КУЛЪЯЗМА КИТАПЛАРДА КЕЧЕ ЖАНРЛАР

Иске кулъязма китап битләрендә һәм документларда XX гасыр башына тикле яшәп килгән кече күләмдә!е әләби жанрлар бар. Аларнын бер ишеләре бүгенге көндә шактый дәрәҗәдә мәгълүм инде, кайберләре исә әдәби жанр буларак өйрәнелмәгәннәр. Искә алынтан кече жанрны тәшкил иткән әдәби ядкярләр арасында васыятьнамәләр, ырымнар, хат ягу калыплары, китап хагимәләре /ахырлары/. төрле төрки loia.iap. табышмаклар һ.б. бар. Бу исемлектә әлеге кече жанрны барлап бетердек дитән сүз түгел. Ку.тьязма мнрасыбыт эченә керә барган саен без анын серләрен танып белүдә гирәшәрәк карарбыз.
Безнең бу кече жанрлар дип aia.iiан ә.ыбн ләүхәләр (әсәрләр) ятма әдәбия! барлыкка кн.пәнче формалашканнар. Алар төрки ыру-кабиләләр арасында |уып, шомарып җәмт ыя1Ы1ең зволишиясе белән бәйле рәвештә үсә. үмәрә килгәннәр. Мәсәлән, кулъятмаларда. ионрафик истәлекләрдә сакланып калган васыятьнамә текстларын 1ына карыйк Алар беиә ислам шис рухы белән сутарылтан хәлдә килен җиткәннәр. Ләкин васыятьнамә мирас бүлү мәсьәләсе белән бәйле документ Мирас мәсьәләсе кешеләр арасын та ислам, нәсранн (христиан), будда диннәренә к-apai анда да борыш ырак мәсьәлә. Шунлыктан юркиләр арасында 1әнре тиненә табышан чакча ук мирас мөнәсәбәтенә бәйле язылмаган васыятьнамәләр бу.пан. Алар бүтеше iaiap язма васыятьнамәләре чылбырының башы бу.паннар.
Төркиләр дәүләтләр төзеп яши башла1ач, аларнын рухи мирасына кара- I ан кече жанрлар да яна оешкан жәм1 ыять мәнфә! а1ьләренә яракланныры л- тан. Кече жанрлар татын да камилләшеп киткәннәр. Шулай ук алар та ислам тннсн кабул нгүнен тәэсирләре ачык күренә. .Мәсәлән, язма (абышмаклар сюжегында инде ислам дәү |әтләре ieoiрафиясе. ожмах. кылыч тоткан егетләр. I арәп алфавиты үрнәкләренең үзенчәлекләре, орфог рафия ia.ioaiopre һәм башка мотивлар чана ia башлый.
Кече жанр үрнәкләре кулъязма ктпапларла. аларнын баш һәм ахыргы буш битләренә теркәлеп килешәннәр. A.iapian бары төрки ырымнар системасы гына аерым җыешыклар рәвешен тә йөргәннәре мәгълүм. Бу хакта жанрларга багышлаш ан сәхифәләр тә бәян ителер.
Борынгы төрки ырымнар
орышы төрки дәверләрдән бирле килгән кече әдәби жанрпын ин бай юркемен ырым догалары тәшкил итә. Алар бүтеше көннәргә кадәр ятма һәм аны з әдәбияты үрнәкләре төсендә татар халкынын барлык этник төркемнәрендә дә сакланган Авыз иҗаты үрнәкләре булганнарының зур
Б
бер көлтәсе «Татар халык ижаты Йола һәм уен җырлары» /Казан. 1980, 33 40 бб китабына кертелгән Татар фольклорын өйрәнүче Каюм Насыйри. И М.Софийский. Һарун Йосыпов, Риф Мөхәммәтжанов. Марсель Бакиров. Флера Баязитова һ.б галимнәрнең хезмәтләрендә ырым жанрына игьгибар ителенә. Ләкин алар кулъязма үрнәкләргә тукталмыйлар.
Татар кулъязма китабы борынгы ырым үрнәкләренең XVIII - XIX гасырларда ук теркәлгән күчермәләрен саклаган. Бу хакта фәнни әдәбиятта мәгълүматлар чыкты инде.2
Соңгы елларда ырымнар теркәлгән иске кулъязма китаплар һәм ырым җыентыклары тагы да табылды. Фәнни тасвирлар язылып, алар Казанда Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты каршындагы кулъязмалар бүлеге мирасханәсе 39 коллекциясендә №№ 5001, 5002, 5003. 5004, 5005, 5006, 5121 һ. б. шифрлары белән сакланалар?
Ырым текстларына һәм кулъязмаларга анализ аларның татар халык китабында саклануының сәбәбен ача. Ырымнар искедән бирле килеп, борынгы телебез үзенчәлекләрен саклап, халыкның тормышында мөһим урын тоткан. Халык табиблары алар ярдәмендә төрле чир-сырхауларны дәвалаган. Мондый тип ырымнар татар теленең инандыру юлы белән дәвалау өлкәсендә зур кодрәткә ия булганлыгын күрсәтә. Гипноз белән дәвалаучылар бүгенге көндә дә сүзнен бөек куәтеннән киң файдаланалар бит Төрки-татар телендәге дәва ырымнарын XIX гасыр уртасында гарәптән кергән «Коръән» кәлимәләре кысрыклап чыгара Кулъязма китапларның андый үрнәкләре дә табылып, мирасханәнең 39 коллекциясендә саклана /Мәсәлән. №№ 3426, 5122 һ. б./
Гарәпчә догалыкларда инде татар телендәге чир исемнәре генә сакланган. Мәсәлән: «Баш агрыкы өчен», «Сул колак агрыкы өчен». «Уң колак агрыкы өчен», «Сул күз агрыкы өчен» һ.б.
Борынгы дәва ырымнары күз тигәннән, төрле бозулардан, сөйдергечләрдән, еланнан саклану өчен, аулау, бал кортына чактыруда кулланылганнар.
Язма ырым текстлары Татарстанда һәм Башкортстанда татарлар яшәгән районнардан табылды Аларны чагыштырып карасан, типологик, тел. образлар системасы ягыннан тикшергәндә, бер үк халыкның борынгыдан килгән мирасы икәнлеге раслана. Бу хәзинәнең башка төрки халыкларда сакланган милли вариантларын өйрәнү өчен әһәмияте зур. Алар аркылы тарихи кардәшлек ачыла Ырымнар дин тарихы, тарихи этнография һәм этник тарихка карата да чыганаклар хезмәтен үти.
Ырымнар — дин тарихы чыганагы
атар халкының дин тарихы бүгенге көнгә кадәр язылмаган Хәлбуки, бу тарих әдәбият үткән юлны өйрәнүгә дә ярдәм итәр иде. Бездә ислам диненә каршы юнәлдерелгән хезмәтләр басылгалап торды, ә бу өлкәдә тупланган объектив фәнни мирасыбыз барланмаган. Дин тарихын язу өчен беренче чиратта язма чыганаклар кирәк. Татарда ислам тарихы буенча нинди чыганаклар барлыгын тикшерү дә бик зәг ыйфь хәлдә. Әлбәттә, бу өлкәдә бай әдәби-язма мирас бар. Мирасханәбездә кулъязма «Коръән»нәр. шәригать, мантыйк, фәлсәфә, тәфсирләр, шәрехләр, рисаләләр. бәдәр сугышчылары исемлекләре. фараиз китаплары, силсиләләр һ. б. төрле темаларга караган меңләгән кулъязма һәм басма китаплар саклана, алар нигездә соңгы елларда тупландылар.
Инде Исламга кадәр булган төркиләр диненә кагылышлы чыганакларга килсәк, алар бик аз. Алар нигездә ырымнар, унике еллык календарь системалары, каргышлар, теләкләр, чалпулар һәм кайбер кара ышанулар, йолаларга кайтып кала.
Тәңре дине системасын югарыда саналып киткән чыганаклар белән археологик материал һәм кытай, монгол, төрки, иран. юнан. рум. славян телләрен-
2 Ахметзянов М И. Из опыта анализа лексики древних татарских заговоров — Сб Татарская лексика в ссмантико грамматическом аспекте Казань. 1988 98-107 битләр; Ахметзянов М И Тексты татарских языческих заклинании Со Формирование татарского литературного языка Казан. 1989. 56-61 битләр, Тонг юрау китабы Казан. 1991. 33-40 битләр Һ б
' Моннан соң кыскалык өчен бу урынны мирасханә исеме белән генә атарбыз.
Т
даге гарнхи язмалар белән бәйләнештә өйрәнгәндә мөһим фәнни ачышларга юлыгырга мөмкин
Татарның язма ырымнар системасы урта гасырларда Көнчыгыш Европага ислам һәм христиан диннәре таралганчы бу региондагы кавем-кабиләләрнең илаһи ышануларының типологик яктан бер-берсенә якын булганлыгын күрсәтү өчен татар һәм урыс чыганакларыннан мисаллар кигереп үтик
Татар дәва ырымы':
«Йите диңгезнең артында бер кара козгын бар. Борны көмеш, гырнакы аЛТЫН. Аны качан кеше бозса, бу фәләнне анда бозсын! Яман хәстә кит!»
Урыс аучылары ырымы2.
«VI. Заговор охотника на уток и гусей.
На море, на океане, на острове, на Буяне, на зеленой осоке сидит птица, всем птицам старшая и большая, а держит она грамоту исписанную, и велит она всем птицам слетаться на [такие-то М Ә.) озера и болота и велит всем птицам сидеть от утра до вечера, от утренней зари до вечерней, от ночи да полуночи. Заговаривая я. раб (такой-то М.Ә .). уток, гусей и всякую птицу ведомую и неведомую сидеть и не сходить по мой приход Мое крепкое слово во веки не нарушимо».
Тагар аучылары ырымыннан бер өзек3 4. «Төлкеләргә ау кырып куйганда әйтелгән Чүргәнчек үрелеп-чурылып ничек киләдер, һәр төрлү төлкеләр шулай килсеннәр. Әгәр төлкеләр бу фәлән йиргә килмәсә. бу төлкеләрнен яткан йирүнә. ул гырган йирүнә. баскан йирүнә именә бетерсен!..»
Китерелгән мисалларда типологик якынлык, хәтта стиль якынлыгы да бик сизелеп тора. Татар кульязмаларында «Баш авыруыннан». «Бүсер ырымы». «Йөрәк авыруыннан». «Кан агуны туктатудан». «Күз тиюдән», «Теш авыртуыннан», «Эч авыруыннан». «Җен кагылудан» һ б гөрле зәхмәтләрдән ырымнар бар.
Җыйнап әйткәндә, төрки-татар ырымнар системасы исламгача булган горки җәмгыять халкының үзен төрле явыз көчләрдән саклау. Тәңренең рәхмәтен казанып, бәхстле-уңышлы эшләр өмет итү белән сугарылган.
Ырымнар тарихи чыганак
Халкыбызның әлеге мирасы бик кызыклы гарнхи фактларны ача. Текстларда еггг кына Алтын бикәж. Алгып кораганлар образлары тасвирлана Әлеге образлар җансыз сыннарга карый Кораганлар. ягъни үлгәннәр дигән суз. ә хәзерге урыс, украин телләреггдәге курган дигән сүз борынгы төрки кабер дигән мәгыгәгәия Алтын бикәж курчак Борынгы төрки татарларда, себер татарларында әле XX гасыр башына кадәр курчакларга г абыну бу нан Гади ха гыкгл курчаклар күбесенчә киездән әвәләнгән. Бу курчак лар чирләрне дәвалау йо гасының кирәкле әсбаплары булганнар
Ырымнарда борынгы мәжүси горки алда үмәк исеме сакланган Үмәк алла кыргыз халкындагы борышы ышануларда мәгълүм. Анын исеме борышы скифлар алласы У ман га охшаш
Борышы төркиләрнең кояш турындагы төшенчәләре дә фантастик түгел Аларча. кояш диңгез эчеггә төшеп баеган һәм диңгез төбеннән чыккан Ырымнарда борынгы ант йоласы сүзе «жир кәсе» сакланган Анын гарнхи әһәмиятен XVI гасыр урыс мнниагЮрасындагы ант ритуалы күренешеннән айлап бу за4
Ырым текстларының искиткеч бай. образлы матур тел белән язылганлыгы иг ьтибарны җәлеп игә
' А х м с г з я н о в М И Из опыта анализа лексики древних татарских заговоров
IIM .... ,
1 Н.гснтьен М Магсрил гы по фольклору Груды общества изучения larap- стана Том первый Казан. 1430. 87 он г
• Л х м е г з я и о в М И Тексты татарских языческих заклинаний 58 бит
4 |>\ Х.1К1.НЫ м м г. гуманна «Татарстан» журна нагнан IW2. №№7-8) «Нәрсә у г "Җир касс»'*» нсем.те мака госсннон укырга мөмкин
Әлбәттә, ырым текстларының тарихи әһәмияте бәян ителгәннәр белән генә чикләнми. Бу юнәлештә бик тирән эзләнүләр алып бару кирәк әле.
«Каһәрнамә» догасы
Бу дога адәм балаларыннан чир куу. дәвалау өчен файдаланылган. Гәрчә ул борынгы гарәп алласының исеме белән аталса да, анда төрки-татарларның ерак гасырлардан килгән мәҗүси традициясе сакланган.
Әлеге догадан күренгәнчә, чир адәм балаларының бәдәннәренә кереп урнашкан явыз рух ул. Ул явыз рухны усал алла Каһәр көче-куәте белән куып чыгаруга ышаныч булган. Халык хәтерендә бу ышанулар бүгенге көнгә кадәр саклана әле 1977 —1978 елларда Татарстанның Әгерҗе районында моңа мөнәсәбәтле берничә риваять язып алырга туры килде. Риваятьләрдән күренгәнчә чир — кеше, эт кыяфәтләренә кереп күчен йөри икән. Бу ышану XVII XVIII гасырларда урыс халкы арасында да таралган булган. Бу дәвердән калган урыс графика сәнгате әсәрләрендә чирнең эт кыяфәтенә кереп чабып йөргәнен тасвирлаган күренешләр бар Чирләрнең шулай хәрәкәте турындагы ышануларның төбе бик тирән тарихка китә Аны безгә урыстан, яки урыска татардан кергән дип кенә раслап булмый. Бәлкем ул борынгы төрки дине системасының бер өлешедер Бездә ул теманың өйрәнелгәне юк.
«Каһәрнамә»—борынгы мәҗүси чир куу ырымы Аны мәгънәсез бер хорафат истәлеге дип кенә бәяләп булмый. Бүгенге заман табиблары да авыруларны еш кына инандыру юлы белән, сүз белән дәвалыйлар «Каһәрнамә» борынгы татар табибларының дәва чараларының берсе.
«Каһәрнамә»нең теле бай. образлы сөйләм үрнәге булып тора Анда татар халкының ерак гасырлар эчендә мәңгегә югалып калган бай әдәби фольклор әсәрләренең сурәт чаралары сакланган. Әлбәттә, бай тарихи лексика үзе генә дә күпме борынгылыкны ача. «Каһәрнамә»дәге һәр юл борынгыларның бер тарихи образы, мифологик сюжеты булып тора.
Кыскасы, «Каһәрнамә» догасы тарих, әдәбият, тел. фольклор, медицина, дин тарихы, этнография фәннәре өчен чыганак булып хезмәт итә.
Әсәрнең тексты XVII-XVIII гасырдан калган кулъязма ырым җыентыгыннан алынды. Җыентык 10x15 см зурлыктагы 8 кәгазьдән гыйбарәт, кулъязманың 7-а 8-а битләренә кара тушь белән язылган. Җыентыкта башка кызыклы
ырымнар да бар, аларны аерым эшләп чыгу алдагы бурычыбыз Кульязма 1980 елларда Казанда табылды һәм бүгенге көндә Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институты каршындагы мирасханәдә 39 коллекция, № 5006 эш булып саклана.
«Каһәрнамә»
Каһәрнамә бу торыр дийү:
Фәригә* каһәр кылайгыл5 6 тисәң, бу газимәтне7 өч йулы укып, андин соң оргел. барчасы синдән киткәй. Әгәр үзеңә зәхмәт тигерсә, укып дәм8 9 биргел. барчасы сәндин качгай Ләйәкем’ һәлак булгай. Дога-н каһәрнамә бу торыр. Бисмиллаһ ир-рахмани ир-рәхим
Бисмиллаһ ир-рахмани ир-рәхим.
Газимәт галәйкем.
Йад йүфриләр.
Ак атлыглар,
Алла бер,— гаһлыклар,10 11
Алтын садаклыклар,
Көмеш көрсилекләр,’
Нәргис12 күзликләр.
5 Ф ә р и — пәри
1 Кылайгыл кыл.
' Газимәт ният
8 Д ә м - сулыш.
’ Ләйәкем яки.
4 Гаһлыклар — ант игүчеләр.
’ К о р с и л е к л ә р— урындыклылар
' Н ә р г и с — гөлнең бер төре
Кяфрур' жажлыглар.13 14
Каләм кашлыглар.
Сәлдүс Г? түшәклегләр.
Йәшел фаршин’ тунлыглар.
Гыйбер гыйбрәтлсгләр.4
Дашдан* куышлыклар.
Төрле! -төрлег тунлыглар.
Бүрек алтынлыглар.
Йылан камчылыглар.
Болыт менгәнләр.
Көлгә очканлар.
Татлар ашкайлар, .
Дәрьйа кичкәнләр.
Күлдә сулагайлар*.
Җәмәкләрдә’ төшкәйләр.
Үгүз* йирләрдә ултырганлар,
Чәш чишмәлекләрдә бу Адәм углы вә кычынып йите ин. магдә (?) урын тотучы
Афәт оргучылар агыза йөкләдем Сөбхане газыйм ярлыки берлән сезларне күргәле. вә күчүргәлс. вә китергәле келәдем.
Әй мәл! унлар. итләре бән үтләре, тәнләрс. өч йөз алтмыш тамырлары. >үрт йөз кырык сүйәкләре арасындин бу зәхмәт тигүргәнләр күчгил вә китке i
Әй мәлгунлар. битараф шәркыйа угыр вә ля куәте Аллаһ би Аллаһ әлгалюме әл-i азыйм
Әй туар котлут фәриләр. вә әй сансыз жарикләр’. бу адәм утлы-кызыи белмәйен килеп, сезләр аңламайын төшеп, сезләр дийүмүссзләр Би ха к Хакы хөрмәте. Сөбхан хакы хөрмәте, йөз ун түрт сүрәлик «Коръән» хакы хөрмәте, вә Җәбрант. вә Микаил вә Исрафил, вә Газраил хакы кнрү бәйан.
Бәхгт-дәүләт д< >гасы
Төрки-татар телендәге борышы догаларның сирәк кенә булса да магбугаг га басылу очраклары да мәгьлүм. Шундыйларның берсе «Бәхег-дәүләг» догасы У т догалык 1870 елда Казан университеты басмах.шәссндә Түбән Масра (Арча районы) авылы кешесе Вәлит Ишмөхәммәг улы харәжәте белән басы н.ш Күләме X би 1
Догалык татар теленең гаять нәфис үзенчәлекләренә ия Анык образлы сөйюме күп каләм осталары өчен үрнәк булып тора алырлык.
Текст кыскартылып бирелде. Аның баштагы өлеше кыйммәтле, соңы дини кәлимәләрне кабатлау! а кайтып кала Бу әсәрнең дә исламгача булган йолаларыбыз белән бәйләнеше бар. Димәк, ул мәжүси ырымнарыбыз системасында урын биләп тора.
«Бәхет-доүлот»
Бисмиллаһ ир-рахманн ир-рәхим. Әлхәмде иллал-лаһ раббел! а гәмин вә әс-салават. вә әл-нслам Әгәр бер кем ирсәнен бәхет вә дәүләте мим» > нә чикмеш булса, бу «Дотай бәхс!намә»нс жомга кон кич камил тәһарәт берлән. вә ихлас берләп укыса, дәрхаль (шул ук вакытта) бәхет вә дәү гәте йәнә ки.нәй. вә һәркем бу чбәхетнамә-нс үзе берлән сакласа, падишаһ Вә аммарәиләр (хөкем Сөрүчеләр) кашында хөрмәтлик булгай вә һәркем «Бәхетнамә lie үгс берлән сакласа ха таныклар күзенә һәм кадерле вә мәхәббәтле күренгән, вә һәр кеше <
' К я ф р у р хуш ис бирә торг ан камфара мие
* Ж л ж I MI лир чәчле юр
' Ф а р in и и пилас
* ГыПбср-гыйбротлеглэр мнеа а и ten сөйләрлек чаллар
’ Д а ш таш
14 Су л а г а и л о р яшагэннар
’ Җәмәклар ТУ Яман илендә
* Ү 1 у з (үзго?) башка
* Ж а р и к I а р жорвхо г ясаучылар
[
«Догаи бәхетнамә»не үзе берлә орыш вә сугышка керсә, ук вә кылыч, вә гайре сугыш коралы аңа кяр (тәэсир) кылмайа. Ходай Тәгаля иманында кыла, ләкин арыйг (ару) вә пакь игьтикад (ышану) илә үлә. вә һәркем бу «Дога бәхетнамәмне укыса, йә үзе берлә сакласа, ихлас илә үлә вә мондин гайре һәм хасиятләре (файдалары) күптер, һәм ничек гафил (абайламый калучы) улынмайа (булмагыз).
Догаи бәхет вә сәгадәтнамә ушбудыр
Бисмиллаһ ир-рахман ир-рәхим, әссәламү галәйкем, йа бәхет-дәүләт!
Әйү вә хуш кил, йа бәхет-дәүләт!
Моңлуг мән кил', йа бәхет-дәүләт!
Көн вә кояш тик туга килгел. йа бәхет-дәүләт!
Йагмур тик йага килгел. йа бәхет-дәүләт!
Кар тик йага килгел. йа бәхет-дәүләт!
Кыш тик кышлайу килгел, йа бәхет-дәүләт!
Сәгадәт15 16 кабалын ала кил, йа бәхет-дәүләт!
Сүйнечлек берлә кил, йа бәхет-дәүләт!
Нигъмәт капугын ача кил, йа бәхет-дәүләт!
Рәхмәт нурын сачә кил, йа бәхет-дәүләт!
Аллаһу Кадыйр Собхан хакы өчен килгел. йа бәхет-дәүләт!
Кәлямулла17 18 19, инҗил* хакы өчен килгел. йа бәхет-дәүләт
Зәбур’ аятьләре хакыйчүн килгел. йа бәхет-дәүләт'
Форкан хәрефләре хакыйчүн килгел. йа бәхет-дәүләт!
Рәжәб, Шәгъбән. Рамазан20 шәриф хакыйчүн килгел, йа бәхет-дәүләт!
Йир-күк гарше21, вә көрси ләүхә вә калям хаклары өчен килгел, йа бәхет- дәүләт!
Чалпу ырымы үрнәге
Татар этнографиясендә Чалпу тәгәрәтеп (ягъни имләп) күмү дигән борынгы ышану бар. Әгәр кеше нинди дә булса жирдә егылып берәр әгъзасын авырттырса, тәхмәт тимәсен дип ырымлап язу язып, шул урынга күмәләр Кулъязмадагы ырым шундый бер очрак өчен язылган трафаретны тәшкил итә. Ул түбәндәгедән гыйбарәт:
«Алгы юлның чатында этләр өреп киләдер Кара тутлы, кара төлке чалпулар. Качан чалпуса, фәлән бине фәләндән чалпулар, андан чалпуса.
Йиде юлның чатына аюлар улап киләдер Кызыл тутлы, кызыл төлке чалпулар Качан чалпуласа, фәлән бине фәләндән андан чалпулар, андан чалпуса.
Тукыз юлның чатында аюлар акрып киләдер Күк тутлы, күк төлке чалпулар, качан чалпуса фәлән бине фәләндән чалпулар, андан чалпуса».
Текст Казанда табылган иске кулъязма фрагментыннан алынды Ул XIX (асыр ахырларында язылган. Язма Институт мирасханәсендә саклана (39 коллекция. № 5121 эш берәмлеге).
Васыятьнамәләр
Һәрбер мәдәни халык җәмгыять эчендәге үзара мөнәсәбәтләрне уртак килешү. кабул ителгән төрле кануннар аша хәл итә. Шәхеснең дәүләт, җәмгыять, үз гаиләсе мөнәсәбәтләрен көйләгән һәм барлык җәмгыять тарафыннан танылган тәртипләре була. Татар халкында да андый уртак килешүләр, тәртипләр күп
15 Моңлуг мән кил — көйләр белән кил.
1 С әга дәт — бәхет.
1 Кәлямулла—Коръән.
‘ Инҗил Гайсә пәйгамбәргә күктән иңгән дини китап (Евангелие) Ул китап Исламда күктән иңгән дүрт китапның берсе дип таныла («Коръән». «Зәбур», «Тәүрат». «Инҗил»)
’ Зәбур Давыт пәйгамбәргә Аллаһс Тәгаләдән иңгән дини китап, борынгы яһүд телендә язылган
20 Рәҗәб. Ill ә г ъ б ә н, Рамазан мөселманнар өчен изге айлар.
’ Гарше каршысы.
бушан Шуларның берсе мал ияләренең үзләреннән соңгы дәгъвәчеләргә тигез итеп бүлеп биргән мөлкәт язуы васыятьнамә була
Татарда васыятьнамәләр, башка халыклардагы кебек, борынгыдан килгән ыру-нәсет традицияләренә нигезләнә Борынгы чорларда аны ыру кануннары буенча хәл иткәннәр Ислам динен кабул иткәч, яна сыйфатлар, матдәләр дә өстәлгән.
Васыятьнамә текстлары үрнәкләре татарда XVII гасырдан сакланып калган: Галикәй Аталык /1639 . Кишбикә бикәч васыятьнамәләре. 1749 елда язылган Каныш Макиев васыятьнамәсе мәгълүм һ. б 1
XIX-XX гасыр башларында язылган васыятьнамә текстлары да бик мөһим Алар тел һәм тарих чыганаклары буларак та кадерле Бүгенге замандашларыбызга ага-баба ларыбызның яхшы гадәтләре гыйбрәт булырга тиеш Татар васыятьнамәләрен. әдәби жанр буларак, аерым тикшерүне әдәбият галиме Әнвәр Шәри- пов башлап жибәрде1 Васыятьнамә татар тормышында берничә йөз еллар дәвамында яшәп, тормышыбызда ныклы традициягә кереп киткән.
Коммунистик дәвердәге кысулар нәтиҗәсендә язма васыятьнамәләр яшәүдән тукталган булса да. телдән васыять әйтү соңгы елларга хәтле дәвам итә Шунлыктан аның язма рәвештәге өлгеләре белән халкыбызны таныштыру фарыз эштер. Аларны тормышыбыз гамәлләренә әйләнерлек, һәркем белерлек итү кирәк. Васыятьнамә язмалары традицион мәдәниятебезнең матур гадәте .Алар җәмгыятьнең тынычлыгына, ныклыгына һәм законга хезмәт итәләр
Безнең эзләнүләребез нәтиҗәсендә берничә васыятьнамә үрнәкләре табылды Текстлар гарәп әлифбасында аерым кәгазьләргә һәм кулъязма җыентыкларга, каберташларга язылганнар
XIX гасырда «васыятьнамә» исеме белән төрле мөрәҗәгатьләр. листовкалар да таралган.
Аерым битләргә язылган васыятьнамә үрнәкләренең бер ишесе сәяси мөрә-җәгатьләрдән гыйбарәт Алар арасында заман ахыры җитү. Оренбург губернаторы Сухтелинның татар егетләрен медицина уку йортларына укырга керергә өндәп язган, мөфти Тәфкилевнсң урыс телен өйрәнергә өндәп язган васыятьнамә текстлары һ.б бар’ Алар тарихи документлар буларак әһәмиятле
Шәхси васыятьнамәләрдән Хәбибулла бине Яхья Күкчәвинең 1860 елда шигырь белән язган әсәре кызыклы Истәлек теркәлгән җыентыкны безгә язучы Мөхәммәт Мәһдисв бүләк иткән иде. Ул хәзер кулъязмалар бүлеге мирасханәсе- нең 39 коллекциясендә 3430 эш берәмлеге булып саклана Васыятьнамәнең авторына ул вакытта 70 яшь була. Аның әсәреннән бер өзек китереп үтик
Моның бәгъдәндә22 23 язылды гарыэдан*. Васыять әйләгоб ваҗиб* фарыз ын
Балаларым укынызлар сабакны. Г алим булып тотынызлар таякны'
Надан калсаң, үкенерсең, ой уг пан.
Таләп кыл һәм җәһәт кыл. калма надан!
Таләптә һәм җәһәттә булса кяһнл’.
Днлсләр. бу кешеләр улды җаһил*
Тарих һәм әдәбият өчен, кулларында зур матди байлыклар туплаган кешеләрнең васыятьнамәләре бик кызыклы Татар-мөселмапнар арасыннан күтәрелгән байлык ияләре һәрчак җәмгыять файдасына байлыкларыннан өлеш чыгара килгәннәр Мисалга Орынбур татар миллионерлары Хөсәсновтарный мәктәп- мәдрәсәләр тоту өчен булган малларыннан биш йөз мең сум акча васыять итәләр
' Вельяминов-Зернов В В Исследования о касимовских царях и царевичах III г III (6 )1866 (232-240. 262-265. 449 452 бб ) Фасеев Ф.С Старо-татарская к юная письменность XVIII века Катан. 1982. 152-156 бб.. Фөхретдинов Р Асар 6 жезьэ. 280-283 6,.
1 Шәрнпов Ә М XVIII йот әдәбиятының кайбер жанрлары (сәяхәтнамә һәм васыягънамо) «Татар теле Һәм әдәбияты» Алтынчы китап Казан. 1977. 98 106 бб
' Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институты. Кулъязмалар бүләге мирисхднөсс (39 коллекция. 2501. 301. 5 эш 1
23 Бәгъдәндә соңрак
’ Г а р ы г аңлату.
• Ваҗиб фарыздан үтәргә тиешлектән
’ К я һ и л ялкау
■Җаһнл надан
Кулыбызга хәзерге Казакъстаннын Петропавловск шәһәреннән сәүдәгәр Дәүләткилдиевләр васыятьнамәсе төшкән иде Аны безгә филология фәннәре докторы Фәрит Хәкимҗанов тәкъдим итте. Түбәндә аның гарәп графикасыннан хәзерге татар графикасына күчерелгән текстын тәкъдим итәбез.
Васыятьнамә
Сәнәи миладия1 1909 нчы, мартның 12 нче көнендә, сәнә-и һижрия— 1327 нче рабигыләүвәлнең 3 нче көнендә мин үз жортым илән Петропавел бәләдәсендә2 торучы. Рязань губернасы. Касыйм өязе, Горскийда туган потомственный дворянин Мөхәммәтҗан Фәйзулла углы Дәүләткилдиев хәл-хаятемдә’ бер мең гәпкә акча сәдака әбәдия кылдым* — шул шарт идәндер, кем —дүртенче номер мәсжед ихатасында үземез салдырган таш дөкәннәрнең’ берсендә сәүдә кылдырып. хасил улган файдасыны. үземез салдырган таш мәдрәсә вә мәсжед тәрбиясенә сарыф кылыныр6. Моның соңында, түбәндә, васыятьлыкка тәгаен ителгән’ кемннәләр* сәнә ахры0 булганда, ушбу мең тәңкә акчаның хисабын алып, мәдрәсә вә мәсжеднең зарур булган урыннарына сарыф кылырлар, нәгяһ10 әжәл максуд ирешеп, вафат була калсам, миндин калган митрүкәгә" минем үземнең хәләл кәсебем илән пәйда кылган12 малымдыр, шул малымнан варисларым әүвәл язылган сәүдә дәфтәренә карап, никадәр кархәм” булса, барчасын әда кылып1'1 риза кылыныр.
2 нче тәкфин-тәжәннәрем өчен15 бер мең тәңкә бирелсен.
3 нче казага калган намаз вә рузаларым” вә башка вәҗабәтләрем” өчен бер мең тәңкә фидия бирелсен.
4 нче: бу әйтелмеш ике мең тәңкәдән башка ни кадәр акча булса да. вә сәүдә малын булса да. вә жорт-жнр вә башка җанлы мал булса да — һәммәсенә вәрисларым хатыным, угылларым вә кызларым — барчасы муафикъ шәрегъ шәриф гали фараизы Алла камәт кылып алырлар
5 нче вафатым соңында ошбу васыятьнамәне тиешле мәхкәмәгә” йөргезеп. тәмам кылмакны эием Мирхәйдәр Дәүләткилдиев илән углым Мөхәммәтмоста- фа Дәүләткилдиевкә тапшырдым.
Потомственный дворянин Мөхәммәтҗан Фәйзулла углы Дәүләткилдиев — гуаһ булып кулым куйдым.
Потомственный дворянин Мирхәйдәр Фәйзулла углы Дәүләткилдиев — гуаһ булып” кулым куйдым.
Потомственный дворянин Мөхәммәткәрим Хафиз углы Дәүләткилдиев — гуаһ булып кулым куйдым
Петропавелский купец Мөһәммәткәрим Ибраһим утлы Төмәнев — гуаһ булып кулым куйдым.
Петропавелский мешанин Мөхәммәт Хафиз углы Акчурин -гуаһ булып кулым куйдым.
Васыятьнамә/ сүзе астында догалык язылган иде. «Коръән» сүзе белән
Рәхимә тәтәйдән сорашып әрвах хәлләрне кемнәр икәнен белдем. Фәйзулла Сәйфулла углы
Мөхәммәтҗан Мирхәйдәр утлы. Гали Фәйзулла уллары.
' Сәнәи миладия христиан ел хисабы.
7 Бәләдәсендә— шәһәрендә
’ Хәл-хаятемдә сәламәт чагында.
* Әбәдия кыл д ы м мәңгегә бирдем
’ Дөкәннәрнең кибетләрнең.
"Сарыф кылыныр тотылыр ' Тәгаен ителгән билгеләнгән.
“ К е м и н ә л ә р — кешеләр.
’Сәнә ахры -ел ахыры.
10 Нәгяһ көтмәгәндә
" Митрүкәгә —документка.
11 Пәйдә кылган- туплаган.
' К а р х ә м — зыяным.
'* Ә д а к ы лып - гүләп
'* Т ә к ф и н - т ә җ ә н н ә р с м өче н кәфен сарган өчен.
” Рузаларым уразаларым.
17 Вәҗабәтләрем тиешләрем.
'• Мәхкәмә - оешма.
10 Гуаһ булып — танышып.
Мөхәммәтсафа. Котлымөхәммәт Гомәр. Галим — Мөхәммәтхан уллары
Мәрьям. Өммегөлсем Мөхәммәтҗан кызлары. Хафиз мулла Адәм улы.
Рәхмәтулла. Нигъмәтулла. Габдулла. Рамазан. Габдрахман Рәхим уллары
Газзә. Фатыйма. Хәдичә. Оркыя Рәхим кызлары.
Зөбәйдә. Зәйнәп. Суфия Галим кызлары.
Борһан. Исхак. Исмәгыйль Галим уллары
Бәдүш. Рәхимә. Галия. Нәйлә. Сара Гомәр кызлары
Оркыя. Рабыйга Котлымөхәммәт кызлары
Хәдичә. Өммегөлсем - Габдулла кызлары
Ибраһим. Хәмзә, Габбас. Муса. Гайса. Нуретдин Котлымөхәммәт уллары
Оркыя Сабир кызы
Фатыйма Мөхәммәтҗан кызы
Оммеюлсем. Әминә. Заһидә Габдерахман кызлары
Гомәр, Газиз Мирхәйдәр әүләде
Эпиграфик васыятьнамәләр
Кулъязма васыятьнамәләр халык тормышына шулкадәр керәләр ки. алар- ны хәтта каберташларга яза башлыйлар. Безгә Казан һәм Казан артындагы татар зиратларын өйрәнеп, андагы язмаларга игътибар итәргә туры килде. XIX тасырньиг урталарыннан үсеп киткән эпиграфик шигърият үрнәкләренең, васыятьнамә, канатлы сүзләрнең ташъязмаларда еш очравына HI ыибар иттек. Казанда! ы Яңа Бистә. Казан артындагы Олы Мәш әр. Түбән Оры. Тәмте. Мәтәскә. Буа татар зиратларында һәм башка урыннарда аеруча кызыклы үрнәкләр табылды
Кабер ташларына язылган васыятьнамә үрнәкләре:
№ I Нәсихәтсм будыр әүләдләремә.
Дәхи ихванларым әхбәбләремә.
Ки мәгърүр улманыз дөнья малыйна.
Бакыңызлар атаңызның халинә!
Ничә жәһедлә малны жәмш ь иттем.
Сезә куйдым, бары кәфендә киттем Безең «Коръән» укырга хәлемсз юк, Тасдыйк һәм кыйлырга юлымыз юк Уян-буян бакып. дога көтәрмез. Хәср-ихсан дәхи өмнд итәрмез!
Җария-сәдака калдырасыз.
Атаңызчүн мәсжсд һәм салдырасыз
Әтно районы. О чы Монгәр чираты 1X46
№ 2. Васыятем будыр, и зәүж' гакыл.
Кәрәм’ илә безо’ даим24 25 дога кыл'
Безем каберемеза гяһ-гяһ’ киләсез.
Ки безднн гыйбрәт алубән китәрсез!
Тасдыйк* һәм внрсргө
Уян-буян бакыб. дога көтәрмез.
Хәер-ихсан дәхи өмид итәрмез.
Безә «Корин» укып багышлаясыз, Гомер гиз үтәрсн сагышлаясыз Фәкыйрьне догада кыйлыныз яд. Тасдыйклә рухымны кылыныз шаг
Казан. Яңа Биста татар чираты. Л7Л гасыр
' Зо ү ж пар. тин
1 Кәрам юмарт тык
' Ь е I о бсзг ә
• Д а и м өзлексез.
• Г и һ -1 м һ накьи накыт
25 Т а с д ы й к рас lay
№ 3 Мадәмәгә1 жан тәндәдер, Бел, форсатта, бу көн синдәдер!
Буа татар зираты 1912/
№ 4. Галәмәт дин морадым бер догадыр. Бу көн бәңа исә, таңда сәңадыр!
Буа татар зираты //9/2/.
№ 5. Бактың исә минем кабрем ташына, Гыйбрәт алгыл, төшәр һәр кем башына!
Буа татар зираты / 1906/.
№ 6. Бу көн вәгъдәм тәмам улды, Иреште әмре раббани. Ки тәслим әйләдем, хакка Әманәт иделән жанни!
Буа татар зираты /1916/.
№ 7 Әжәл килде җиләктәй яшь чагымда. Вакытсыз таш куелды баш ягымда!
Буа татар зираты /1921/
№ 8. Әжәл угы тиде яшьли башыма, Вакытсыз таш утыртылды баш очыма.
Буа татар зираты 1957/.
№ 9. Васыятем будыр әүләдләремә, Дәхи ихванларыма, әхәндләремә26 27. Кәрәм28 идүб. догада идеңез яд.
Тасдыйклә29 30 кыйлыңыз рухымны шад Килеп «Коръән» укып, һибә идәсез’. Кәндин31 гыйбрәт алубән кидәсез. Уян-буян бакып, дога көтәрмез Хәер-ихсан32 33 34 дәхи өмид итәрмез.
Саба районы. Тәмте Мәтәскә авылы зираты 11842/.
№ 10. Карәм әйләб дога илән идеңез яд.
Тасдыйкләп рухымны кылыңыз шад! Бу кабер хәлләрен сагышлаясыз. Безгә «Коръән» укып багышлаясыз! Безем «Коръән» укырга хәлемез юк. Хәер-ихсан кылырга малымыз юк
Әгерҗе районы. Мордыби авылы зираты /1881/.
№11. Кили. хаиф’. үлемне ядең иткел. Китәр мәнзилең’ истигъдад35 иткел. Белер һәр адәм утлы булса уйгаг. Ватанның аслысыдыр икән тумаг.
Әгерҗе районы. Тирсә авылы зираты /1905/.
№ 12. Тормадың син. ташлап киттең тәңреңә. Гомерлеккә ядкәр итеп, таш куябыз кабереңә.
Санкт-Петербург. Волков зираты, татар каберлеге /1970/ №13. Галәмәтдән морадым бер догадыр.
Бу көн бәңа икән, йәрин синадыр!
Әшнә районы. Олы Мэңгәр авылы зираты /1899/
№ 14. Кәрәм әйләп, догада идеңез яд, Тасдыйкан рухымны кылыңыз шад!
26 М а дамага чынлыгында.
' Әхәндләремә ир туганнарыма.
1 Кәрәм юмартлык 29 Тасдыйклә — раслап.
’ һибә идәссз — бүләк итәсез.
31 Кәндин - үзегез
■ Хәер-ихсан — булышлык.
’ X а и ф куркучы.
* Мәнзилен урның.
И стигъдад и т к е л — зирәклек белән төшен.
Бу кабер хәлләрен сагышлаясыз,
Безгә «Коръән» укып багышлаясыз!
Тирсә авылы зираты 1907'
Кулъязма китаплардагы табышмаклар
1 УЛ нәдер кем. зәррә-зәррә’ кан ирер.
Тәмам аның мивәсе жиндан’ ирер
Aiзы бердер, теле ике. жаны юк.
Аны белмәй күп кеше хәйран ирер.
Ул нәдер кем. йөздер аның бармакы.
Си1ез аяк өстиндәдер тормакы Башы бишдер, тәне бишдер, жаны түрт. Ни гаҗәб, биш варыб. түрт кайтканы.
Ул нәдер кем. бер йытач яратты хак.
Ул йыгачта тәмам унике ботак.
Ул ботакларда утызар яфрак,
Ул яфракның эче кара, тышы ак
Мирасханә. 39 коллекция, 2833 санлы кулъязманың 40 нчы битеннән кучере q вакыты - 1886 ел. Лениногорск р-ны. Са- рабиккол авылында табылган
2. Ул нәдер кем, синдә вар, бәндәдә вар. адәмдә юк.
Җөмләдә вар. жиһанда вар. галәмдә юк Бер-ике. өчдән зийәдә’ улмады.
Дүртесе һичбер урында күренмәде
Шамны күрән, өчесине күрделәр.
Мисры күрән, һичберен күрмәделәр.
Бу шигырьне белгән адәм гаклы кямилдән улыр.
Аңламас пусәдин§§§§§§§§§ ********** хайван адәми агяһ* улыр
Мирасханә. 39 коллекция. 3026 санлы кулъязма. 117-а бит.
3. Хак гәгаләм чын яратмыш биш йимеш. Ул йимешләр бер-берини күрмәмеш Икиси аның төн йөзини күрмәмеш. Очнси аның кон йөзини күрмәмеш
Мирасханә. 39 коллекция. 3719 занлы кулъязма. I бит Кулъязма Тубыл ягыннан табылган.
4 Әй ходая, кодрәгендин бар жирү бар.
Бер кодыхта" ике әлван’ суы бар
Ү и ә сулар, утка тигеә. юк булыр
Бу нә судыр, утка тигса, нур булыр
Касыйм шәһәреннән табы /ган иске кулъязмадан Татарстан дәүләт итзеен- да саклана.
1 Зорро- «ә р р •> тамчы- тамчы
1 Жи и д а н чыннан ’Знйәдә артык
♦ П усәл и н үбештән
’ Агяһ б у 1 ы р хәбәрдар булыр
********** Кодыхта кос ш
’ Ә л н а н тчемлек
12. «К У »№ 3
177
Китап хатимәләре /ахырлары/
Татар әдәбиятының борынгыдан килгән кече жанрларыннан берсе — кулъязма китап хатимәләре. ягъни күчерүчеләр тарафыннан иҗат ителеп, күчереп яки язып төгәлләнгән әсәргә өстәлгән кечкенә шигырьләр тора
Хәтимәләрнең безгә хәтле җиткән иң борынгы үрнә1е Насретдин Рабгузи тарафыннан 1311 елда язылган «Кыйссасел -әнбия» китабына язылган булса кирәк. Аның зур тырышлык куеп һәм күтәренке күңел белән язылган хатимәсе чиксез талантлы әдибнең шатлыг ын һәм киләчәккә өметен гәүдәләндерә. Шуннан соңгы татар китап күчерүчеләре хатимәләр язуны бер традиция итеп кабул күрәләр.
Алардан үрнәкләр:
1 Ошбу китап иясе.
Яшел чапан киясе.
Хак тәгалә теләсә.
Оҗмаһ эчрә керәсе.
Хур кызларын кочасы.
Моны язган шат улсын
Ике җиһанда шат улсын.
1785 елны күчерелгән кулъязма. 1979 елны Азнакай районы Сарлы авылында табылды.
2. Ушбуны бән язмадым, язды каләм. Ушбуның ардынча чук—чук сәлам Моны яздым ядкарь улмак өчен. Укыганнар бер дога кыйлмак өчен. Яза-яза йәшилә тулды күзем. Инде ниләр язасм. бетте сүзем
Мирас ханә. кол. 39.XIX гасыр уртасы кулъязмасы.
3. Тәмам булды китап әлһәмдү Аллаһ. һәмам' улды китап әлһәмдү Аллаһ. Бителде38 39 40 41 бу Габидулла гарибдән. Өмид идүб догалар һәр карибдән.’ Укыяни. дынлаяни. язгани Фазлый* илә ярлыкагыл’. я Гани42 43 44 45
Әгәр кушсаң Габидкә лафыз1 —аллаһ.
Белүрсең, кем ирер’. ки битек’ агяһ46 Бу дөнья малына син кылма рәгъбәт". Галимлеккә табылыр барча дәүләт.
Мирасханә. кол.39. 1842 елда Габидулла бине Муса тарафыннан язылган. Кулъязма 1979 елда Азнакай районы Митрәй авылында табылды.
4. Моны язганда кыш ирде. Каләмнәрем камыш ирде. Эчем тулы сагыш ирде. Шафигым. син сәламәт кыл.
' һәмам улды — мәшәкатем булды.
1 Бителде язылды
1 К а р и б д ә н—кардәштән.
40 Ф а з л ы н - өстенлеген
' Ярлыкагыл — кичер.
42 Г а н и Алла.
' Лафыз- сүз.
' Кем ирер —кемлеген.
’ Битек язу
Агяһ — хәбәрдар
" Рәгъбәт омтылыш.
Моны яздым тәрәзәмнен төбендә.
Ходай урын бирсен жәннәт түрендә.
Моны яздым ядкарь улмак өчен.
Укыганнар бер дога кылмак өчен.
Яза-яза яшь илә тулды күзем.
Инде ниләр язаем. бетте сүзем.
Моны яздым тәрәзәмнен төбендә.
Күзем яшьле улып. жомга көнендә.
Азнакай районы, Мәсгыд авылында 1902 елда күчерелгән кулъязмадан.
5. Әй каләм, килеш.
Килмәсен корыш!
Мирас ханә. Кол 39. К\ аязма № 2687.39 бит Саба районы. Шекше авылында 1885 елда язылган кулъязмадан
6. Гәр хата булса, каләм берлән сияһы' Фәкыйрь язгучынын күптер гөнаһы Гәр хата булса, дөзәтмәй кигмәнезләр. Буны нигә язган дип. гаеп итмәнезләр Хата-хата. хатасын орма йөзгә.
Хатадан хали ирмәс47. хакдин үзгә
Каләм юндым, хат битедем. ушбудыр хатым.
Ушбуны язгучы. Габденасыйрдыр атым.
Ушбуны мин язмадым, язды каләм.
Ушбунын ардынча. чук чук сәлам.
Каләм белгән бу кешеләр голчәчәк.
Каләмсез кешеләр сыгырдыр һәм ишәк.
Мирас ханә Кол 39. К\ ачта Уе 2687 39 б. Саба районы Шекше авылында язып алына
7. Каләм тартсан. каләм изгез ә тартыр. Каләм гарткан кешенен зиһне артыр
Мирас ханә KOI 39. Кулъязма А? 2686 1 бит Саба районы Шекше авылында язып алына.
8. Ушбуны бән язмадым, язды калам.
Ушбуны язучыга чук-чук сәлам
Мирас ханә. кол 39. кулъязма .V» 2857 37 бит Лениногорск районы. Кир сегәч авылында язып алына
9. Каләм әйде тагын әзрәк язасы.
Абыстайнын күнелене аласы
Мирас ханә. KOI. 39. Кулъязма 5? 2822 тышлыкта Лениногорск районы. Югары Чыршылы авылында язып алына
10 Каләмле кеше кайда басса сочүк торыр.
Каләмсез кеше кайда барса, кечүк торыр
Хат битегән гүрдә ятыр хурзәр*.
Үзе үләр, хаты калыр ядкарь Каләм ирер ике донья дәүләте. Каләм ирер ахирәтен мөлкәте.
Каләм юндым, хат битедем,
Ушбудыр хатым.
Моны ялан шәкерт
Мозаффардыр атым
Каләм үгрән. каләм изгегә тартыр.
47 Сияһы язу карасы.
■ Хали ирмәс хатасыз булмас
’ X у р з о р калсрсс в
Каләм берлән кайда барсаң,
Гыйззәтең1 артыр.
Каләмле кеше—кайда барса карчыга. Каләмсез кеше — кайда барса карга.
1836 елда күчерелгән кулъязмадан. Шәхси архивта саклана.
Кулъязма китаплар ахырына теркәлгән мондый хатимәләрне тагын дистәләрчә истәлекләрдән китерергә мөмкин. Бу факт анын күп гасырлар аша кичә килгән традиция икәнен күрсәтә. Шунлыктан аны урта гасыр төрки-татар әдәбиятыннан калган бер кече жанр икәнен таныйбыз.
Шигъри хатлар
Татар әдәбияты тарихында шигырь белән хат язу традициясе бик ерактан килә. Аның XVIII —XX гасырда язылган үрнәкләре дә бар Бу өлкәдә Габдессәлам /1700—1762/, Габделжаббар Кандалый /1797—1860'. Шәмсетдин Зәки 4825—1865/ кебек шагыйрьләр каләме белән язылган әсәр үрнәкләре безнең археографик эзләнүләребез вакытында табылып, кайберләре инде басылып та чыкты48 49 50 Шигырь белән хат язу үрнәге Мифтахетдин Акмулла мирасында яхшы мәгълүм’.
Ләкин кулъязма битләрендә мәгълүм шагыйрьләрнең шигъри хатларыннан тыш аерым шәхесләр тарафыннан язылган үрнәкләр дә очрый51 52. Шундый хатларның хәзерге Азнакай районы Митрәй авылында яшәгән Шәһидулла Һибәтулла улы / i860—1935/ тарафыннан 1885 елда язылган ике үрнәген табып текстологик эшләгән идек. Бу хатларда читтә укыган татар шәкертенең эчке халәте чагыла. Шигъри хатта алда китерелгән хатимәләр белән дә уртаклыклар, охшашлыклар күренә Мондый шигъри хатларны да әдәбиятыбызның ерактан килгән бер традициясе дип карау дөрестер, мөгаен.
Шәһидулла Һибәтулла улы хатлары
Беренче хат
Сәлам кылды гариб бәндә’ атага, Дәхи Кәгъбә-й шәриф тик анага. Дога берлә яд кылыныз безләри, Әһле бәйтемез берлән яд кыламын сезләрни Каләм юндым, хат битсдем, ушбудыр хатым. Моны язган Шәһидулладыр атым Гәр53 түгел, әйтүбән керсәң юла.
Канда54 55 56 варсаң Хак сиңа юлдаш ула. Ул кешегә Хак назыйр* кошы булыр, Ул кешенең ваем эше хуш булыр Бик күптер бу хатымның хатасы, һич юктыр арасында сафасы’ Тозәтүбән укыңыз бу хатымны, Аның чүн беләсез фәһем азымны. Хатасыны төзәтмәй китмәңезләр. Догаңыздин фәрамуш57 итмәңезләр.
48 Гыйззәтең - кадрен
’Әхмәтҗанов Марсель Г. Кандалыйның яңа табылган әсәрләре Каган утлары. 1984. № 9, 185—187 бб.
’ Акмулла Шигырьләр Казан. 1981.93 104. 147 —150 бб
51 Андыйлардан Фәхрелбәнат Сөләймания һәм Бибиәсмә исемле туташларның 1870 еллар чамасында язылган татар телендәге шигъри хатлары табылды. '
52 Гариб бәндә иленнән аерылган кеше
53 Гәр — әгәр.
’ Канда— кая.
" Н а з ы й р— күрүче.
’ Сафасы— кайгысызы. кәефлесс.
57 Фәрамуш оныту.
Ходаем жәзасын сезләргә дә вирсен. Догаңыз савабын безгә дә вирсен. Насыйп итсен ходаем иманымызны. Холяс улсын тәмугдин жанымызны. Хак Тәгалә гомренези кылсын озын. Ссзә-безә бирсен жәннәттә урын. Илаһи кыл гәрхим1 бәндәләригә. Хосусән бән кеби шәрмәндәләргә2. Рәсүл әйде: «Дога кылса. Өчен ата-анасыйга.
Пигамбәрләр догасы тик Өммәт өчен икесе дә»
Икенче хат
Эл хат58 59 нисфел—мвлякат
Хәмед улсын'* Ходаем Зөлжәлалә*. Дәхи улсын рәсүл золкәмалә6 Ки мондин сон сәлам улсын атама. Дәхи мөшфика7, мөгазиз* анама. Гали әт-тәгаен атамадыр сәламем. Кабул итсен Ходаем Зөлҗәлалем Анамадыр сәламләрсм һәмишә4. Ходаем әйдәсен рәхмәттә пишә10. Сәламемдер дәхи Карибләремә". Гали тәхассыз12 ирср һәм Садыйкага" Бу фәкыйрьдән сәлам улды ки сезгә. Хәер илә дога кыйлың ки безгә Иребдер мән сезнең догага мохтаҗ. Басма кылырсың арага идеб хаҗ. Иребдер мән явызларның явызы. Ирер дога явызларның хәбибс" Модам15 итсен ки дәүләтең Ходаем. Инаныңлар, ки касд16 игеп сораем. Кабул кылса иде догамны .Алла. Тәзәррыг17 илә сораем бән1* валла Ходаем кылсанде сезләрә гыйззәт'6. Ки әйләйүб сезә мсскинеие жәнпәт. Сөаль10 улса ки безнең халемездән. Бәян улсын21 сезә әхвалемездән Бәнем халсм бүгендәдер сәламәт . Әй. әткәем, кыла күрмә дог абәд12 Сезә яздым бу хатымны көйләбүк.
'Хат күрешүнең яртысы.
1 К Ы Л г о р х и м рәхмәтеңне кыл
’ III ә р м ә н д ә л ә р г a оятлы ларга
* Хәмед улсын мактау булсын
’ Звлжолало Аллага
* 3 ө л к ә м а л ә Мехам мәд пәйгамбәргә
М о ш ф и к а шәфкатьле
" М ега г н з гачиi
59 һәмишә һәрчак
П н ш ә эш. шөгыль.
1' К л р н б л ә р е м ә якыннарыма
12 Гали т ә х а с с ы с зур үзенчәлек.
" С а л ы й к а г а эчкерсез! ә
'* Хәбибе сөеклесе.
” Мода м өзлексез
'•Касд ният
17 Т ә з ә р р ы I и т ә түбәнчелек белән
" Бән мин
16 Г ы й з 3 о т хөрмәт
'° Сөаль сорау
21 Беянулсыи тасвирлансын
12 Д о г а о ә л лотасы з
Эчемдәге серемне бән сөйләбүк Ки кылмацыз явыз доганы безгә. Хода вирер әжренс ки сезгә. Ки сезләрдин дога улса безә бәд. Лаек ирмәс безә һәм асла җәннәт. Идә күрсәнә бу фәкыйрьгә шәфкать, бу мескингә хода вирсәйде җәннәт. Моны язган кешене беләсен. Ки гайнга раббыны кушасын
Елъязмалар
Дәүләтләр корып яшәү традициясе көчле булганлыктан, татар халкының балалары тарихи аңны саклауны фарыз эш дип санаганнар. Төрек каганаты, Алтын Урда. Казан. Әстерхан. Кырым һ.б. дәүләтләр яшәү заманнарында, әлбәттә, тарихи хрониклар да булган 731 елны Күлтәгингә. 734 елда Билге каг анга куелган таш елъязмалар безгә мәгълүмнәренең иң борынгыларыдыр.
Шул традицияләрне тотып, бабаларыбыз XVI XIX гасырларда да тарихи хроника үрнәкләрен яза килг әннәр. Татарча елъязмаларда аерым нәселләр, тарихи вакыйгалар, иҗтимагый һә.м географнк-климатик режимдагы үзгәрешләр һ. б. язып барыла.
XVI — XVIII гасырга караган елъязма хәбәрләрен текстологик хәзерләгәндә еш кына төрле чыганакларга карап чагыштырырга гуры килде. Аеруча XVI - XVIII гасырга караган мәгълүматлар арасында уртаклык һәм аермалар булуы да күзгә ташлана. Аларның чагыштырма фәнни басмасын хәзерләгәндә тарихи чыганакларыбыз борынгы хәбәрләрне күбрәк ачарлар иде. Елъязмалар тел тарихы чьпанаклары буларак га киң мөмкинлекләргә ия
Мисалга 1819 елда Хәлфин' һәм 1883 елда Җиһаншин2 басмаларындагы елъязмаларны Өтернәс кулъязмасы фактлары белән чагыштырсаң. Җиһаншин басмасы белән Өтернәс кулъязмасының кайбер тарихи детальләре, әйтик. 12 еллык календарьның ел атамалары юклыгына игътибар итәсең
Түбәндә без үзебез тапкан чыганакларның бер өлешеннән күчермә-өзекләр бирәбез.
Татарстанның Саба төбәге Өтернәс авылыннан 1973 елда табылган елъязмадан озекләр
Кулъязма такта тышлы китап рәвешендә. XIX гасырның егерменче елларында зәңгәрсу һәм саргылт ак кәгазьләргә язылган. Башгагы битләрендә фарсы, урыс, гарәби календарьларны берләштереп төзелгән календарь бирелгән, аннан соң елъязма 1870 елларга кадәр дәвам ителгән, бүсер, авыз бозылганны дәвалау ысуллары өйрәтелгән. Авылның нәселләре беркадәр сурәтләнгән һәм дини эчтәлекле зур гына әсәр урнаштырылган. Китапның башы-ахыры юк Ул бүгенге көндә Казанда Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институтының Мирасханәсендә саклана /Шәҗәрәләр коллекциясе. № 99. 1 тасвир, 215 эш'.
Баб бәйан тарих
Тарих тарәбия тукыз йөз илле йитедә ирде. көн тотылды (1550 ел.— М. Ә ).
Йәнә тукыз йөз илле тукызынчы ел. сычкан елы ирде. гакрәбнен икенче көне ирде, Казан шәһәрен урыс азды /1552 елның 2 нче октябре
Иәнә тарих тукыз йөз йитмеш йитедә ирде. хан Шыгале дөньядин барды. Барые елы ирде /1570 елга туры килә, ләкин аның үлеме 1567 елның 20 апрелендә дип санала.— М.Ә./.
' Хәлфин. Әхвале Чыңгыз хан вә Аксак Тимер. Казан. 1819. 87 91 б.
1 Җиһаншин Фаслы дастан нәселе Чыңгыз хан вә Аксак Тимер нәселеннән банан иләр Казани. 1882. 43—45 б.
Й'ж'’ тарих мен дә унда ирдс, олуг ачлык булды 1602 елга туры килә М Ә ;
АЛ-? »иә таРих мен дә ун йитидә ирде, Митри ягы булды 1609 елга туры килә. 1607 1610 елларда Ялган Дмитрий II һәм поляклар белән сугышлар тарихы турында сүз бара М.Ә
И^нә таРих мең дә егерме түрттә ирде. Йанали ягы булды 1613 елга туры килә. 1609 1619 елларда Җангали җитәкчелегендәге татар халкы милли-колони- аль изүгә каршы кораллы көрәш алып бара
Тарих мен дә илле икедә Эсамга чирү барды, калмакга 1645 нче елга туры килә, 1640 елларда калмыклар Иделнең түбәнге агымына килеп чыгалар Шунлыктан алары каршы татар гаскәрләре җибәрелгән булган. М Ә
Иәнә гарих мен дә илле өчдә кенәз Әләкси Михайла утлы падишаһ булды, халаек елады 1645 нче елга туры килә. Алексей Романов 1645 1676 елларда идарә игә М.Ә.
Иәнә тарих мен дә алтмыш бишенче ел. Халаек эчендә мур булды үләт эпидемиясе. 1655 елга туры килә М Ә
Тарих мен дә йитмеш бердә ирде, пашкурт ягы булды 1661 елга гуры килә. 1661 -1665 елларда Уралда һәм Көнбатыш Себердә гатарларнын кораллы каршылык күрсәтүе була М Ә/
Йәнә тарих мен дә йитмеш тукызда Дун Казагы кушы, йау башлады. Хаҗи Тарханны алды. Бер ел дошман булды, каршы Казан йирени 1669 елга туры кило. 1668 1669 нчы елларда Степан Разин җитәкчелегендәге Дон казаклары баш күгәреп. Хаҗи Тарханны алалар. Иран, Әзәрбәйжан җирләрен талап йөрн- ләр. М.Ә./.
Йәнә тарих мен дә туксан икидә ирде Сәед-Җәгьфәр ягы булды 1681 елга туры килә. 1681 1683 елларда Уралда Сәет-Жәгьфәр җитәкчелегендә татар- башкорт кузгалышы була. М Ә./.
Тарих мен дә йөз дә йитидә ирде. Азауны урыс алды 1696 елга гуры килә, шул елның 18 июлендә Петр армиясе Азак шәһәрен Кырым ханлыгы кулыннан басып ала М Ә
Йәнә гарих мен дә йөз дә сигездә ирде. Камыйш дигән суның буенда казау булды, күп халаек кырылды /1697 елга туры килә М.Ә.
Тарих мен дә бер йөз дә алтмыш икедә Пугач булган 1749 елга туры килә Пугачев хәрәкәте 1773 1775 елларда була М.Ә
Сәнәи 1810 елда әүвәл кар дикәбрнсн унынчы көнендә снһшәнбе кон кич ирде Шул кар горды. 1810сәнә елда фибралнын егерме икенче көнендә ягмур яга башлады Ун көнгә тикле яг ды. елы булды, сулар гашыды һәм гөрләвекләр акты, кар сай ирде. бетә язды, тегермәннәр суга керде, йәнә суытты мартнын бишенче көнендә Шул ук елда сентәбсрнең йигенче көнендә кар ягды, ашлыкларны ниргәй яткырды Бот ьзе ат ачлар һәм берлән скылды
Сәнәи 1812 елда француз Мәскәүне алды. Сугыш күп улды. Оч елда биш йөзгә егерме сигез кетне салдат алды
Сәнәи 1818 елда, июннең әүвәл көнендә бик олуг йнл чыгып агачларны сындырды. Йәнә яг мур бик куәтле булды Бәгъзе өйләрне су алды Ят ьнн Байлар урны Байлар Сабасы? М Ә.' гнул ук елда, шул ук нюннен азгынчы көнендә Шаһимәрдан Шәмөрдән поселогы М.Ә./буенда ягмур ягып, ундүрт тегермәнне су алды
Сәнәи 1826 елда ел елы булды, һәм бик яхшы булды, кар бик сан кырпак кына булды
Соггәи 1827 елда гыйнварның әүвәл көнендә кач манганчы ягыш урысның крещение көне М Ә елы булды.
Соггәи 1826 елда нуябердә ай тотылды
Сәнәи 1927 елда апрельнең унбишендә кояш тотылды.
Сәнәи 1828 елда ел бик суык булды
Сәнәи 1829 елда кар сай булды яхшы булды
Сәнәи 1832 елда апрельнең ун сигезенче көнендә чәчүгә
Сәнәи 1845 елда гыйнварның әүвәл көнендә бик елы булды һәм мыш -тычкан М Ә бик бәйләнде. Урысның кач манган көнендә мыш тәнгерәде һәм елы унберенче көннең кояшлы, елы булды, тәрәзәләр бик кипте, язгы кеби Шу т ук елда урыс маена чаклы аяз. елы булды. Урыснын маеның бишенче, алтынчы кон бик буран булды. Чабтар бия колынлады.
Сәнәи 1845 елда, апрельнең әүвәл көнендә, йәнә икенче көнендә тегермән суга керде Шу т ук елда мартның унбишендә меңгә йите кеше салдат алды Исмәг ый H.HCH Сиддукы китте.
Сәнәи 1846 елда гыйнварның әүвәл көненда азрак катыртып, тимер суык булды Икенче көн аяз булды Кач мангучы көн М.Ә һәм суык булды. Кач манган көндә кояш... чыкканда икс ягы салават күпере кеби булды Янә тугыз сәгатьне суккан көн /көн озынлыгы 9 сәгать булгач М Ә бик кояшлы булды. Өченче көн ягмур ягды гыйнварның унтукызынчы көнендә Янә фибралның әүвәл көнидә буран булды, бер айгача. Янә шул ук елда кыр казы китте уналтыны суккан көн Янә орлыкны сачтек май башы берлән, бүтән ашлыкны сачә башладык. уналтыны суккан көн Шул ук елда золхижжәнең сигезенче көн сәхәр вакытында бер тавыш булды. Шул ук елда дикәбернең уникенче көн ягмур ягды. Янә дикәбернең егерме сигезендә суык була башлады., дүрт көнгәчә, бишенче көн ел башы булды... һ.б.
Сәнәи 1861 елда апрельнең әүвәл көнендә Бибигалимәне ярәштек. Пүкәлгә /Пүкәл — Саба төбәгендәге авыл МӘ
Сәнәи 1861 елда июннең 4 көнендә тугды Кәлимулла кызы Бибижәмал. Якшәмбе кон 1862 елда гыйнварның 28 көнендә тугды Гайсә кызы Бибизаһидә.
Сәнәи 1863 елда, июннең әүвәлгесендә тугды Гали кызы Маһиҗамал һ.б.
Күренә ки, әдәби мирасыбызда кече жанрга нисбәтләнгән елъязмалар әдәби-ятыбыз тарихы өчен дә кызыклы чыганак Алар халыкның тарихы, кадерле хәтере, шуның белән бергә, мавыктыргыч әдәбият энҗеләре дә булып торалар