ЯҢА ТАБЫШЛАР

Татарстан китап нәшрияты 1994 елда байтак кына кызык /ы китап tap һәм альбомнар чыгарырга планлаштыра Шу лардан иң-иң кызыклылары минемчә, матур бизәлешле итеп эшләнгән «Идегәй» дастаны Кол Галинең «Йосыф кыйссасы». Гаяз Исхакыйның «Остазбикә» повесть/ бг /ыр Габде t- барый Батталның «Казан терекләре» хезмәте дә Казан төбәге татар-ларының килеп чыгуы белән кызыксынучыларны битараф калдырмастыр могаен Элек берничә мәртәбә Төркиядә нәшер ите /гәп ул хезмәт, ниһаять үз җирлегебездә донья күрәчәк Чөнки элек «буржуаз тарихчы» һәм «милләтче» тамгаларын йөрткән Габделбарый Батта i исеме дә уз арабызга кайта
Китап нәшриятының тагын бер кү-ркәм эше — танылган шагыйрь һәм могтәбәр җәмәгать эшлеклесс, мәгълүм «Вакыт» газетасы белән «Шура» журналының һәм «Вакыт» китап нәш-риятының нәшире һәм татар халкының олуг шагыйре бул!ан Закир әфәнде Рә- миев-Дәрдемәндкә багышланган аль-бомыдыр Ул альбом шагыйрь тууының 135 еллыгына багышланган бүләкләрнең зурысы булырга тиеш. Күләме һәм сыйфа ты белән ул хезмәт 1986 елда Татарстан китап нәшрияты тарафыннан Габдулла Тукайга багышлап чыгарылган альбом чамасындарак булыр дип күзаллана. Дәрдемәндкә һәм аның чордашларына, кардәшләренә, балаларына бәйле байтак кына борынгы фотоларны (алар алтмышка якын) Оренбургта яшәүче, журнал укучыла-рына аерым мәкалә һәм очерклары бу-енча яхшы ук таныш булган Мәдинә апа Рәхимкулова туплаган Дөресен әйткәндә, мондый изге >шкә без бик соң тотындык, билгеле Дәрдемәндкә һәм аның якыннарына багышланган байтак кына фотолар инде югалганнар да Мәсәлән, минем үземдә Дәрдсмәнднсн corn ы көннәрендә төшкән бер фотосу- рәтеннән алынган зәгыйфь кенә копия бар Аны җитмешенче еллар башында миңа Түбән Таг ил каласыннан Фәрзанә апа җибәргән иде Анын атасы Камал Әдеһәмов Рәмиевләрнең бер прииска- сында баш белгеч булган (Әдеһәмов- лар шулай ук Юлык авылы кешеләре, шагыйрьнең якташлары) Гасыр башы- ндарак туган Фәрзанә әби, мөгаен, инде дөньяда юкгыр һәм. мөгаен, анын карамагындагы фоторәсемнәр. истәлекле язмалар да юкка чыккандыр. Заманабыз шуңа бара, балалар, онык тар ата-баба мирасын күп очракта белергә, сакларга теләмиләр. Чөнки үз милли мирасларын белмиләр (һәрхәлдә. 1988 елда Юлык авылында булгандагы сөйләшүләрдән сон күңелдә шундый- рак фикер туган иде) Уралның. Урта Азиянең кайбер шәһәрләрендә, әлбәттә, әле андый мирасыбыз булырг а, сакланырга мөмкин Тик а тарны тупла- учыларыбыз. Мәдинә апа Рәхимкулова кебек эзләнүчеләрсбез дә җитенкерәми шул әле Ярый, болары сүз уңаенда туган ачынулы фикерләр генә.
Бүген без «Казан утлары» журналы укучыларына Мәдинә апа туплаган һәм минем шәхси архивымда сакланган кайбер рәсемнәрне тәкъдим итәчәкбез. Алар арасында әдәбият сөючеләргә генә түгел, әдәбият галимнәренең дә күпчелегенә таныш булмаган байтак кына шаһитнамәләр бар. безнеңчә
Әйгнк. бүгенгәчә матбугат га ба-сылган бер генә хезмәт гә дә дип әйтер-лек Дәрдемәнднек чиг илдәге сәяхәтләре тәфсилләп язылмый Чопки анын кайларда һәм кемнәр белән йөргәнлеген әтрафлы тикшерүче булмады кебек Дөресен генә әйткәндә, кайберәү гәр хәтта Шакир Рәмиев белән Закир Рә- миевнен тормыш юлына караган мәгълүматларны да бутап күрсәткәлн- ләр Әйгнк. Шакир Рәмиевнсн Европа буйлап сәяхәтен Закир Рәмиев-Дәпде- мәндкә «аудару» очраклары бар Ша
кир Рәмиев узган гасыр азагында Ев-ропаның байтак илләрендә була, ике атна чамасы Парижда яши — Бөтендөнья промышленность күргәзмәсе белән таныша. Лиын тылмачы сыйфатында бу сәяхәттә булачак әдип Фатих Кәри- ми дә катнаша. Ул Төркиянең Дәүләт хезмәткәрләрен әзерләүче институтында укыганда француз телен яхшы үз-ләштергән була.
Закир Рәмиев-Дәрдемәнднен яшь-легендә Истанбулда ике ел чамасы укыганлыгы күпләребезгә мәгълүм. Ә менә 1914 елның язында аның шулай ук ярты Европаны гизеп, күп илләр белән танышып йөргәнлеге билгесез диярлек. (Аңа чаклы да шагыйрьнең Германиядә булуы ихтимал. Әмма үз шәхесен күпертеп күрсәтергә күнекмәгән Дәрдемәнднең тыйнаклыгы сәбәпле. бу мәсьәлә ачыкланмаган килеш кала).
1914 ел сәяхәтенә Дәрдемәнд бик ишле гаилә белән кузгала. Бу сәфәрендә аны элекке Сорбонна университеты шәкерте, бик тә мәгълүм җәмәгать эш- лсклесе Садри Максуди (1879 1959) озатып йөри Ул шагыйрьнең тылмачы гына түгел, билгеле. Бердән фикердәш. иптәш. Икесе дә Икенче Дәүләт думасы депутатлары Икенчедән кияү кеше. Шакирның Камилә исемле кызының ире дә бит Сәфәрләренең ике максаты була: беренчесе чит-ят дөнья белән якыннанрак танышу булса, икенчесе — буй җитеп килүче ике егетне. Оренбургтагы «Хөсәения» мәдрәсә-сеннән соң шәһәрнең реальное учили-щесында белем һәм һөнәр үзләштергән кече Рәмиевләрне Бельгиянең Льеж шәһәрендәге институтына укырга ур-наштыру. Укучыга тәкъдим ителгән бе-ренче фотода шул вакыйга сурәтләнә. Фото Льеж шәһәрендә төшерелгән.
Искәндәр Закир улы Рәмиев бу вакытта инде Германиядә укып инже-нерлык дипломы алган була. Ләкин Гариф белән Әхәт өчен бу сәяхәт бик фаҗигале тәмамлана: тиздән Беренче Бөтендөнья сугышы башланып китә дә. алар илләреннән, туганнарыннан бүленеп калалар. Соңыннан Гариф Рә- миевнең Төркнягә һәм Финляндиягә барып урнашуы, 1978 елда Италиядә
X п ы рәттә көрси һәм урындыкларда утыралар (уңнан—сулга) Закир Рәми- св-Дәрдемәпд. Камилә Рәмиева-Мак- суди. Зәйнәп Закир кызы Рәмиева-Вә-
лисва. Әхәт Шакир улы Рәмиев Ба-сканнар: Садри Максуди. Гариф Закир улы Рәмиев. Искәндәр Зариф улы Рә-миев.
вафаI булганлыгы мәгълүм. Аларны. мөгаен, элегрәк Төркиягә Садри Ма- ксуди белән Камилә алып киткәннәрдер
Шушы ук сәяхәтнең дәвамын гас- вир иткән икенче фото Рим шәһәрендә, Ватикан мәхәлләсе алдындагы бер мәйданда алдырылган булырга тиеш Анда дүрт кешене күрәбез (уннан сулга): Закир Рәмиев-Дәрде- мәнд. Зәйнәп. Камилә һәм Садри Ма- ксуди басып төшкәннәр « Вакыт» газетасында кыскача хәбәр ителгәнчә, ди Мәдинә апа Рәхнмкулова, шагыйрь шушы сәяхәт вакытында католиклар диненен башлыгы Рим лапасы белән очрашып та сөйләшкән икән. Ягъни, папа аны. зур дәүләтнең бер могтәбәр эшлеклесе һәм мөхәррире сыйфатында кабул нгкән
◄
Оченчс рәсемдә шагыйрьнең АЛГЫНЫ. глеккеге Оренбург губернасы төбәгендә берничә кызлар мәктәбе ачкан һәм тоткан Мәһүбә Мостафа кыгы Бо- рнаева-Рәмнсва
163
II

Җиденче рәсемдә шагыйрьнең 1918 ел февралендә Орск шәһәренә күчеп кайткач яшәгән йорты күренеше. Ул йорт иске шәһәрнең үзәгендә, хәзерге көндәге Совет урамында иде «Орский рабочий» газетасының типографиясен киңәйткән ы сиксәненче еллар уртасында җимерелде Бу йорт шагыйрьнең кайнатасы Мостафа Бор- наевныкы була Аста ике бертуган Бо- рнаевларнын кибетләре, өстә яшәү урыннары Шагыйрь гаиләсе монда ике ел чамасы яши (Абду t.ta Исэнпа- <•« фотосы >
Сигезенче рәсемдә Дәрдсмәнд- нең 1аиләсе coin ы кышын чыккан һәм 1921 елның азагынача яшәгән йорт 1989 елда алынган рәсем. Иске шәһәрнең (Орск) Урал елгасы янәшәсендәге бер тыкрык башыннан икенче йорт. Шлыйрь аны ике-өч елга дип арендага алып гора (хуҗалары Муснннар ул елларда бер казачий авылга китеп, кибет |<>| | lap). Әлбәттә. Дәрдемәнд бу шә
һәрдә бөтенләй төпләнеп калырга уй-ламаган. Оренбургтагы топ йортына кайтып гомер кичерү турында хыял лантан Анда аның эш бүлмәсе, бик зур китапханәсе кала бит. Ул аларны Орск шәһәренә күчерми. Оренбург картлары сөйләвенчә, авыр сугыш елларында бу китапханәне шул йортта яшәүчеләр мичкә ягалар. Чөнки кышлар бик суык килә, утынга кыйммәтчелек була