МӨСТӘКЫЙЛЬЛЕККӘ ТАТАРСТАННЫҢ ҮЗ ЮЛЫ

1993 с 1111.111 2—6 икабрсн тә Хмсрика Кушма 111 iai ларының башка тасы KUIIIHIII ion III.III «pen i.i Горки халыкларның III конференциясе буалы. Конференция! ә юрки халыклар яшәгән 20 тән артык тәүлә) вәкилләре ки п .ж ите.
by ни ары форум та laiapcraii IOI ары ( овны Рәнсенен беренче урынбасары Зилә ханым Валиева ia катнашып, конференция исеменә I a iape■ ан Республикасы Президенты Мшиимер Ш.мёмиев һәм Кһары Совет Рәисе Фарш Мо- ХӘММӘ1Н1И1ШЫЦ i.-oi iax хатын laiiiiibipibi. Ул анта «Мөстәкыйльлеккә laiap- С1анныц у I юлы» IHI..H юк.тад белән чьи ыш ясады.
I үбәп ю укучыларыбыз игыибарына шул локла тны >әкь тнм итәбез.
ламенты Рәисе Фәрит Мөхәммәтшиннан кайнар сәламнәр а лын килдем Ышанам ки. демократик Америка җирендәге бу очрашу үзебезне борчыган мәсьәләләрне ypraia салып сой төшү эзсез үтмәс, төрки халыкларның дөнья күләмендә берләшүенә, туплануына сәбәпче булыр
Безнсн бу жысныбыз яңа заман күренеше 1985 елда тлекксге СССРда баш таш ан үзюргеп кору сәясәте, тоталитар режимның җимерелә башлавы дөньяның бүленешен ү згәрт тс Яңа таманның кыенлыклары элекке СССР ха чыкларына зур сынау булса ы. бу үзт эрешләрнең гомумән алганда, у най якларын да танымыйча булмый Менә шушы таманда элек бср-берсснә каршы юрган ха тык тар һәм дәүләт т.тр дуслаша, якынлаша башладылар Яңа бәйсез горки дәүләтләр төзелеп, у т язмыш тарын үзләре хәл ию башлады Шушы дәүләтләр арасында Татарстан Республикасы да бар икәнлете бу форумда катнашучыларга мәгълүмдер
Татарстан горки халык тар апасында лаеклы урын тоткан татар халкының тарихи Ватаны. У т элеккеге СССР һәм Россиядә яшәүче җиде миллионлы татар халкының рухи мәркәзе тенә түгел, мәдәният, сәясәт һәм икътисад өлкәләрендә рет ионнарга тәэсир итүче көч гә.
Татарстан Республикасы борынгы төрки дәүләт Идел буендагы Боек Бот- гарның. Алгып Урд.шын һәм Казан ханлыгының хәзерге варисы булып тора
Республика халкының күпче тетеп төрки халыклар татарлар, чувашлар, башкортлар һәм башка туганнарыбыз тәшкил итә. Шулай итеп. Татарстан төрки дөньямын аерылгысыз бер өлеше ул
Шул ук вакытта аның бүгенге хәле яңа төзелгән бәйсез төрки дәүләтләрдән шактый аерыла Экономик, фәнни, интеллектуаль мөмкинлекләребез зур булса да, дәүләт буларак терелү, аякка басу зур кыенлыклар аша бара.
СССРдагы һәм Россиядәге элекке автономияле республикалардан беренче булып Татарстан 1990 елның августында үзенең дәүләт суверенитеты зурында Декларация кабул итте һәм менә инде өч ел буена республика демократик юл һәм хокукый ысуллар белән эзлекле рәвештә үзенең дәүләтчелеген ныгыта: 1992 елның мартында үткәрелгән референдумда Татарстан халкы тагын бер кат үзенең ихтыярын раслады; шул ук елны Татарстанның суверен дәүләт икәнлеген раслаган Конституция кабул ителде; Россия белән үзара мөнәсәбәтләр хакында дәүләт һәм хөкүмәт югарылыгында сөйләшүләр алып барыла, килешүләр төзелә
Шулай итеп. Татарстан Россиянең федератив дәүләт төзелешендә реаль сәяси реформа үткәрүенә йогынты ясарга тырыша, үзара мөнәсәбәтләрне яңача коруның конструктив юлларын тәкъдим итә. Татарстан позициясенең хаклылыгын сентябрь аенда федерализм мәсьәләләренә багышлап Казанда үткәрелгән халыкара конференциядә катнашучы дөньякүләм абруйлы сәясәтчеләр һәм галимнәр таныдылар.
Кызганычка каршы. Россия Федерациясенең яңа Конституциясе проектында республикалар суверенлыгы һәм чын федерация, милләтләрнең һәм халыкларның үзбилгеләнү хокукы кире казыла Шулай итеп, горки дөньянын бер өлеше булган Татарстан. Башкортстан. Якутия-Саха. Чувашия һәм башка республикаларның мөстәкыйльлеге куркыныч астында калды
Менә шушы шактый катлаулы шартларда Татарстан үзе сайлаган юлдан тайпылмый. Татарстан парламенты Россия Конституциясе проектына аерым мөнәсәбәт белдергән карар кабул итте. Халыкнын күпчелеге Россияне унитар дәүләт, үзәкләштерелгән империя итеп калдыруга каршы чыга. Милләтләрне, республикаларны элеккедән дә хокуксызрак калдыру Татарстанда гына түгел, башка милли республикаларда да зур борчылу уята. Кызганычка каршы. Көнбатыш илләре республикаларның суверенльп ын юкка чыгаруны Россиядә демократия үсеше дип бәялиләр. Ә чынлыкта исә бу гамәлнең Россия киләчәгенә дә. демократиягә дә. дөнья иминлегенә дә зур зыян китерүе ихтимал.
Менә шуңа күрә Татарстан парламенты республикабыз Конституциясенең 61 маддәсен Россия Конституциясе эчтәлегенә кертергә тәкъдим итте. Ә анда болай дип әйтелә: «Татарстан Республикасы Россия белән вәкаләтләрен һәм ике якка да караган эшләрне тапшырышу турындагы Килешү нигезендә ассоциацияләш- кән суверен дәүләт, халыкара хокук субъекты».
Безнең терәгебез һәм ышанычыбыз нәрсәдә соң? Беренчедән, хакыйкатьнең безнең якта булуы, республика халкы аңында дәүләтчелек идеясенең борынгыдан яшәп килүе; икенчедән. Татарстанның экономик, технологик потенциалы, җир асты һәм жир өсте байлыкларының муллыгы, интеллектуаль көчләрнең һәм кадрларның югары әзерлеге, өченчедән. Татарстанның эчке һәм тышкы политикасы кешеләрнең һәм халыкларның уртак мәнфәгатьләрен яклаута юнәлдерелә. Республикада төрле милләт вәкилләренә тигезлек гарантияләнә, шул ук вакытта татар халкының милли үсеше өчен кирәкле шартлар тудырыла Татарстанда татар һәм рус телләре тигез хокуклы дәүләт телләре дип танылды. Хәзер ике теллелек программасы буенча яшь буынны тәрбияләү өчен шартлар тудырыла. Сәяси партияләрнең, җәмгыятьләрнең хәтта рәсми хакимияткә оппозициядә булганнарының да. газета яисә журналларның цензурага куелганы яки тыелганы юк.
Кайвакыт Татарстан сәясәтен сепаратизм итеп, реформаларга каршы итеп күрсәтер! ә тырышалар. Республикадагы стабильлек һәм тормыш дәрәҗәсенең чагыштырмача югары булуына -коммунизм утравы» дип ярлык тагарга маташалар. Чынлыкта исә бу Татарстанның мөстәкыйльлек юлыннан баруына тискәре мөнәсәбәт тудыру өчен эшләнә. Нәкъ шул ук максат белән кайвакыт Татарстанның мөстәкыйльлеген ислам радикализмы тәэсире дип куркытканнары да искә төшә.
Без хосусыйлаштыру, икътисади реформалар ягында. Россия федерациясе һәм аның өлкәләре белән бергәләп башкарган экономик программаларыбы з кимеми, ә киресенчә, арта бара Татарстан Россия белән бер үк экономик мохиттә яши. Соңгы бер ел эчендә генә дә Россия һәм Татарстан хокумәтләре арасында нефть табу, милек, мәгариф, экология мәсьәләләре буенча килешүләр төзелде. Суверенлыкны без Россиягә керү яки чыгу дип кенә аңлатмыйбыз. Мөстәкыйль булу элекке империя үзәгенә — Мәскәүгә дә. беркемгә дә буйсынмыйча үз ирегебез белән берләшеп, кирәк булса вәкаләтләр алмашып, хезмәттәшлек итү дип саныйбыз
Хосусыйлаштыру, ирекле икътисад, базар мөнәсәбәтләре үзәкләштерүдән азат булган шартлар таләп итәләр. Гомумән әйткәндә. Татарстан икътисади һәм сәяси реформалар үткәргәндә элекке СССРнын башка төбәкләре өчен үрнәк булырлык кануннар чыгарырга, аларны гамәлдә кулланырга тырыша
Татарсганныи бөйсезлеге башка илләр белән икътисади, мәдәни бәйләнешләрне чикләүне түгел, ә киресенчә, аларны киңәйтүне күздә тота. Хәзер Россия һәм аның регионнары белән экономик хезмәттәшлек бермә-бер арта бара Ләкин Татарстанның икътисад, фән, мәдәният, мәгърифәт өлкәләрендә хезмәттәшлек итүе тигез хокуклылык ни1езендә үз ихтыяры белән алып барылырга тиеш
Татарстан мәнфәгатьләреннән чыгып, без Көнбагыштагы һәм Көнчыгыштагы төрле илләр, фирмалар белән зур күләмле уртак программалар төзибез. Безнең төп партнерларыбыз — Германия. Америка Кушма Штатлары. Англия. Италия, шулай ук. Япония. Көньяк Корея һәм. әлбәттә. Төркия фирмалары Татарсганныи чиг илләр белән турыдан-туры багланышлары һәр ике якның мәнфәгатьләренә җавап бирә һәм. экспертлар әйтүенчә, аларнын киләчәктә нәтиҗәлерәк һәм киңрәк булуына Татарстанда уңайлы шартлар җитәрлек.
Татарсганныи Төркия белән элемтәләре аеруча нык үсә. Төркия-Татарстан уртак ширкәтләре уңышлы эшли, бергәләп газета-журнал, китаплар чыгару юлга салына, укучы яшьләр алышу башланып китте, Татарстанда төрек уку йорт тары ачыла, телевизион тапшырулар күрсәтелә Казан белән Төркия арасында һава күпере юрган саен җанлырак була бара Бу эшләрдә Төркиянең мәрхүм Президенты Тургут Озалнын игелекле хезмәтен билгеләп үтәргә кирәк Ул ике тапкыр Татарстан Президенты Минтимер Шаймиев белән очрашып, ике ил арасындагы менәсәбәтләрнсң үсүенә юл салып калдырды Төркия Президенты Сөләйман Демирель шушы мөнәсәбәтләрнең татын да киңрәк колач белән үсүенә һәм киңәюенә гарантия булып торыр дип ышанабыз.
Татарстанның ишекләре бөтен илләргә дә ачык Без яңа төзелгән бәйсез төрки дәүләтләр белән багланышларга да яхшы карыйбыз Бакуда һәм Ташкентта рәсми вәкилчелегебез бар. Казакъстан, Кыргызстан. Төрекмәнедәй белән дә хезмәттәшлек, үзара дуельгк яхшыра бара
Шул ук вакытта бәйсезлеккә ирешкән дәүләтләр тарафыннан Татарстанны татгу. бертигез итеп санау сизелми. Әлбәттә, халыкара хокук нормалары. Россия белән бәйләнешләр факторы барлыгын айларга була
Ләкин без дә халыкара хокук нормаларын хөрмәт итәбез. Россияне без дә Берләшкән Милләт тәр Оешмасының, халыкара бердәмлекнең абруйлы әгъзасы буларак таныйбыз Иргәме-сонмы Татарстан-Россия мөнәсәбәтләре, рәсми килешү нигезендә, дәүләтара мөнәсәбәтләргә әйләнәчәк. Шуңа күрә төрки дәүләтләрнең Татарстанны танырга ашыкмавы, хәтта гуманитар мәсьәләләр буенча да Татарстан белән уртак эшләрне Россия аркылы башкаруы төрки халыкларның терелүенә зыян китерә
Без бер юнәлештә дә каршылыклар яки дошманлык эзләмибез, ә уртак мәнфәгатьләр һәм уртак проблемаларны чишәргә омтылабыз
Шул ук Россиядә 4 S миллион гагар, шактый зур сандагы башка төрки халыклар яши Россия төркиләрен тергезү буенча без Россиянен Милләтләр Комитеты белән берлектә ноябрь аенда махсус кинәшмә үткәрдек Менә шул җыенда бн исләп үтелгәнчә. Россия өлкәләрендә яшәүче татарларны дәрес.гектар. кадрлар белән тәэмин итү. мәдәни хезмәт күрсәтү өчен Татарстан бик күп миллион сум акча сарыф итә Бу чыт ымнарны Россия безгә кайтарырга, ә мәгърифәт, мәдәният эшләрен бергәләп күтәрергә тиеш дип саныйбыз Мондый проблемалар буенча башка төрки дәүләтләр дә кардәшләребез яшәгән илләр белән, шу т исәптән Татарстан белән һәм Россия белән махсус килешүләр төзесә, төркиләрнең терелүенә дә. демократияне үстерүгә дә файдалы булыр иде
Безне кайбер төрки дәүләтләрдән Татарстанга. Башкортстанга күпләп качаклар кайту проб темасы да уйландыра Без кайтучыларны кабул и тәртә, урнаштырыр! а тырышабыз Ләкин мондый фактлар төрки бердәмлекнең кайчат ын та матур хыял булып кына калуын күрсәтәләр Кардәшләр оср-бсрсен рәнҗе тм.тскә тиеш
Кыскасы, төрки гөньясының проблемалары шулкадәр күн һәм кат тау ты. аларны хәл итү өчен иҗтимагый оешмалар да. фәнни-интеллектуаль көчләр дә. дәүләт opi аннары да парламент лар да бергәләп тырышырга тиеш
Газиз кардәшләр1 Сүземнең ахырында мине бу мәртәбәле мәҗлескә чакыр-ганыгыз өчен аны оештыру чытарга чын күңелдән рәхмәт белдерәм. биредә кү тәрелгән проблемаларны якын елларда хәл итүдә уңышлар телим
Ит ътибарыг ы» өчен рәхмәт!