ҮТКӘН ЗУРЛЫКЛАРГА КАЙТУ

Калмык халкының асыл улы Ирән- жән Хара-Дауан 1883 елда дөньяга килә. Петербургның Хәрбн-медицина ака-демиясендә белем аланнан соң ул Ма- ныч улу сында 1абиб булып эшли. 1919 елда Калмык далаларын деннкннчылар яулап ала. Революциядән соңт ы мәхшәргә түзә алмыйча, ул эмш рациягә китә. Югос.тавиядә яшәп, шунда монгол та-рихы белән шөгыльләнә башлый.
Хара-Дауан Чыңгыз ханның (1227— 1927) үлеменә 700 ел гулу! а багышлан монография яза. Моңа кадәр Ау руна һәм урыс галимнәре 1арафыинан берьяклы гына өйрәнелгән тарихка ул. шул чорның сәяси, мәдәни биеклегеннән торып. объектив бәя бирүне үз алдына максат игеп куя.
«Бөтендөнья зарихында җуелмас эз калдырган монголлар һәм аның бөек юлбашчысы турында соңгы чорларга кадәр тар даирәдәге ориент алистлар гына кызыксынып килде. Урыс тарихында аерым бер урын тоткан монгол чорына артык HI ьгибар бирелмәде. Бу дәвер конлекче тарихчылар очен «буш» бер дәвер булып килде. Югыйсә бит нәкъ шушы дәвердән, ана карыныннан чыккан кебек, Мәскәү Русе яралды»,— дип яза ул.
Ирәнҗән Хара-Дауан үз чиратында совет кешесенә билгеле булма) ан күп кенә чит ил чыганакларын өйрәнә. Милләте белән калмык буларак, монгол тарихы. Азия, Шәрекь. Боек Дала халыкларының язмышы анын йөрәгенә якын. Туган иленнән еракта ул. гасырларны кичеп, тарих төпкеленә, ата-бабаларның үткән юлына, учак урыннарына канга. Канлы моһер сугььп ан катлаулы чорлардан ул Чыңгыз хан—бөек җиһашир образын аралап ала һәм анын мәртәбәсен кырыс заманнар фонында сурәтләп бирә. Чынгыз хан — аклауга да. каралту.тарга да мохтаҗ каһарман түгел. Ул—Тәңре тарафыннан шулай яратылган. Кешелек сәхнәсендә ана нәкъ менә шушындый тәхет-язмыш бирелгән. Чын )арнхчы үткән замаш а үчле караштан чыгып түгел, ә салкын акыл, олпат сабырлык белән бәя бирер) ә тиеш. Ирәнҗән Хара-Дауан. бу җәһәттән кара) анда, күпләргә үрнәк булырлык. Кыз) аныч, бу хезмәтен катка) эшләргә, газын да бае)ырга анын вакыгы булма) ан. Китап «Чшпнс хан как полководец и его наследие» дигән исемлә Бе.прадга 1929 елда урыс телендә басылып чыга. 1942 елда чит нл туфрагында Хара-Дауан дөнья куя.
Иң моһнме шул: без моңа кадәр Мә- скәү күзлегеннән торып кына тарих ка-пкасына «туп кертү) ә» күнегеп яшәдек, хәзер инде менә ( аран ягыннан «типкәнне» карап карыйк. ягьнн Шәрекь зыялылары )арафыннан язылган хезмәтләрне дә укып бәя бирик.Дөресен әйтик, без Юнан, Рим, Москву доверено караган могьлүмаз.зарны күбрәк беләбез. тарихта бернин.ш эз калдырмаган, эшчән, зскләре чамалы король. панналарның, хәтта аларнын сөяркәләре исемнәрен хәтерлибез, ә үзебезнең аза-бабалар язмышына караган чорлар, аннан-моннан з ына йолкынып, эзлексез языла килде. Тарихны эзлекле өйрәнү өчен анын чишмә башына зошәрз ә, дисбе кебек, бер җепкә тезеп карый белү сорала. Шул чакза I ына тарих үзенен яшерен сереп-доз асын ача. бибаһә мнрас-хәзинә сакланган мәгарәләрнең ачкыч-зылсы- мызз бирә.
Ә безнең чишмәбезнең бер зармазы- нда мәһабәт кыя булып Чыңгыз хан, анын варислары, баһадирлар юра. Алар әмереннән дөнья, гасырлар хәрәкәткә килгән. Шунзя белми зорын, без мен еллык зарнхыбызньз гадел аңлау һәм кабул игү биеклегенә ирешә алмая- чакбы з.
Менә зпуларны искәр з ә бу кадерле хезмәт...
Дөньяда хакыйкатькә якын шу ндый сүз йөри: Чыңгыз хан турында яззазз кеше озак язнәми. диләр. Ирәнжәп Ха- ра-Дауан, көчле шәхес буларак, зомерен кыскарту исәбенә булса да, бу олы эшкә тотынган. Шунысын да искәртик: урыс галимнәре зарихны берьяклы, үз сәяси-иҗтимагын кү злегеннән чыгып, ялгап дазз сөремендә язсалар. Ирәнжәзз Хара-Дауазз исә монголларга кан-кар- дәш милләт вәкиле буларак, шулай ук кайчакларда ар зык хис-тәэснрзә бирелеп ала. Ләкин ул барыбер күрәләтә ялганлау юлына басмый. Ни генә булмасын. анызз бу хезмәте татар-монз ол тарихындагы шушы чорза з адел бәя бирүдә урталыкны табарга ярдәм итәчәк.
Ирәнжәзз Хара-Дауаннызз бу олуз хезмәтен мнзз бик мавыз ып тәрҗемә кылдым, һәм ул якын киләчәктә китап булып дөнья күрер дизз өметләнәм. Ә журнал укучыларына шушы әсәрнезз бер бүлеген — Чызн ы з хазз варисларының Ауру паз а яу сәфәрен чаз ылдырз азз өле-шен тәкъдим итәбез.