдә озын куллар! а хоррия! кип. әмма Капали чаршыда yrpi.un.iK, тәртипсезлек күзгә бәрелми Торкиядә халыкның динле булуы әхлакый черүгә, җинаяи.челек apiyia ныклы киргә булып iopa. Монда рскэгнеңнәрсә икәнен дә белмиләр 6yi ай. Базарның ал 1ын-комсшлс олеше аеруча якты витриналар җем-җем килеп, балкып юра. Каналы чаршыныңурам чатларына базарның карта-схемалары элеп куелган, ләкин шуларга карап ia мин алтынчы Рәфикь Акчураны кочкә >зләп таптым.
Рәфикънең ата-бабасы Орснбур ягыннан, ул быел хатыны белән Казанга килен Шәһре Болгар. Чаллы һәм Олмәг якларын, башкалабызның истәлекле урыннарын күреп китте. Торкиядә iaiap авылында үскән, яшьли бизәш очлар ясарга ойрәшәп. аннары үзе Шул асыл малны сатарга керешкән Казанда очрашуыбыз вакытында ул миңа адресын, телефоннарын язын бирде.
Истапбулга килсәң, эзләп ian. шәһәребезне күрсәтермен, дип тәкьдим ит IC
Икенче баруымда минем Каналы чаршы дигән кырмыска оясында бер таныш кешене, ми.iлә11эшебезне очратып күңелемне хушландырасы.м килде O.inai i әүдәлс, ак йозлс кырык биш яшьләрдәге Рәфикьне. тлсктән бслмәсә.м. кыяфәю һәм хәрәкәте буенча мин һич ю сәүдәюр дия алмас идем. Ул шундый тыныч. әксртси! Мин эзләп ишканда «алгынчы»м оч-дүр| квадра! Meipна кибе i сидә у пара иде
- Әесә.тамс галәйксм, Рәфикь бәй1
Вәгаләйкем! Килдеңме* диде ул. күрешергә сүлпән генә куи.ш сузып.—Әйдә, утыр
Сәламәтлекме? Эшләрең уңмы?
Тәшәккер Чәй эчәсеңме'1 Рәхмә). ньмим. ойдәп әле генә чыктым. Синең белән Казанга ки пән милләттәшләр исән-саулармы?
Исән
Кибеткә базарчылар юл ксрсн-чьнi.in юра. Рәфикь алары җавап бирә. 4biiLiaiaii 1слефопны панлый. касса машинасы артында утырган ярдәмчесенә бср-икс сүз куша, аннары ннын миңа ыба борыла
Чәй эчәсеңме?
Юк рәхмәI. Ә син хәзер моннан минем белән берапа чьнып китә аласыңмы? дим.
— Юк, ди алтынчым сүлпән генә.
— Алайса мин китим инде, юл кешесенең юлда булуы хәерле
— Сау бул. Илдәгеләргә сәлам әйт'
Таг ыи бер мәртәбә кул кысыштык та. тамыры Оренбург ягына тоташкан Рәфикъ Акчураны кибетендә калдырып, мин халык мыжгыган Каналы чаршыдан Баязит мәйданына таба атладым. Тагын бер милләттәшемне күрдемме? Күрдем. Аның белән сойләшеп күплемне хушлан- дырдыммы? Хушландырдым. Истанбул зур, алда әле әкәмәт очрашулар янә булыр!
Шушы күрешүебезне соңыннан елмаеп кына тасвирлап биргәч, истан- буллы уртак танышыбыз:
-- Син аның нәни кибеттә утыруына карама. Каналы чаршыда аның затлырак, иркенрәк офисе дә бар.— диде.— Меңнәр, миллионнар белән эш итә ул, алтын коелмаларын долларга яки долларны алтын коелмаларына әйләндерә. Син кергән кибете күз буяр очен генә бугай
— Алайса без күз буяр очен генә очрашкан инде
Танышым шаяртуымны хупларга ашыкмады.
Истанбул Татар җәмгыятен оештыруда матди ярдәм күрсәтүдән баш тартмады Рәфикъ Акчура. Сездән килгән бер эшлекленең Кибрискә бару чыгымнарын да күтәрде Андый егетләр дә бик кирәк безгә. Туган телебезне белә, дүрт бала үстерә.
Укучыларның кайберсе мин тасвирлаган очрашуда ниндидер «тоз»ның җитмәвен чамалавын, шул да булдымы инде татарның кунакчыллыгы, дип ризасыз калуын фараз игеп, бер торек мәзәген искә т ошерәм.
Бер дәрвишнең авылда яшәүче дусты бар икән. Бервакыт ул шәһәргә кунакка килгән. Дәрвишнең ое янына җиткәч, атланган ишәгеннән тонг- кән дә аны кыйный-кыйный:
Мнн сиңа: «Бодай алып барыйк», дидем, тыңламадың Мин сиңа «Май алып барыйк», дидем, тыңламадың. Син нәрсә, әллә мине дустым алдында хур итәргә телисеңме? дин такмаклый башлаган.
Дәрвиш тәрәзәсен ачын караган да кычкырган
— Дускай, юкка кыйнама малкаеңны. Игнатсц монда берни алып килә алмаган икән, моннан берни алып га китә алмас!
Бу мәзәкнең гыйбрәте шул: башкаларга гаҗәпләнгәнче, без үзебез Татарстанга килүче кунакларга игътибарлы булыйк'
Истанбулда тагын бер Акчура белән таныштым ич әле Металл кою инженеры Якуп белән. Ул да күп сүзле түгел, әмма бик ягымлы, кайгыр- тучап, эшлекле егет. Башта ул безне ял көнендә машинасына утыртып шәһәрне гнздердс. аның дүрт яшьлек улы Йосыфбатыр шул чак безгә яңа татар җырлары концертын тыңлатты әүвәл автомобиль тәрәзәсенә капланып кына шыңшыды, аннары, кунакларга ияләшә төшкәч. тезебезгә менеп утырып. «Нигә тала беләгем?». «Их. сез матур кызлар». «Аерыл магыз, аерылматыз»ларпы сиптерә башлады Баланы үпкәләтербез, дип тә пошынмастан, күзтәребездән яшь атылып чыкканчы көлештек. чонки болар барысы да мәхәббәт җырларга, а тартты нәни бала авызыннан ишетү бик-бик мәзәк иде!
Кичен Якуп безне остта алып кайтты һәм хатыны, ике балдызы белән таныштырдт.г Кызлар Исганбулта илнең кош.ят ындаты Кош.я шәһәреннән кунакка килгән, алар гид һонәрен үзләштерү очен Англиягә, икс еллык түләүле курс.гарта барырга җыенын йөриләр икән Якуп гармун тартып, мандолина чиртеп, балдызларын да күңел ачарга җәлеп итте күмәкләшен милли җырларыбызны сузарга керешгек Торкиядә үссәләр дә. кызлар татарча әйбәт кенә сөйләшә. җырларыбызны ла белә, аннан да әһәмият лесе аларда тарихи ватан, туган мәдәниятебез белән ихлас кызыксыну бар иде.
— Минем туган сәнгатебезгә, милләтемә тартылуыма Гол гаң апа Ураллы сәбәп булды.— диде Якуп Акчура - Ул искиткеч кешелекле, юмарт күңелле җан. Минем кебек күпләрне «Тумата» ансамбленә алып килде, телебезне дә, җырыбызны да ойрәис, сәхнәгә дә алып чыкн>|. Бары хәзер генә вакытыбыз кысанланды. Йосыфбула! батырны карыйсым, һопәри остальными!.! күтәрү очеп махсус курслар!а йорисем бар. Югыйсә татарча укыйсым да, җырлыйсым да бик килә, хатыным Сәбо- хәт тә миңа теләктәш. Алла боерса. Тагар җәмгыяте эшен җанландырачакбыз әле без. хәзер инде Татарстан белән багланышларыбыз да юлга салына.
— Казанга килергә телисезме, кызлар? дидем мин аның балдызларына.
— Хыялланабыз,—диде алар беравыздан.
Җирле халык белән яшьли аралашын үскән, беренче сыйныфтан башлап югары белем аш апчы бер! ә укыган һәм хәзер дә бергә эшли торган, авыл һәм шәһәр тормышын әйбәт белгән Сәбәхәт юн без горек гореф-гадәтләре, йолалары һәм ырымнары i урында сораштык
Зиратларда сәлби (кипарис) утыртылуга ш ыибар итгеюзме? Терек юшснчәссндә кайгы, тәкъдиргә буйсыну би.пссс ул. диде хуҗабн- кә — Өйне ямап көчләрдән саклар очеп ишек башына болан могезе беркетеп куялар. Озын гомер, тазалык OMCI ит үчеләр ой динарына дага, ташбака кабыгы кадаклый. Торекләр нигездә кара күзле, шунлыктан аларда зәңгәр күз начар, тискәре, шаукымлы санала. Менә пи очеп күз ■ июдән саклар очеп, нәни балаларга зәңгәр муенса гоймәсс бот и и геп тагыла, аны ачкыч бәйләменә дә киертеп куялар
Табын янында сойләшеп утырганда без ннын бик күп кызыклы нәрсәләр белдек. Күз 1 имәсен, җен-пәри зәхмәте кагылмасын очеп, нәни бәбинең бишегенә суган, сарымсак, ташбака кабыгы салып кую гадәте до бар икән. Ямап кеше чыгып китсә, артыннан lain ыргытып калалар кире кайтмасын, янәсе. Әйбәт кеше артыннан су чыгарып сибәләр «агымсудай кире кайтсын!» дигән теләк икән монысы. Мәченең кайсы тостәгссе юлны аркылы кисен чыкса да, горек хафаланмый. Ocicna ятып йоклаган мырауҗанны уятмас очеп, Мөхәммәт пәйгамбәр чабуын кисеп калдырган лабаса. Димәк, пәйгамбәрнең яраткан җан иясе бу.нан неси' Торекләр кыр кәҗәсен, чинар агачын да изю саный, соңгысын бәйрәмнәрдә, бездәге чыршы сыман, бизәп куярга яраталар Төрек унөч саныннан да өркеми -батыр халык!
- Элек каһвәханәләрдә әйрән, ширбәт эчәләр иде. дип тулыландыра Якуп Iореф-гадәт тасвирлауны.— Хәзер аларны кока-кола, пепси- кола. фанталар алыштырды. Европа йогынтысы үсә. Сыра сату да киңәйде Торкия — Дания уртак фирмасы «Туборг», горск-чсх уртак фирмасы «Әфәс-Пилсән» төрле-төрле сыра эчемлеген җитештерә. Сыра белән аракьпа кабымлык итеп кыздырылган борчак, фындык һәм бадәм чикләвекләре, көнбагыш, пестә җимеше тәкъдим ителә.
Торкиядә хәмер эчү киң таралма!ан шикелле? дин кызыксынам мин.
Әйе. Әмма Коръән аракыны тыймый, йөзем шәрабен эчүгә генә каршы,—диде Якуп.
Якуп белән Сәбәхәт Акчуралар гаиләсендәге киулыкны. ихласлыкны. тарихи ватаннарыннан килгән милләттәшләре белән аралашырга дәртләре барльн ын күрү безне чын-чыннан әсир иыс, Торкияю килен тамыр җибәргән татарларның яшь буынын, аларның тормыш-көнкүрешен ачыграк күзалларга булышты.
- Сез Якупның Iыштан шундый юаш. инде күренүенә алданмагыз!— дин көлдерде безне бер мәл Сәбәхәт Ул чынлыкта бик үҗәт. Өйләнер алдыннан миңа әллә ничә шарт куйды.
Мәсәлән?
— «Тәмәке тартуыңны ташлаячаксың», диде.
— Ташладыгызмы?
— У-у, билгеле.
— Алайса нигә генә кияүгә чыгар!а булдыгыз соң шундый диктаторга?
— Бер туйда күргән идем мин аны. Шундый чибәр, затлы, үз-үзено харап га ышанган зыялы кыяфәтендә. Танышасым килсә дә, безнең Торкиядә кызларның егетләргә башлап сүз кушуы һәм. гомумән, алар белән теленә салынып тору гадәте юк ич Яучылар килгәч кенә чын танышу башлана Алар инде, билгеле, Якупны тетеп мактады зиһенле дә. укымышлы да, кәсепле дә, тырыш га янәсе'
— Ә сиңа Сәбәхәт кайсы ягы белән ошады?- дидем мин Якупка
Ул әүвәл хатынын, йомыш кушкан булып, ашханәгә чыгарып җибәрде һәм бары шуннан соң гына
— Күрмисезмени чаялыгын? дип елмайды. Мин беренче очратканда ук ул инде студент, иптәш кызларыннан терелеге, үзен европача иркен тотуы белән аерылып тора иде Баш га сүз кушарга икеләнеп тә тордым әле!
Сәбәхәт әйләнеп керү! ә. Якуп сүзне горскләргә күчерде Ба иызлары да, без дә аның хәйләсен тошенсн, колеи җибәрдек Аның моңа әлләни исе ки I мәдс.
— Чын горек гуры сүзле, үз дәрәҗәсен белен кенә сойләшә, дин дәвам итте ул.— Алар бер-бсрсснә ягымлы, кечелекле могамәләдә. наму- слылар, кунакчыллар
Шулай да иң тон сыйфатлары кайсы соң’’
— Алар батырлыкны, ватандарлыкны югары бәяли, диде Якуп
Туганнарын якын күрә, өлкәннәргә һәм укымышлыларга ихтирам ты Гаиләне изге саный, дусганәлск, олыҗанлылык ropeкиең канында.
Без шулай әңгәмә корып утырганда Йосыфбанарны компьютер белән уйнар! а йокы бүлмәсенә кертеп җибәрдек Әмма у i әледән-әле «баба, баба!» (әти) дин безнең янга йөгереп чыгып. Якупның игътибарын алды, хәтта аяк тибеп кычкырып, әтисен компьютерны карарга үзе белән алын кереп кипе Аның назлы, иркә. татәнчән эндәшүләре—әтисенә, ябышкак кебек килен сарылулары шулай ук әтисенә иде. Әй герсең, әнисе ботенләй ойдә юк! Юньле гаиләдә бигрәк тә ир баланың атасына ияләшүе мактауга лаек күренеш, бу ишләдә ата назының, ата абруеның җигәрлек булуы хакында сойти Тансык хәл! Торкиядә күргәннәрсмисң инде бүген байтагы онытылды, әмма Акчуралар гаиләсе, Йосыфбулаг батыр (әтисе улына шулай i ына эндәшә!) назланулары әле дә күз алдымда. Тату гаилә теләсә кайсы илнең, милләтнең мактанычы, сәламәт яшәешенең ышанычлы нигезе Шундый гаиләләрдә генә рухи халәге тозек. сәламәт балалар үсә Алар акылга да зирәк, сүзгә дә тапкыр була
Бервакыт Якуп оенә оч ба плк алын кайгкан Сәбәхәт аларны кыздырган, ләкин габыша берсен генә куйган, икесен остәл астына яшергән Ризык күп куелса, күз гуя да азык ашалмый кала, янәсе
Йосыфбатыр моны күрен юрган, әмма берни дәшмәгән. Әги-әнисе габыша утыргач кына, остә.нә ис ten нидер нышы i ii.ut баш iai.ni
Улым, син анда нәрсә пышылдыйсын? дигән Якуп.
Мин балыктан гуфан турында сорадым, дигән Йосыфбатыр Ул ни диде соң?
Мин әле кечкенә, белмим Ocio 1 аегында миннән о (конрәкләр яга. алардап сора,- диде.
«Өлкәннәрне» дә колә-колә габыша куярга туры килгән!
Горсү авылында бугай. Истанбулга ла барасымны белгәч, анда Юныс Омрә башлангыч мәктәбендә укытучы. тарихи наганы белән элемтәгә керергә теләүче бер милләттәшебез барлыгын әйисләр һәм
ЭШ телефонын ЯЗЫП бирдслор. Вакыты ҖИТКӘЧ, МИН, әЛбәгГӘ. ӘЛСГМӘ- ктәпкә шалтыраттым. Телефоннан җавап бирүче әфәнде:
Аһ. нинди кызганыч, ул олс яңа гына гаскәргә, уеннарга алынган иде,—диде.—Ләкин монда аның иптошлэрс бар Мөдир ярдәмчесе Йосыф Зыя бәй —добружа татарларыннан, хәзер чакырып кигерәбез!
Әнә шулай мин Иосыф Зыя Тәңребирде һәм аның хезмәттәше Коксал Аккач белән таныштым. Алар телефоннан сөйләшеп кенә калмады, минем белән якыннан танышыр очеп иллс-алтмыш чакрымдагы Тузла микрорайоныннан Сәгьдәтләргә дә килеп керделәр.
Йосыфның ата-бабалары Болгарстандагы Пазарчыкган (заманында Добрич, Толбухин дип тә атала). Тамырларында лаз халкы каны да ага. Ә Коксал—саф горек. Икесе дә яшьләр, тазалар, түгәрәк йозлсләр, сумала чәчле, кара кашлы, куе мысклылар. икесендә Исгапбул университетын тәмамлаганнар, гаиләлеләр. Коксал — оч, Иосыф — биш бала атасы. Утыз оч. утыз алты яшьтәге ирләр очен әз түгел!
Мине ойдә очратыр очен алар инде бүген өченче мәртәбә ишек шакый икән. Урамда бераз әйләнсп-тулганып йөриләр дә Сәг г.дәтләргә киләләр. Әллә нинди зур йомышлары да юк -Советлар Берлеге язучысыннан андагы татарларның, бүтән төркиләрнең хәлен ишетергә генә телиләр. Баксаң, бу алар очен бик әһәмиятле, үтә кызык һәм хаҗәт бер эш икән. Моны белгәч, мин чын мәгънәсендә шаккаттым Безне ерак Торкиядә шулкадәр якын итсеннәр әле! Мәктәптә эше тәмамланганнан соң Иосыф бәй кибетендә сәүдә итә. ә бүген ул шул мөһим эшен дә өзеп килгән ләбаса.
Аларны күп нәрсә кызыксындыра иде. COBCI лар Берлегендә iaiap- ларның һәм төркиләрнең саны, үзара мөнәсәбәтләре. Я1 кавемнәр белән багланышлары, мәгариф-мәдәният учаклары эше. әдәбият-сәнгать казанышлары һәм башкалар, һәм башкалар. Кырымтатарларының гарихи ватанына кайту кыенлыклары, Балкан илләре төрекләренең соңгы вакыттагы әхвәле аларны аеруча борчый иде.
— Безнең кайбер иптәшләребез, корал готын, үз ирекләре белән кардәшләребезне яклар очен Босниягә китте, без дә бүген үк аларга кушылыр! а әзер, диде Коксал. Христиан Европа Югославиядә гона- һсыз мөселманнар каны түгелүгә битараф карын, алар Израил яһүдиләре, Карабаг әрмәннәре очеп генә җан ага.
- Европа төрки халыклар көчәюеннән шүрли.- дип кушылды аңа Йосыф. Безгә ничек кенә аяк чалыр! a 1 ырышмасыппар. егерме беренче йоз төркиләрне барыбер аякка бастырачак. Шөкер, дәрт-дәрманыбыз слдан-сл арта бара.
Юныс Әмрә башлангыч мәктәбендә икс мең ярым бала белем ала. аларны кырык биш укытучы укыта, һәр мөгаллим ашасына утыз дәрес бирә. Классларда уртача җитмешәр бала утыра.
Турысын әйткәндә, боларны белү мине сөендермәде. Димәк. Торки- ядә укытучылар да, мәктәп биналары да җигешми. Мөгаллимнәрнең хезмәте киеренке, җитмеш баланың һәркайсыпнап сабагын сорар очеп аңа ничә дәрес кирәк икән? Мондый сыйныфларда балалар дәресне аңлап, үзләштереп өлгерәме? Аңламаганын сорарга мөмкинлек бармы?
Билгеле. мәгариф челтәрен Исгапбул шикелле гигант шәһәрдә нормаль рәвеш ы үстерү аеруча кыендыр, чөнки аларда балалар саны гизрәк арта, күчмәннәрнең дә күбрәк өлеше шундый калаларда тәнләнеп калыр- 1.1 гырыша Моңа аларны шунда үзенә яраклы эш габу мөмкинлеге зуррак булу и өрә. Кечерәк шәһәрләрдә, авылларда бер сыйныфка гуры килгән укучылар саны, әлбәттә, кимрәк. Шәхси мәктәпләрдә, колледжларда хәл ннын да уңайлырак.
Йосыф белән Коксал миңа кулларыннан ки нән ярдәмнәрен дә күрсәтергә омтылдылар —кирәкле журнал редакцияләренең, кайбер күренекле язучыларның һәм әдәбият галимнәренең адрес гарып. гслсфопнарып
язып бирделәр Аннары, миндә ялгыш тәэсир калмасын очен дипме, төрекләрнең шовинист га, дини фанатик га түгеллеген исбатларга тотындылар.
— Христиан инквизиторлары башка динләгсләрис утка ташлаганда. Истанбул җитмеш мең Испания яһүден үзенә сыендырган.— диде Иосыф.
— Русия патшасы баш күгәргән ләһләрнс (полякларны) аса-кисә башлагач, бичараларның күбесе Торкиягә качып килгән, җөмләдән мәшһүр шагыйрьләре Адам Мицкевич тә Истапбулда посып яшәгән һәм шушында вафат булган, диде Кокса.г
Чыннан да, укучыларыбызпыц күпчелеге торскләрнсң тор ге диннәрне, телләрне эзәрлекләмәвен белеп бетерми әле. Әйтик, Көнбатыш Европа католиклары тарафыннан оештырылган тәре яулары илле ел эчендә Константинополь православие чиркәүләренә салган зыянны (талау, яндыру, җимерүләр!) төрекләр биш йөз ел дәвамында да тидермәгән. Патша Русиясс һәм СССР, Көнбатыш Европа илләре торскләрнсң Балкан халыкларын, әрмәннәрне һәм көрдләрне җәберләве турында хисапсыз күп ялган таратып торды, әмма алар шул ук Ба тканда һәм Русиядә төркиләргә геноцид ясалуына күз йомып яшәде һәм моңа әле дә илтифат бирми, җәберләнүчеләргә ярдәм күрсәтергә әле дә ашыкмый.
Бер нәзакәтле кеше дәрвишкә
Ямьсез җиремә чуан чыккан иде, шул әле до кәс<|гсмне җибәреп тора,—дигән
Дәрвиш аггыц йөзенә күз салган да әйткән:
Пигә алдашасың? Ямьсез җирегтдә берни юк ич'
Менә шул дәрвиш кебек, «хөррият сөюче» Европа Торкияпец ямьле җирен дә ямьсез итеп күрә'
Исеме алдарак телтә алынган Кадыйр Дәүләт белән без Казанда танышкан идек. Ул Торкиядә яшәүче татар галимнәренең урга буыны вәкиле. Язмышы фаҗигале, әмма бу хакта -соңрак
Озак дәвер тышкы дөньядан «тимер пәрдә» белән киртәләнеп яшәгән Татарстаныбызда 1990 елның язында күрелмәгән хәл булды башкалабызга берьюлы оч моһаҗир гагар гатимо килеп гоштс. Дөрес, безгә электә чит ил кешеләре килгәләдс, әмма рәсми дәүләт эш геклсләрс яки котү-котү туристлар Турнегларпы КГБ күзәтчеләре чебен дә кундырмый озатып йөрде, рәсми вәкилләрне сәяси як чан үтә аңлы һәм уяу рсснуб гика җитәкчеләребез генә каршылады халык аларның килүен матбугат һәм радио-тслсвидснис аша г ына белә иде.
О бу оч моһаҗир галим күн кенә фән һәм мәдәният эшлекле тәребез белән очраштылар, гыйльми конференциядә чыгыш ясадылар, Казанда һәм кайбер бүтән җирләрдә гали кешеләр белән дә аралаштылар, беренче эш иген матбугат йортында каләм әһелләре белән күрешеп, а гарный барлык соравына да иркенләп җавап бирделәр Татарча! Безгә калса. Казанда яңа дәвер бант, тануын хәбәр иткән бик әһәмиятле. тансык вакыйга иде бу
Язучы Нурихан Фәттахларда очәү генә сойтәшеп утырганда Кадыйрның шушы очрашуны төшенке бәяләве шактый ук сәсрссндсрдс.
Мин журналистлар белән күрешү җанлырак үтәр, безгә бик күп четерекле сораулар бирерләр, ачылыр тар лип уй гаг ан идем, диде ул. - Мөһаҗирләрне тәнкыйть тәссннәр, сүксеннәр иде. әмма бер-берсснә кара шып, дөнья ваклыкларыннан өстен акы г ияләре сыман, дәшми-тынмый утырмасыннар иде. Татар журпа гнет тары йә бик күпне белә сорыйсы нәрсә горе дә калмаган, йә алар бик аз белә хәтта нәрсә сорарга кирәк текне дә чама ктмый. йә коммунист ик «тәрбия» нәтиҗәсендә шулкадәр KOI лары алыптан ки тавышлары хордан аеры гын ишетелмәсен очен. өнен дә чыт армаска тырыша
Надыйрның бу фаразларыннан соңгы икесе дөресрәк икәнлеген хәзер инде исбатлап торасы да юк: алдыбызга килеп утырган кешеләрнең кем икәнлеген, аларның нинди хезмәтләре барлыгын шушы очрашуда без беренче гапкыр ишеттек, әмма татар җәмәгатьчелеге, ул хезмәтләр белән электән таныш булмагач, җанлырак, үткенрәк, кызык- лырак әңгәмә оешып китмәде, ә бер журналистыбыз, Н Дәүләт та- тарстанлыларны тәнкыйтьли баш-лагач, гәзиттә: «Сез безнең халыкның язмышын белмисез кебек», дип язып чыгарга ашыкты. Югыйсә Надыйрның туган халкын бу «чемет»тән һәм янә күпләрдән тирәнрәк, яхшырак белүе миңа сер түгел. Бу журналист. «Җиңүләрдән җиңүләргә алып бара партия», дип җырлап кинәнгәндә, Н. Дәүләг алмаңча, инглизчә, урысча һәм төрки телләрдә дөнья күргән, татар тарихына, аның бүгенге хәленә багыш
ланган меңнәрчә чыганак, тикшеренү белән танышып, шулар нигезендә оч китабын, йөзгә якьш гыйльми хезмәтен бастырырга өлгергән иде инде. Ярый әле милли матбугатыбыз икенче яктан сынатмады - читтә үскән газиз баласын «фән докторы, профессор» дип язып зурлады. Юра-ган юш килде Надыйр әфәнде икс ел узгач бу исемнәрне чыннан да казанды...
Надыйрның ниндирәк галим һәм шәхес икәнлеген мин үзем дә ботсн тулылыгында бераз соңрак ачыкладым.
1992 елда Анкара шәһәрендә «Теркин тышындагы торскләр библио-графиясе» дигән гаять кыйммәтле икс томлык басылып чыкты Анда горки халыкларның теленә, фольклорына, әдәбиятына, сәнгатенә, тарихына, диненә, икътисадына, сәясәтенә һ. б. кагылган, төрле телләрдә басылган 10818 документ, китап, вакытлы матбугатта дөнья күргән әһәмиятле мәкалә теркәлгән Бу басма СССРдан читтә нәшер ителгән хезмәтләрне мөмкин кадәр тулы колачлавы белән аеруча игътибарга лаек. Торкия Җөмһүрияте Дәүләт архивы бу белешмәлекне әзерлә геп һәм бастырып чыгарып, Торкиядәтт читтә яшәүче кардәшләрен өйрәнү эшенә искиткеч файдалы өлеш кертте.
Менә шул белешмәлектә моһаҗир татар галимнәренең дә хезмәтләре теркәлгән. Таныш исемнәрне барласак, монда милләт тәшләребездәтг Гали Акышның—җиде, Хәмит Зөбәер Кушайның—сигез, Гаяз Исхакый Иделленең —тугыз, Мәхмүт Таһир белән Әкъдәс Нигъмәт Курантың— ундүртәр, Наилә Бинаркның — егерме бер, Сәгадәт Чагатайның егерме оч, Әхмәт Тимернең—утыз, Зәки Вәлиди Тутайның— угыз тугыз, Надыйр Дәүләтнең илле биш хезмәтен күрәбез. Димәк, илле яше тулмаган Надыйр Торкиядәтт тыштагы төркиләрне өйрәнү буенча моһаҗир татар галимнәре арасында беренче урында тора. Ул эзлекле рәвештә төркиләрнең тарихын һәм бүгенге гомуми хәлен, аларның урыслаш гырут а. чукындыруга каршы көрәшен, СССРда мөселманлык хәятен, төркиләрнең сәясәттә уйнаган ролен һәм сап ягыннан үсешен, тагар халкы кичергән михнәтләрне, кырым татарлары, казакълар, үзбәкләр һәм азәрбайҗаннар тормышын, туган әдәбиятыбыз һәм музыкабыз казанышларын. Ка-
Надыйр Дәүләт.
paoaj гагы әрмән-әзәрбайҗап бәрелешен, татар-торкиләр арасыннан үсеп чыккан күренекле шәхесләрдән Йосыф Акчура, Садрый Максудын. Габдулла Тукай, Исмәгыйль Гаспралы, Мостафа Җәмилләр эшчәнлеген анализлый, горкиләр сәясәтендәге кимчелекләрне, аларныц дошманнарындагы мәксрлслекне һәм явызлыкны күз алдына бастыра
Надыйр Дәүләт хезмәтләре күләме белән дә саллы «Исмәгыйль Гаспралы» (Анкара, 1988) —138, икс тапкыр басылган «Чатлаш горек дөньясы» (Истанбул, 1989) — 327. «Русия төрекләренең милли можадәлә тарихы» (Анкара, 1985)—362 битле. Кечерәк күләмдәге тикшеренүләре исә унсигез исемдә чыга торган журналларда басылган Торкиядә тенә түгел, аннан еракларда да дөнья күргән. Без инде монда гәзитләрдә тәкъдим и тел тән мәкаләләргә тукталып тормыйбыз.
II. Дәүләт 1992 елда Казанга икенче мәртәбә килеп. Бөтен дөнья төркичелек конгрессында төркиләрнең бүгенге сәяси хәле һәм мәдәнияте, аларны өйрәнү фәне алдында торган бурычлар. Беренче дөнья татар корылтаенда тут ан халкын милләт буларак саклау ихтыяҗы, моңа ирешү чаралары турында тирән мәгънәле чыгышлар ясады Монда инде, бер яктан, галимнең карашлары киңлеге һәм үткенлеге. фәнни-сәяси җитлеккәнлеге күзгә чалынса, икенче яктан, аны үстергән чит ил «советолог лар» мәктәбенең мактауга лаек җитди гыйльми казанышларга ия булуы да бик ачык күренде.
Надыйр әфәнденең үз милләтен яратуы, аңа файда китерергә тырышуы шулкадәр куәтле ки. ул Казан белән багланышларын киңәйтү очен кулыннан килгәннең барысын да эшләргә тырыша Та гарСтандат ы күп галимнәребез, азучыларыбыз белән хатлашып юра, аларны Торкия оештырган симпозиум, коллоквиум, конференнияләртә чакырту чарасын күрә, кунакларның тылмачы була, аларны теләгән фикер ияләре белән бәйли. Җөмләдән, мин дә Ялыкавак-Бодрум коллоквиумында нәкь менә аның кайгыртуы аркасында катнаштым, аның белән Мәрмәрә диңгезе буенда очрашулар миңа горек матбугаты, мәдәнияте һәм мәгарифе, гыйлем доньясы белән якыннанрак танышырга момкинлек бирде.
Надыйр Кы тайда, олкән буын Мөһаҗирләребезгә яхшы билгеле Ибраһим белән Оркыя Дәүләткилделәр тан гәсспдә гуа Совет гаскәрләре 1945 елда Кытайны азат нтәртә кергәч. НКВД «Милли байрак» гәзигсн чыгаручы ирле-хатынлы Дәүдәгкилде.гәрнс кулга ала һәм аларны. милләтчелектә, советка каршы сәясәт үткәрүдә гаепләп, Себертә л гын китә дә төрмәгә яба. Ике яше дә гулматан Падыйрны тоткын ителүдән бабасы коткара, аннары сабыйны милләт төшләребез Әхтәм бсләп Гай- ттижамал Ильяслар тәрбиягә алын үстерә. 1949 елда алар Теркины күчеп килә, Надыйр шушында университет тәмамлаганчы укый Яшт.дн Тагар җәмгыяте эшендә катнаша, туган телебездәге «Казан» журна гын чыгаруга күн көчен сала, aiiirapi.r Алманиягә барын, «Азатлык» радиосының татар-башкорт редакциясендә хезмәт игә. Шушы дәвердә у г туган халкының, барлык төркиләрнең үткәндәге язмышын, хәзерге хәлен тирәптсн өйрәнүгә керешә Бу гикшеренүләр аны гыйлем дөньясына алын кереп китә ул 1984 елдан Исганбулпыц Мәрмәрә университеты тарих будете- ндә укыта баш гый. Тора-бара ул шушы университет каршында Торкият (торки халык ларны өйрәнү) институтын барлыкка кигерүдә җиң сызганып каг нанга һәм хәзер шунда мөдир урынбасары вазыйфасын да башкара Ул бүген халыкара ганьыган галим, байтак гын н.мн җыйналышларның оештыручысы, алын баручысы, шул симпозиум һәм конференция гәрпең материалларын туплап дөньяга чыгаручы хәерхаһ заг Ун еллап Алманиядә яшәгәнлектән, бер е г чамасы АКШнын Ко гумбия университетын га белемен күгәрт өнлектән. Надыйр алмашта һәм инглизчә дә яхшы белә, күнче чек юрки телләрдә иркен сөи дәшә һәм яза Гыйльми ипләре гөрләп бара. iaiy гаилә корып, менә дигән икс егет үстерә А гарт ә. безнең кайбер ми г ти ансыз, надан бәндәләребез шике г ie
Марсель, Роберт ише христиан исемнәре кушмаган, чын татарча Гәрәй, Юлай атларын биргән! Истанбул үзәгендә уңайлы, шан җиһазланган фатиры бар. эшенә үз машинасында йөри, сәламәтлегеннән зарланырлык түгел —йә, бәхетле димичә ни дияргә аның турында?
Ә шулай да, күп татарлар! а хас, аның да күңеле тулы сызлавык.
Газиз ата-анасы исән килеш ятим үскән ич ул. Явыз стадийчыларның шовинистик сәясәте инде колонизаторлар җәбереннән котылдык дигән милләттәшләребезне Мукден шәһәрендә кабат агулы тырнагы белән эләктереп ала Совет чынбарльн ына «яла ягучылар»! өрмә белән сөрген ачысын шулкадәр мул татый ки. Ибраһим абзый вакытыннан күп элек гүргә керә. Бер заман үз әти-әнисс барлыгын ишетсә дә, Надыйр унбише тулганда гына аларның беренче хатын ала һәм бары утыз оч яшендә генә беренче мәртәбә газиз анасын күрә Ятим егет күңелле, сәламәт әхлаклы кешеләр ярдәмендә таза-сау баһидарга, зиһенле, сәләтле галимгә әйЛәнә, әмма өлкән яшьтә тарихи ватанына — Казанга кайтып егылган әнисенә авыр минутларында сердәш, гаяныч була алмый —«социалистик лагерьга» аны кертмиләр! Татарстан туфрагына ул әнисе вафат булганнан соң бер ел узгач кына аяк баса, монда Надыйр төрмәдә туган сеңлесе белән беренче мәртәбә очраша, әмма аңлашудан гаҗиз —Себсрдә үскән кыз татарча, егет исә рәхәтләнеп сөйләшерлек дәрәҗәдә урысча белми. Аннары. нәселенең һәм үзенең бөтен бәхстссзлскләрснә сәбәпче халык телендә ничек иркенләп күңел бушата алсын инде ул- ят кавемнең һәр сүзе тирән милли хисле шәхеснең рухын тырнаячак лабаса.
Билгеле. Надыйр үткәнне ләгънәтләп, кул кушырып утыручылардан түгел, ялгышны төзәтеп, язмышны үзгәртеп яшәргә омтыла ул. Шуңа күрә Истанбулда очрашканда да сүз Татарстан һәм Теркин, төрки халыклар алдында торган бурычлар турында барды
— Көрдләр фетнәсе аркасында хәрби чыгымнарыбыз артты,—диде ул.—Шуның аркасында акча бәясе төшү елына җитмеш процентка җитә Дәүләт милкен хосусыйлаштыру мәсьәләсе бездә дә бар — чөнки ул җитештерүне нәтиҗәлерәк итәргә ирек бирми Илдә ун процент чамасы эшсезлек, шуныц өстәвенә, тышкы төркиләр мәсьәләсе дә башны авырттыра. Болгарстанда эшсезлек үсә — төрек-татарларны урамга беренче куып чьи аралар. Грециядә оч йөз меңләп төрек яши — i рсклар да. болгарлар кебек, бөтен малларын үзләренә алып калып, аларпы Төркиягә тибеп чьи арырга тели...
— Элекке СССР төркиләре дә тормышларын көйләүдә Торкия булы-шлыгына омет итә ич әле.—дидем мин.
— Табигый—диде Надыйр Әмма ярдәм! ә генә түгел, икс якка да файдалы хезмәттәшлеккә исәп итү зарур Әйтик, бизнес, икътисад, ком-пьютер буенча белгечләрне бездә әзерләү акланыр, ләкин техник фәннәр Татарстанда да яхшы үскән, бары югары белем бирү челтәрен туган телебез!ә күчерү, татар мәктәпләрен ныгыту гына кирәк. Гомумән, татар мәгариф челтәре төрки халыкларныкы арасында егерменче йөздә даими алда бара, тоталшар режим генә аның канатын кисеп, хокукларын чикләп, нормаль үсәргә комачаулап тора.
Торкиядә мәшһүр татар галимнәренең тулы бер буыны фәндә һәм сәясәттә зур казанышларга ирешеп, якты эз калдырды Ләкин аларга алмашка шундый ук көчле дулкын килмәде. Хәзер мәйданда сез бер ялгызыгыз бугай. Ни булды милләттәшләребезгә?
— Мин генә түгел, яшь i алимнәрсбсз тагын бар Әмма килешәм, күнләр бүтән юлдан китте,— диде Надыйр.— Гуманитар фәннәргә Торкиядә игътибар кимеде Татарлар, бай яшәүгә кызыгып, хәзер инженер, габнп һ. б керемле һөнәрләрне үзләштерә Егстләрсбсзнең җитмеш проценты югары белемле югыйсә, аларның бер өлеше халыкара танылган дипломнар казангач, АКШка да күчеп китте—анда хезмәт хакын тагын да әйбәтрәк гүлиләр ич.
Аннары сүзебез II. Дәүләтнең ЮНЕСКО оештырган тарихи ефәк юлы серләрен ойрәнү халыкара экспедициясендә катнашуына күчте. Аны бу эшкә Торкия Тышкы ипләр министрлыгы тәкъдим иткән икән Ашка багтан башланган юл Торскмәнстан, Үзбәгсстан. Таҗигыстан, Каза- гыстан, Кыргызстан шәһәрләре, авыллары аша узган, торле илләрдән җыелган иллеләп галим археология, этнография, сәнгать, тел гыйлеме, фольклор һ б. буенча икс ай дәвамында тикшеренүләр алып барган, җирле халык вәкилләре белән очрашкан.
— Элек басма чыганаклар аша гына белгән Урта Азиягә баруым мине яңа мәгълүматлар, тәэсирләр белән баетты,— диде Надыйр. —Эш күп булды, чонки, горскчәдән тыш татарчаны да камил белүем казакъ, кыргыз, үзбәкләр белән аралашуны да җиңеләйтте АКШ. Алмания. Англия. Франция һ. б илләр галимнәренә тылмачлык кылырга да туры килде. Җирле халык вәкилләре Торкиядән килүемне, татар икәнлегемне белгәч, миңа аеруча ш ьтибар, мәхәббәт күрсәт ге. Торксстан. Казагыстан милләтләре бик тиз үрчи, коллык йокысыннан уянып килә, ләкин, бәйсезлек игълан итсәләр дә. чын мосюкыйльлсккә ирешүләре гиз генә гамәлгә ашмас әле.
— Сез анда татарлар белән дә очраштыгызмы7
— Элек Торксстан халкы Коръәннең Казан басмасын укыган, тагар мәгърифәтчеләре ярдәмендә алга барган. Безнең милләт зыялылары мәгариф, мәдәният мәйданында җигелеп эшләп. Шәрскьтә хормәт казанган,—диде 11адыйр Омма хәзер алар урганын җирле милләт вәкилләре үзләре алган инде. Татарлар хәзер Урга Азиядә сан ягыннан элеккедән дистәләрчә мәртәбә күбрәк, ләкин иҗтимагый юрмышта әһәмиятләре бүген элеккедән бик нык кими, түбәнәя тошкән Алар монда милләг буларак та югалу алдында тора. Катнаш никахларга керү аларның үрчемен мотлак туган телсез калдыра Андыйлар белән күн очраштым, күңелне бозган хатирәләрем шактый ук.
Үзбәкләр мәдәни мираска ит ыибарлы, гореф-гадәтләрен әйбәг саклый, милли горурлык хисләре кайнар Торскмәпнәрдә әлетә милли аң түбәнрәк, гуган г ел лә pen дәүләт теле дин ит ьлан итсәләр дә. аның рәсми кулланыш даирәсе тар Казакь-кырт ызларда кочле җитәкчеләр, милли белгечләр җитешми. Русия йогынтысы һәр тармакта чамадан тыш куәтле. Урта Азия бик озак мамык үстерүгә, чимал җитештерүгә генә йоз тотын, алдынгы дәүләтләрдән бик нык арт га калган
Торкия галиме II. Дәүләтнең кардәш халык гар тормышын күзәтүләре, андагы сәяси, икътнеадый, мәдәни хәлләрне анализ тавы тиздән топле гыйльми хезмәтләренә нигез булыр. Ул бар .тык юрки җомһүриятләр һәм халыклар белән кызыксына, Торкият институтында аларны өйрәнүгә җитәкчелек игә.
Җанны озтәләтән мәсьәләләр күп булса да. хәлебез ометле хәзер. ди у г Уйлан каратыз әле кичә генә горки халыкларны бар дин тә белмәгән АКШ быел туксан дипломатын юрки гелләрнс ойрәнергә мәҗбүр ит ге. БМО бинасы каршын; а хәзер аның гулы хокуклы әгъзалары булган аны юрки .тәүләгпец әләмнәре җилферди Халкыбыз бәйссзлегс очеп гайрәтлерәк корәшсә. тиздән шул әләмнәр арасында Татарстанныкы да күтәрелер
Бу хоннәрнс күренекле горек язучысы Ссвипсч Чокум да, танылган галим Туран Я пан да шулай ук сусап котә. Алар икесе дә Татарстанга килеп, кардәшләренең нинди зур югалтуларга дучар булуын, әмма татар милләтенең яңадан аякка басар очеп ангар корәш голына басуын үз күзләре белән күрен, үг колаклары белән ишеген китте Ватанына кайткач, С Чокум күп тиражлы «Торкия» (13 VI 1991) тәпиендә Татарстанга сәяхәте хакында республикабызга, халкыбызга мәхәббәт белән сугарылган, күн санлы фоютар белән бизәлгән күләмле ю тьязмасын бастырды Торск доньясы араш тырмалары вакыфы (ТДАВ) башлыгы профессор
Т. Язган исә шушы җәмгыять нәшер иткән «Терек доньясы тарих дәргссе» (кыскача—«Тарих»). «Терек дөньясы араштырмалары» (араш- тырма— тикшеренү) журналларында безнең хакта хәбәрләр бирелүгә, мәкаләләр бастырылуга кип юл ачты. Олеге журналларның соңгысында, мәсәлән. II. Дәүләтнең «Бетен дөнья татарлары конгрессы» (1992, № 79) мәкаләсе дә дөнья күрде.
ТДАВ кардәш халыкларны төрле яктан ойрәнү, аларның бүгенге үсеш мәсьәләләрен яктыр1у буенча киң колачлы эш алып бара Ьу эшкә Торкия галимнәре белән бергә, аннан тышта яшәүче укымышлылар да җәлеп ителә. Айлык сурәтле «Тарих» (64 бигле), ике айлык «Терек дөньясы араштырмалары» (200 битле) журналларында галимнәр геггә түгел, торлс республикаларның язучылары, сәнгать эшлеклеләрс. сәясәтчеләре дә еш чыгыш ясый. «Тарих» журналы сан саен төрки дөньядагы мөһим вакыйгалар хроникасын биреп бара. Әмма хәзергә. Әзәрбайжаи- пы искә алмаганда, багланышлар зәгыйфьлектән, бу хроникада элекке СССР терки җөмһүриятләре, бигрәк тә. Татарстан хәлләре сирәк чагыла
ТДАВ байгак санда китаплар да нәшер игә Мәсәлән, юрки халыкларның уртак латин язуына күчүен җиңеләйтү максатында, ул бер миллион нөсхәдә «Әлифба» бастырып чыгарды һәм аны бушлай таратырга кереште ТДАВ кардәш халыклар яшьләренә Торкиядә югары белем алырга булыша, терки халыкларның уртак мәсьәләләрен тикшерүгә, хезмәттәшлеген киңәйтүгә багышланган конференцияләр уздыра. Торки- ягә килгән тугандаш халыклар вәкилләрен бергә җыя, хәтта, кулыннан килгәнчә, аларның Истанбулда көнкүрешен көйләүне дә кайгырта
ТДАВ Истанбул шәһәр идарәсе бинасы артындагы Мәхмәт әфәнде мәдрәсәсендә урнашкан. Вакыфныц кәнсәсс дә. нәшрияты һәм ашханәсе дә, Т. Язганның эш кабинеты да шушында. Мәдрәсәгә килеп кергәндә сине төрки халыкларның химаячесе соры бүре каршы ала. Ул шундый тере, җанлы кебек басып тора ки, кинәт күреп алгач, сискәнеп тә куясың Аннары инде вакыфныц ханәләрендә һәм ишегалдында азәрбайҗанга яки үзбәккә. Болгарстаи яки Югославия төрегенә, казакъка яки төрекмәнгә тап булуың ихтимал һәркайсының монда үз йомышы, үз гозере бар. Турап бәй һәммәсен игътибар белән тыңлый, сораша, киңәшләр бирә, кулъязмаларны кабул итә. тышкы элемтәләр буенча ярдәмчесе Хәлил Ачыккүзгә күрсәтмәләр бирә.
Ул миңа да. әлеге журналларны бүләк итеп:
- Бу басмалар сезнеке, -диде. Укыгыз, хезмәтләрегезне бастырыгыз Без шунда бер-беребезне табышыйк, һәр тарафтагы төркиләр казанышы уртак хәзинәбезгә әйләнсен, уртак идеалларыбыз җәмәгатьчелекне бергә тупласын.
Т. Язганга берөзлексез яцадан-яца кунаклар килә, әле бер. әле икенче телефоны чылтырый, ярдәмчеләре хатлар, телеграммалар, телефакс мәк-түпләрен китереп тоттыра. Шул ыгы-зыгы арасында профессор әфәнде миңа кирәкле кешеләрне эзлән таба — «Терек әдәбияты» журналы мөхәррире Әхмәт Кабаклы, язучы Ссвинч Чокум һәм бүтәннәрнең телефоннарын язып бирә, шунда ук аларның берсе белән очраштыру чарасын күрә башлый. Инде саубуллаша башлаганда тына ул мине туктата да:
— Аз гына сабыр изегез, өйләне бергә ашарбыз,— ди
Вакыфныц һәр яктан хөҗрәләр белән уратып алынган турыпочмаклы ишегалды уртасында чәчәк түтәлләре, ямь-яшел куаклар, әйвап түбәсенә үрләт әп йөземнәр Ачык әйванда ак эскәтер җәелгән өстәлләр сузылган. Ойлә җитүгә, вакыф хезмәткәрләре һәм минем шикелле очраклы кунаклар кереп урнашкач, табын бик гиз түгәрәкләнде. Фужерларга көмеш чишмә суы салынды, тәлинкәләрдә ногыт борчагы шулпасы. Итсез. Кәбестә кебек, әмма бераз йомшаграк үсемлек яфракларын гуран ясалган салат, дөге боткасы, компот, чәй монда ризык гади. әмма, соңыннан тоюыбызча, туклыклы.
Танышу, сүз куешу, адреслар алмашулар табын янында да дәвам итә шәһәрнең горле кавем-кабилә торкиләре кайный горган казаны бу. Ә вакыф бинасы тышында унбер миллионлы iniaui Истанбул мәхшәре ТДАВ бинасыннан ерак түгел китап базары, андагы киоскы киштәләрендә, җыелма остәлләрдә исәнссз-хисапсыз басма таратып салыш ап күптән нәшер ителгәннәре дә. әле яна гына донья күргәннәре дә сатыла. Монда инде гсләсә кайсы горек китабын, чиг телләрдән тәрҗемә ителгән меңләгән әсәрне яки аларнын асыл иосхәләрсн дә табарга момкиндер. күрәсең Шушы мыжгып горган мәйданда иоргәндә ботеп Истанбул зур бер базардыр, кибеттер госте тое га. чөнки сәүдә колачы биниһая киң. реклама авазлары хәттин ашкан дәртле, әйтерсең, бу җиһан шундый алыш-бирештән генә юра'
Исганбулда күрешергә алдан ук ниятләп кушан тагын бер кешем Казим Коләчйоз, Әфәнде Күперендә туып үскән егет, «Күнрү» журналы баш мохәррирс урынбасары. Без инде аның белән хат гар алышкан. «Күнрү» бер мәкаләмне дә укучыларына тәкъдим игәргә олгерган иде
Телефоннан вәгъдәләшеп, кичке сәгать а ттыда редакцияләренә килеп җиттем. Бездәге иркенлек юк икән кысан бүлмәләрдә остәл дә остәл. хезмәткәрләр, мичкәдәге балыктай, гг.ггыз утырган Әмма алларында компьютер. телефакс Алгы ханәнең ишек гобеггдә. пыя га белән генә киртәләнгән нәни кәнсә эчендә кизү горган өлкән яшьтәге мыеклы абзый телефон коммутаторында сора пан номерларны тоташтыргалаган арада сәламебезне алды, ачык йоз белән хәлебезне сорашгы һәм шунда ук безнең очен чәй китерергә кемгәдер боерык бирде
Кәзим бәй хәзер бушаячак, у парын ял игә торыгыз. диде ул
«Күпер» («Күнрү») 48 бигле журнал, ул «Яна Азия» гәзитчслск. журналчылык һәм кигайчылык ширкәте тарафыннан киң катлам укучыларга агагг чыгарыла. Бу ширкәт хатын-кызлар очен шулай ук 48 битле «Безем гаилә», балалар очен 32 битле «Җан кардәш» журналларын һәм зур формаглы. унике бигле кондәлск «Яңа Азия» гәзиген дә нәшер игә Журналларның һәммәсе юслс сурәт гәр белән бизәлеп, яхшы кәгазьдә аи саен донья күрә А. гарда сәясәткә, мәгарифкә һәм мәдәнияткә, тарихка һәм бүтән иҗтимагыи (|гәгшәрго киң урып бирелә, икътисад һәм көнкүреш гә онытылмый, Торкияпең һәм аннан тышкы дөньяның бүгенге торышы да якгыргыла Әмма бу басма гарның һәммәсе үзәгендә дип дини тәрбия. бигрәк тә. Сәет Пурсый карашларын тарату
С. Пурсый (1876 I 960) Анадулыныңкончыгышында туып үсә. күп кенә мәдрәсәләрдә белем ала һәм бик яшь ш зиһенле, яхшы хәтерле, тапкыр сүзле булуга белән остазларын гаң калдыра. Донья ни фәннәрдән шактый киң мат ьлүмаг туплавына карамастан, ул дин нигезләрен ойрәну белән мавыга моссл манна р мәнфәт а ген яклау, ислам линен г ара гуда, бешен Габдерәшит Ибраһим кебек, ару-та гуны бс гми һәм шул ю гда ге гәсә нинди корбаннар бирергә әзер гора Күп илләрне гизә кая барса ла христианнарның, соңрак динсез коммунист гарпынмоселмап халык гарына афәт кигерүен небаIларга гырыша. ватандаш гарын шуңа каршы корәшергәөнди Габдерәшит Ибраһимнан аермалы буларак, ул ислам динен реформа г.грг а. яг ъни заманча ганг г i.ipian у йөртергә генге- г ырнат ы белән каршы чьи л Торкияпең азаг 1Ы1 г-г очен Беренче донья сугышы вакыпанда Кавказ фронтында биш мең шәкерте белән 1’әсәйгә һәм әрмән хыянәтчеләренә каршы каһарманнарча көрәшә, әсир г огнен Себердә җәфа чигә. Коеграмада сөргендә чакта гагар мәчетендә г ынбадәг кы га. ми г гәг гәш гәребег бс гәп ара гаш.г аннан когы г гач. Ашаша гаскәр гаре кулыннан Истанбулпы һәм Аниду паны коткару эшенә керешә, димәк, бу җәһәт гәп ул Мостафа Кэма г Торкияпең яңа юлбашчысы тараф тарта була, әмма аның белән Госманлы ха IH<|MICH таркату. би г рәк гә. дин-1нәри1 ап.нең җә.мәтап. тормышында тотканурынын үзгәртү бс гән килешергә теләми С Пурсый фикереңчә. ис гам шундый ками г ки. аны яңартуның һичбер ихтыяҗы юк. Төркиятә когтетшуния
кирәкми, Коръән һәм шәригать кануннары да бик житә Хатын-кызларның ирләр белән тиңлеге зыянлы, күп хатын алу әхлаклы эш, моны тыю азгынлыкка юл ача. Хатын-кыз баштанаяк киенеп йөрергә тиеш, ә югыйсә ирләрне аздырачак. Ислам — диннәрнең иң дөресе, камиле, шуңа таянып кына социализмны һәм анархизмны юкка чыгарырга мөмкин. Мостафа Кәмалның халифәтне бетерүе, Торкияне Европа илләре үрнәгендә үзгәртеп коруы, С. Нурсый карашынча, христиан реформаларын мөселман җирлегенә күчерү, димәк, мотлак зарарлы, гөнаһлы эш. Шулай икән, Торкияне һәлакәттән коткарырга алынган юлбашчы — иблис1
Мостафа Кәмал укымышлы, кыю һәм куркусыз, диндар ватандашлары арасында байтак шәкертләре һәм тарафдарлары булган С. Нурсый- ны үз ягына аударырга тырыша, әмма бу эш барып чыкмагач, аның Торкияне яңартуга каршы ярсып көрәшә башлавын белгәч, буйсынмас имамны авызлыкларга мәҗбүр була. Әлбәттә, бу авызлыклау яңа кануннар нигезендә тиешле хокем карары чьи арылып гамәлгә ашырыла. С. Нурсый очен 1923— 1950 елларда дәвам иткән сөрген һәм төрмәләр ил идарәсенә Баяр-Мәндәрәс хөкүмәте килгәч кенә тәмамлана.
С Нурсый copiсн-тормәләрдә дә гик ятмый. Шәкертләре ярдәмендә алты мең битле «Рисалә-и нур» дигән Коръән тәфсирен һәм башка дини әсәрләрен иҗат итә, алар әүвәл кулъязма рәвешендә таратыла, аннары күп тиражда басып чыгарыла.
Дөньядагы бөтен нәрсәне, шул исәптән, акыл эшчәнлеген дә бары гик аллага, аның изге китабы Коръәнгә генә бәйләп аңлаткан, шәригатькә тугрылыкны яклаган С. Нурсыйның әнә шул әсәрләре, аның шәхси гамәлләре, тормышы Торкиядә мәгълүм бер даирәнең байрагына, яшәеш иманына һәм үрнәгенә әйләнгән Мин моны Кәзим Коләчйоз һәм аның фикердәшләре белән күрешкәч, бигрәк тә ачык аңладым.
Мин «Күпер» редакциясендә төрек матбугаты, аның эшчәнлеге белән якыннанрак танышырмын, бик күп кызыклы нәрсәләр белермен дип хыялланган идем Әмма монда озак юанырга туры килмәде. Килеп күрешкән Кәзим җыйнак гәүдәле, түгәрәк йөзле, җем-җем елмаеп торган тагар малае, бераз хәл-әхвәл сорашкач, үзенә ияреп бүлмәгә кергән баш мөхәррир Бәкср белән таныштырды һәм аның безне кунакка чакыруын белдерде.
Җиңел машина бездән тыш тагып оч-дүрт ир дыңгычлап төялгәч, сәгать буе Истанбул урамнарыннан юл сабып җәфаландык — халык эштән кайта, автобус, дул.мыш, лимузиннарның исәбе-хисабы юк иде.
Бәкер чарасын алдан ук күреп куйганлыктан, өендә безне янә бер төркем ир-ат көтеп утыра иде инде. Таныштык: «Безем гаилә» редакторы Габдулла Ирачыкбаш. урга мәктәпнең дин сабагы укытучысы Иса Ки- раз, шулай ук дин укытучысы Мәхмәт Әмин, шулай ук. Дөрес, арада бүтән һөнәр ияләре дә бар, әмма миңа аларның һәммәсе дә чынлыкта ислам дине очен җан атучылар шикелле генә тоелды. Измирдәгс сыман, «казан төрегеннән» тәфсилләп интервью алу башланды «Татарстанда ничә мәчет бар? Мәктәпләрдә дин сабагы өйрәнеләме? Ураза тотасызмы? Коръән бастырганыгыз бармы? Муллаларны кайда әзерлисез?»
Хуҗабыз табынга ризык арты ризык ташый, ләкин мәҗлеснең ваемы ашта түгел, сорау бирү бер генә минутка да тукталып тормый. Бәкср иптәшләренә «Кунак бераз тәгам капсын инде!» дип искәртә, әмма С. Нурсый шәкертләре тән азыгы белән мавыгуны әһәмиятле санамый, күрәсең берничә минутка т ына тынып кала да гагын телгә килә.
Дин-шәригать дөньясыннан шактый ук еракта яшәт өнлектән мәж- лсстәгеләрнс канәгатьләндерерлек җаваплар бирү миңа бик ансат булмады. Кәзим шыпырт кына елмаеп казанлы каләмдәшенә күз салга* лый —карашы белән генә әллә «бар да әйбәт бара, аптырама!» дип мине дәртләндерергә гели, әллә фикердәшләренең мине үгә сугышчан штурм-
лавы очей гафу үтенә - аңламассың Шул чак исемә кылт итеп татын бер горек мәзәге тотнә.
_ Бервакыт карт генерал бакчасын карарга килә Анда су чыгырын әйләндерүче ишәкне күргәч, бакчачыдан «Ә син нигә аның муенына кыңгырау тактың?» дип сорый. «Әгәр ишәк хәрәкәт итсә, кыңгыравы да чыңлаячак. Чыңлау ишсгслмәсә, малның туктавын белам лә, йогереи килеп, аны тагын эшләргә мәҗбүр шәм»,- дип аңлата бакчачы Генерал уйга кала, аннары iaii.ni сорый «Әгәр ишәк, сине алдар очен, башын гына селкетеп торса, нишләячәксең?» «Гафу нтстсз. генерал әфәнде, ди бакчачы, — сезнең шикелле акыллы ишәк iумаган әле»
Чынбарлыкны ганын-бслүдә, аны аңчатуда, уй-фикер йорт үлә адәм баласының оч чарасы бар фән. дин. сәнгать Шу тарның берсен генә чын һәм дорес санаучыны мин берьяклы кеше исәплим. Билгеле. «Күпер» журналы хезмәткәрләренең һәм авторларының сораулары да. карт генералныкы шикелле, әһәмиятсез тоелды миңа. Әмма у т миңа гына шулай ич Хоррияг соючс. тәрбияле кеше башкача уйлаучыларга, ышанучы тарга да илтифат күрсәтергә, а.тарга хормәт белән карарга тиеш Бу безнең кеше буларак ни дәрәҗәдә җи глет үсбсзпс чагылдыра юрган сыйфат Шунлыктан мин мәҗлесготслэрт ә хәлемнән килгәнчә тулы җавап бирергә омтылдым
Татарстанда урыс-татар монәсәбәтләрс ничегрәк? Дошманлык аргамы, кимиме? Туган телегез сакланамы? Татарча уку бармы? Торки- ядәтс корд мәсьәләсенә ничек карыйсыз?.
Бу сораулар инде күңелгә якынрак Ләкин чү' Бәкер Гүпүллснс корд диде бугай Казим Сәет Нурсый да корд Каршымда у гыручы тарның янә җидс-сигсзс шул милләт вәкилләре бут ай, монда инде җавапларның Торкия хәлләрен дә нстә готын бирелергә тиешлеге ап-ачык
Тукта' Пигә соң мин дә аларга сораулар бирмим ’ Истанбулга. редак-цияләренә кардәшләр белән якыннанрак танышырга килмәдеммени?
Буа икенче якка сры тды хәзер а лар миңа җавап бирә баш лады
Торск гәзигләрснсң тиражы быел бодай- «Сабах» 800 мең. «Хор- рият» 700 мең. «Торкия» 400 мең. «Бүтеп» 240 мең. «Мәйдан» 200 мең чамасы..
Бездә үзара кондәшлек кочле. Авыз ачып г орсаң. берәрсе уза да китә. Олс кайчан тына «Гонайдын» 800 мең. «Гонәш» белән «Тәрҗеман» 600 меңнәр Iарала иде. хәзер а тарның тираж тары 47. 7. 20 мен чамасында гына! «Мнл.тнят» тиражы исә бер миллионга якынлашып килә
Күн тараласың килсә, укучыны бүтсн ниләр кызыксындыруын тогәл чамалап язарга кирәк. Реклама очен юмарт түләүче ширкәт тәр белән дуслашу да әһәмият ле
Торкиядә матбугатны кирәксенгән юмарт бай тар да бар. бәй- әфәндс.м Әйтик. Сабанчылар Аларның концерны кеременең биш процентың хәйрия хәзинәсенә биреп бара Шуның хисабына иттә 23 тур мәктәп, дүрт хастаханә, дүрт балалар комбинаты, җиле мәдәни мәркәз, ун студентлар тулай тораты комплексы корылды инде Сабанчылар чит илләрдә укучы сә тәтлс 1100 торск студентын һәм aciiTipaiiii.nl да асрый Әмма рек тама чыгымнары хәер олешетшән түләнми, билгелс
Бүтеше Торкиянсц иң кодрәтле сәиәгать-финанс ширкәтләренең берсенә фәкыйрь итенче Гомәр Сабанчы нигез са та \ т унбиш яшендә генә укырт а-язарга ойрәнә. әмма кәсептә чая.паты. тырыш II.II ы аркасында баш таш ыч маяны туплый һәм ain.i слдан-с т арт тырд бара Гомәр хаҗи биш ул үстерә. һәммәсен ут һонәрснә ойрот ә. тот ары икьтисадый белем алдыра Аның 193 3 елда тутан улы Сәхин атасына аеруча таек ты алмаш булып җит тетә 1966 елда ширкәт ти тбетәсен у т кулына тун тый Заманча колачка ия егет чит илләр белән уртак фабрика тар корма зур игътибар бирә. Аннары кечкенә фирма тарны берләштерү, а тарны яңа техно ют ия бе тән җиһазлау эшенә керешә Башында ( Сабанчы тортан ширкәтнең кереме тиз артуын абай тан. озакламый аңа кырык тан
■слагать учагы кушыла. Сабанчы ширкәте шуннан соң тукымалар җитештерү буенча доньяда оченче урыша күтәрелә. Сәхипне Торкия сәнәгатьчеләре берлеге башлыгы иген сайлыйлар. Аның ширкәте, финанс эшләрен алын баруны җиңеләйтү очен. үз банк челтәрен «Акбанк»пы барлыкка китерә. Торкиядә генә дә шуның 600 бүлеге ачыла. Бу финанс үзәге 1986 елда доньяда!ы иц эре ун банкның берсенә әйләнә ~
Сабанчы концерны— Торкия яңарышының, аның икътисадын куәте үсешенең көзгесе. Ул инде хәзер чит ил хәеренә бәйле түгел доньяда АКШтан читтәю иц эре икс йөзләп фирманың берсе дәрәҗәсендә матди байлык җигешгерә һәм колачын чит илләрдә дә бик иркен җәеп эшли.
Бәкер Гүнүлле-—озынча йозлс, калын кашлы, куе мыеклы, сумала чәчен артка тараган кырык яшьләрендәге ир-егет. Кунакларына ихтирам күрсәтү йөзеннәнме, ул сүзгә катнашмый диярлек, табынның ямьле, сыйның җитеш булуын гына кайгырта. Корд мәсьәләсе кузгатылуга да ул һичбер кызыксыну галәмәте күрсәтми - сәясәттә баш мөхәррирдән саклык соралуын яхшы белгәнгәме, әллә Торкиядә милли мәсьәлә куертылуын ихлас күңелдән зарарлы санагангамы — белмим. Бу хакта аңа сорау бирү дә җайсыз — Казимне уңайсыз хәлгә куюым бар
Кәзим Коләчйоз тикмә! ә генә шушы даирәгә үтеп кермәгән, ул үзе дә динле, «Күпрү» журналында әхлак тәрбиясенә, мөселман изгеләренә, пәйгамбәрләренә багышланган мәкаләләр чыгарып тора, «Оч айлар вә безнең кандилләребез» китабының инде икенче басмасын (Истанбул, 1990) нәшер иттергән. «Коръәнсез көнебез кичмәсен», «Көннәр солтаны— җомга», «Мәүлет кандиле», «Рамазан бәйрәме» бүлек исемнәреннән үк бу китапның эчтәлеген чамалау кыен түгел. Шунысы кызык: мин иртәгә Истанбулдан китәм дигән кичне тукталган фатирыма Кәзим зур гына бер төргәк күчтәнәч китерде. Ачып карагач, таң калдым: анда «Күпрү», «Безем гаилә», «Җан кардәш» журналлары белән бергә утызлап дини китап һәм С. Нурсыйның оч кассетага язылган вәгазьләре тупланган иде.
Яңа гына шәһәргә килгән бер авыл агаешкш: «Бүген айның ничәсе?»— дип сораганнар, имеш. «Билләһи, белмим,— дигән агай.— мин мондагы кеше түгел!»
Шуның шикелле, тарихи ватаны булса да, инде күшән ят илгә әверелгән, Истанбулдан оч мең чамасы ераклым а урнашкан Татарстанда бүген нәрсә кирәгрәк булуын Кәзим кайдагг белсен? Тавык төшенә гары керә, дигәндәй, ул да үзе кадерле санаган нәрсәне бүләк игкән иде «Күпер» редакциясе оештырган мәҗлеснең татар халкына гулаем иман, ахирәт байлыгы теләве шунлыктан берәүгә дә сәер тоелмас дип уйлыйм. Ахирәт байлыгы мәңгелек ләбаса!
Борынгылар «Карама беләккә, кара йорәккә», дин тикмәгә генә әйтмә! әп Кыяфәтенә баксаң, гәүдәсе Алып батырныкыдай дәү түгел, түгәрәк йөзендә дә аерым бер гайрәт әсәре сизелми юаш кына бер зыялы тәэсирен калдыра Казны. Омма анда ипле мөгамәлә, көнләшерлек хезмәт сою, зур ихтыяр кочс i уплат an. күрәсең. Исгадбулга икенче килүемдә ул инде «Яңа Азия» гәзитснсц баш модирс. ягыш, хуҗасыннан кала, редакциянең беренче җаваплы хезмәткәре иде Тышкы төркиләр тормышын яктыртуга күңел са нап «Заман» гәзиге белән кызыксынуымны белгәч, ул шундук аның баш координаторы Халш Осәндиргә шалтыратып сүз куешты һәм безне редакция машинасында шунда илттерде.
«Заман» Торкиядә 165 мең нөсхәдә (гиражы даими арта бара) басыла торган уналты битле көндәлек гәзит. Болгарстан төрекләре. Әзәрбай- җан. Үзбәгестап, Казагыстан очен махсус чьи арылышларын тәртипкә салып, горки халыклар арасында үзара аңлашуга, гел һәм мәдәният өлкәсендә якынаюга өлеш кертергә тырыша. Гәзитпең азәрбайҗан, казакъ. үзбәк укучыларына адреслаш ан чыгарылышларында лапш хәрефендә шул телләрдә дә мәкаләләр басыла. «Заман»ны киләчәктә татар
телендә дә бастырырга җыенганлыктан, аныцредакциясс мине һәм «Сө-ембикә» журналы бүлек мөхәррире Әлфия Сәгъдине бик геләп кабул итте. Халит бәй Татарстан хәлләрен сорашып, без килгән татар матбугаты үрнәкләрен бик кызыксынып карап чыкты, аннары минуты белән фотохәбәрчсләрсн чакырып алып, кунакларны сурәткә төшертте, интервью алдырды. Халит бәйгә безнең зур тиражлар шундый көчле тәэсир итте ки ул хезмәткәрен кат-кат:
— Бакың, җиде миллионлы казан төрекләре нинди күп укьнор. безем хатын-кыз журналыбыз тиражы егерме биннән ашмаганда, «Сөембикә» 400 бии тарал мыш! Буны махсус күстәрергә онытма! -дип кисәтте
Әлфиянең төрекчәсе чамалырак булганлыктан, нигездә мин сөйләштем. Аның ирекссздән тын гына утыруын төрек кардәшләр тыйнаклык, хатын-кызга хас әдәплелек дип кабул иттеләр, күрәсең. Безнең хакга гәзиттә басылган ике материалда да «Сөембикә»!ә һәм аның хезмәткәрләренә төп урын бирелгән, мин сөйләгәннәрнең күпчелеге, хәтта китапларым да Сәгъдигә нисбәтләнсп тәкъдим ителгән иде Көлештек Ходай ярдәм итмәсә. бәндәнең тырышуыннан ни файда - барыбер бәхеткә тиенә алмыйсың! Ләкин шунысы әйбәт булды: төрек укучылары халкыбыз казанышлары хакында тагым күпме мәгълүмат алды'
Бинаның икенче катында урнашкан «Заман» редакциясенә, аяк киемнәрен аста салып калдырыл, әфлисун төсендәге киез түшәлгән киң баскычтан менәсең һәм баскетбол кыры кебек иркен залга килен керәсең Монда да идәнгә шул ук киез җәелгән, хезмәткәрләрнең һәммәсе, өендәге кебек, оекчан йөри. Кайбер почмаклар, шул исәптән, баш координатор Халит Әсәндир утырт аны да. күкрәк биеклегендә пыяла бүлем белән киртәләшәп. Ишекләр юк. монда тоташ бер генә киңлек, шунда саф-саф өстәлләр. Компьютер, телефакс, телефон, язу машиналары өзлексез эшләп тора, журналистлар шушында мәкаләләрен яза. кешенекен төзәтә, кунакларны кабул итә Үсмерләр монда да нәни касәләре белән чәй ташый, Халит бәй безне әфлисун суты белән сыйлый
Форсаттан файдаланып, без дә сорауларыбызны бирәбез, монда инде төрек теле һәм әдәбияты турында да тән корырга тырышабыз.
Мәгълүм ки. егерменче йөзнең башына кадәр горек әдәби теле гарәп- фарсы белән гади халык аңламаслык дәрәҗәдә чуарланган була Зыя паша (1825 1880). Нәмикъ Кәмал (1840 1888) һәм бүтән алдынгы
карашлы укымышлылар әдәби телне гадиләштерү, халыкка якынайту эшчәнлегсн узган йөздә башлап җибәрә. Ибраһим Шинаси (1826 1871)
исә. гарәп-фарсы йогынтысын киметер өчен, әлифбаны да латин хәре<|ю- нә күчерүне куәтләп чытышлар ясый.
Мәтариф-мәдәннятгә җанлану яшь төрекләр баш күгәрүеннән соң көчәя башлангыч мәктәпләр саны арта, урта белем бирү киңәя, хатын- кызларны укыту челтәре ныгый, Истанбул дәрслфонүнендЪ яңа факультетлар ачыла. Күренекле шагыйрь Тәүфикъ Фикрәг (1870 1915) шит ь- рияг телен халыкчан итүгә җитди өлеш кергә, бу хәрәкәткә танылган әдипләр Гомәр Сәйфетдин. Рәфикъ Халит. Халит Зыя. Мәхмәг Рәүфләр коч-куәт өсти.
Омма горек әдәби телендә чын ислах хакимияткә кәмалчылар килгәч гамәлгә аша. У тызынчы-кырыт ынчы елларда гарәп-фарсы алынмалары урынына халыкта, төрле шивәләрдә яшәгән чын төрки сүзләр, хәтта, үрхан («Урхан». «Орхоп» дип тә языла), уйтыр ташъязмаларында сакланып калган борышы баба гел үрнәкләре кулланышка кайтарыла шулар нигезендә яңа сүзләр, атамалар барлыкка китерелә. Мисалга. очу сүзеннән «учак» (самолет), уку сүзеннән «укул» (мәктәп), дәмир (тимер) сүзеннән «дәмирломәк» (якорь салу), баш сүзеннән «башкан» (рәис, президент) ясала Талантлы язучылардан Рәшад Нури Гөптәкин, Сабахе- тдин Гали. Якуп Кадри Карат осман утлы һәм бүтәннәр яңа атамаларның халык хәтерендә ныгуына әдәби әсәрләре белән ярдәм итә Төрки
нигезендә яңартылган әдәби телнең кодрәте артуга Кәмал Таһир. Үрхан Кәмал, Иәшәр Кәмал, Назыйм Хикмәт. Газиз Нәсип кебек яшьрәк буын каләм ияләре дә мул өлеш кергә. Европа халыкларыннан һәм башка кавем-кабиләләрдән алынган атамалар торки тел табигатенә буйсындырылып, авазлары үзгәртелеп яки кыскартылып кулланышка кертелә Мәгариф челтәренең бәген яшь буынны колачлавы, матбугат. радио- тслснидснис йогынтысы киңәю, фән-еәнәгатьнең барлык тармаклары үстерелү нәтиҗәсендә бүгенге горек әдәби теле тәмам баеды һәм камилләшә төште. Хәзер ул, татар теле белән чагыштырганда, сафрак торки нигездә һәм сыгылмалырак. Без гарәп-фарсы атамаларын кулланыштан торекләр кебек кискен куып чыгармаганлыктан һәм урыс теле, аның аша Европа телләре атамаларын туган телебез! ә күпләп һәм үзгәртмичә кабул иткәнлектән, юрки нигезебезне шактый дәрәҗәдә какшаттык һәм чүпләдек. Бу үзгәрештә шовинистик даирәләрнең басымы шундый зур булды ки. эш хәтта татар теленең үз нигезендә табигый үсәргә тиешлеген яклаган аз санлы галимнәребезне милләтчелектә гаепләп юк итүгә кадәр барын җитте. Менә шуның аркасында хәзер кардәш тагар һәм торек әдәби телләре арасында! ы аерма егерменче йоз башындагыдап шактый зуррак. Тарихи ватаныннан кысырыклап чыгарылган, шунда яшәсә дә, үз милли дәүләтчелеге эченә кер телмәгән, яшь буынын туган телендә укытудан нигездә мәхрүм ителгән татарның бүген әдәби телен сафландыруга, әлбәттә, дәрт-дәрмапы җитми. Безгә горек кардәшләрсбезнең тел өлкәсендәге матур казанышларына сокланырга, бәлки без дә шул юлдан китәрбез, дип хыялланырга гына кала
Әмма, минемчә, татарның торсктәп өстен бер сыйфат ы бар: ул күбрәк укый. Дорсс, байта! ы туган телендәге матбугаттан читләшкән инде Әмма шулай да без, җиде миллионлы халык, озак еллар каләм хакына дистәләгән профессиональ язучы яшәтә алдык. Алтмыш миллионлы төрекнең исә каләм хакына яшәүчеләре бүген дә биштән артмый. Алар да чамадан тыш үрчемле язулары һәм өлкән яшькә җиткәндә бик бай иҗат хәзинәсе барлыкка китерүләре, туларны чит илләрдә дә чыгарып, керемнәрен юнәйтүләре аркасында гына мох таҗлыктан котылды. Мисалга, Кәмал Таһир—20 роман. Үрхан Кәмал — 28 роман. 2 пьеса. 200ләп хикәя. Газиз Нәсип 1978 елга кадәр 10 роман. II пьеса. 2 шигырь җыентыгы, 2000 хикәя, әкият, хисапсыз күн мәкалә, хатирәләр иҗат итә.
Совет пропагандасы Торкиянс кара буяуга манып сурәтләргә күнексә дә, торек әдәбиятына ташламалар ясарга мәҗбүр була иде. Чөнки анда Назыйм Хикмәт, Суад Дәрвиш, Сабахетдин Гали. Садрый Иртәм кебек марксист, сыйнфый карашлы каләм ияләре дә хезмәт күрсәтте. Аурупада һәм Америкада да яратып укыла торган бүтән торек язучылары әсәрләре барлыгын ачыклау татар җәмә» атьчелеген, әлбәттә, сөендерде.
Совет матбугаты хөррият сөюче төрек язучыларының төрмәләргә утыртылуы хакында даими язып торды. Бу хәбәрләр дөрес гә иде. Әмма шунысы да бар ич әле: Кәмал Таһир тоткынлыкган биш роман тәмамлан. янә бишесен караламада язып чыга. Үрхан Кәмал да шундый иҗат җимешләрен төрмәдә барлыкка китерә, җитмәсә, аның тоткынлыкта язган әсәрләре, үзе зинданнан азат ителгәнче үк матбугатта дөнья күрә башлый. Ә гатар язучылары Фәтхи Борнаш. Кәрим Тинчурин, Мәхмүт Галәү, Галимҗан Ибраһимовлар совет төрмәсендә пи майтарды соң? Без аларның тоткынлыкта язган пьесаларын, романнарын түгел, газиз сөякләрен дә таба алмый тинтерәдек! Иректә иҗат иткән әсәрләре дә юк ителүгә шаһит булдык. Хәер, татар язучылары хәтта иректә дә ун роман яза алмады әле. Димәк, советның хөррияте дә буржуаз илнең зинданыннан артык булмаган, ахры, дип уйларга бик мөмкин.
Әмма без моның белән Торкиянс һич тә күккә күтәреп мактарга теләмибез. Аның үз үсеш кыенлыклары булды, алар бүген дә бар. иртәгә дә юкка чыкмас.
Багланышларыбыз зәгыйфьлегеннән, без әлегә төрек киносы белән һаман яхшы таныш түгел. Күпчелек тамашачылар, мөгаен, гелсэкраннан да күрсәтелгән «Чалыкошы» фильменнәгг башканы хәтерләмидер Бу фильм татарча икс басмасы нәшер ителгән Рәшат Нури Гөнтәкиннең шул исемдәге романы буенча эшләнгәнлектән дә исебездә калды. Килер бер кон, горек кардәшләребезнең кино сәнгате безнең экраннарда һәм күңелләрдә дә лаеклы урынын алыр
Табигате, архитектурасы төрле һәм чуар Истанбулны сурәтләп бетерү бик кыен булган кебек, анда мин танышкан барлык кешене тасвирлап күз алдына баегыру да читен эш һәм аңа алыну кирәк тә түгелдер. Әмма мин һич югы тагын берничә затны телгә алмый узуны кыенсынам.
Рамазан Таһта эре соякле, чем-кара чәчле, калын кашлы, куе мыеклы. ягымлы ир-егег. Без аның белән Казанда таныштык Ул Татарстанга күн курткалар сатырга килгән иде. Мәскәү Казан юлында аферистлар аны алдаган — поездга билет табып биргәннәр, бер куггега утырып, сәфәр чыкканнар. Урысча белми юрган Рамазан ярдәмчел мөселманнар азәрбайҗан кардәшләре табылуга бик сөенгән, күңеле күтәрелеп, бик озак тәмле гәп корганнар, аннары ул изелеп йоклап киткән Таң атканда күзен ачса, әлеге дуслары купсдан юкка чыккан Барлый башлагач, акча янчыгыннан, берничә бөктәреннән дә җилләр исүе беленгән.
Үзен фабрикант дип таныштырганлыктанмы, кызыксынуым зур иде. күрәсең, мин аңа Истанбулга нәүбәттәге килүемдә үк шалтыраттым. Күпләрдән аермалы рәвештә, ул мин урнашкан «Троя» отеленә бик гиз килеп җитте, шәһәрдә теләгән җирләремә алын барды, фабрикасын күрсәтте, оснә алып кайгып гаиләсе, туганнары белән таныштырды, кич кундырып, сыйлап, бүләкләр тог гырып җибәрде Бер көнне барлык эшен ташлап иртәдән кичкәчә минем белән генә йөрсә, башка чакта миңа кичләрен юлдаш булырга тырышгы Билгеле, миннән үзенә һичбер алыш-биреш файдасы тимәячәген ул белә иде. Татарстанга баруы ун мең доллар зыян китергәнлектән, аның Идел буена яңа сәяхәт ясавы да икеле Әллә шул юл казасыннан соң минем күп кенә киңәш-табыш биреп, аны яңа хәвефләрдән, алдаулардан сакларга омтылуым, әллә Казанда ойгә алып кайтып хөрмәт күрсәтүләрем ошаган Рамазанның кардәшләренә мине үз игеп танытырга тырышуы бик ачык сизелә иде. Шунысы кызык туганнары миңа илтифатлы булса да, фирмаларына шундый зур,зыян салган сәяхәте Рамазанның абруен гаиләсендә шактый төшергән, Татарстан язучысына булышырга атлыгуына да шикләнебрәк карыйлар бугай.
Фабрика дигәннәре Истанбулның Баязит мәхәлләсендә берничә кысан бүлмәдә урнашкан, җөмтысе егермеләп кеше күн куртка тегә торган остаханәләрдән гыйбарәт иде. Таһталарның гаилә әртиле дияргә була Алар Истанбулга илнең коньяк-кончыг ыш вилаягеннән әле ун ел чамасы элек кенә килеп урнашканнар, эшне әкренләп кенә киңәйтә баралар «Биш катлы йорт салдык», дигәч, мин «уһу!» дип сокланган идем, әмма барып карагач, елмаеп куйдым өйләре, дөрес, биш каглы, ләкин ул бик үк киң түгел. Таһталарның 42 кешедән торган патриархаль гаиләсенә таман гына, хәт га бераз кысанрак га иде. «Фабрикантлар» әлегә бер генә җиңел машинага ия, шәһәр кырыендагы өйләреннән угыз чакрымдагы үзәккә, эш урынына гоялешегг бару өчен ул. әлбәттә, җитми иде
Гаилә башының капчыкныкыдай тупас тукымадан тегелгән II хәрефе рәвешендәге, ике-оч кеше сыярлык бик иркен чалбар киен йөрүен күргәч, мин гасырыбыз башындагы тагар авылына кайткандай булдым Остаханәләрнсң берсендә фабрикантлар күмәкләшеп, шул исәптән, ата кеше цементка, извеегг.кә батып, сы гау-буяу эшләренә чумганнар иде Ойләрендә исә габын зур гүгәрәк өстәлгә, казакьларггың киез өендәге кебек, тәбәнәк өстәлгә көйләнде һәммәбез идәнгә утырыштык. Сый шулай ук бик гади помидор салаты. итсез пылау, чәй иде Анадулы игенчесенең һөнәрчегә. «фабрикант»ка әйләнә баруы
Торкиянең икьтисадый «сикереше» Таһталарда менә шулай бик ачык һәм садә кыяфәттә күз алдыма басгы.
Кап-кара кәҗәсакаллы, озынча йөзле. калын кашлы, миңа капшап күз салучан ата кешебезнең мәҗлескә сайлап кына чакырылган олкәи улларына фарсы чара к телдә сүз каткач кына, мин Таһталарның көрдләрдән булуын чамаладым Әмма анарның төрекләрдән аерымлану омтылышы ялгыш га сизелми, алар тизрәк матди яктан аякка басарга, яшь буынын эш белән тәэмин и 1 әргә талпына иде. Балалары башлангыч белем алуларына да канәгать, уникс-уноч яшьлек Таһ галар инде кул арасына керә калыпка куеп куртканың берәр легален кисә яки тегә, җилемли, гоймәтага, горле йомышка йог срә иде. Өйләренең зур залында җыйналгач, алар миннән гаиләм, илем турында сораштылар, дөнья күреп кайткан Рамазан туганнарына минем аңлашылып җитмәгән сүзләремне шәрехләп утырды. Кичке i әбебез артык озакка сузылмады Таһ галар иртә юра, биш вакыт намазын укыган арада меңторле дөнья мәшәкатьләренә керен чума, алар гаҗәп дәрәҗәдә тырыш эшкуарлар иде. Тире, буяу, җеп, төймә, тагын әллә нәрсә бәяләре күтәрелә, куртка сатып алучылар кими, көндәшләр күп тәсбих тартын утырганда да алар гел кәсеп итү. керсм-чыг ым исәпләре белән баш ва г ырга мәҗбүр иде. Исеме затлы «фабрикаңг»ка әйләнү һич гә җиңел түгел икән шул!
«Троя» кунакханәсенә мин йокыдан торганчы ук килеп җигә юрган иш анбуллыларның берсе адвокат Нәвзат Карагил бәй иде. Кибрис төреге. Җитмешен узса да. егәрле, бик тынгысыз, пенсиядә булуына карамастан, әле һаман әллә ничә йөкне тарта- хокукчы вазифасын үтәвеп дәвам итә. «Йсни Бат ы Тракия» журналын чыгара, горек милләтен ныгыту эшчәнлсгснә илле елдан артык бөтен көчен биреп килә. Адвокатлык һөнәре китергән табышын ул Кибрис төрекләре милли азатлыгы көрәшенә, Балкан төрекләренең хокукларын яклау. Торкиядон тышта яшәүче горки кавемнәр хәлен өйрәнүгә. аларга ярдәм игүгә һич тә кызганмыйча тота. Ул мине әллә ничә җәмг ыягь утырышына алып барып, дистәләгән көрәштәшләре белән таныштырды, төркичелек хәрәкәтенә казан татарлары Й. Акчура, С. Максуди, II Курат һәм бүтәннәр нигез салуын, үзенең шулар шәкерте булуын һәр җирдә тәкърарлап, Татарстанга ике мәртәбә сәяхәг кылуын әйтеп, татарларның бүгенге хәле, көрәшләре турында күргән-белгәннәрен сөйләп, тәэсирләрен уртаклашты.
Павла г Карагил— ялкынлы йотыкчы, безнең Габдерәшит Ибраһимо- вны хәтерләтүче җитез, хәрәкәтчән, күренекле бер җәмәгать эшлсклесе. фикердәшләренә ифрат ятымлы һәм гаҗәеп кайгыртучан иптәш. Кыю. фидакяр, юмарт җанлы шәхес, сәләтле оештыручы Аның очсн татар, үзбәк, алтай һәм бүтән ят горки халык юк — ул а тарның һәммәсен газиз Кибрис горст едәй үз күрә, шуларның һәммәсе очсн утка-суга керергә актык телем икмәген уртаклашырга әзер тора. Теге яки бу зорки җом- һүрияткә шәхси файда эзләп бармый (лоньяда андый.тар бодай ла күн!) — анарның казанышларын күрен күңелен баетырга, рухланырга кыенлыкларын ойрәнеп, гнуларны уңай хәл кылуда булышырга омтылып йори Аның сүз кешесе генә түгеллеген, теләктәшлегенең ихласлыгын, гамәли икәнлеген күреп, мин чып-чыплап сокландым Унбиш мен томлы бай китапханәсен ул Кибрис университетларының берсенә васыять иткән аның бер олешен инде хәзер үк илтеп тапшырырга ла олгертән Чит илләрдә китапның бик кыйммәтлеген, бу мирасны алын калырга анын улы да, кызы да әзер торуын истә тотсак. II Карагилнең кайнар йорәгс «халкым» дип тибүенә татып да ныграк ышанасын. О мине үз хисабына Кибрискә алып баруы, ару-талуны оныгын, аның тарихы һәм бүгенге тормышта, күренекле шәхесләре, хәтта яшьлек дусты, хәзерге Топьяк Кибрис Торск Җомһүрия теттең президенты Рәүф Денкташ белән дә таныштырып йорүс? Ул бит моны да Кибрис утравы торскләрс үзләрен бәйсезлек корәшепдә ялгыз хис итмәсен, анарны якын күрүчеләрнең Идел буенда да барлыгын белсен, ә татар язучысы шушы утрау халкын шулай ук үз итсен һәм казан татарларына сурәтләп бирсен, икс арала дуслык күпере салынсын, кардәшлегебез ныт ысын, дин оештырды Шуның белән бертә, ул моны, әлбәт тә, татар остазларына карага күңелендә саклашан ихтирамын, аларның игелекле тәэсиренә рәхмәтен белдерү дип тә карады, яхшылыкның онытылмавын да искәртергә теләде.
Әгәр язмыш II Карат ит белән очраштырмый калса, мин. мог аен. ата-бабаларыбызның торскләртә хормәгеп, анарга һәрчак омег белән каравын бодай тулы һәм тирән аңлый алмаган булыр идем. 1>у олы җанлы хокукчы, журналист һәм җәмәгать ян тек лесс татарның икс буыны үзен университетта укыткан остазлары С. Максуди. II Кураглар белән минем арада, горек каләмдәшләрем Мәхмог Чавуш, Сәмих Умар, Ортин Беренче һәм башкалар белән татар ятучысы арасында күпер салды, дөньядан киткән олкәннәргә мәхәббәтне яңартты, тереләрне табыштырды һәм дуслаштырды
«Торск әдәбияты вакыфы» башлыгы, «Торск әдәбияты» журналы баш мохәррире Әхмәт Кабаклы бәй мине искиткеч тәмле телле, ят ымлы булуы белән шаккатырды. Чал чәчле, киң маңгайлы, гулы гәүдәле бу әфәнде чын Шәрскь рыцаре иде. Терекләрнең могамәләсс гулаем йомшак, кечелекле һәм итат а гьле булуын алдарак та искәрт тем Алар бу яктан, әлбәт тә, бездән күпкә ост сирәк. Әмма Әхмәт бәй геле торскләрнсң үзләрен дә сокландырырлык дәрәҗәдә әтьла, эчеп туймаслык саф ширбәттәй иде. билләһи'
Торск әдәбиятының биш томлы тарихын, бүтән күпсанлы хезмәтләрне иҗат иткән олкән яшьтәге галимнең кабинетына җыйналган каләм әһле. Кабаклы бәйнең алар белән аралашу хасияте миндә үткән йознең торск солтаны сарае яки берәр укымышлы пашасының мәҗлесенә эләк кандай тәэсир ка тдырды. Ул нәзбереклек, ул ягымлы и ттифат, ул затлы кайт ыргучан тык. ул аның йозетгдә уйнаган якты нур тар' Соңыннан белдем ул шундый хормот белән морәҗәгать иткән ханымнар арасында президент Мостафа Ататорскнсң бер кызы да утырган икән.
Га тим мине күрүенә бик шат икәнлетен Казан белән багланышларны ныгытырга күптән теләү.тәрсп бс nepcn. беренче адым рәвешендә «Торск әдәбияты» журналына алмашка «Казан угяарьпп даими җибәреп торуымны үтенде. «Бу безем танышлытымызны һичшиксез, киңәйтәчәк Торск әдәбияты үрнәкләрен журналын :< басуыгыз
очен чук тәшәкксрләр! Без до мондый эшне гамәлгә кертербез, һәрвакыт килеп йорегез. язып торыгыз, боем, боерыгыз!»—диде ул бөтен йөзенә балкып.
Әхмәт Кабаклы да сүз кешесе генә түгсллстсн тиз арада исбатлады — мин алып килгән журналларны бер хезмәткәренә тапшырып. мәкаләмне тәрҗемә итәргә кушты Татар-торск әдәби батланышларын чат ыл.тыртан ул хезмәт «Терек әдәбият ы»нда (№ 248) басылып та чыкты Шушында ук Әмирхан Еникинең хикәясе дә донья күрү хезмәтгәшлегёбезнец җанлана баруына тагын бер мисал булды.
«ҺИЧ БЕТӘРМЕ ТАРИХИ БУ БЕРГӘЛЕК?»
агар-торек икыисадый бәйләнешләрен җанландыруда 1991 елда г I ’ «Таторус» («Татарстаи-Торкия-Русия») компаниясе корылу җитди адым булды Аңа безнең «Татнефть», «Түбәнкаманефтехим», «Оргсинтез», «Татнефтепродукт» һәм бүтән берләшмәләр, республикабыз хокүмәтс һәм Торкиянең «Дәгәре» фирмасы нигез салды, акцияләрнең алтмыш процентын Татарстан биләде. Башлангыч сәрмаясе (капиталы) оч йоз мең доллар тына салынуга карамастан, аның бер ел эчендәге финанс әйләнеше бер йоз илле миллион долларга, кереме - алты миллионга җитте.
«Таторус»ның тон максаты Татарстан җитештерү берләшмәләрен халыкара базарга чыт ару, чит илләр белән товар алмашу, сәүдә итү. Бу эштә инде бай тәҗрибә тупларга өлгергән Ирторск Дотер компаниянең президенты, Татарстан вәкиле Рево Идиятуллин- вице-президенты вази-фаларын башкара. Компания Истанбулда штаб-квартирасын, Казанда вәкиллеген ачты, аларда Татарстан ихтыяҗлары, донья базарына респуб-ликабыз чыгарырлык товар торләрс өйрәнелә. Русия «Таторус» корылуга әүвәл салкын караса, хезмәттәшлекнең файдасын күрә башлагач, компания эшенә игътибарын һәм катнашып хәзер шактый дәрәҗәдә көчәйтте
«Таторус»ныц Татарстан белән Торкиягә игелек кигерүен инде гади кешеләр дә тоя башлады. Казаныбызда һәм республикабызның бүтән шәһәрләрендә Татарстан дәүләт әләмен хәтерләткән кайма төшерелгән «Мерседес» автобуслары йогерә. кибегләребездә зәйтүн мае, цитрус җимешләре сатыла. Торкия исә бездән нефть һәм аңардан җитештерелгән товарлар, минераль ашламалар сатып алып, шулай ук үз хаҗәтен каплый.
Әмма бу әле -эшнең башы гына Якын арада башкалабызда махсус торек кибете ачу. республикабыз!а Торкиядән киң куллану товарларын күпләп китерү, горскләр ярдәмендә төзелеш чималын җитештерүне арттыру, борышы матур биналарыбызны төзәтү, битум нефтеннән сирәк мсталларны аерып алу технологиясен көйләү, Татарстан товарларын чит ил кулланучыларын кызыктырырлык сыйфатта эшләп чыгару очен фаб-рикаларыбызны яңарту һәм бүтән чаралар күздә тотыла. Торкия эш-мәкәрләре шуңа үз сәрмәясын гына түгел, бүтән дәүләтләрнең бизнес- меннәрен һәм аларның мөмкинлеген дә җәлеп и тәртә тырыша. Базар бәйләнешләренә күчүдә инде мул тәҗрибә туплаган кардәш ил «Таторус» компаниясе аркылы гамәли рәвештә безтә икътисадыбызны үзгәртеп коруда җитди ярдәм күрсәтә дигән сүз бу. Мин моңа «Таторус» вицепрезиденты белән әңгәмә коргач, бит рак тә ныт рак ышандым.
— Татарстан белән Торкия арасында нормаль дипломатик мөнәсәбәтләр әлегә урнаштырылмаганлыктан, безнең ширкәт бүген шушы бушлыкны да тутыруга хезмәт итә,—диде миңа Рево әфәнде. Мәскәү аркылы эш йөртү бик катлаулы һәм күбрәк вакыт сорый Икс арада хәзер, сәүдә бәйләисшл әреннән тыш. Торкиядә укучы яшьләребез, илгизәрләребез мәнфәгатен кайгырту, торек җәмәгатьчелегенең Татарстан белән 78
кызыксынуына җавап бирү мәшәкатьләре дә мәйданга килде «Казан- Истанбул» һава юлын ачуда һәм җайга салуда да турыдап-туры Kai iaiii- тык. Беренче сәфәргә оч кенә билет сатылса, хәзер инде атнага бер генә очыш җитми башлады —монда безнең реклама эшчәнлегебез дә хәлиткеч роль уйнады дип уйлыйм.
Ирторск Дәгер әфәнденең «Дәгерс» ширкәте, безнең белән багланганчы, Италия. Румыйния, Русия, Украина. Казагыстан, Үзбәгсстан һәм бүтән илләр белән алыш-биреш итә иде инде. Бер уйласаң, бәйсезлеге әле халыкара танылмаган Татарстан белән элемтәгә керү аңа зуррак мәшәкатьләр йөкли. моның тиз генә файда кигерүе исә икеле иде. Әмма ул киң карашлы, үткен күзле, чая һәм тәвәккәл эшмәкәр буларак, республикабыз мөмкинлекләрен гиз чамалап ала, казылма хәзинәләребезнең, сәнәгатебезнең омегле булуына, кардәш «казан төрекләренең» эшчәнлегенә һәм намуслылыгына. димәк ки, алыш-бирещтә җаваплы гамәл кылачагына ышана. Русия уртасында утрау кебек яшәгән Татарстан белән хәтта чит илләрдәге танышларын да хезмәттәшлек итәргә өнди. АКШта белем алганлыктан инглизчә камил белгән Ир горек әфәнде бервакыт анда конгрессның сенат комиссиясендә чыгыш ясый һәм нотыгының байтак өлешен республикабызны танытуга багышлый. Безнең хокүмәт вәкилләрен һәм сәүдәгәрләребезне Торкиягә чакырып кына калмый, аларның сәяхәг гәгс барлык чыгымнарын күтәрүне, эшен оештыруны да үз остенә ала. Минем уемча. «Дәгсрс» фирмасының әнә шундый егетлеге, хәерхаһ- лыгы Татарстанның халыкара хезмәттәшлек мәйданына аяк басуына, дәүләтара сәяси, мәдәни багланышларыбыз киңәюенә тансык, бик вакытлы этәргеч һәм ярдәм бирде, тагар-торек дуслыгын җанландыруда әүвәлге якты юлларны сызды.
«Тагорус» ширкәте барлыкка килүдә һәм аның әйбәт эшләп китүендә, икс ил арасында дусларча, һәр якка файдалы мөнәсәбәтләр тулаем җайга салынуда Татарстан президенты Минтимер Шаймиевнең һәм премьер- министрыбыз Мөхәммәт Сабировпың. парламентыбыз рәисе Фәрит Мо- хәммәгшиннең Торкиягә барулары аеруча әһәмиятле урып тота. Аларның визитлары икс арада барлыкка килгән җитмеш еллык бозны эретү!ә сизелерлек өлеш кертте. Торкия җәмәгатьчелегенең һәм рәсми даирәләренең аларны чынлыкта мөстәкыйль дәүләт башлыклары дәрәҗәсендә кабул игүе Татарстан өчен бик катлаулы һәм авыр дәвердә гамәлгә ашырылганлыктан. бу визитларга киңрәк тукталу зарур
Мәгълүм ки. дәүләтара тату мөнәсәбәтләрдә халыкара танылган бер шарт бар: бер-береңнең гчке эшләренә гыкшынмау. Илләр арасында тынычлык саклануына әйбәт хезмәт иткән шушы принцип теге яки бу мәмләкәттә дини яки милли азчы лык хокуклары бозылганда, алар күпчелек тарафыннан җәберләнгәндә, гаделсезлек ганганасына г ына, тышкы дөньяда ярдәм алудан мәхрүмнәрнең бәхетсез.теге, фаҗигасе тагын да тирәнәюенә генә кигерә Ахыр чикгә гыкшыну кагыйдәсе дәүләтчелекне нигезләгән куәтле халыкларга ифрат файдалы булуын СССР, һиндстан. Кытай, Югославия һәм бүтән дәүләтләр мисалында бик яхшы беләбез Әмма әлеге принципны кире кагу да хәтәр, чөнки ул бәйсез дәүләтенә ия куәтле милләтләрнең бәрелешенә киртә куя. Кочлсләр бәрелешсә, аның афәте зәгыйфьрәк халыкларны да үз өермәсенә гартын кертер иде...
Менә шул эчке эшләргә гыкшынмау кагыйдәсе Русия карынында калган һәм хәзер бәйсезлек өчен көрәш башлаган Татарстанны да әле һаман тышкы дөньядан ярдәм алудан, мөстәкыйль дәүләт рәвешендә танылудан чиклән юра кайчандыр аны әсир иткән илбасарга үзен әхлаксыз тотарга уңайлы шартлар тудыра. Милләтләрнең үзбилгеләнү хокукы халыкара ганылса да. БМО аны гаранияләүнс үз остенә алмый башкаларны буын торучы хаким милләтләрне гадел булырга өндәүдән узмый! Мондый шартларда, кардәшләрен якларга бик теләсә дә. Торкия Русияг ә гәг ьвалар белдерә аламы соң? Әлбәттә, юк. чөнки ул бу очракта.
халыкара танылган принципны тотмавы белән, днья җәмәгатьчелеген үзенә каршы куяр иде. Җиһанның хәрби яктан иң кочле икс дәүләте исәбенә кергән Русияне ачуландыруның гына да зыяны бихисап булганда.. Торкиядән шактый куәтлерәк дәүләтләрнең дә милләтара мөнәсәбәтләрдә гаделлек урнаштыруга ирешә алмавын без Алмания һәм Идел буе алманнары теләктәшлеге мисалында да күреп торабыз — аның нәтиҗәсе ташкүлчим!
Әмма шул ук вакытта һәр халык, һәр дәүләт кемне якын күрүен һәм яклавын, әлбәттә, сиздерә ала. Бу җәһәттән Төркиянсц Татарстан җитәк-челегенә күрсәткән дипломатик кунакчыллыгы аек акылга һәм туганлык тойгыларына нигезләнгән иде.
Татарстанның югары дәрәҗәдәге беренче рәсми вәкиллеге премьер- министрыбыз җитәкчелегендә Төркиягә әүвәл мәртәбә 1990 елның декабрендә барды. Бу вакытта әле Татарстанның бәйсезлсгс референдум үткәрелеп. конституция кабул ителеп ныгытылмаган иде. РСФСР сәясәтчеләре Татарстанны сепаратизмда. Русия дәүләтен таркатуда гаепли, аның бүтән илләр, бигрәк тә. кардәше Торкия белән гурыдан-туры багланышлар урнаштыруын, әлбәттә, теләми иде. Югарыда искәртслгән сәбәп аркасында, Торкия дә Татарстанның премьер-министрын беркетмә буенча каралган тәртиптә рәсми чакыра алмый иде Шунлыктан, Мөхәммәт Сабиров анда сәнәгать һәм техника министры Шокри Йөрер һәм «Дагере» фирмасы хуҗасы Ирторек Дәгср кунагы сыйфатында барды. Әмма аның бер атнага сузылган визитына хуҗалар гадәттән тыш игътибар бирде — хөкүмәтебез башлыгын премьер-министр кабул итте, вице-президент һәм байтак министрлар төрек тарафыннан эшлекле сөйләшүләр алып барды, радио-тслсвидснис. матбугат кунакның һәр адымын яктыртып торды, дәүләт министры Мәхмүт Кичүчеләр Мөхәммәт Сабировны ил буйлап озатып йөрде. Премьер-министрыбыз Анкара. Истанбул, Мәрсин белән танышканда, сәяси һәм икътисадын сөйләшүләр алын барганда, аңа чынлыкта беркетмә буенча бәйсез ил хөкүмәте башлыгына тиешле барлык хөрмәт тә күрсәтелде. Сабировтан бер генә минут га күз язмаган Русия илчесе Альберт Чернышев моңа, шик тә юк. игътибар итми калмагандыр. Чернышев үзе исә. премьер-министрыбыздан бер адым да калмый ияреп йөрүен әнисенең татар икәнлеген, шуңа күрә татарларны да. төрекләрне дә ифрат яратуын әйтеп ацдатты. Ыша- нмасац ышан!
Аралашуның рәсми дәүләт җитәкчеләре дәрәҗәсенә күтәрелүе, ике тарафның чынлыктагы әхвәлен, теләкләрен, мөмкинлекләрен иң вәкаләтле авыздан ишетү үзара якынаюга, хезмәттәшлекне киңәйтүгә этәрергә тиеш иде. һәм ул шулай булды да. Бер атналык визит дәвамында М. Сабиров Төркиянсц дәүләт җитәкчеләренә һәм эшмәкәрләренә халкыбыз һәм республикабыз турында күп мәгълүмат бирде, аның чыгышлары, интервыолөрс радио-телевидение, матбугат аша миллионнарга безне тулырак күзалларга мөмкинлек ачты. Кызыксыну шулкадәр көчле иде ки, инженер Сабировка милли тарихыбыз, әдәбиятыбыз һәм сәнгатебез хакында да иркенләп сөйләргә туры килде. Аның гап-гади игенче гаиләсендә туып үсеп, үз тырышлыгы һәм сәләте аркасында гына хокүмәт җитәкчесе дәрәҗәсенә кадәр җитешүен, затлы юрбия алган дипломатлар, ата-бабадан килгән асыл сояк эшлсклсләр белән очрашканда да, гади бер катер капитаны яки тылмач, ашчы белән гәпләшкәндә дә ихлас, ягымлы, кечелекле булуын, горскләр дә аңларлык дәрәҗәдә татарча сөйләшүен, хәтта Мөхәммәт исеменең дә җисеменә туры килүен—аның ислам диненә ихтирамлы булуын күрү, белү кардәшләребез өчен бик мөһим иде Багланышларны җайга сала башлаганда әүвәлге илчеләребс- зпец бер-бсрссндә нинди тәэсир калдыруы әһәмиятле Сөенә алабыз: прсхн.ср-министрыбыз эшлекле, ягымлы һәм эчкерсез булуы белән төрекләргә ошады, шундый җитәкченең хезмәттәшлеккә өндәве, салган сәрма- 80
яларьшың югалмаячагына гарантия бирүе кардәш ил сәясәтчеләре һәм эшмәкәрләре дәртен кузгатуы бик табигый иде
Премьер-министрыбызның беренче эш визиты Төркия белән Татарстан арасындагы багланышларның элегрәк нинди аяныч хәлләргә төшүен дә күрсәтте Мәзәк ич: М Сабиров рәсми яктан караганда Русиядән килде саналганлыктан, тон нотыкларын урысча сөйләргә мәҗбүр иде. Тылмачы аны инглизчәгә, төрек тылмачы инглизчәдән төрекчәгә әйләндереп торыр!а мәҗбүр булды. Шулай түнтәрә торгач, иртәгесен төрек матбугатында: «Татарстанның мәйданы — 98 мең квадрат чакрым. Казанда бер миллион оч йөз мең кеше яши, татар телендә һәр өч сүзнең берсе гөрекчә» («Җөмһүрият» гәзите, 24 X11.1990), дигән сәер мәгълүматлар басылып чыкты. Төркия телевизионы дикторы премьерыбыз Галләм углын «Кәримович» дип телгә алды. Төркиягә президентыбыз баргач исә, торек матбугаты һәм радио-телевизионы аның атасы исемен фамилия урынына кулланып рәхәтләнде!
Әмма президентыбыз Минтимер Шаймиев визиты (X. 1992) икс җөмһүрият дуслыгын тагын да ныгыту, танышлыкны киңәйтү һәм тирәнәйтү рухында янә бер адым алга атлау булды. Русия илчесе катнашкан рәсми сөйләшүләрдә Торкияпең президенты һәм премьер-министры, югары дәрәҗәдәге бүтән эшлеклеләре дә Татарстанга хормәт һәм теләктәшлек белән карауларын раслады Аннары М Шаймиевнең Истанбул белән танышуы, АнтальяДа ял итүе башланды Билгеле инде, илче А Чернышев, татар белән төрекне ничек кенә яратса да, Русиянсң бер өлеше саналган Татарстанның җитәкчесен мондый мәдәни-ял итү сәфәрендә дә озатып йөри алмый иде. .
Президентыбыз Истанбулда яңа оешкан Татар мәдәни һәм ярдәмләшү җәмгыяте вәкилләре белән дә очрашты, «Тумага» ансамбле һәвәскәрләре концертын тамаша кылды Ул җитәкчелек иткән вәкиллек культура хезмәттәшлеген җанландыруга, икътисадый. сәяси багланышларны ныгытуга багышланган яңа килешүләргә кул куйды Шуның бер нәтиҗәсе буларак, республикабыз зәңгәр экраннарында Торкияпең «Заман» телевизион тапшырулары күрсәтелә башлады.
Премьер-министрыбыз Мөхәммәт Сабировпыц Торкиягә икенче визиты (111.1993) икс ил хезмәттәшлегенең нәтиҗәлелегсн күгәрүгә багышланды. Җитештерү мөмкинлекләребезне, куллану ихтыяҗларыбызны яхшырак өйрәнгәч, үзара файдалы конкрет программаларны гамәлгә ашыру өлгереп җитте. Без, мисалга, газ һәм нефть эзләп табу, чыгару буенча бай тәҗрибә тупладык. Төркия елына 22 миллион тонна нефть куллана, шуның 18 миллионын читтән сатып ала. Газны тулаем читтән кертергә яки ташкүмердән җитештерергә мәҗбүр Җире киң илдә бәлки үз чыганаклары да бардыр? Ул ятмаларны эзләүдә нигә әле безгә дә катнашмаска? Бәлки Көнбатыш, чьшшш да. Торкияпең көчәюен өнәмәгәнгә генә, заманында бу олкәдә ачышлар ясарга теләмәгәндер?
Ә икенче яктан, Төркия куәтләрен эшкә җиксәк, без гиз арада Татарстанда пыяла, суыткыч җитештерүне җайлый алабыз. Икс дәүләт бергәләп Зсленодольскида танкер флотын корсак, нефтебезне һәм химик эшләнмәләребезне су юлы белән чит илләргә ил ген җиткерү ансатлашыр Унбиш кон дәвамында елга-дицгез корабларыбыз Казаннан Истанбулга килеп өлгерсә, сәүдә юнабыз тагын да кыскарыр һәм арзанаер, тагын да рентабельлерәккә әйләнер.
Мөхәммәт Сабиров җитәкләгән вәкиллек нәкъ менә шундый килешүләрне әзерләде. Элекке СССРның үзәкләштерелгән .икътисадый мөнәсәбәтләре тәмам таркалып барганда, җөмһүриятебез сәнәгатенең тон өлеше хәрби булып, аны бүген тыныч тормыш товарлары җитештерүгә күчергәндә, безгә чит илләр ярдәме һәм хезмәттәшлеге бик кирәк Шунсыз хуҗа н.п ыбызпы сәламәтләндерү, халыкны ин белән тәэмин итү үтә авыр булачак
Икенче баруында премьер-министрыбызны Теркин президенты Тур- гут Үзал да кабул итә. Ул икс ил арасындагы сәүдә үсеше белән җентекле кызыксынып: _
Татарстан былтыр безгә нәрсәләр сатты? -дип сорый.
М. Сабиров, тәкъдим иткән товарларыбызны санап
Татарстан донья базарында иркен көндәшлек игәрлек яхшы сыйфатлы төрле-төрле машиналар да җитештерә Сезгә гнулардан 20 Ми-8 вертолеты, 50 КамАЗ саттык. Ләкин безнең мөмкинлекләребез зуррак.—ди.
— Елына ничә КамАЗ җитештерәсез?
— 150 мең.
— КамАЗ —яхшы йок автомобиле,—ди Үзал ярдәмчеләренә.—Без аны күбрәк сатыл алырга тиеш!
Торкия президенты Татарстан тормышының төрле яклары белән кызыксына, икътисадый-мәдәни хезмәттәшлегебезне көчәйтүгә зур әһәмият бирә, республикабыз вәкилләренә, эшлекле сөйләшүләр алып бару җиңеләйсен өчен үз хөкүмәтенә, Анкара, Анталья, Бурса губернаторларына һәм мэрларына тиешле күрсәтмәләр биреп куя
Кая барып төшмик, безне һәр җирдә виләягләрнец беренче җитәкчеләре каршы алды, ял иткәндә дә. яныбыздан китмәделәр. Моңа гаҗәпләнеп һәм беркадәр уңайсызланып, хуҗаларга: «Эшегез күптер, вакытыгызны безгә ар1ык әрәм итмәгез», дип әйткәләп карадым. «Эшебезнең иц әһәмиятлесс— хозурыгызда булу», дип елмайдылар Гаҗәп кунакчыл халык икән төрекләр,— диде миңа премьер-министрыбыз Мохәммәт Сабиров.
Аңа Торкия премьер-министры Сөләйман Дәмирәл дә чын кардәшләрчә илтифат күрсәтә. М. Сабиров Татарстан үсешенә төрек моделе кулай икәнлеген белдергәч, ул:
— Безнең тәҗрибәне тәнкыйть күзлегеннән каран алыгыз. Зур фаб-рикаларыгызны хокусыйлашгырырг а ашыкмагыз, аларның үз җөмһүриятегез ватандашлары кулына керүен кайгыртыгыз,— дип киңәш бирә.
Мин Торкиядә берничә тапкыр -премьер-министрыбыз сәфәреннән соң һәм президентыбыз визиты вакытында булдым, Та i арстаннан икәнемне белгәч, горек кардәшләр — гади эшчеләр, инженерлар, табиплар, журналистлар сүзне шул олы кунаклар килүеннән башлый иде Алар моңа Швеция. Мисыр яки Франция җитәкчеләре килүгә караганда зуррак әһәмият бирә, «шокер, кардәшләребез белән яңадан якынаябыз, бердәмлегебез ныгый, без шулай тагын да гизрәк күтәреләбез!» —дип шатлана иде
Торкиядә гомер игүче милләттәшләребез инде ул көннәрдә радиотелевизор яныннан китмәскә, газизләрне җентекләп карап барырга тырышты. Алар өчен зәңгәр экраннан республикабыз картасын күрү, Татарстан исемен ишетү дә үзе бер бәхет иде. Истанбул Тагар җәмгыяте рәисе Синаи Утрау, «Тумаза» ансамблен оештыручыларның берсе Гөлтан Ураллы, анкаралы Сәгыйдә Арысланбәк, измирлс Мәҗит Сүзәрләр, милләттәшләребезнец тагын да өлкәнрәк буыны һәм башкалар бу көннәрне зарыгып кәгеп алды, тарихи ватаннарына юл ачылу дип кабул итте. Русияпсц Истаибулдагы консуллыгында эшли башлаган Шамил Сабировпың «Таторус» фирмасы эшчәнлеген киңәйтүгә якыннан торып ■булышуы, монда укырга килгән татар балалары көнкүрешен кайгыртып йөрүе дә аларга тансык яңалык булды. Русия консуллыгы рәсми вәкиле татар моһаҗирләрс белән кызыксына, алар белән дә хезмәтгәшлек итәргә әзер икән, бу инде Мәскәүлең Татарстан белән хисаплашуына, аңа мөнәсәбәттә күпмедер үзгәрешләр ясавына ишарәдер.
Юраган юш килде. Әле кайчан г ьша без хыяллана да алмаган гуры- дан-туры «Казан— Истанбул — Казан» һава күпере ачылды— ватандашларыбыз виза, рохсәт-фәләп сорап тормастан, оч сәгазь эчендә Татарстаннан Төркиягә барып җитә, торек кардәшләребез безгә килә башлады. 82
Казаныбызда горек лицее нигезләнде, республикабыз татар гихшази- яләрендә горек теле сабагы гамәлгә кертелде, аларда бу фәнне, үз белгечләребез белән бергә, горек мөгаллимнәре дә укыта Татарстанның бер торксм балалары һәм яшьләре бүген Торкиянец урта һәм югары уку йортларында белем ала. Шуңа алдарак телгә алынган бүтән тармаклардагы хезмәттәшлегебезне дә остик Ниһаять. Казанда татар- торск телләрендә «Заман» гәзитснсң Татарстан басмасы донья күрә башлады, миңа аның мохәррирс вазифасын да берара остәмә алырга туры килде...
Мондый элем юләрнең слдан-ел киңәя, ныгый барасына минем ышанычым зур. Чонки Торкия — кардәшләребез иле, аның безгә мөнәсәбәте дә чын туганнарча.
_ + оркиягә com ы сәфәремдә мин Истанбулдан Румыйниянец Күстән- И жә шәһәренә чаклы автобуста кайггым Салон Болгарстан, Ру- мыйния илгизәрләре, бигрәк ю яшь хатын-кызлары белән тулы иде, аларның һәммәсе алагаем зур биштәрләрен, бүселгән горгәк-чемо- даннарын, ыгы-зыгы килеп, автобусның багаж бүлегенә тутырды, анда сыймаганнарын урындык асларына, керү юлларына этеп-тортеп урнаштырды. «Туган» фирмасының бу тамашаны күзәтеп юрган шоферлары, горур колсмссрәп, үзара
— Торкия булмаса, бу Аурупа ничек яшәр иде икән?! дип башларын кагып куйды.
Автобусыбыз бормалы юллардан чик буена таба йөгерә. Асфальты тигез, киң түшәлгән, юзх билгеләре тәртиптә, ике якта җимеш агачлары тезелеп киткән. Бер-бер артлы Чурлы, Әмиргали, Кы- рыкларилс шәһәрләрен узабыз Юлаучылар әкренләп бер-берсе белән танышырга керешә. Мин дә Күстәнҗәдә яшәүче Добруҗа татарларына тап булам Румыйния тормышын, андагы милләттәшләребезне сорашырга тотынам. Татарстаннан икәнлегемне белү юлдаш апайларның телен бик гиз ача бөтен донья татарлары мәркәзе Казан белән кызыксына башлыйлар Минем белән гугап шивәләрендә аңлаша алуларына соснәләр, Күстәнҗәдә кирәк кешемне табышырга вәгъдә бирәләр
Юл озын, шоферлар икәү, алар унсигез сәгать буе кул алмаш эшли, йокы басмасын очен, үзара сөйләшеп бара
— Доньяпы акча биетә шул.
— Акча хакына бу яшь болгар, румыйн кызлары Торкиядә түшәк булырга да әзер!
Сүздә кызлар! Мин аларны әллә кайдан таныйм инде, буш кул, мотлак акчасыз баралар, гөянен кайталар
Кәфирәләрдә әхлак юк. Аурупа череп таркала бара
Мин бу сүзләрдән соң добруҗалы юлдашларымнан
— Шоферлар дөрес әйтәме? -дин сорыйм.
— Әйс, ди алар Румыйниядә тормыш чыгырыннан чыкты: хезмәт хакы түбәнәйде, күн фабрикалар гомумән ябылды Күпләр, безнең шикелле, Торкиядән әйбер алын кайтып кәсен итә. арада анда барып фәхишәлек кылучылар да меңләгән. Еш кына румыйн ирләре ягггь хатыннарын үзләре атна-ун конгә Истанбулга уйнашка җибәрә, «биш йоз долларсыз кайтып керәсе булма!» дип кисәген кала Болгарлар, греклар да шулай игә Терек ирләре исә аурупалы яшь хатын-кызларга комар
Бу бозыклык Торкияне тирән упкынга сөйрәп тошсрмәсмс соң? Авыр гык белән тапкан миллионнарча доллары ел саен ансат кына горек гаиләсе янчыгыннан чит ил (|>әхишәләрс кесәсенә күчеп барса, горек мыекбайлары коннән-кон күбрәк азгынлык тобасына бата башласа
83
6*
— Әйтмәгез дә инде, бик хәвефле шәй бу.— диде добружалы ханым.— Ләкин татарлар мондый гөнаһлы шөгыльдән аулак, без әдап- инсафны беләбез, гөнаһтан куркабыз, шуңа күрә сәүдә, мал алыш-бире- шеннән генә файдаланабыз. Шөкер, румыйн татарларына хәзер ирек ачылды- төрекчә белүебез дә булыша. Торкия дә безгә теләктәш карый.
Безнең татарча сөйләшүебезне ишетеп, шофер ларның ял итеп барганы яныбызга килә. Җилбәзәк болгар-румыйн хатын-кызларына кинаяле шаярту белән генә кагылып-орынып узса, аның безгә мөнәсәбәте бөтенләй башка: ихтирамлы, ягымлы
— Кардәш мосафирләрсбез дә сәфәр чыккан икән.
— Әйе. Менә Татарстан агаен да очраттык әле,—ди Добружа ханымы— Теркинне ошаткан, шуны сөйли иде
— Үзегез ошаттыгызмы соң?
— Әле ярый сез бар. Мохтаҗлык бугазлаган саен Истанбулга йөгерәбез. Сез инде бу юлы да чикне узганда мина булышырсыз?
- Кайгырмагыз, ярдәмләшербез
Бу шһт күңелле, тырыш, тәвәккәл шоферлар белән «Аурупа түшәге», ул түшәкнең Торкиягә икеләтә зыян салуы хакында сөйләшәсем килә Әмма шул арада рульдә утырган гайрәтле егсг магнитофонын кабыза — салонны төрек җыры күмеп китә.
Күтәренке рухлы көйләр. Эчемнән уйлыйм ары-бире 36 сәгать өзлексез юлда йөргән бу ир-егетләр ансат кына казанмаган хәләл акчаларын уйнашчылыкка әрәм итмәс. Өметләник. Көнбатыш чире йогуга каршы көрәшүче даирәләр Торкиядә көчәя бара аларга да ышаныйк. Иншал- ла, бу афәттән дә арыныр кардәшләребез!
Авюбусыбыз дәртле төрек аһәңнәре белән Болгарстанга, аннары Румыйниягә килеп керә Аның чиге буена якынлашканда добружалы татар апайларыбыз биштәрләрен чишеп, күн курткаларын чыгара, алар- ны автобус шоферы курткасыз юлаучыларга икешәрләп-өчәрләп тарата — румыйн тамгачылары әлеге апайларга салым гүләтмәсен өчен, миндә берсен остемә киям, икенчесен хатыным иңенә салам Төрки бердәмлек кырык тартмачы сәүдәгәрләребезгә әнә шулай ярдәмгә ки ю. Күстәнжә автовокзалында исә «Туган» шоферлары һәм әлеге апайлар безне кирәкле җиргә илтергә татар таксичысын эзләп таба һәм аңа шыпырт кына Казан журналистларына нинди кунакчыллык күрсәтергә кирәклеген искәртә. Таксичы Аднан Мәмәгалигә икс әйтергә кирәкми, ул. кеше кисәтмәсе дә. ерактан килгән кардәшләрен теләгән җирләренә бушлай алып барырга, өенә кунакка алырга да әзер'
«Туган» фирмасы шоферлары безгә балкып елмая:
- Истанбулга тагып килегез! Колә-көлә яшәгез, көлә-көлә күрешик.
— Рәхмәтләр яусын! Сезгә—хәерле сәфәрләр. Төркиягә— иминлек, уңышлар!
Тирә-якта ят авазлар ташкыны. Бу инде -Румыйния, румыйн теле диңгезе. Әмма колакта әле һаман төрек музыкасы яңгырый, күз алдымда Торкия күренешләре тибрәлә. Күстәнжә урамнарында ара-тирә Добружа татарлары сөйләме ишетелеп кала. Кайда яшәсәк тә, алар һәрвакыт күңелдән китмәс, кайчан очрашсак га, алар йөрәкләребезгә тансык дәва булыр Хәтер төпкеленнән Тукаебызның бер үк вакытта сорау да. иманлы җавап га булып яңгыраган сүзләр катка «һич бетәрме тарихи бу бергәлек?!»
Әлбәттә, бетмәскә тиеш!
1992 1993 ИстанИу i Казан