«БАРЫШ» СҮЗЕ ХАКЫНДА

Мәшһүр казакъ язучысы Улжас Сөләйман әйтмешли, тарих сугышлар хакында күн язарга ярата, әмма тыныч тормыш, барыш-килеш чорлары борышы чыганакларда бик аз яктыртыла. Ләкин нәкъ менә барыш-килеш. тыныч аралашу кешелекнең ип боек идеалга булган һәм ул шулай булып кала да.
Торки халыкларның үзара барышу-килешүләрен тарихта гүзәл үрнәк булырлык кпн колачта оештырган Алтын Урда хакындагы шушы конгресста мин БАРЫШ сүзе турында сөйләп катнашуны мәслихәт күрдем
БАР фигыленең уртаклык юнәлеш формасыннан гыйбарәт БАРЫШ сүзе тел тарихыбызда беренче мәртәбә Караханлы торкисс язмаларында очрый Мәсәлән. «Диване логатет-торск»тә: олар бир биркә барышды (алар бер-беренә барышты): «Котадгу белск»тә:
Капугдакы бирлә ярашгу кәрәк.
Катынгу, кэлишгү, барышгу кэрәк.
(Капка сакчылары белән ярашу кирәк.
Аралашу, килешү, барышу кирәк)
Сәна тәц-тушун бирлә илтеш, барыш, Катылгы т, карылгыл, алыш һәм бэриш (Үз тинен-ишен берлә нореш, барыш, Арадаш, катнаш, алыш һәм биреш)
Мәгълүмдер ки. горки язма теле XIII гасырдан соң оч тармакка аерыла башлый.
Караханлы торкисснсң угыз һәм кыпчак элементлары белән баетылган бер варианты булган Хәрәзем торкп теленең мәшһүр ядкаре «Мөкаддимәтел-әдәбмтә БАРЫШ фигыле беренче тапкыр «үзара килешү» мәгънәсендә, ягъни метафорик мәгънәдә кулланыла башлый.
Инде кыпчак торкисснсң XIV йоз ядкарьләреннән булган Котыб поэмасы «Хосрәү вә Ширнн»дә БАРЫШ «аңлашу, үзара татулыкта яшәү» төшенчәсенә туры килә.
Мостафа ОНӘР торек галиме. Измир университеты укытучысы, татар аЛәбияты тарҗе мичесе. «Кардаш адәбиятлар» (Измир) журналын чыгаручыларның берсе.
Угыз торкзгсснең тәүге язма әсәрләрендә, алсгс икс яңа чор язма телемдәге (чыгтай һә.м кыпчак) шикелле. БАРЫШ фигыле «ярашу, килешү» мәгънәсендә карарлашкан Әдәби тел тарихыбызда «иске Анадулы төрекчәсе- дин аталган дәвернең .мәшһүр әсәрләреннән берсе «Сөхәйлзз-Нәүбаһар»да бу фигыльнең ш ъ- тибар җәлеп итәрлек кулланышларын күрергә мөмкин:
Бәнүм хә.твәт илә барышыр башым. Галәбә улан йэрдә йокдур ишим (Минем башым булыр ялгыз зикердә* †. Җинү тантанасы юктыр фикердә) Шикәр туз илә ничәен карышыр. Вәли сездә туз шәкәрә барышыр (Пичек көрәшсә дә шикәр белән тоз. Барыбер бервакыт уртак булыр сүз). Фәләк хокмүн алтында тутсун бойун, Ки гадлүндә барышлы курд-у койун (Фәләк хөкеменә буйсын, түзем бул. Бүре һәм кунны да килештерер ул)
Бу үрнәкләрдән күренә ки, бу чорда БАРЫШ фигыле «ярашу, аңлашу, бергә булу, сүз уртак булу, килешү» мәгънәләрендә кулланылган.
Әзәрбайҗан төрекчәсенең иң борынгы ядкярләреннән булган «Дәдә.м Коркыг китабы»нда барыш фигыле бүгенге .мәгънәсенә якын бер шәкелдә килә
Иләргг гәлүп сәлҗән хатуны кучаклайып, барышмышлар. сорушмышлар (шуннан соң Сәлҗән хатынны кочаклан, алар килешкәннәр, хәлләрен сорашканнар)
Госманлы төрекчәсендәге борынгы текстларда БАРЫШ хәзерге төрекчәдәге кебек кулланыла.
Шулай ггтеп, борынгы төрки язма телләрдә БАРЫШ фигыле «бер-беренә бару бергә бару» мәгънәләрендә кулланылса, яңарак (XIII йөздән соңгы) горки язма телләрендә сш кына метафорик «ярашу, килешү» мәгънәсен ала Бу мәг ънә күчеше күп кенә бүтән (төрки гүгсл) гелләрдә дә күзәтелгән закончалыклы күренеш.
БАРЫШ фигыленең иң кызыклы маҗарасы көнбатыш төрки телләргә күчкәч башлана.
Мәгълүм ки, көнбатыш (угыз) төрки телләрендә пайда булган г>д. к>г (къ>гъ), б>в аваз күчешләре (яңг ираулашу) сүз бабыбыздагы БАР фигыленә һәм аннан ясалган сүзләргә дә кагылып. бар>ггар үзгәрешенә китергән Шунын белән бергә, бу сүзнең мәгънәсе дә үзгәрә төшкән БАР сүзенең борышы мәг ь нәсс башлыча ГИТ (китү) фигыленә йөкләнгән, ВАРның элекке мәгънәсе аерым тәкъбирләрдә генә сакланган, мәсәлән, «варышып гәлишмәк» («барышу-ки гешү бер-береңә йөрү»)
ВАР фигыленең борынгы мәгънәсе зәгыйфьләнүгә бәрабәр ягы «барып җитү нәтиҗәгә ирешү, билгеле бер халәткә яисә кимиягә килү, өйләнү» мәгънәсе көчәйгән
Тел тарихыбыздагы татын бер кызыклы күренеш шул ки. телебездә БАРЫШ шәкелендә (б>в күчешен кичермичә) туңып калган сүзебез бөтенләй метафорик «килешү, аңлашу, шартнамә төзү», мәгънәсендә ку г таныла* Ә ВАРЫШ шоке лс сирәк кулланыла торган архаизм һәм БАРЫШ сүзен бүгенге төрекчәбездә Үҗра, доландырмак. үегүнкорү (сәүдә файдасы, сәүдә килешүе мәгънәсендәге сүзләр) рәтендә файдалану хәерле.
Инде БАРЫШ фигыленең төрек телендә, бүтән төрки телләрдә нинди мәг ь илләрдә кулланылганлыгын карыйк
Әзәрбайҗан төрекчәсендә БАРЫШ арадагы әрепләшүне бетерү, гиргәшүнс гаепләшүне, дошманлыкны, хөсетчелекне җуеп, әүвәлге дус мөнәсәбәтне торгызу үзара кнңәш-унаш итә башлау Караимча БАРЫШ килешү, аңлашу Комыкча БАРЫШ килешү Төрекмәнчә БАРЫШ бер-беренә бару Шунын бс гән бер рәпои аерым БАРЫШ «аңлашу, килешү» фигыле дә кулланыла. Осынснә төрекмән телендә үк БАРЛЫШ «аңлагу. килешү, берләшү, ои гәпешү - irapii.m- ты да бар Бу БАРЛЫШныи чыг апаг ы фонетик ү згәреш булса кирәк кайчак га «р» авазы янында «л» авазы пәйда була һәм БАРЛБ1Ш вариантының яна мәгънәсе дә бик аңлашы пап гора Угг әлеге Б/ХРБ1Ш «аңлашу» мәгънәсен үзенә алган
Знкер иска алу.
† Шуннан урысча БАРЫШ (сәүдә кереме) сузе килә (Тәрҗемәче иск.<|-м.<i
Мәкаләнең төрле телләрдәге күпсанлы чыганакларын баетыр}- мөмкин булмады (Редакция.)
Әйтелгән телләрдән тыш, төрки шивәләрдә БАРЫШ фигыленең күчерелмә мәгънәсе кулланылмый: татарча һәм кыргызча БАРЫШ, казакъча БАРЫС.
Күн кенә бүгенге төрки шивәләрдә төрекчә БАРЫШ төшенчәсе бүтән фигыльләр белән белдерелә: татарча КИЛЕШ «дуслашу, килешү, аңлашу, туры килү, ярау, ярашу», казакъча «КИЛ ЕС «сөйләшеп килешү», үзбәкчә КЕЛИШ «аңлашу, ярашу» һ. б. Яисә үзбәкчә, комыкча ЯРАШ, казакъча ЖАРАС, хакасча ЧАР/ЧС килешү, ярашуны аңлата.
Мондагы КИЛЕШ сүзенең «ярашу, үзара уңай мөнәсәбәттә булу» мәгънәсе борынгы язма телдән килә. Мәсәлән, «Диване логатст-торск»чә (2 т., 110 б.) ол маңа кэлишдн, барышды) Ул миңа ошады). «Котадгу белек»тә оларга катылгу кэлиш һәм барыш, нэгү колса биргил, олыш һәм бириш, ягъни «алар белән аралашып, кил һәм бир, ни сораса да бир, алыш-биреш».
Кайбер төрки телләрдәге ЯРАШ сүзе торскчә БАРЫШ кебек үк. «бер-береңә ярау» сүзеннән күчерелмә мәгънә алу метафоралашу юлы белән килен чыккан.
БАРЫШ вә КИЛЕШ фигыльләрендә күзәтелгән мәгънә күчешләрен түбәндәге шәкелдә аңлатып булыр иде а) бер-береңә барышу > б) сөйләшү, әшәмәләшү> в) ярашу, шартнамә төзү. Борынгы горки язмаларда БАРЫШ а стадиясендә булса, борышы Анадулы төрекчәсендә (госманлы) б стадиясендә, ә бүгенге төрек, әзәри, караим, комык һәм төрекмән телләрендә в стадиясендә була.
Төрки телләрдә абайланган «кнлмәк, китмәк, бармак > ярашмак» мәгънә күчеше Һннд-Аурупа һәм фнн-угыр телләрендә дә күзәтелә. Мәсәлән французча convcnir «үзара килешү, ярашу, килешү төзү» (шуннан КОНВЕНЦИЯ үзара күпьяклы шартнамә) venir «килү» фигыленнән ясалган Французча alter «бару, китү» һәм «ярашу, ярау, бару» мәгънәләрендә кулланыла.
Инглизчә suit (борынгы французча sivre) артыннан килү, иярү, туры килү.
Инглизчә follov иярү, охшату.
Алманча passen килешү, туры килү, иярү, охшату.
Урысча подойти (подходить) бару, якынлашу, килешү, туры килү.
Маҗарча menni бару, китү
Финчә kayda хәрәкәт итү, дәвам итү, бару, туры килү, килешү.
Төрле телләрдән алынган бу үрнәкләр «бару -килешү» мәгънә күчешенең киң таралганын күрсәтәләр.
Шунысы характерлы, БАРЫШ сүзе дә, КИТЕШ сүзе дә уртаклык юнәлеше формалары, БАР һәм КИЛ сүзләреннән ясалганнар
Бу факт һәм югарыдагы мисаллар Э В Ссвортянныц торскчә БАРЫШУ, КИЛЕШҮ фигыле согд телендәге «brz» сүзеннән алынган дип раславының нигез- ссзлсгсн күрсәтә.
Төрки телләрдә БАРЫШ фигыленең синкретик шәкеле булган БАРЫШ исеме дә тарихыбызда шул ук юлны үткән.
Исем буларак ВАРЫШ борынгы горки язма телендә «Диване логатст- торек»тә «Барыш, бару» мәгънәсендә теркәлгән, шунда ук (1 т., 370 б.) барышлыг («барылган, кителгән җир, куну бүлмәсе») сүзе дә бар
Чыгтай телендә БДРЫШ «бару, китү, юнәлү, барып килү» (фарсыча рәфт- ү-амәд, гарәпчә газпмәт вә гаудәт) мәгънәсендә кулланыла.
Фигыль формасы мстафоралашкан шикелле, БАРЫШ лееме дә борынгы Анадулы төрекчәсендә метафоралашып, БАРЫШЫК («солых, килешү») сүзенең нигезен тәшкил иткән Шул ук вакытта БАРЫШ КҮРЕШ УЛМАК гыйбарәсе дә билгеле булган. БАРБ1Ш («Солых, килешү») исеме хәзерге әзәри, караим, төрекмән телләрендә очрый Тазар телендә БАРЫШ «хәрәкәтләнү хәле, сәфәр» белән беррәттәи, БАРЫШ дигән ялгызлык исеме дә.булган.
Татар телендәге килешле килешсез, казакъча килссте-килессез формалары да БАРЫШ сүзенә параллель килсш-килсс сүзенең метафорик мәгънәсе борынгыдан икәнлеген күрсәтәләр.
Боек маҗар тюркологы I. Халаш Кун татар торкисснсц иң борынгы текстларыннан бер үрнәк итеп Казан ханы Олуг Мөхәммәтнең Госманлы падишаһы Икенче Моратка күндергән хатын бастырып чьи арды Моннан 595 ел элек язылып, үзендә БАРЫШ сүзе дә булган бу текст бүгенге әхвәлгә дә бик туры килә, дип сүземне тәмамлыйм.
Торекйпдэц Рифгап. ӘХМӘТҖАН тарҗемасе