«ТЕЛДӘ, ФИКЕРДӘ, ЭШТӘ БЕРЛЕК»

агарлар. ЮНЕСКО мәгълүматлары буенча. Җир шарының төрле төбәкләрендә яшиләр,
татар теле исә күп кенә башка халыклар белән аралашу мөмкинлеген бирә. Шуңа күрә,
татар телен галимнәр инглиз, алман. гарәп һәм башка киң таралган ундүрт тел рәтендә
күрсәтәләр Татарлар чит җирләргә төпләнеп, үзләренең тырышканлыклары белән югары мәр-
тәбәләргә ирешәләр. Күп кенә илләрдә татардан чыккан галимнәр, дәүләт вә җәмәгать
гшлеклеләрс. эшмәкәрләр, язучылар лаеклы, хөрмәтле кешеләр булып саналалар
Билгеле булганча, Кырым. Идел-Урал вә Көнбатыш Себер татарның төп ватаны Тагар,
милләт буларак, шушы киңлекләрдә оеша башлый Әмма Алтын Урда таркалып, аның
җирләрен урыслар басып алгач, бу проңесс сүлпәнләнә
Чит яг-җирләргә татарның зур бер төркеме үз дәүләте исән-имин чагында ук ки ген бара
XIV гасыр ахырында Литваның бөек кенәзе кыю. батыр гатар гаскәриләрен хезмәткә чакыра
һәм ялгышмый Атаклы Грюнвальд явында тагарлар хәлиткеч роль уйныйлар.
Милләттәшләребез җирле халыкның мәхәббәтен яулап, шунда төпләнеп калалар
Татар ханлыклары җимерелгәч, читкә китү киң колач җәя. Моның гөп сәбәбе урыс
галимнәре тарафыннан милли вә дини җәберләүләр була Рәсәй халык лар төрмәсе буларак
таныла Шул рәвешле, кайчандыр Мәскәүдән күпкә көчле дәүләте булган татарлар сш кына
физик юк ителәләр. Расой империясе алар өчен карцер була, яз ьни зиндан зчендәге зиндан
Татарлар күпләп казакъ далаларына, аннан уйгур җирләренә. Анадолу кардәшләре янына
качалар Бүген фарсы йә гарәп мәмләкәт гәрснә күпме татар килеп чыкканын төгәл әйтеп тә
булмый инде Әмма бүгенге төрекләр, гарәпләр, фарсыларның тамырларында татар каны да ат
үы бәхәссез
Татарларның күпләп күченүләрен өч өлешкә бүлеп карарга мөмкин
1897 елда Росой Манчжурнядә Чнн шәрекь тимер юлын (КВЖД) төзүгә кереш.' Гл зарлар
төзелешкә күпләп китә, башта Шәркы Русиядән. соңрак үзәк төбәкләрдән \\ гасыр башында
алар Корея белән Януша да үтеп керәләр, әмма моһаҗнрләрнсн язмышы аяныч була Икенче
бөтендөнья сузышы азагында бу җирләргә совет гаскәрләре бәреп керә, татарлар күпләп үтерелә, башкалары исә Төркия һәм
А КШка качып котыла.
Мөһаҗирләрнең икенче зур бер төркеме Финляндиядә төпләнә XIX гасырның икенче
яртысында Финляндия Рәсәй империясенең бер өлеше булып тора Суоми мәмләкәтенә
беренчеләрдән булып Нижгардан Сергач мишәрләре килә Бүген татарлар Хельсинки, Тампере,
Турку һ. б шәһәрләрдә яшиләр Мәсләкләре мишәрләргә хас булган сәүдәгәрлек Араларында
галимнәр, укытучылар, табиблар да юк түгел. Төрле чыганаклар буенча, аларның гомуми саны
1000 нән алып, 4—5 меңгә чаклы. _
Өченче зур күченеш шулай ук XIX гасырның икенче яртысы белән бәйле татарлар күпләп
Төркиягә китә. Соңрак, 1945 елдан соң. алар>а Ерак Көнчыгыштан качаклар кушыла. Шул
сәбәпле милләттәшләребезне гади төрекләр берникадәр вакыт чин төрекләре дип тә атыйлар
Төркиянең 90 процент татары тарихи ватанын 1917 елдан соң ташларга мәжбүр булды дип яза
Ф Хәкимжанов («Мирас», 1992, 5 сан. 116 б.).
35,9 процент Төркия татары Рәсәйдә, 45,9 проценты Кытайда, 18,2 проценты Төркияд ә,
Япониядә, Кореядә туган.
Шулай да Төркия татарларының төгәл санын күрсәтү бик кыен. 1917 елга кадәр
төркиләрнең үзара багланышлары нык була Алар арасында татар, казакъ, үзбәк вә башка
халыкларга бүленеш булмый, алар бербөтен «мөселман», «төрек» халкын тәшкил итәләр.
Әдәби тел дә уртак була Истанбул, Каһирә. Бакчасарай һ. б. шәһәрләрдә нәшер ителгән китап
вә гәҗитләр Казанда укыла һәм, киресенчә. Казан басмалары башка регионнарга тарала. Ул
чорда Урта Азия вә Казакъ- стан төрекләренең балаларын, нигездә Казан төрекләре укыта. Үз
нәүбәтендә, казанлыларның угланнары югары белемне Госманлы дәүләтенең Истанбул, Ка-
һирә һ. б. фәнни үзәкләрендә ала. Патша хөкүмәтенең каршылык күрсәтүенә карамастан,
безнең фикеребезчә, төрек этносы әкрен, әмма дугру интеграция юлы буенча үсә.
Гомумән, барлык эре этник берлекләрдә ике якның каршылыгын күрсәтергә мөмкин Ике
үсеш юнәлеше дифференцация (аерылышу, бүленү, таркалу) һәм интеграция (берләшү,
кушылу) — үзара көрәштә яши Этнос оешу чорында Бөек Төрек каханлыгы төрекләрне бергә
туплый. Соңрак, Евразия континентында төрекләрнең киң таралуы аркасында, таркалу
юнәлеше өстенлек ала. Мөстәкыйль каханлыклар барлыкка килә. XIII гасырда бүленү
тәмамлана. Алтын Урда чорында төрек тарихы биеккә үрмәләп, интеграциянең югары
ноктасына килеп житә. Шуннан соңгы елларда үзәкләштерелгән дәүләтнең таркалуы башка
этнос вәкилләренә төрек җирләрен басып алу өчен уңай шартлар тудыра. Бу вакыйга
төрекләрнең тарихына кире йогынты ясый Ләкин шуңа да карамастан, этноснын алга таба
үсеше дәвам итә. Рәсәй яулап алган жирләрдә төрекләр үз тормышлары, үз дөньялары белән
яшиләр. Алар дүрт гасыр эчендә яулап алучылар арасында югалмыйлар, чөнки Рәсәй
төрекләренең үз... дәүләтләре була. Шундый дәүләт булып Ислам торган. Исламны дин
буларак кына карарга ярамый Ислам ул тәгълимат кенә түгел, ә кешенең яшәү рәвеше. Ул
мөселман тормышының барлык якларын үз эченә ала. аның һәр адымын билгели. Рәсәй
төрекләре урыс патшасының кул астында булганнар, әмма Исламга буйсынганнар. Ислам һәм
төрек дөньясы белән тыгыз элемтәләр этносның бәхетсез өлешен саклап калырга ярдәм иткән
Шуның белән бөтен төрек дөньясының бөтенлею сакланып калын- ган. Безнең уебызча. XX
гасыр башында этносыбызның югары үсеш чорына җитүе өчен барлык шартлар да тудырылган
иде. Гарәп милләте бер. әмма гарәп дәүләтләре күп. Бербөтен төрек милләте дә төрле
дәүләтләрдә яшәп, үзенең бөтенлеген саклап кала алыр иде.
Ул вакытта Госманлы дәүләте бөтен төрекләрнең уртак дәүләте булып саналуын да
онытмаска кирәк Илнең үзәк өлешенең бер илчәсендә (районында) шундый күренеш күз
алдына килеп баса. Чифтеләр илчесе Искешәһәр вилаятендә урнашкан, ә Искешәһәрдән
Әнкарага автобус белән бару өчен 2—3 сәгать вакыт җитә. Илчәдә ЗОдан артык шәһәр вә авыл
бар
1914 елда Болгариядән күчеп килүчеләр Аббасхалимпаша авылын төзиләр. Агларжа
авылын Кавказдан килгән чиркәсләр төзи, бүгенге көнгә кадәр анда яшәүчеләр бабаларыннан
калган гадәтләргә тугрылыклы булып калганнар. Кавказ мәдәниятенең күп кенә өлешләре
сакланган Акдерә авылы картада 1880— 1890 елда пәйда була, анда төрекмәннәр яши. Акхисар
авылы крестьяннары кавказлы лар нәселеннән, алар 1887 елда Анадолуга күчәләр Арсланлы
авылының тарихы ерак гасырларны эченә ала (бу турыда арслан таш һәйкәле дә раслый),
авылда яшәүчеләр үзләренең бабалары төрекмәннәр булуын яхшы
хәтерлиләр 1892 елда Башара авылына нигез салына. Әмма тиздән ана нигез салучылар ул
авылны ташлап китәләр. Кавказдан чиркәсләр килгәч кенә, тормыш якадан башлана. Башкурт
авылы үзенең яшәү урынын берничә тапкыр Уа->иРТӘ БУ авылга Румыниядән килгән татарлар
нигез сала Авылны төзүдә 19-8 1929 елларда Болгария вә Румыниядән качкан төрекләр дә үз
өлешләрен кертәләр 1898—1905 елларда Кавказдан качкан карачайлар Бәлпынар авылын
төзиләр, алар шулай ук бабаларының гореф-гадәтләрен саклап калу өчен зур тырышлык куялар
Гаилә кешеләре арасындагы мөнәсәбәтләрдә бернинди үзгәрешләр юк диярлек 300 ел элек
Анадолуга килгән төрекмәннәр Чатмапынар авылына нигез салалар. Хәзерге вакытта анда 300
л әп кеше яши
Дикиликайа авылында яшәүче аксакаллар түбәндәгеләрне сөйлиләр 1848 елда төрекмәннәр
Урта Азияне калдырып. Анадолу буенча йөргәннән сон. кемдер тарафыннан язылган гаять зур
мәрмәр кыя янында төпләнергә булалар Менә шуңа күрә бу авыл шулай дип атала (кайа кыя.
таш; дикилн — корылган) Болгариядән килгән мөһажирләр 1887 елда Дикмән авылын
нигезлиләр Бербереннән ерак булмаган Янтуган, Ортакөн вә Доганай авылларына Ганжадан
килгән әзари төрекләре нигез сала. Соңга таба бу авылга Болгариядән килгән качаклар күчә,
күрше авылдан төрекмәннәр дә килә Әминәкин авылы 1630 елдан ук билгеле 1920 елда монда
Селаникадан (Греция) мөһажирләр күчеп килә XIX гасырнын ахырларында күрше Хан
шәһәрендә яшәүчеләр Гюкчекуйу авылына нигез салалар Авылның әйләнә-тирәсендә хетг
заманыннан калган һәйкәлләр бар. Хан шәһәре Анадолуның иң борынгы шәһәрләреннән
Византия (Бизанс) заманында «Каккабокаяе». госманлы дәверендә «Хан Барчунлу» дип
аталган Совет кешесе күзлегеннән караганда. Ханда яшәүчеләр чын төрекләр. Алар
сәлжүкләрдән килеп чыкканнар, ә моның белән, күргәнебезчә, һәрбер төрек тә горурлана
алмый Әмма Хан Караатач авылындагы халыкка сонты сүзләр кагылмый Аларның борынгы
бабалары сәлжүкләр күчмә тормыш алып барганнар. 1815 елда гына бер урында төпләнгәннәр
Хәйрия авылында яшәүчеләрнең бабалары кырым татарлары булып, алар Госманлы жиренә
1902 елда күченеп киләләр. 1874 елда солтан Абдулхәмнт II Кырымнан килгән татарларга үз
жирләренең бер өлешен бүлеп бирә һәм Ылыжабашы авылы барлыкка килә Болгар pei ионнары
булган Тырнов һәм Шумладан качкан төрекләр 1892 елда Исканкуйу авылына нигез салалар
Кадыкуйусу авылының тирән тарихы турында тирә-як таг ы язылган ташлар сөйли Анда
яшәүчеләрнең буыннары Анадолу жирләрен византиялеләр белән көрәшеп алучылар XIX
гасырнын икенче яртысында Урта Азиядән күчеп килүчеләр Кайы авылын төзиләр Көрхасан
поселогының тарихы үзенең тамырлары белән 1200 елга барып тоташа 1939 һәм 1950 елларда
анда яшәүчеләрнең саны Болгариядән килгән мөһажирләр хисабына тулылана Орхания
авылында башта 7 йорт була. 1892 елда Румыниядән качкан кешеләр шунда урнашалар
Османия авылының килеп чыгышы турында ике риваять-юрама бар Беренче риваять авыл 1877
елда урыс-төрек сугышы вакытында Идсл-Урал татарлары 1арафыннан төзелгән Мондый
хәбәрне илчә идарәсендә алырга мөмкин Бу сугышта татарлар күпләп төрек армиясе Я1ына
күчәләр, сәбәбе билгеле — алар урыс колонизаторларының файдасына көрәшергә теләмиләр.
Әмма анда яшәүчеләр үзләре авыл 1893 елда салынды, диләр Печәнә авылы моннан 100 120 ел
элек барлыкка килә. Садыроглу авылы 1950 елларда Бәлпынар авылыннан аерылып чыга.
Соңрак аларга карачайлар һәм Румыния. Болгария эмигрантлары килеп кушыла.
Сәетхәлимпатша авылына 1913 елда нигез салына. Румыния. Болгария. Грециядән киләләр,
мөһажнр-төрекмәннәр жыела. Сарыкафак авылының барлыкка килүен 1848 ел белән бәйләп
күрсәтәләр Анда чын төрек халкы яши Язылыкайа авылында яшәүчеләр"үзләренең килеп
чыгышларын гүбәндәгечә аңлаталар: 1883 елда Кавказдан качкан чиркәсләр. 1886 елда монда
килеп урнашалар Янтутан авылыңда төрекмәннәр өстенлек ала Кырымның Күкташ авылы
татарлары 1902 елда Йолдызөрән авылын төзиләр 1894 елда румын төрекләре Заферхәмит
авылына нигез салалар 1920 елда аның халкы Ьо.'пария. Румыния. Кырымнан күчеп
кайтучылар белән тулылана
Чифтеләр илчәсе дә. гомумән. Искешәһәр вилаяте дә без карами мәсьәләдә башкалардан
аерылмыйлар Бөтен Төркия буенча шундый ук күренеш Идел- Урал pei ионыннан булган
тагарлар тагын Кутахья. Конья. Акшәһәр. Илгын. Измир ви 1аятьләрендә, шулай ук Истанбул
һәм Әнкара шәһәрләрендә урнашалар Төркиядә Кырым татарларын бүгенге көндә 5 миллионга
якын дип әйтәләр Төньяк-көнчыгыш районнарда нигездә Әзербайжан һәм Төньяк Кавказдан
килүчеләр урнашкан «Чын әзербайжан» шәһәрләре дә бар. мәсәлән. Ыгдыр шундыйлардан
XIX гасырнын икенче яртысында һәм XX гасырнын башында Госманлы
дәүләте хәзерге Израильне хәтерләтә. Урыс-төрек сугышлары нәтиҗәсендә төрекләр күпләп
Балканны ташлап китәргә мәжбүр булалар. Төньяк Кавказ һәм Урта Азиянең
колонизацияләнүе бу регионнардан күп кенә кешеләрнең качуына сәоәп була Рәсәйнең үзәк
районнарындагы төрекләр дә. милли-дини изүгә чыдый алмыйча. Анадолуга бик күпләп
к үченәләр.
Иң кызыгы шунда ки. чуар, күп телле, төрле-төрле халык. Госманлы җиренә жыенып.
тиздән бербөтен төрек милләтенә әверелә. Могҗизамы9 Юк. Югары дәрәҗәгә, милләт
дәрәҗәсенә күчү бөтен төрек этносының бөтен узган үсеше белән билгеләнгән иде. XX гасыр
башында төрекләр уртак әдәби телгә ия булып, бер гомуми дәүләткә берләшәләр.
Дифференцация вә интеграция мөнәсәбәтләре диалектикасы, эре этнослар үсешендәге бу
капма-каршы процесслар көрәше тиздән төрекләрнең берләшүе һәм яңа дәүләт барлыкка килүе
турында сөйли иде һәм чыннан да. 1923 елда Төркия җөмһүрияте барлыкка килә Төрекләрнең
берләшү тенденциясе, ниһаять, җиңүгә ирешә, әмма бик тар кысаларда, фәкать яңа дәүләтнең
чикләрендә.
Тарихи закончалык тулы күләмдә үз хезмәтен башкара алмады Аның сәбәпләре билгеле,
алар 1914 елдан соң булган вакыйгаларга бәйле. Алар төрек тарихына кискен борылыш ясый
Госманлы җирләре басып алына. Рәсәй сугышта җиңелә һәм тиздән канга чума. Шушы чорда
Кытайның да дәүләт төзелеше үзгәрә. Төрекләр Рәсәйдә большевиклар тарафыннан
бүлгәләнәләр һәм башка илләрдәге кардәшләреннән генә түгел, ә бәлки бер-береннән дә
изоляцияләнәләр Алар этник-мәдәни үсештә артка алып ташланалар, чөнки бүлү инде үлеп
беткән кабилә (нәсел) үзенчәлекләре эзләре буенча алып барыла. Төрек этносын тәшкил итүче
элементлар үзләре мөстәкыйль берлек дип игълан ителәләр. Аларнын һәрберсенә аерым
әлифба, аерым исем бирелә. Милли дәүләтчелек исә. аз хокуклы булуына да карамастан,
бөтенесенә дә тәтеми. Аннан соң Кытайда да төрекләргә шундый ук мөнәсәбәт кабатлана.
Нәтиҗәдә, эгноснын табигый үсеше бозыла Төрекләр үзләре таралган мәйданда бербөтен
милләт булып оеша алмыйлар Этнос үзенчәлекле рәвештә берләшә —үзе яшәгән туфракларны
берләштерү насыйп булмагач, ул туфраклардан вәкилләр уртак бер җиргә җыела Гаспралынын
бөтен төрекләрне берләштерү хыялы тормышка аша, ләкин миниатюр күләмдә. Шулай итеп.
XX гасырның беренче чирегендә гомуми төрек милләте оеша Төрек телендә «төрки» дигән
төшенчәнең булмавы юкка гына түгел, «төрек» дигән термин бөтен төрекләрне үз эченә ала.
Мәсәлән, безне Төркиядә Казан яки кузәй төрекләре дип йөртәләр Әрмәннәрнең дә барыбызны
да төрекләр дип атавын билгеләп үтик «Төркия җөмһүрияте» дигән исем, мә1ънәсе буенча,
урысның «Тюркская респуб- ликамсына тәңгәл килә. Урыс теленә «тюрк» һәм «турок»
төшенчәләренең кайчан һәм кем тарафыннан кертелүе тарихына тукталмыйбыз инде. Бары тик
шуны әйтеп үтәргә кирәк, асылда ул «бүлгәлә һәм хакимлек ит» сәясәтенең чагылышы булып
гора Тел чаралары аша шундый фикер үткәрелә ки, төрек, татар, казакь. үзбәк- төрле
милләтләр. Шулай итеп, төрек милләте—бөтен төркиләрнең берлеге, ә төрек теле — бөтен
бүгенге көндә татар, казакъ, үзбәк һәм башка «телләр» буларак билгеле төрки
диалектларының, төгәлрәк итеп әйткәндә, аларның иске вариантларының — иске татар, иске
казакъ, иске үзбәк һ. б. синтезы. Шушы принципиаль нәтиҗәдән аңлашылганча. Төркиядә
татарларның күпме булуы турындагы сорау төпле түгел. Сүз бары тик. нәкъ Израильдәге сәвит
яһүдиләре кебек, күптән түгел шунда барып урнашкан һәм гомумтөрек байлыкларын үзләш-
тереп өлгермәгән якташларыбызның саны турында гына булырга мөмкин Сәвит иленнән
киткән яһүдиләр дә беренче вакытта аерылып торалар икән Ф Хәким- җанов китергән саннар
буенча. 1917 елга кадәр Анадолуга качкан татарларның күпчелеге этник төркем үзаңыннан
арынып, гомумэтник үзаңны үзләштергән.
Төркиядә яшәүче татарларның тормышлары белән танышу, очрашу һәм сөйләшүләр шуны
күрсәтә ки. аларны тел һәм мәдәният проблемалары борчымый. Алар бары тик Рәсәй төрекләре
өчен генә хас Төркиядә бу турыда белмиләр дә Татар төрекләре төрек, яг ьни ата-бабалары
телендә сөйләшәләр, аларның гореф-гадәтләре буенча яшиләр Төрек теле (укы: иске татар
теле) - - аларнын туган теле. Соңгы елларда тарихи Ватаннары белән үзара бәйләнешләр киңәю
йогынтысында татарлар үзләренең оешмаларын төзиләр Безгә ике берләшмә билгеле.
Истанбулда Идел-Урал төрекләренең мәдәният һәм ярдәмләшү җәмгыяте бар. Аны Синан
әфәнде Отрав җитәкли Оешма әгъзалары үзләренең төп бурычларын Татарстанга
мөстәкыйльлек яулап алуда, анда яшәүче халыкның телен һәм мәдәниятегг торгызуда
һәрьяклап ярдәм итүдә күрәләр Алар Татарстан Президентының Төркия җөмһүриятенә
визитын тормышка ашыруда зур ярдәм күрсәттеләр. Рәсәй татарлары, ял көннәрендә бергә
җыелып, үзләренең туган телләрендә сөйләшергә мөмкинлек тапканга шатланалар. Туган тел
гурын-
да балаларына аз гына булса да мәгълүмат бирү өчен, аларны якшәмбе мәктәпләренә илтәләр,
Туган тел моңнарын ишеткәч, анда җыелучы кешеләрнең күзләренә яшь тула Менә шундый
очрашулардан соң. чарасызлыктан, кәйсезлектән күңелдә авыр тәэсир кала. Милләтебезнең
урыс, христиан массасында эреп баруын күрү бик кызганыч ич.
Синаи әфәнде Отрав оешмасының җыелышлары иң якын туганнар җыелган зур бер
бәйрәмне хәтерләтәләр. Анда Рәсәйдәге татарларның тормышы турындагы хәбәрләр тыңлана
Чәй янында сүз. нигездә, экономик проблемалар турында бара Тарихи Ватан белән
элемтәләрне ничек итеп киңәйтергә’’ Татарстанда товарлар белән сату-алуны ничек җайга
салырга? Базар мөнәсәбәтләренә күчеп барган җөмһүрияткә чит илләрдән акча кирәк. Анда
күп акчалар тотып тәвәккәлләргә буламы соң? Татар төрекләрен бүгенге көндә менә шундый
сораулар борчый Шушы проблемаларны чишү өчен Төркиядәге татарларның мәркәзе булган
Искешәһәрдә 1992 елның 2 январенда Казан Мәдәният җәмгыяте төзелә Аңа нигез салучылар
булып Чифтеләр илчәсенең Османия авылы кешеләре санала.
Авыл картларының сөйләүләре буенча, аларның әти-бабалары Анадолуга Урал
якларыннан килеп урнашканнар Урал (Җаск) елгасының исеме белән бәйләнгән күп кенә
фамилияләр моны исбатлыйлар «ЦАҮИК». «ЦАҮИКИИ». «ЦАҮИКДАН» һ. б Авыл урнашкан
урын Ырынбур панорамасын хәтерләтә Авыл калкулыкта ята. шуңа күрә аның элекке исеме дә
«Куруһүйүк». ягъни «Коры калкулык» дип атала. Табигать шартлары да бик охшаш. Җәй көне
монда коры һәм эссе, кышларын исә. бик кырыс, суык була. Яшьләр авылдан шәһәргә күчеп
китә. Илчәдә беренчеләрдән булып ачылган башлангыч мәктәптә бары гик ике укытучы гына
эшли. Статистика буенча. 1985 елда авылда 249 кеше яшәгән, бүгенге көндә аннан да азрак.
Бик матур мәчет эшли. Өйләр тыштан ялтырамый, әмма эчләре гүзәл. Авыл үзенең
төрекмәннәрдә булмаган мунчалары белән танылган була. Хәзерге вакытта бер генә мунча
калган Татар булган җирдә ызгыш-талаш Авылдашлар ике төркемгә бүленгән хәзерге мухтар
(авыл башлыгы) Йөзҗан Яфай яклы кешеләр һәм аңа каршылар.
Казан җәмгыяте эчендә дә төрле каршылыклар бар Турыдан-туры күрешүләр күрсәткәнчә,
бу җәмгыятьтә иҗтимагый-сәяси карашлары буенча якын кешеләр җыелган. Күпчелек
татарлар бу берләшмәләр турында беләләр, ләкин аларнын эшчәнлегендә катнашмыйлар.
Төркиядә милли проблема юк. бөтенләй башка тел гаиләсенә караган көрдләр һәм төрек
массасы арасында аңлашылмаучанлык кына бар Икътисади һәм иҗтимагый-сәяси
проблемаларны хәл итү өчен гражданнар анда төрле оешмалар төзиләр Татарлардан чыккан
кешеләр төрле сәяси партияләрдә торалар, күп очракларда алар капма-каршы максатны күздә
тоталар.
Искешәһәрдә! е киемнәр кибетенең хуҗасы Абдулла Яваш миңа бик кызыклы тарих
сойләде. 1982 елда аның әтисе ниндидер могҗиза ярдәмендә СССРга килеп чыга. Ырынбур
өлкәсендә!е туган авылын эзләп таба, анда кардәшләре белән очраша Шул хәлләрдән соң,
авылда КГБ хезмәткәрләре еш күренә башлый Алар Абдулланың туганнарын милләтчелектә,
төркичелектә, төрек бозкуртлары («күк бүреләр») белән элемтәләр урнаштыруда. Ырынбурны
Төркиятә кушу планнары эшләүдә гаеплиләр. Иң кызыгы шунда ки. төрекләрнең яшерен
полициясе— МИТ тарафыннан Абдулланың әтисе дә эзәрлекләнә «Күләгә кебек артыннан
йөриләр иде», ди ул бу хакта исенә төшереп
— Әллә сездә дә милли билгеләр буенча эзәрлекләүләр бармы’’ дип сорамыйча булдыра
алмадым Чыннан да. бу елларда КПСС Төркия коммунистларын бик юмарт финанслый, шул
акча! а алар төрле тәртипсезлекләр оештыралар. шәһәр һәм авылларда башка карашта торган
кешеләрне кыйныйлар Илдә курку мохите тудырыла. Мәскәүдә партия җитәкчеләре властька
коммунистлар килүен һәм Торкиянең «социалистик ла!ерыа» кушылуын көттеләр. Аңлашыла
ки. СССР белән һәр элемтә бу болганчык елларда төрек властьларында шик тудыра 30 нчы
еллар ахырыннан Казан төрекләре Союздагы туганнары белән хат алышу мөмкинлегеннән дә
мәхрүм ителәләр.
Бүген инде мондый коточкыч нәрсәләр артта калды Төркиядәге татарлар өчен бернинди
үзенчәлекле проблемалар юк Алар үзләрен төрек халкының аеры лмас бер өлеше итеп карап,
аның шатлыклары һәм мәшәкатьләре белән яшиләр Искешәһәрдә канализация системасы
үткәрә башладылар, элек ул анда юк иде Шәһәр урамнарында!ы күп урыннар казылу
уңайсьвлыклар тудыра, әлбәттә. Ьү| сн I аиләләрдо шул турыда сөйләшүләр өстенлек алып тора