РИЗАЭТДИН БИНЕ ФӘХРЕТДИН ХАТЛАРЫ

Халкыбызның мәшһүр 1алиме һәм тала-нтлы журналисты буларак, Р. Фәхретдннев, бәрәкәтле юмерендә күп шәхесләр белән
■ аныш булып, алар белән даими элемтәдә
■ opiaH. Галимнең к ит лары Зәйнәп (1894— 1985) һәм Әсма (1906—1993) апа Шәрәфиен сүлләренә караганда, әткәләре көн саен дистәләгән хатка жавап япан, кайбер вакытларда нсә адреслар язу хәстәрлеген кызларына да тапшыр) ан. Риза казый гарәп укымышлылары белән генә чикләнмәстән, Финляндия. Франция, Германия. Испания, Кытай, Япония, хәтта Канада һәм АКШта
яшәүче галимнәр-зыялылар белән дә багланышта бул: ан.
Күнгән түгел мина Р. Фәхретдиневнен 1909—1929 елларда якын дусты Габдрахман Гомәршә язган хатлары' белән танышырга насыйп булды.
Хатлардан бу нке кеше арасында фикер һәм көрәш берлеге нигезендә бик жылы мөнәсәбәт, эчкерсез дуслык, үзара самими ихтирам яшәгәнлеген күрү читен түтел.
Кыскача гына ачыклыйк: кем булган сон ул Габдрахман Гомәри?
Г. Гомәрн — мәгърифәтче, педагог, на- пгир, мөхәррир, матбагачы, жәмә!ать эшле- клесе, ислам дине галиме: 1867 елнын 6 ■ ыйнварында Әстерхан шәһәрендә бакчачы Исмәгыйль абзый һәм Рәхилә апа гаиләсендә дөньяга килә1. Биш яшьтән мәктәпкә йөри башлый, башлаш ыч белемне Әстерханда ала. 1881—1889 елларда Казанда, ул заманда ин яхшылардан саналган Ш. Мә- ржанн мәдрәсәсендә укый (1875 елда ачылган, Казаннын хәзер! е Зәйни Солтанов урамы, 6 йорт). Мәржанн шәкертләр! ә гари- хтазз, reoi рафиядән, астрономиядән, мате-матика һәм әдәбияттан үзе мәгълүматлар бирә1. Табигый сәләте, тыйнаклы: ы. эш сөюе белән Габдрахман мәдрәсәдә тиз таныла. Унсигез яшь тулганда ул гарәп, фарсы һәм төрек телләрендә сөйләшергә өйрәнә. Хәлфәлек эшчәнлеген Г. Гомәри Ш. Мәржанн мәдрәсәсендә башлый. 1893—1908 елларда Әстерханда, мәдәниятебезгә Зәйни Солтанов (1892—1952), Мәрзия Даутова (1895—1962), Габдрахман Минский (1906—1983) кебек күренекле 24 хат, 3 кушымтаны эченә алган җыентыкны Габдрахман Гомәринең Владимир өлкәсендә яшәгән урганчы улы Габделхәмит ага (1905— 1989) 1970 еллар азагында Уфага юллады Мәҗмуга 68 сәхифәдән гыйбарәт. Яхшы кәгазьдә, гарәп хәрефләре белән ачык, зур осталык һәм зәвекъ белән матур итеп язылган алар, кайбер искәрмә-аңлатмалар да бирелгән (Равил Үтәбай-Кәрими искәрмәсе.)
‘ Гомәринең туган елы ялгыш күрсәтелгән чыганаклар да очраштыргалый. Карагыз: Каримуллин А Г., «Татарская книга начала XX века». Казан. Таткитнэшр 1974. 176 б.
’ Абдуллин Я Г Татар мәгърифәтчелегендә мәктәпләргә реформа мәсьәләсе- «Совет мәктәбе». 1974, № 1, 54 б. укышлы лавам иттерә. Ул шәкертләрг ә те-пле белем бирүдә зур коч сала. Хәлфәлек белән шотыльләнү әстенә, I имәрн тәрбияче вазифасын да үги, дәрестән тыш вакытта укучылар белән өстәмә ипли, яшьләрдә у най сыйфатлар тәрбия.тәртә тырыша. Авыр шартларда Гомәритә мәдрәсәне саклап калырга, пат шанын урыслаштыру сәясәтенә юл куймаска тырыша.
Г. Гомәри турында фикер керткәндә, анын укыту эшчән леген һәм оештыру хез-мәтләрен искә алу белән гене чикләнү һич тә дөрес булмас, чөнкн заманында ул үзен галим итеп тә таныткан шәхес. Остазлык эшендә дәреслекләр һәм уку әсбаплары җитешмәүне күреп. Г. Гомәрн гарәп теленен морфолог иясе һәм синтаксисе турында китаплар яза. (Алар 1917 е.иа кадәр тугыз тапкыр басылган). Гарәп теле грамматикасы буенча саф тарт телендә XIII тасырда төзелгән бик ятаклы «Кафия» исемле хезмәтне кин аңлатмасы белән татар телендә Г. I омәрн чыгара. Анын бу хезмәтләре, беренче нәүбәттә, шул вакытның татар мәктәпләре ихтыяҗын күздә тотып язылган. Ул төзегән китаплар белән әллә ничә буын шәкертләре шотыль- ләнә.
Г. Гомәринен педагог ик һәм журнал ис тик. җәмәгать тшчәнлете битрәк тә 1905 елгы революциядән сон активлаша. 1907 елда Габ- драхман Гомәрн Әстерхан шәһәрендә, берничә кешене оештырып, уртак тагар матбагасын нигезли. Анда 1908—1914 елларда, академик Ә. Г. Кәрнмуллин исәпләүләре буенча, 123425 данә китап һәм байтак татарча тәзит -журналлар басыла1. Шушы елларда Г. Гомәрн тарафыннан нәшер кылышан «Нугай җырлары» җыентыты безнең кемнәрдә дә әһәмиятен ют алтмаг ан.
Шул ук 1907 елдан башлап Әстерханда Г. Гомәрн нәшир-мохәррнрлет еядә «Идел» исемле тәзит чыта башлый. 1910 елның җә-ендә мәшһүр шатыйрь Сәгыбть Рәмиевне Әстерханга гәзигнец секретаре итеп чакы-рып китерү дә очраклы хәл түгел, әлбәттә. Бу вакытта Әстерханда табиб һәм язучы Нәрнман Нәрнманоп (1871 —1925) сортендә була. С. Рәмиен анын белән танышып, каләмдәше мпчәнлетен киң таныта. «Идел» сәхифәләрендә 1913 елнын 16'июлендә (№ 571) «Доктор Нәрнман бәк Наримановны о та ту мәрәенме» исемле мәкалә дә бастыра. Хәер. С. Рәмневнен «Хөсәен Ямашевнен вафат ы» (20. 111. 1912. № 437). «Рәсми татар артисты» (24. IV. 1912. № 447). «Тукаев үлгән» (5. IV.
1913. № 542) мәкаләләре лә «И.тел»нен сәяси юнәлешен, иозен ачык күрсәтә. Гәзит полиция күзәтүенә алына. Г. Гомәрн. С. Рәмиев фатирларында тентүләр үткәрелә, алар турында төрле җирләрдән өстәмә мәг ьлүмаглар туплана, эзәрлекләүләр тадәги хәлгә әверелә. Гәзит патша хакимиятләре тарафыннан 1914 елда тыйнварнын 27 сеннәи бөтенләй туктатыла. Г. Гомәри һәм С. Рәми- евкә патша хөкүмәте сәяси ышанычсызлык күрсәтә, алар култа алынып. Әстерханнан эчке Русият ә сөреләләр. Г. Гомәрнт ә сөрт ен вакыты 4 ел микъдарында бнлт е.тәнә. Хак. моннан сон та аны эзәрлекләүдән туктахгый- лар. Ул Әстерханга 1917 елнын апрель ур-таларында тына кайта.
Г. Гомәри Русия мөселманнарының җәмә-гать эшләрендә актив катнаша. Ул 1917 ел-дан сон ла янарыш хәрәкәтенен үзәгендә кайный. Бик борышы (XIII гасыр). «Хәзрәте Госман Корьәне» тип мәшһүр булт ан ку.тъяз- ма Коръән нөсхәсен1 1923 елнын ант устында >фадан Ташкентка күчерүче оч кешелек комиссия .нъзаларынын берсе булып Гомәри бара. 1926 елла (май — сентябрь). Рнзаэтлин Фәхретдин җитәкчелегендә. Ботендонья мо- селманнарынын Мәккә шәһәрен дә үткәрелгән I конгрессында та катнаша. Алар икесе дә. форсаттан фаи таланып. I ар.эбест аннын хөрмә где вә кадерле башка урыннарын та зыярәт игәләр.
I . Гомәри 1933 елнын 17 мартын та тонья куя. Кабере Архангельск шәһәреннән 25 чакрым ераклыктагы Малые Карелы исемле урыс авы.тынын зиратында тыр.
Габдрахмаи Гомәрн — халкының ми.т.тәт- пәрвәре. таманының кин карашлы, тирән белемле кешесе. Га тар халкын белемле итүдә, башка халыклар белән гуслыкны көчәйтүгә тә ул күп коч куя. Соңгы вакытта анын тормышы һәм инчән.нче Гәүфикь Әйди тарафыннан кин җәмәгатьчелеккә таны тыл ты. әмма бу ипне киләчәктә тә тәвам итү бары файдалы гына булыр и те.
Гүбәндә Ризаэт тнн Фәхретлиннен төр-те елларда I. Гомәритә язган берничә хаты урнаштырыла. Чор. тел үзенчәлекләрен са-клау очен хат тар үз асылына муафыйк, ятъ- нн үзгәртүләрсез бирелде. Бу хатлар матбугат сәхифәләрендә беренче мәртәбә гә- къднм ителә.
Равил ҮТӘБӘЙ-КӘРИМИ.
Шәрекъ вә Исламият белгече.

Борәдәр мвхтәрәм мелла I абдрахматт .әфәнде! Әссәламү галәйкүм вә рәхмәтуллаһн вә бәрәкәгүһ.
28 март тарихлы мәкгүбенез тәслим улынды. Хуҗи' хән исеме хакында улан фикерснез, иншаэ Аллаһ тутрыдыр. Мәктүбенезне таинән дәрж идәрем. «Шура»ны†††††††††††††† ‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ һәрвакыт, дикъкать илә укыб гордыгыңызны анлаб. мәмнүн

улмакдамыз.
Гхэнрү т шәһәрендә Мохасиб әл-1 арнф Җәмил әл-Газим вахт кемсә К.нишафел- зануша зәйл языб, бу кон басдырмак тәдарекендә йөр итен һәм тә сон гәеннфләр
кушымта, аңлатма; тәдарек — хәзерләү, кулга кертү. тәсниф —бүлекләргә аеру, сортлау; моә.миф китап язучы, төзүче. фазыйль инсафлы, намуслы, гүзәл холыклы мәшәһур— «мәшһүр» сүзенен күплек сандагы шәкеле; матбуг — басылган, гаид берәр нәрсәгә кайтучы, бәйләнешле; асарь—«әсәр» сүзенең күплеге; мофассал- тулы, җентекле; мәнзил— йорт, туктап китә торган урын, зикер — искә алу. наразый разый булмау; модафәга саклау, каршылык күрсәтү, мәиар маяк, сахиб - ия. юлдаш, дус; .-иреш тәхет күкнен инклары катлавы иттифак бер сүздә булу, союз; зан — якынча тына булган уй һиммәт тырышлык, ялкынлы дәрт, теләккә омтылу
АҢЛАТМАЛАР:
1 Жужи хан (1227 елда вафат) монголларның атаклы гаскәр башлыкларыннан, Чыңгыз ханның өлкән улы. Кытай (1211 1215), Урта Азия (1219—1221) һәм Дәшти Кыпчак җирләрен басып алуда катнашкан
2 «Ш у р а» («Киңәш») — Оренбургта Шакир (1857—1912) һәм Закир (1859—1921) Рами- евләр нәширлеге, Риэаэтдин Фәхретдин баш мөхәррирлегендә 1908 1918 елларда айга икс мәртәбә чыгып килгән әдәби, фәнни һәм сәяси журнал.
’ Шиһабетдин ибне Баһаветдин ибие Сөбхан ибне Габделкәрим ал- Казани ә л - М ә р җ а н и (1818 1889) - күренекле татар мәгърифәтчесе, тарихчы һәм философ галим Ризаэтдин бине Фәхретдин 1886 елда Ш Мәржанн белән Казанда очрашкан, фикер алышкан, кыскасы, олы гыйлемнең озын дилбегәсен мәшһүр Мәржанн фатихасы белән кулына алган
4 «Асар ь» Ризаэтдин бине Фәхретдин бине Сәйфетдиннең 15 кисәктән торган беренче һәм икенче томнары басмада, өченче, дүртенче һәм бишенче томнарының кулъязмада сакланып калган хезмәте — тарихи чыганак
' Мөхәммәт Габдөһү (1849- 1905) гарәп Көнчыгышының мәшһүр философы, Мисырның күренекле җәмәгать эшлеклссе, афганлы Мисыр галиме, гарәп Көнчыгышында колонизаторларга каршы көрәш идеологы, публицист Җамалетдин Әфганинең (1839 - 1897) якын дусты, хезмәтләре «Ислам хакыйкате». «Рисаләй әттәүхит» («Аллаһенын берлеге турында трактат», 1897). «Тәфсирел Корьәнел хәким» («Коръән тәфсире» «Ниса» сүрәсенең 125 аягенә кадәр 1898 1904 еллар) һ б Аның «Ислам вә һануту» (Закир Кадыйри тәрҗемәсе. Оренбург. 1909) һәм «Тәүхид» (Г Буби тәрҗемәсе. Казан. 1911) исемле китаплары татар телендә дә нәшер кылынган Әйтергә кирәк, ул Л Н. Толстой (1828- 1910) белән дә хат алышкан Мөхәммәт габдөһү атаклы татар мәгърифәтчесе, галиме, педагогы. Уфадагы «Галия» мәдрәсәсе мөдире Зыя әл-Камалиның (1873 1942) әл-Әзһәр университетындагы сөекле остазы, хәтта әл-Камоли әтисе Җамалетдин бабай кушкан Пәрвазеглин исемен дә. М Габдөһү киңәше буенча. Зыяэтдингә алмаштыра
‘ «Ә л - М ә н а р» с а х и б с Мөхәммәд Рәшид Рида (1865- 1935) 1898 елла Каһирәдә нәшер кылына башлаган «Әл-Мәнар» («Маяк») журналының нигезләүчесе һәм баш мөхәр-рире. Мөхәммәт Габдөһүнең турылыклы шәкерте вә тәрҗемәи хәлен тезүче, заманының мәшһүр җәмәгать эшлеклесе. гарәп халкының милли мөстәкыйльлеге өчен көрәш тараф-дары.
хакында вә Мвәллифләре тугрысында языб йебәрүне үгенеб игълан таратдыгын гарәб матбугатында күрмешдерсез. Фазынль Мәржанн'нен матбуг кит абларының жөмләсендән берәр данә ошбу әдәмгә йебәрелсә, мәшаһир нләйһи хәзрәтләренең нәм вә шөһрәтләре таралуына, бәлки, сәбәб улыр иде. Бу тугрыда Казанга язарга кеше табмадым. Бу хезмәт Сезгә гаид улса кирәк. Фазыйль Мәржанннен тәржемә- нсене «Асарь»дал мофассал яздым. Фәкать шәкертләреңдәй ошбу остазның Мәнзиленә лаек сурәтлә хезмәт итмәдекләренә үпкә нтдем. Сезнең исеменезне хосусый сурәтлә зикер әйләдсм.
Борадәр! Бән Шиһабетдин хәзрәтнең шәкердләрсндән, тугрысы, нәразыймын. Бондан ал мыш 1ыйлемләре, фазыйльләре, донья вә ахирәтләре илә исеменә хезмәт итмиләр, модафәга кыйлмыйлар. Мөхәммәд Габдоһүне* «Әл-Мәнар» сахибе6 бер ялынызы гаршеләргә чыкарды. Шиһабетдин хәзрәт шәкердләре әгәр дә нттнфак вә гайрәт идәр улсалар иде, «Әл-Мәнар» сахнбенен ундан бере кадәр эш күстәр- мәзләр идеме? Зан ндәрем, күстәрерләр иде, фәкать гайрәтләре юк. һиммәтләре йерендә дәгел. Бу сүзләремне якын күреб яздым. Гафу боерыныз.
Ризаэтдин бине Фәхретдин.
4 anpe.ib, 1909 сәнә, Оренбург