УРЛАНГАН АЙ

Искитмәле кәнфит. Кызның сөмсере тәмам коела, дәү әти үзе дә кара кайгыга бата. Нишләмәк кирәк
Кая гына куйдым икән, бигрәкләр дә шәп кәнфит ие И-и. төшеп калды микәнни? И-и, хараплар гына булган икән. Үзе һаман кесәсен айкый
Түземе төкәнгән бала, авызын мелт-мелт итеп шыңшый башлагач кына, искиткеч зур куаныч:
И-и. менә ләбаса, менә бит кайда гына икән —шушы кесәдә генә. Менә ул. мә. кызым!
Искиткеч дигән кәнфит — чуклы-чуклы. аллы-зәңгәрле. сарылы-күк- ле кәгазь белән төрелгән карандаш. Үзе карандаш, үзе кәнфит Үзе уенчык, үзе ризык. Менә ичмасам чынлап та искитмәле күчтәнәч' Менә ичмасам шатлык өстенә шатлык. Ихлас күңелдән куанган кыз баланың бая гына еларга җитешкән йөзе, секунд эчендә үзгәреп, кояш төсле балкый. Сөенечен ул башка кызлар белән бүлешәчәк Дәү әтисе килгәнне әйтеп, аларны да шатландырачак Урамның бәхете бермә-бер артачак
Шулай, ләү әти килеп бер көн кунак була. Тыныч кына, күңелле генә бер кон кунак булгач, икенче көнне, кызның терсәкләре, җиң очлары ямалган шакмаклы күлмәгенә карап, әйтә бу:
Бик фәкыйрь яшисез, минем кызыма әйбәт кием дә бик эләкми икән. Бирегез минем кызымны үземә Менә дигән итеп үстерермен, ди.
Дәү әтиләренең тормышлары нык. Минзәләдән ерак түгел. Ык буенда дүрт ташлы тегермән. Шунда ләү әти тегермәнче ярдәмчесе. Авылда унике бүлмәле, ике катлы йорты Кызга анда начар булмас. Аннары бит чит кешегә түгел, ләү әтисенә китәсе. Шуны уйлап, бирде кызны әнисе. Киттеләр ямьле Ык буена, ике катлы йортта торырга. Авылг а.
Анда дәү әтинең сеңлесе һәм аның өч ятим кызы (әтиләре вабадан үлгән) тәгәрәп йөри. Тамаклары тук. өсләре бөтен. Әмма аларны беркем карамый барысы бергә тегермән этләре хокукында сикерә-йөгерә үсәләр. Кая теләсәләр, шунда баралар. Буа артында турбина янындагы кайнап торган суга сикерәләр, кысла сөзәләр, тегермәнгә килгән төрле авыл кешеләренә ат коендырышалар. Ирекле, хөр тормыш
Кыен ягы шул: ләү әти «хуҗа» дип зурлап агаган. күрше йортта юрган бер абзый хатыны белән тату яшәми бер дә юктан тавыш чыгарып. тел талашкан, ырлашкан көннәре Берсендә бигрәк каты кычкырыштылар Куыша-куыша дәү әтиләр өенә керделәр дә. жиле тон уртасында гып-гыныч йоклап яткан кешеләрне аягүрә басарга мәҗбүр итеп, чарый- чарый кычкырышырга, тарткалашырга, сугышырга кереште болар Кызлар. алардан куркып, йоклаган җирдән сикерешеп тордылар да урамга чаптылар Урамда кышкы төн Чыпчык очса чыпчык куырылып җиргә егыла юрган суык. Шундый салкын төндә яланаяк килеш карга бага-чума. йөгерә кызлар Ярый әле. бераз баргач та авыл. Авылның өенә барып та керәләр. Хужабикә балаларны мич башына менгереп җибәрә дә кулларына таяк тоттыра. Ә ник дигәндә, анысы соңрак беленә Йоклап китә язгач, якында гына, кәбәркәдә генә чи-чи килгән тавыш Комаклар! Сикерешә, диварга ырг ыла. мич башына менмәкче булып очыналар Күрәләтә аларга азык буласың килмәсә, саклана бел. һәм балалар, рәтләп йокламыйча, юн буе шул комаклар белән сугышып чыгалар
Иртән иртүк дәү әниләре пималар күгәреп килеп җитә өйгә алып кигмәкче дә. Тик кызлар: «Кайгмыйбыт. кайтмыйбыз», дип чыр-чу килмәс диген. Тычкан-күсе белән сугышып яшәргә ризалар, ә җәнҗал күтәргән кешеләрне күрергә теләкләре юк боларның һәм тиз арада сабыйлар күңеленең дөрес сизенгәнлеге расланды, гөнаһ шомлыгы
Озак га үтмәстән, әлеге кычкырыша торган абзый белән апа күп игеп кунак җыйдылар. Ә балалар аларны күзәтә, тамаша кыла Аңлашылмый юрган телдә җырлый, бии. кычкыра, котыра кунаклар Җыр- гый-җырлый. бии-бии. кычкыра-кычкыра. котыра-котыра аргач, йоклар
га ята болар. Безнең җиде яше тулып җитмәгән кыз бала да өйгә кереп ята ишек төбендәге тәрәзә янына, сандык өстенә. Тиз арада кыз йокыга да чума. Йокының иң каты чагында, җиде төн уртасында, һич аңга сыя торган нәрсә түгел — тәрәзәгә кайсыдыр лом белән шул хәтле каты итеп тондыра ки. бөтен тәрәзә торган җиреннән кубып, пыялаларының бөтен ватыклары кыз өстенә ишелеп тә төшә. Нәкъ менә шул хәерсез төннән башлап, ул үзгәрде һәм берүзе ике кешегә, ике төрле кешегә әйләнде дә инде.
Көндезләрен кайда да булса сулы чиләк күрсә, чиләкне ала да үз өстенә коя. Үзе дер-дер килә, калтырый. Төнлә исә, йоклаган килеш торып, өй буенча йөри. Тәрәзләрне ача, ихатага чыга. Өй түбәсенә, абзар башларына үрмәли...
Шушы чире беленгәч, кызны дәү әтисе кире үз оенә илтеп куйды. Ләкин анда хәл һаман элеккечә — атасыз өйдә байлык артасы түгел. Әнисе Гөлсара кызын үзенең Ерыклы дигән авылда яшәгән сеңлесенә илтергә мәҗбүр булды.
Нәгыймә атлы апа йомшак табигатьле, укыган кеше икән. Катылыгы бер генә яклап сизелде — кызны мәҗбүриләп укырга урнаштырды. Күрше авылдагы остабикәгә илтте. Абыстай татарча, урысча гына түгел, гарәп теле грамматикасын да укыта иде. Гарәпчәне бүтәннәр әйбәт үк укымый, ә безнең кызны укытучы апа: «Гарәп хәрефләрен, гарәп сүзләрен гиз отасың икән, бигрәк зиһенле икәнсең», дип. мактап туя алмый.
Мәгәр Нәгыймә апага кунак кыз белән тору бәйрәм түгел иде шул. Кыз һаман төнлә йоклаган килеш торып йөри, бикле ишекләрне, тәрәзәләрне ача, шкафлардан савыт-саба алып, аларны еш кына вата. Өй түбәсенә менеп, түбә кырыйларыннан кәрниз өсләреннән атлый.
Шулай да Нәгыймә апасы, кардәш сеңлесенең начар ягына түзеп, әйбәт гадәтләрен хаклап, бишенче классны тәмамлаганчы исән-аман саклый. Бишенче класстан соң. шәһәрдә укысын дип. аны янә үз әнисенә кайтара.
Пароход белән кайталар. Иделдә төн Нәгыймә апасы йокыга талгач, кыз пароходның иң өске катына — капитан күперчеге янына менеп, түбә кырыйлап атлый. Алдан артка таба, мөгаен. Айга таба. Күпмедер генә адым кала һәм кыз, күккә дип, су төбенә очачак!
Тревога!
Капитанның кискен авазыннан уянган матрослар дәррәү рәвештә палубада җыелалар. Бирелгән боерыкларны үтәп, кем суга сикерергә әзер, кемнәрдер капитан янында кызны күреп, күз ачып йомган арада диярсең, кызны эләктереп тә ала...
Бу чирне кыз үзе теләп алмады. Бу чиргә аны язмыш үзе дучар итте. Аннан соң күпме сулар аккан, күпме гомер үткән Чир инде күптән узган, онытылган кебек иде. Ләкин алай ук түгел икән. Ул бала чакта гына түгел, бөтен гомере буе ике кеше булып, ике төрле яшәгән икән ләбаса. Шушы хәл инде гомерне йомгаклый төшәргә, башкарылган эшләргә нәтиҗә ясарга һәм алардан канәгатьлек тоярга вакыт җиткәч билгеле булыр дип. кем уйлаган, кемнәр генә уйлаган бит!
Шушы аяу белмәс, шәфкатьсез хакыйкатьне кем диген! бердәнбер улы. сөекле улы аңлатыр, дигән уй аның башына бер генә тапкыр кереп караса икән лә!
Икенче бүлек
лле җиде яше тулып узган апаның сөекле улы соңгы курсны тәмамлап килүче студент - институттан кайтып килә иде Урам чатыннан узышлый аңа эндәштеләр:
— Миша. Миш!
И
Борылып караса, артында дуслары Гайса белән Костя басып тора. Урамның уртасына җиткән Миша, капыл борылып, иптәшләре янына килде. Очрашу шатлыгыннан көлешеп, кулбашларга суккалап күрештеләр.
Нишләп әле син безне күрми башладың.
Гафу, җилкәдә күз юк. Үзегез дә атна буе сәлам дә бирмисез
Кичә сугылган идек. Анна апа. әллә кертәсе килмәде, сине өйдә юк диде
Кылыклырак идея бар мәллә?
Костя дигәннәре, арада бер-ике яшькә зуррак булу сәбәплеме, тәкъдимнәрне күбрәк ул кергә яки. башкалар тәкъдимен дә. гадәттә, хәл итүче ул була иде. Гадәт буенча сүз көтеп. Миша аңа текәлде Костя. Гайсага күз кыскан булып, боргалана янәсе.
Әйтик микән? Әллә .
Әйтәсегез килмәсә. үзегезгә карагыз.
Борылып китә башлаган Мишаның җиңеннән эләктерде Костя Яле. ул хәтле кәнфитләпме. кызлар шикелле.
Сөйләшәсегез килмәгәч
Ясалма бәхәсне өнәмәгән Гайса ачыклык кертергә тиеш табып Сөйләшәсебез килмәсә. махсус эзләп йөрер идекме * - дигәч. Миша гын калды.
һәм шул рәвешле, Костяга тәкъдимен туп-туры ярып салудан башка нәрсә калмады. Ике дусчының да җиңнәреннән тартыл, «.тарны юл читеннән дивар кырыена китергәч, сернең иң кадерләсен диярсең, ярым пышылдап. Костя дус шуны хәбәр итте:
Минем предоклар бүген шәһәрдә куна. Бакчада аулак. Борын башына берәр ярты. Йә. ничек? Ихлас елмайган Мишага күз ташлагач. тагын шаяртырга тиеш тапты Шунлык кына рәтегез бардыр ич'’ һич булмаса. Анна апаның чүлмәген ачып карарсың. Ә?
Сезнең өчен андый гына югалтуга түзәрбез. Шулай биг. Иисус?
Гайса боларга караганда фәкыйрьрәк гаиләдән мәктәптә җыештыручы булып эшләгән тол хатын улы булганга күрә, шаяру төсле әйтелгән сүзләрнең чын дөреслек икәнен белгәнлектән, чак кына кызарып куйды һәм шаяра алмыйча
Анлык кына стипендиядән калганы бар. тип. сер бирмәскә мәҗбүр булды.
Сүз шуның белән төгәлләнде дә. Кичке алгыда шушы ук урында очрашырга сүз куешын, һәркем үз юлын дәвам ит те.
Мишаның, татарча әйткәндә. Мәлихның корыны бушка әйләндереп кенә йөргән көпе иде Берүзе кинога кереп чыкчы Кайтышлый кибеткә керде. Гомумиләп әйткәндә, аның кесәсе болай юка түгел. дус гар белән очрашканда гына буш калгалый. Сәбәпләр шундый аның әтисе районның эчке ипләр бүлеге башлыгы, әнисе күренекле укытучы. Ай саен йөзәр сум акча биреп яисә җибәреп торалар Масаерлык булмаса да. интегерлек тә түгел. Хәтта менә берничә ел инде, кичләр буе. ә кайчак исә төннәр буе карга уйнарга мөмкинлеге бар анын. Карга уйнарга сүз куешкан көннәрдә Мәлихның йөрәге ярышка чыгасы аргамак шикелле җилкенеп гора
Мәлих белә аннан да дәртлерәк уенчы булса, шул Костя гынадыр Күбрәк ул ота. Мәгәр Мәлихның да бирешәсе килми, аның та откан чаклары булмый гүгел Җиңүгә ешрак ирешү, өстенлек алу өмете көчәя бара Бакчадагы аулак ой бүген, ялдан бигрәк, әнә шул омег аркасында күңелне алгысыта да инде. Көннең нинди матур сәгатьләре, күзгә күренмичә. акрын, бик гә акрын уза. Офыкка ашыкмыйча гына төшкән кояш ягына карап. Мәлих, ниһаять, иптәшләре янына юл тотты Костя ла ашыккан, очрашу урынына ярты сәгать а глан килгән иде Гайса гына көттерде нәкъ вакыты җиткәч кенә күрсәтге үзенси нурлы йөзен. Юньсез. Ике дус өченче дусны җиңелчә генә булса ла шелтә белән кар
шыламыйча булдыра алмадылар. Әмма Гайса: «Соңга калмадым бит».— дигәч, сәбәпнең кичерерлек икәнлеге искә төшеп, әрепләшмичә генә, автобус тукталышына ашыктылар.
Бакча дигәне Кама елгасының искиткеч матур тугаенда иде
Юлдан да. елгадан да ерак түгел. Хозурланасың килсә, дөнья күз алдында бөлеп киңлеге һәм гүзәллеге белән ачык. Ләкин моның өчен дусларның вакыты тар. Автобустан төшкәч, шулай ук ашыга-ашыга атлап, бакчага барып та җиттеләр һәм тимер капка аша уздылар. Костя өй каршында үз эше белән мавыккан каравылчы абзыйга якын танышлар рәвешле сәлам биргәч, уңга борылдылар. Костялар дачасы капкадан соң ерак та түгел икән. Башта тимер рәшәткәле челтәр капкадагы йозакны, аннары ишек аркылы сузылган озын келәсе өстендәге асылмалы йозакны чылтырдатып ачкач. Костя тантаналы рәвештә кунакларның өй эченә рәхим ит үен үтенде. Нәкъ зурларча, чын әдәп кагыйдәләре кушканча.
Урнашыгыз, җаныгыз теләгәнчә. Үзегезне өйдәге кебек хис итегез.
Мәлих дачаның матурлыгы, ныклыгы һәм иркенлегенә таң калып дияргә кирәк, бер почмактан икенчесенә ташланды, һәр бүлмәгә кергән саен бер җөмләсен кабатлый торды:
— Кара син боларны! Ну яшәп тә карыйлар икән. Хрущевның үзеннән һич ким түгел, валлаһи! Хрущев кызлары кебек. Кара диңгезгә төшке аш алдыннан су кереп кайтыр өчен самолетларыгыз да бардыр әле. Дөньяда иң зур урын эчке эшләр бүлеге начальнигыныкы дип йөрсәм, бөтенләй чепуха икән. Иң зур кеше -ул ресторан директоры икән, валлаһи, билләһи.
Шундый ук сүзләр белән өске кат бүлмәләрне әйләнде:
— Все эго гениально хорошо. Минем әти генә ялангач большевик килеш калды. Бакчасы юк та юк. өендә дә футбол кырыдай бушлык. Анна апаның өе аныкыннан баерак. билләһи.
Баскычтан Мәлих шундый мәдхияләр белән төште. Мактау сүзләреннән авызы ерылган Костя:
Сиңа ошагач, мин бик шаг. Ярый, рәхмәт.— дип. зал уртасында сүзсез-хәрәкәтсез басып торган, каушап сөмсере коелган Гайсага ишек төбеннән эндәште:
— Сиңа ошамый әллә. Иисус? Нишләп телеңне йоттың? Ә-ә. сиңа завидно!
Гайса гаепле кеше сыман башын иде. Җитмәсә. Мәлих дус Костя сүзен җөпләгән була тагы:
— Конешно завидно, даже миңа.
Ярый, рәхмәт. Әйдәгез, матурлыкның тәмен дә татып карыйк. Бераз закуска табыйк.
Шул ният белән бакчага чыктылар. Редиска, суган йолыкканда. Мәлих мондагы матурлыкларга да соклануын тыя алмыйча, баягы төслерәк такылдый бирде:
— Нинди идеаль тәртип! Чисталык! Нинди купшы булып алмалар чәчәк аткан. Ну. алма пешкәч, тагын бер чакырасың ’инде. Костя. Шулай бит?
— Тәртибегез шәп булса, карарбыз.
Тәртибебез «биш»ле булачак Шулай бик Иисус? ____ Гайса җавап
тапканны көтмичә, үзе дәвам итте: Иисусган зарланасы юк. Тәртип
аның иң зур козыре. Шулай бит? Иң зур байлыгы.
Гайса өчен бу юлы Костя җавап бирергә ашыкты:
— Әлбәттә, һәркем үзенчә бай.
Бу сүзләрдән соң Гайса тәмам боекты Сүзне икенчегә бору өчен ишек янындагы юынгычны тикшереп караган булды. Суы юк икән
Чиләк тапсак, мин су алып килер идем
— О. молодец. Кухнядан үзең тап инде, шунда күз алдында гына ул Чиләкне, чыннан да, интекмичә генә табып. Гайса бакча урамына юл тотты. Моторлы кое ерак түгел икән. Сәдәпкә генә басасы Икс-өч
баланың уенчык чиләкләр белән шунда су алып азаплануын күргәч, үзләренчә аларнын бик зур мәсьәләләр хәл итеп мәш килүен бераз вакыт күзәткәч. Гайсаның күңеле күпмедер дәрәҗәдә күтәрелә төште. Уенчык чиләкләрнең су белән тулуын зур сабырлык белән рәхәтләнеп көтте Гайса. Сабыйларның үзләренчә бик җитди кыяфәт белән китеп барганын елмаеп карап калды. Шуннан сон гына үз чиләгенә су алды. Дуслар янына инде ул шактый төзек кәеф белән кайтып керде
Редиска белән суган чистартуны үз өстенә алды Костя пычак белән бер кәстерүл чыгаргач, эшкә дә тотынды. Редисканың яфрак-койрык- ларын, суган тамырларын кисү ләззәте аның бая җимерелә язган күңелен тәмам тынычландырып, тиешле биеклеккә көйли алды. Өйгә ул яшеллс- кызыллы чип-чиста ризык кына түгел, әйтерсең, шул төсләр сирпеп торган сөенеч тә алып керде. Ихлас елмайган хәлдә, савытларны өстәлнең нәкъ уртасына китереп куйды. Иптәшләр дә тик тормаган аның керүенә өстәл түренә өч шешәне чыгарып бастырганнар, ипи кискәннәр һәм берәр рюмканы күтәреп тә өлгергәннәр. Әмма Гайсаның көйле кәефе мондый вак ихтирамсызлыкка гына игътибар игәрлек түгел иле. Үзенә урындык табып утырт ач һәм үрелеп редисканың берсен эләктергәч, аны шатлыклы шатырдатып:
Шәп нәрсә бит. ә? дип куйды
Әле беркемдә дә юк. бездә генә ул! дигән горурлык белән Костя рюмкаларга аракы койды
Мәлих исә:
Суларны син сипкәнсеңдер инде. дип. дуска мактану өчен тагын бер җай гудырмакчы иде дә. мәгәр хуҗа кеше тост әйткәнлектән, аның алтын сүзе күмелеп калды.
Әйдәгез, уңышлы имтиханнар хөрмә генә. дип. хуҗа рюмканы гадәттәгедән югарырак күтәрде. Бер атнадан безнең страда, страда* ниелар. Киттек.
Мин монысына риза. «Бишмлеләребез күбрәк булсын, диде Гайса.
Бишлеләр күп булса, каршы килмәбез анысы. Тик ансыз да яшәп була, диплом гына бирсеннәр
Бу сүзне Мәлих, кемнең ничегрәк укыганын җәһәт исенә төшереп. Костя тегермәненә су кояр өчен әйтте һәм. әлбәттә инде. Костя аны җөпләргә ашыкты.
Дөрес. Гайса кебек «бишолеләр артыннан куу безнең максатка керми. Повышенный стипендиясез дә яши алабыз. Ә ин главное, отличнога укыган кешеләр тормышта «ике»легә яши торган була, ди безнең әти
Мин монысына да риза, менә шушылай яши бирегез. Гайса «шушылай» дигәнен әйткәндә, сул кулы белән өйнең дүрт ягын күрсәтеп, ян») редискага сузылды.
Сүз бет те, егетләр. Соңгы сессия хәерле бетсен өчен
Бетүе Хәерле.
Мин монысына да риза, шуның хөрмәтенә
Үзенә күрә бәйрәмчә булган шундый гәптән сон бер шешәне матур тына бушатын га кундылар Аннары. Костя тәкъдиме белән верандага чыт ып. переферанс уены өчен түгәрәк сызга тадылар да. һәм башланды мәҗлеснең кон тәртибендәге төп мәсьәләсе Тиешле биеклеккә җиткән кәефне бер кимәлдә тотар өчен залга керә һәм чыккалый торгач, әкертен- әкертен өченче шешә дә бушый язлы. Кимәлнен кимү мөмкинлеге алар- ны алта каран эш и тәртә куша иде. Әле бит сәгать алты т ына тулып килә. Кон бетмәгән, кич җитмәгән. Хәзерлән хәстәрен күрмәсен, озын кичнең карашы һәм күңелсез узуы ихтимал Бакчадан күп дисәң бер чакрым җирдә поселок. Шундагы кибеттән тагы һич юты бер шешә алып КИ к-рт ә кирәк иде
Гайса карта уенын юньләп белмәгәнлек тән. почмактагы диванга кунаклап, тыныч кына китап укып, читгәрәк утыра иде. Билгеле инде.
эшсез утырган кешегә эш габу үзе бер игелек. Ике дус ана бер шешәлек акча суздылар да гегесе бик ялындырмый гына дүртенче шешәне дә алып килде.
Анысын киметү гамәленә Гайса катнашмагангамы, әллә элеккеләренең гайрәте беләнме. егетләрнең бу шешә тәэсиреннән телләре көрмәкләнә башлады. Запасның төкәнүе икенче кабат сизелгәндә, сәгать тугыз тулып, караңгы да төшкән иде инде. Кибет бу чакта бикле. Хәлгә керерлек дус-иш монда юк. Ми сырларын селкетеп карарга туры килде: нишләргә?' Ничек итеп күтәренке кәефнең югары дәрәҗәсен сакларга? Бичарадан ни чара? Уйлана торгач, Мәлихның хыялы үткенрәк икәнлеге ачылды.
Эврика! Булды, җай бар!
Гайса сагаеп. Костя сөенә язып, хыялга бай дуска карадылар. Костя урыныннан ук сикереп торды.
— Чынлапмы?
Баш эшләсә, котылып булмый торган бәла юк.
— Соң, әйт алайса, нәрсә боргаланасың?
— Сез риза булмассыз дип куркам.
— Без барда курыкма. Выкладывай, нинди җай?
— Шушы бакчадан табабыз.
Моны ишеткәч, кул селтәп. Костя Гайса янына ук күчеп утырды.
— Тапкан ди берәү.
— Утлары кабынмаган йортлардан табып була бит?
— Булса ни?
— Ут кабынмаса. хуҗалар юк дигән сүз. Аларга кереп була, дигән сүз.
- Ә аракы?
— Кайсы өйдә булса да табылачак.
— Соң бар. ran 1 а кил. Без риза, шулай би г. Иисус?
«Иисус» кул гына селтәп, аркасы белән үк борылып утырды.
Нәкъ менә мин. нәкъ менә сип дигән кеше юк бит әле. Иң чын гаделлек белән хәл итәбез аны.
Шушыннан соң Мәлих җәһәт кенә шырпы кабы эләктерде дә. читкә борылып, нәрсәдер сихерләргә кереште. Башын бер иеп. бер күтәреп, бераз азаплангач, дусларга борылды:
— Менә, кайсыбызга кыска шырпы чыкса, шул бара. Кая’
— Кая димени, утсыз йортка.
— Ишек җимерергәме? Тәрәзәме?
— Барган кеше үзе белә инде. Кирәксә, әфсен укысын,- Костя уйланып торган арада Миша аның йөрәгенә ялкын өстәргә ашыкты:
Бармасак, аулак өй бетте. Шәһәргә элдерәбез. Әйдәгез.
Караңгы почмактан Гайсаның:
— Иң дөресе шул булачак! -дигән тавышы яңгырады.
Карагыз, хәл итегез. Яки менә — шырпы, тартып чыгарыгыз.
— Әй лә. беткән баш беткән!
Костя кинә1 сикереп торды да ут кабызды, һәм тиз генә килеп. Мәлих кулындагы каптан өч шырпының берсен тартып та чыгарды. Шырпы озын иде. Шуны күргәч. Костяның тавышы тагын да көрәя төште:
- Әйдә, Иисус, синең чират.
— Мин мондый уенны уйнамыйм.
— Ниче-е-к!
Ике дусның берьюлы чәчләре үрә торды.
— Син. Ә сип кем соң әле шул хәтле? Давай, шаяртма. Tapi.
Икәүләп шактый ялынгач, аннары куркыта, яный торгач, һәм алай да файда чыкмагач, ниһаять. Гайсаның егетлек намусына кагылырга керештеләр:
Трус несчастный, кем белән дус булып йөргәнбез бит. ә?
Шакгыйга сузылган ярсу әйткәләшләрдән соң. Гайса ачудан, гарьләнүдән исерек адәм шикелле ярсыган иде инде. Икесенең каршына килде дә фикерен икесенең битенә берьюлы органдай, кискен итеп әйтте:
Сез нәрсә, мине үзегез ише мародер дип беләсезме әллә? Карак дип. бандит дипме? Уйламагыз, мин сезнең ишегез түгел.
Костя белән Мәлих, айныгандай булып, чигенеп куйдылар Беренче җавап Мәлих авызыннан чыкгы
Әле шулаймыни? Без бандитлар, мародерлармыни! Карагыз сез аны нинди матур сүзләр белә! Отличник! Яле. Костя, сорап кара әле. үзе кем икән ул?
Дустының ни уйлавын тиз төшенгән Костя, һич көттермичә. Гайса янына килде дә. бераз тын торганнан соң. шундый ук тынычлык белән аның колак төбенә кундырды. Гайса башта өнсез калды. Аннары шашкандай:
Ерткычлар, бандитлар! дип кычкырып җибәрде дә ишеккә ташланды.
Ычкына алмады ике яктан ике дус эләктереп алдылар. Яңадан эчкә өстерәп керттеләр дә бая үзе утырган почмакка китереп бастырдылар. Гайса нишләргә белмичә торган арада баягыча ук тынычлык белән, бөтен нәфрәте тупланган таш йодрыгы белән. Костя аның икенче колак төбенә юндырды. Гайса гөрселдәп диванга каплаш ач. өстерәп аны идәнгә егып салды, һәм аягы белән касыгына басты
Барасың Барасыңмы, юкмы? Барасың!
Хәшәрәтләр, ерткычлар!
Костя, инде нишлибез, дигән сорау белән Мәлихка карап алды Тегесе кул белән ишарәләп
Хәзергә җитеп торыр. Аңларга нияте сизелми. Икенче горле аңлатырга гуры килә. диде.
Ничек игеп?
Чынлап түгел, уйнап, яратып дусларча. Гайса начарлык белән әйтелгәнне аңламый ул
Аңлатыбрак сөйләш дим мин сиңа.
Сезнең мич артында мин бокс перчаткалары күргән идем. Син боксер би г.
Бераз.
Безгә күбе кирәкмәс тә, азы җигәр. Алып кереп буламы шулар- ны? Ике пар.
Ничек булмасын ди, була
Шул сүзне әйткәч, Костя зал ягыннан ашыкмыйча гына бокс перчат-калары күтәреп керде дә дустына текәлде. Нишлибез, янәсе Сүзсез сорауны аңлаган дус нишләргә икәнен әйтмичәрәк калды. Костя перчаткаларны диванга ыргыткач, өстәл янына килеп, аракының калган өлешен ике чәй йомрысына бүлеп салды да
Исәп булыйк! дип. бер йомрыны дустына сузды.
Кабымлыкка куелган суганны шатырдатканда чырайларындагы баягы явызлык сүрелә г өткәндәй тойган Гайса, бер кулы белән күкрәген, икенчесе белән билен тоткан хәлдә, болар каршына килеп, адәмчә сөй- ләшмәкче, имеш:
Бүгенгә жит ге бит. булды, тынычланыгыз. Иртәгә мин үзем сезгә куярмын бәген яртыны.
Ә безгә бүген кирәк, иртәгә кирәкми. Шулаймы, Костя?
Билгеле.
Шушында бетсен Мин китим. Җибәрсәгез, гафу игәрмен, врачка да бармам Бу сүзләрне әйткәндә. Гайса үзенең кан саркып юрган авыз-борынын һәм күкрәген капшап кунды.
Мәлих өчен бу кадәресе яңалык сыман тоелып, ул гаҗәпләнүен Костят а күзләрен түгәрәкләндергән рәвештә бәян кылды.
— Кара син моны! Врачка бармакчы. Справка алып, ахирәт дусларын судка чакыртмакчы. Ну баш икән үзендә! Менә син аны йөр дус дип. Куеныбызда елан йөрткәнбез бит. Менә сиңа мә!
— Аерылыйк яхшылык белән, ишетәсеңме, Миша? Костя, ишетәсеңме?
— Миша ишетә, Костяның колаклары бар. Шулаймы. Костя?
— Ишеткәч, бик әйбәт. Йә, җитте, иртәгә чаклы.
Гайса ишеккә таба узмакчы иде, Мәлихка монысы бөтенләй ошамады. Уң беләге белән юлны бикләп, дустын саксыз гына кире этәрде:
— Монда хәзер бәйрәмнең апогее калды. Сип үзеңне шул биеклектән мәхрүм итмәкче буласыңмы?
— Кызыклар шулчаклы күп булды, җитте. Моннан артыгы кирәкми дә.
— Кирәк!
Мәлихнең командир кискенлеге белән әйтелгән сүзеннән ике дус та, каушаган сыманрак тынып, үрә каттылар. Командир тагын нинди номер уйлап тапгы икән, дип кызыксындылар бугай. Ялгышмадылар да. ахрысы. Мәлих, озак көттермичә, кичәнең «иң кызык» өлешен башларга тиеш тапты. Боксер перчаткаларының бер парын Гайсага сузып, кияргә боерды. Тегесе:
— Мин боксер түгел.— дигәч,
— Хәзер өйрәтәбез,— дип елмайды, һәм Костяга баш какты.— Әнә безнең мастер, файдаланып кал, өйрәтсен.
Ләкин Гайса перчаткаларны якын да кигермичә карыша биргәч, Мәлих Костяны ярдәмгә чакырды. Икәүләп һәм кычкырыша-кычкыры- ша. көчләп, тәки кидерделәр перчаткаларны. Мәгәр диванга егылган Гайса, перча г калы кулларын аска яшереп, йөзтүбән капланды. «Өйрәнергә» нияте юклыгын ахыр чиктә шулай аңлатмакчы мескенең. Илла кая ул, Мәлих инде икенче пар перчатканы Костяга биргән дә. аның беләзек бавын бөтен формасын кигереп бәйләп тә өлгергән инде. Ике боксер ярышка әзер, судья — Мәлих үзе. Чаң каккан аваз чыгарды судья.
— Кул бирешегез, хәрәмсез сугышырга дип.
Костя, залның нәкъ уртасына килеп баскан да. көндәшен көтә. Көндәш исә диваннан кубарга ниятләнми генә түгел, әйтерсең, боларны ишетми дә. күрми дә. Шул рәвешле, дус-ишне кызык маҗарадан мәхрүм итмәкче. Итми генә торсын әле. Мәлихне үз сүзен үтәмичә кала торган кеше дип. ике сөйләшә торган егет дип белә бугай. Күпме гомер дус булып, тәки кемнең кем икәнен белә алмаган. Үзе бит әле отличник, группада иң акыллы, тәрбияле булып исәпләнә. Костяның әчисе бик дөрес әйтә: нәкъ үзе, билләһи, әйбәт укыган кеше тормышта начар яши торган була. Гайса да дуслар арасында үзен тиешле дәрәҗәдә тота белми, киләчәктә болай тиеш түгел, өйрәнә торырга тиеш кеше. Менә, җай чыкканда өйрәнә башласын. Мәгәр үз файдасын үзе белми бит юньсез, һаман кузгалыр нияте юк. Шуңа күрә. Мәлих дусты аның баш очына басып, дусларча диярлек тыныч эндәшә ләбаса:
— Тор, юләрләнмә, уен гына бит, үлмәссең бер уйнаганнан. Кешеләр әле гомер буе рингтан чыкмаска тырышалар Әйдә, ну! Кемгә әйтәләр? Сиңа әй-тә-ләр! Си-и-ңа-а!
Дустын кочаклап торгыза алмагач, Мәлих янә ярдәмгә Костяны чакырды. Икәүләп тә куптара алмаганга, яңа фикергә килеп. Мәлих яңа команда бирергә тиеш тапты:
- Ярый, җаны теләгән елан ите ашаган, ди минем әни. Хәзер моңа елан ите ашатабыз Яткан килеш сугышсын! Шушы сүздән соң ул. ике бармагын авызына тыгып, сызгырды да командасын кабатлады Башладык!
Команда катгыйлыгына буйсынган Костя Гайсайың арт санына шундый итеп орды ки, тегесе, мөгаен, үзе дә сизмәстән, кандаш ан җиреннән әйләнеп, кинәт диванга утырды:
Сез нәрсә, котырдыгыз мәллә?
Кост яның беренче «очко»сын кабул иткән судья, кул күтәреп.
Богенесе дөрес, кагыйдә буенча!—дигән хөкем чыгарды һәм тагын сыз) ырып. ярышны дәвам итәргә боерды: — Көчеңне кызганма. Костя, ничек тиеш, шулай, лупи!
«Ничек тиеш, шулай» булганча. Костя «көндәшенең» ап-ачык яңак-ларына. күкрәгенә дөпелдәткәндә, мескен Гайса башларын чайкаудан, диванга 1агын капланып яңадан торудан. ыңгырашудан башканы эшли алмыйча, үрсәләнүен, боргалануын гына белде. Ике-өч минутлык дөпелдәүләрдән соң исә. бөтенләй хәрәкәтсез калды. Костя шунда гына гәүдәсен турайтты. Судья тарафыннан көттермичә генә нәтиҗә ясалды:
Беренче раунд мастер Костя Малышев файдасына. ал1ы ноль! Нокдаун! Бер. ике. өч, дүрт, биш, алты.
Гөнаһ шомлыгы диген, шунда үзенә үч иткәндәй. Гайса башын калкытасы итте ләбаса. Торды Алпан-тилпән атлап, дуслары янына килде. Ләкин, ни хикмәт. Костяны түгел, судьяны тәпәләмәкче. Мәлих леп җибәргәч егылмаска көче җитеп, бөтен ярсуын җыйган хәлдә, янә Мәлихка Iашланды Бер кулыннан перчатка салынган буш иде. Буш кулы белә: Мәлихның күлмәк изүеннән эләктерде дә, уң кулы белән аның башына суккалар:а кереште. Гүяки бокс дәвам игә. Мәгәр хәл әллә ни калмаган шул һөҗүм итүче үзе :из арып, аяклары бөгелеп, нәкъ менә яра:кан сыман итеп. Мәлихны җилкәсеннән кочаклады һәм шул хәлдә асылынып калды. Күпмедер шулай торгач. Мәлих хәлсез куллардан җиңел арынып. Гайсаны туп-туры итеп бастыргач, икенче раунд игълан ителде:
Костя, дәвам и:, һәм баягы сызгыру Йә! Нәрсә, ни көтәсең? Тәпәлә!
Дусгы, исереклек аркасында, яман боерыкка буйсынмаска кирәген башына китерә алмас:ан. нәкъ Мәлих кушканча һәм баягыдан да ая- усызрак көч белән Гайсаның болай ла канап торган кып-кызыл авыз- борынына. яңакларына, күкрә:енә. аркасына кай җире туры килсә, шул төшенә сугар: а. дөмбәсләргә кереште. Ләкин «кызык» бик үк озак дәвам итә алмады. Гайса капчык сыман лапылдап җиргә ауды да хәрәкәтсез калды.
Бер. ике. өч. дүрт. биш. алты, җиде, сигез, тугыз, ун1 Нокаут! Намуслы ярып: Малышевның бәхәссез өстенлеге белән тәмам Котлыйм, иптәш Малышев, зур җиңүен белән!
Мәлих Костяны:: перча:каларын тантана :ы төстә салдыргач, шушы ук ярдәмне Гайса: а күрсәтергә булды аның сул кулындагы перчатканы салдырып, дивандагысын үрелеп алды да перчаткаларның дүртесен дә күрше бүлмәгә кертеп чыкты. Шуннан сон стакан төбендәге соңгы гам чыдар олы ләззәт белән йотылды. Аннары, зур эш төгәлләнгәндәй тынычланып, ымлыклар белән генә аңлашып, тан атканчы диярлек, кәр: белән мавьн ып бәхет кичерделәр
Бервакыт, тәрәзә аша алсу нур җепселләре сузылганын абайлап, баш күтәрсәләр, ни күрсеннәр, җир өстендә инде тан атып килә ләбаса!
Күзләре идәнгә карыйсы итсә һичбер хәрәкә:-мазар сиздермичә. Гайса ята бирә!
Нокаут озаккарак китте түгелме’’ дип Кос:яга сүз кун::ы Мәлих һәм карталарны җыйды
Нинди нокаут булсын, йокы симертә. Ә-тй. җигте сиңа. Шулай дип. Кос:я Гайсаны селкетеп куйды
Гайса селкенмәде
Кос:я аның сулышын тынлап карады терелек галәмәте сизелмәде Шунда тына эшнең кай дәрәҗәдә икәнен төшенеп, күхтәре шакмакланды. Беравык телсез калдылар. Йокыданмы, махмыр танмы арыныр: а тырышкандай. Мәлих күзләрен, битләрен угалады, җилкәсен ышкыды Ниһаять, ул еланмы, ыңгырашыпмы, коч-хәлгә сүз укмаштыра алды: 2. К У № I
17
Костя! - Ачыргаланып әйтелгән шул бердәнбер сүзнең мәгънәсе шул гына иде: «Нишлибез?»
Бу чакта аның кичке зирәклеге, төнге кыюлыгыннан җилләр искән иде. Боерыклар бирү түгел, ул инде үзе әмер көтә, һич югы —акыллы сүз. һич югы киңәш. Юк бернинди сүз, киңәш ишетелмәде. Киресенчә, Костяның кичке һәм төнге исереклегеннән дә яманрак буталган иде башы. Ул да Мәлихның үзе шикелле үк ыңгыраша, Мәлихтан хәтта арттырыбрак та җибәрә. Ыңгырашуы бүре сыман, шакал сыман улауга әверелә. Куллары белән өстәлгә, диварга суга-суга улапмы улый Костя. Нәкъ кичә Гайсаны кыйнаган ярсыну белән хәзер өстәлне һәм диварны кыйный.
— Нишләдек, нишләдек! Ни-иш-лә-де-ек!
Артык ук ямьсез улаудан, ахрысы. Мәлихның башы кинәт чатнап, күзләреннән әйтерсең ки бокс перчаткалары орылганнан — әллә нинди очкыннар чәчелеп, ялтырап узды. Аның хәлсез һәм уңайсыз мие бер мәлгә, елдырымлы төнге офык шикелле, яктыра язды. Хәлсез, уйсыз ми хәрәкәт таләп итте:
— Тот, күтәр! — дип, Гайсаның ике аягыннан эләктерде Мәлих, баш ягыннан күтәрергә Костяга ым белән аңлатырга тырышты. Тегесе һаман утын агачыдай торганлыктан, кычкырырга мәҗбүр булды.— Йә, ни көтәсең? Тиз, тиз диләр сиңа!
Улавыннан туктала алган Костя акрын гына, һавада йөзгән шикелле генә, тиешле җиргә килеп басты. Акрын гына иелеп. Гайсаның култык астыннан эләктерә алды. Күтәрделәр гәүдәне. Күтәргәч тә нишләргә икәнен төшенеп җитмәстән. Мәлих кузгалып киткән тарафка иярде Костя— ишеккә таба. Чыктылар ишектән. Кечкенә капканы уздылар. Урам шикелле җиргә чыккач, кая атларга икәнен белмичә, авыр-авыр сулап, бераз вакыг тагын аптырап тордылар. Акрын кыймылдау—үзеңне то- 1ып бирүгә тиң. Инде яктырып килә — кешеләр күренә башлаячак. Озак уйларга вакыт юк — бирелмәгән андый мөмкинлек. Аяклар кая атлый, шул таба ашык. Шулай да үзләренчә дөрес хәл иттеләр дияргә кирәк. Ике йорт аша гына бакча буенда кечкенә капка бар шунда юнәлделәр. Ах-ухларны тыярга тырышкан хәлдә, ул капканы да уздылар. Аннан ерак түгел исә — олы юл. Нәкъ менә шул юлга чыгу дөрес. Анда кемнәр генә узмый да, кемнәр кемне генә очратмый. Димәк. Гайса шуларның берсе. Автомашина бәрдергәнме, хулиганнар кулына эләккәнме, кем белсен. Әйе, шулай булганы хәерле. Костя белән Мәлих та бер нәрсә күрмәде һәм ишетмәделәр. Бәладән баш-аяк. Юл читенә салдылар да Гайсаны, кулларын чалбарларына ышкый-ышкый, йөгерә-атлый китеп бардылар.
Бая чыккан капка, хәерлегә, әлбәттә, ачык калган икән. Тпз генә шул капкадан кереп, аны рәтләп бикләгәч, бакчага чумдылар һәм шундый ук җәһәтлек белән өйгә кайтып йомылдылар.
Күзгә мондый чакта йокы кермәячәге ап-ачык билгеле булса да, урын җәеп йокларга яттылар. Хикмәт диген, әллә хәмер узып җитмәгәнгә, әллә организмның чынбарлыктан качып котылырга сәләте җиткәнгә күрә, тиз арада алар тирәң һәм озак йокыга чумдылар. Төш вакыты җиткәндә генә күзләре ачылды Мәлихның күңелендә туган беренче теләге шул иде: кичәге хәлләр төштә генә булды. Нәкъ үзе. Бары тик төштә!
Мәлих бу минутларда шуны әйбәт сизә: Костяның күзләре шулай ук ачылган инде. Әйе. ачылган, тәмам ачылган. Әмма соңлабрак түгелме икән? Нәрсә уйлый икән Костя дус?! һай алла, әйтерсең, аның ни уйлавын белми Мәлих. Кулны кисмәгә биреп әйтергә була, нәкъ менә Мәлих уйлаганны уйлый ул. Кичәге хәлләрне төшкә әйләндерергә азаплана. Бүтәнчә ничек булсын?!
Дустының күңел газапларын дөрес чамалаган Мәлих. Костя тормасмы дип шактый озак ятса да, тегесе кузгалмагач, ниһаять, башлап үзе торырга мәҗбүр булды. Торды Мәлих һәм баскан килеш, юрганын аркасына ябынып, дустына елмаерга тырышты:
- Әллә нинди төшләр кереп бетте, дигән булды.
Дусты исә, әллә аны җөпләп. әллә чынны уйлап:
Кошмар! дип. башын янә юрган астына яшерәсе итте.
Их. шулай гына котылып булса икән!
Ләкин котылырга кырышу фарыз.
Мәлих, идәндәге буш шешәләрне кухня ягына чыгарып, газ пл итәсе аргына урнаштырды. Яңадан залга чыккач, өстәлне сыпырып куйды. Тәмәке төнчекләрен тышка чыгарып, аларны туфрак белән күмде Әйтерсең. гөнаһны шулай күмеп була . Әнә биг. үз башыннан ук мыскыллы уй узып бара: «Мәче үзенең пычрагын шулай яшерә», дигән хәерсез уй Их'
Өйдә Костя инде торган, чалбар-күлмәкләрсн киеп азаплана иде Чалбарның икенче балагын кигәндә, чайкалып, диварга бәрелде. Мәлихны күргәч, турайды Мәлих шуны шәйләде: инде байтак мәшәкать чиксә дә. үзе һаман чалбардан гына, күлмәксез генә йөри икән. Монысы да аңларга теләмәгән сәбәп аркасында түгелме әле. Ярый, ни булса шул. Аның каравы, бүлмә тәртипкә китерелгән. Кичә кич килгәндә нинди хәлдә бмлеа. шул хәлдә кала. Инде китәргә, ашыга төшәргә вакыт.
Күлмәк бар бит әле. Ләкин шуны киеп караса, ике дус берьюлы тагын аптырап калды Мәлихның шакмаклы күк күлмәге кап-кара кан. һәм ул аны җәһәт кенә салып ыргытырга мәҗбүр булды. Ләкин ыргытып ни. Шуның белән эш бетәме әллә? Юк. бетми шул. бетми, шайтан алгыры һич югы алмаш күлмәк кирәк.
Синең монда артык күлмәгең юкмы'.’
Шундый сорау белән Мәлих дустына зур ярдәм көткәндәй инәлеп карый Тегесе, әйтерсең, юри ялындыргандай, көттереп кенә бирә җавапны:
'Хәзер, хәзер, эһе. булырга тиеш.
Косгя веранда ягыннан джинсы материядән тегелгән ярыйсы ук иләмле күлмәк алып чыкты Юарга салынган киемнәр арасыннан тапкан Керлерәк икән дә. ярый, сайланыр чак гүгел. Әйе Киле Мәлих күлмәкне Киде дә идәндә яткан канлы күлмәккә карап, тагын һушын җуйгандай катып калды. Ярый әле. Костя ярдәмгә килә алды. Янә веранда ягыннан газета алып керде лә күлмәкне шул гәзиткә төргәч. Мәлихка тоттырды:
Мә, теләсәң кая куй
Күп мәгънәле карашлар үзара тиз аңлаштылар. Хәзер инде юлга чыгасы гына калды Бая Гайсаны чыгарган капкадан, кешеләр күзенә чалынмыйча югалу мөмкинлеге булса да. ул якка аяклары тартмаган- лыктан. каравылчы капкасыннан чыгарга тиеш булдылар. Монысы хәерлерәктер әле: егетләрнең сау-сәламәт кыяфәттә, ап-аск икәнлекләрен, димәк ки. өйләрендә тәртипле кылануларын чамаласын каравылчы иптәш Әйе. нәкъ әнә алар теләгәнчә, үз өе алдында тыныч кына агач шомарта каравылчы Тыныч иптәшкә тыныч саубуллашу сүзе әйтелде Иптәш, әлбәттә, аны-моны уйламастан: «Сау булыгыз», дип кенә куйды да кабат агачына иелде. Иншалла. шулай булыр каравылчы миендә икс генә кеше теркәлеп калыр, өченчесе онытылыр
Теләсә нинди очракта шулай булганы хәерле Энеме’’
Автобус тукталышына капкадан соң сул якка барасы ярты чакрым чамасы җир Ул араны ярты кәррә сүз алмашмыйча уздылар Ярты сәгать чамасы көтәргә туры килде. Анда да әңгәмә коруның хәҗәте чыкмады Ниһаять, килде автобус Кеше күп гүгел икесе бер утыргычка урнаштылар! һәм кузталды автобус. Ләкин ул иртә-гаңда ятып калган Гайса яныннан узачак Шуны хәтерләп. Мәлихның эче жу итте. Костянытт да биге кызарын куйды Бер-берсенең кызарганын сизүдәндер, икесе дә күзләрен аска төбәделәр. Мәгәр, хикмәт диген, күренмәскә тиешле куркыныч урыша җиткәндә, икесе дә күзләрен күтәреп тәрәзәдән карадылар Алар калдырган җирдә Гайсә юк иде
Шулай икәнне күргәч, күңелгә җиңеллек иңгәндәй тоелып китте Димәк, һушына кинән дус. һушына килгән дә. иртәнге рейс белән
кайтып киткән. Шунда дуслары янына сугылса ни була инде? Кичәге хәлләрне сөйләшеп, көлешә-көлешә кайткан булырлар иде ләбаса. Ярый, зыян юк. үз аяклары белән кайтып китүе дә бик җиткән.
Бу нәтиҗәдә ике дусның шулай ук сүзсез генә укмашкан уртак фикере иде. Уртак фикере, уртак теләге, уртак өмете...
әлих кайтып кергәндә, Анна апа бакчада помидор утырту белән мәшгуль иде. Әллә ни дөбердәмичә, хәтта гадәти булмаганча шыпырт кайтып керсә дә. Анна апа улының (үзенеке булмаса да. Мәлихны улым дип атый ул), әйе. Мәлих улының кайтып кергәнен эчке бер тоем белән сизеп алды. Бу тоем шактый озак вакытлар дәвамында зарыгып көтүләрнең соңгы мәлләрдә ешаебрак китүе аркасында барлыкка килсә кирәк. Төнге урамнан тәрәзәгә җил кагылса да сикереп тора Анна апа. Тәрәзәдән сөекле улын күрер. Ялгышкан, ымсынган чаклары күп булыр. Әмма алар исәпкә керми, онытыла баралар. Ник дигәндә, артык еш кабатланалар.
Капкадан бакчаны койма һәм йөз метр чамасы ихата аерып тора. Ләкин барыбер сизде Анна апа. күңеленең нечкә бер җепселе зеңләп. ишетелер-ишетелмәс авазны хәбәр итте. Ишетслер-ишетелмәс шылт иткән тавышны ишетте Анна апа. һәм чокырга куелган помидор үсентесен күмәсе җирендә калдырып, очардай ашыгып, өйгә юнәлде. Ялгышмаган икән. Мәлих улы—өйдә. Изүләрен ычкындырып тора — күлмәген салырга һәм. мөгаен, ваннага керергә җыена бала.
И бала, аптыраттың җанымны. Кайда йөрдең, кайда булдың? Исәнме үзең?
— Исән булмый тагы. Миңа ни булсын?
- Кайда йөрдең, кем белән?
— Костя белән, ял иттек.
— Әйтеп китсәң, телең корыр идеме? Төн буе күз йоммыйча, тәрәзәдән карап, урам әйләнеп иза чиктем. Синең исендә дә юк. Рәхәтләнеп ял итәсең. Карт нәнәңне интектереп, гөнаһ җыям дип тә уйламыйсың.
Ярый. ярый, булды. Мам-Анна. Күз яшьләре артык.
Шул сүздән соң Мәлих, күлмәген салып, ваннага ыргытыйм дигәндә. Анна апаның күзе ят күлмәккә төште.
Кем күлмәген киеп кайттың? Исереклек беләндер. Шулаймы?
— Ярый, бетте — синең эш түгел анысы. Костя белән алмаштык. Җитте, бар. эшеңне бел. Минем юынасым килә.
Ризыклар әзер, плитәдә. Суынган булса, җылытырсың. Суганнарга түтәл ясап бирерсең, ашагач.
Бүтән чакта мең сәбәп, мең хәйлә табасы Мәлих бу юлы бакчага чыгарга бәхәссез ризалашты. Шактый ягымлы итеп:
- Бар. Мам-Анна. үземне тәртипкә китергәч тә чыгармын, — диде.
Яхшы сүз тансыклаган Анна апа тынычланып тиз генә бакчага юл тотты.
Кызык кеше Анна апа. күлмәкнең бик үк хәерледән киелмәгәнен каян сизә диген. Менә дигән күлмәккә бәйләнә. Ә тегесен күргәч ни әйтер? Ни әйтсә шул. Берни эшләр әмәл юк. Гәзит төргәгеннән хәзер күлмәкне чыгарырга тиеш Мәлих. Юмыйча озак тотарга һич ярамас. Адәм баласының пычрактан тизрәк арынасы килүе бик табигый тойгы бит Һич тә гаҗәп түгел.
Шулай итеп, күлмәкне чыгарып караса, күкрәк турысы гына түгел, хәтта кулбашларга чаклы буялган. «Юри буяган, ахрысы, хөсетле җан.— дип уйлады Мәлих.— Алай-болай кеше күрсә, минем хакта начар уйласыннар өчен. Мине мыскыл иттермәкче. кеше арасында дәрәҗәмне 20
М
төшермәкче. Әнә карагыз, әнә нинди ул сезнең актив жәмәгать эшлек- легез группа комсоргы! Хулиган! Канга батканчы сугышкн! Беркатлы дивана мине шул кыяфәттә көнгә чыгар дип белде микән? Үзен нинди кыяфәттә күренерсең әле. карарбыз. Алмаштырырга күлмәген булса, ярый. Анысы да проблемадыр, мөгаен. Шул килеш безнең компаниядә тигез хокуклы булып йөрмәкче»
Мәлих шундый уйлар белән күлмәкне кая куярга белмичә бераз торгач, үзенең аптыраш га калуына икенче мизгелдә хәтта гаҗәпләнә язды^ Менә инде, юк-бар нәрсә өчен интек син. Тот та ыргыт ваннага. Әнә бит Мам-Анна юасы керләрне шунда салган.
~ Канлы күлмәкне шул керләр өстенә ыргыткач, мәгәр башына икенче уй килде. Болай бигрәк ямьсез күренә икән Мам-Анна кинәт күрсә, куркып, әллә ни уйлавы бар. Астарак ятканы хәерле булыр. Тоташ килеш бөтен өемне сабынлы суга салса, бәлки әле күренми дә калыр. Менә шушылай.
Мәлих канлы күлмәкне башка киемнәр арасына тиз генә күзгә ташланмаслык игеп урнаштырды. Иң өскә Костяның джинсы күлмәген җәеп куйды Әллә кайдан сизелеп тора Костяның көчле гаилә әгъзасы икәнлеге. Аның белән аралашу дәрәҗәгә суга торган түгел, гәрчә укуы, өлгерүе бик тә ургача, ә кайчак аннан түбәнрәк булса да.
Күлмәкләр тиешенчә урнашкач, тәмен белеп, рәхәтләнеп юынды Мәлих Әле кичә генә кырышан булса да. итальян бритвасы бс юн ашыкмыйча гына, ләззәт тоеп, шәпләп кырынды Тагын юынды Битләрен. күзләрен француз одеколоны белән лачма итеп коендырды һәм күңел хушлыгына бирелеп, тынычлап, озаклап тамак туйдырды
Куш кул белән күзләрен каплаган хәлдә, диван артына баш куеп, тагын бераз оеп утырды. Баш-күз тәмам ачылгач кына. Анна апасы янына чыкты. Бу вакытта помидор чокырларының яртысы гына күмелмәгән һәм, күп дигәндә, ун чиләк кенә тирес кигерәсе калган иде. Шулай да Анна апа озакладың дип сукранмады Киресенчә, бик күңеле булып, матур-матур сүзләр белән мактарга ук тиеш тапты әле.
Минем өчен генә түгел, үзен өчен дә. Үзең дә бик яратасын бит куагыннан гына өзеп алынган кып-кызыл помидорны. Үзен үстергән аерата тәмле була ул. Синең белән икәүләп сыйланырбыз. Алла бирсә
Тирес җитәрлек китерелгәч, түтәл әзерләргә кушкач та кулына һич карышусыз көрәк алды улы Эшен зарланмыйча дәвам итте «Аз тына гөнаһы булса, күндәмләнә бала, басынкылана, дип нәтиҗә ясады Анна апа. Кисәтүсез читтә кунуыннан үзе лә уңайсызлана Өметсез үк түгел икән, тәртипкә килер, төзәлер, алла бирсә» Утыртылган помидор тарта улыннан су ташы тасы иде дә. ярый инде, йә киреләнә башлар, тип уйлады. Эшләгән кадәресеннән канәгать бу тыйк Бүтән чакта болай да ялындыра торган гадәте бар Бакчаңны әрекмән урманы басса да гамендә юк Күз тимәсен, күз генә тия күрмәсен
Улының бүгенге тәртибенә сокланып бетә алмаган Ашта түтәй суны чиләк белән үзе ташып сипте. Эш ул гөнаһ түте.т. һәркемгә фарыз Яшьме син. картмы хәрәкәт ит. тормышың бәрәкәтле булыр, тәнен сырхаудан арына торыр.
Магур тына, тавышсыз-тынсыз гына җир казыган улына ә телән-әле күз ташлап, канатланып кына йөрде Анна апа. Хәтта соңга таба, сулышы ешая төшкәч тә шатлыгы кимемәде. Әле озак, бик озак илләргә дә риза булыр иде ул. ләкин менә кичкә чаклы ваннада кер тор чылатасы, аннары кичке аш әзерлисе бар Ашамыйча чытып китсә. Мә тих у тынын тетеп ли мондый җиргә сугыла торган һәм исерткеч суы белән мавыга торган гадәте сизелә башлады Тамагы тук хәлдә чыкса, чәер терәк була Бәлки әле бүген чыкмас та дәресләр әзерләргә кирәктер, имтиханнар борын төбендә Иртәгә ял түгел дүшәмбе, сәгать иртәнге сигезгә институтка барын җитәсе..
Анна апа помидорлар белән шулай эшен бетергәч, чиләк һәм сипкечләрне мунча янына илтеп урнаштырды да шуннан Мәлихка тырма эләктерә килде.
Менә. улым.— диде ягымлы, назлы тавыш белән. Булгач булсын. мамык сыман йомшак булсын туфрак. Монысы бетсә, менә шушында. янәшә итеп, тагын бер түтәл ясарсың. Кишер-чөгендер шикелле әйберләргә. Арсаң, керерсең, аш әзерләрмен.
Ярый. Мам-Анна. сип әйткәнчә булыр, борчылма.
Алмаштырганнармыни малайны! Мәлихның бүгенгедәй тәүфикълы чагын Мам-Аннасы хәтерләми дә бугай әле. Өметле икән бала. Моңарчы булган шик-шөбһәләр. борчылу-ухылдаулар һич урынсыз икән.
Анна апа өйгә шундый матур тойгылар белән керде. Яулыгын салып, алъяпкыч кигәч, җиңнәрен сызганып, ваннага узды. Ваннага җылы су җибәреп, чылата башларга дип керләр өемен кузгаткан иде. аскырак бер төштән сәер төс күзгә чалынды. Сәер төсне тартып чыгарса, ходай гына суккан икән, күндәм улының өр-яңа күлмәге — кап-кара кан! Сугышып йөргән икән ләгънәт төшкән нәрсә. Менә ни өчен майлаган каешка әйләнәсе иткән!
Йөрәк ярсуына чыдый алмыйча, бакчага йөгереп чыкты Анна апа. Чыкты да еландай зәһәрләнеп ысылдарга кереште. Дөнья яңгыратып кычкырыр иде. күршеләр ишетүе бар.
Нишләдең, каһәр суккан нәрсә, кем белән сугыштың? Атаң ни әйтер, әниең ни дияр? Мине тиргәрләр, карамагансың диярләр. Әллә мин сине карамадыммы, әллә мин сине карамыйммы? Үземнән артык күреп, сине тәрбиялим, сине иркәлим. Ә файдасы кайда? Тәрбияләгән саен бозыла гына бардың, иркәләгән саен очына барасың. Инде нишләтергә сине? Мин нишләргә тиеш? Урталай ярылыргамыни?
Тиргәп, ысылдап аргач, баштагы сорау кабатлана:
Кем белән сугыштың, кайда?
Сугышмадым.
Кыйнадылармы? Кемнәр?
Кыйнамадылар.
Ә кан? Каян чыккан соң кан? Күлмәгең нишләп шул көнгә төшкән? Ә?
Шаярып кына... бокс уйнаганда. Иптәш малайның борыны канады да... Бөтен булганы шул.
Ай-Һай, шулай гына микән Кеше борыны канаганнан синең күлмәгең шул хәтле пычрый димени! Ай-Һай. хәерлегә булсын. Бу араларда бик азындың. Үз башыңа кыланмасаң ярый. Хәерлегә булсын, хәерлегә. Аны бит шул килеш калдырып та булмый. Юарлыгы да калмаган. Югач та таплар калачак. Шуны яңадан киярсеңмени?
Юма. алайса, ыргыт. Мам-Анна. җитте, артыгын кыланасың.
Артык ди сиңа. Син ул артык кыланучы, менә кем. Ходай гына каргаган икән, күрәселәр бар икән. Малай актыгы! Сизенә идем аны. хәерлегә түгел бу югалуларың дип. Менә, юраган юш килде.
Шул сүзләрне әйткәч, бераз күңеле бушагандай тоелып. Анна апа бераз гына тынып торганнан соң. исенә нидер төшкәндәй, баягыча ашыгычлык белән өйгә кереп китте. Ничек кинәт пәйда булса, шулай ук юкка да чыкты.
Өйгә кергәч, янә шул хәерсез күлмәкне күтәреп алды. Ни өчендер селкеп карады, төреп бакты. Чылатырга уйлап, берничә мәртәбә ваннага иелде, тагын турайды, һәм күлмәкне алъяпкыч астына яшергән хәлдә, янә бакчага чыкты. Мәлих яныннан аңа һич илтифат итмәгән рәвештә, иреннәрен зәһәр кысып, күзләреннән очкыннар чәчә-чәчә, мунча буена узды. Керде мунчага. Мунча миченең капкачын, юшкәләрен ачты. Ачкач, ишек төбеннән вак-төяк угын алып керде. Каен тузына ут кабызды' Кабынган туз өстенә чыра һәм аннары вак утыннар өстәде. Ут барлык көченә дөрли башлагач, пычрак, гөнаһлы, шикле, шомлы күлмәкне шул
дөрләп торган ут иркенә тапшырды Ялындырмыйча гына янды затлы тукыма. Кайчандыр аксыл булган күлмәк кара-кучкылга әйләнде Анна апаның бу төсне дә күрәсе килмәде, һәм ул кисәүгач белән янган утны, күмерләрне бутый горды. Йөрәгендә мичтәге шикелле үк кайнарлык, эсселек тойган хәлдә, күңелендә дөрләгән ялкыннарны тыя алмыйча, каушый-каушый. калтырый-калтырый. кабаг-кабат айкады Кисәүләр кузга. кузлар вак очкыннарга, көлгә әйләнеп аска коелып беткәнче бутады. Ниһаять, мич эчендә күмер һәм көл әсәре калмаганны күргәч кенә, ярсуы сүрелә төшкәндәй тоелды. Мәгәр алай да мич идәненә аяк сузып утырган килеш, нәрсә уйларга белмичә, кабат өйгә таба атлады Бу вакытта Мәлих икс түтәлне дә монарчы һич булмаганча пөхтә, матур итеп ясаган, тырмалаган иде. Үзе инде өйгә кереп кигкән. Анна аның бүлмәсенә баш тыгып карамыйча булдыра алмады караватында аякларын селкетеп ята .
Ходай азагын хәерле кылсын. Хафалану-аһылдаулар шушының белән тәмам булсын. Ярабби, ярабби!
Кичке ашны ашаганда да, йокларга ятканда да бүтәнчә һәр икесенең берсе авыз ачып бер сүз әйтсә икән Өй эчен моңарчы һичкайчан булмаганча. шомлы тынлык басты. Тынлык колакларда үзе генә чыңлый иде. Телевизор димәстән. радио димәстән. хәтта малай магнитофонын тоташтырырга да дәрман җыя алмады. Иртәнге ашны аннан-моннан тына капкалап, институтка ашыкты тәрәзәдән карап озатканда
Иминлек бир. Аллам, азагы хәерле бетсен! тип укынды Анна апа.
өн буе һәм аннары төн буе йокы аралаш уйлаган бердәнбер уе шул иде Мәлихның: бигләрен-күз.тәрен шәпләп юган, бит-күзләрдә, авыз-борыннарда һич тимгел калмаган, элеккечә чип- чиста йөзле, якты чырайлы егет, иптәш егет, дус егет Гайса каршы тасын иде аны. Каршылау артыграк өмет, анысының булганы юк һәм булмас та. Ә менә әле телгә алынган кыяфәттә аудиториягә кергәнен, шунда утырганын тына күрсәң иде. Зур нәрсә, артык зур максатмы шушы’ Моңарчы гел шулай булды ләбаса Гел әле хыя па әйләнгән рәвештә килеп керә иде Гайса дус Гади, бик гади нәрсә кеше үз төсендә йөри Уйласаң, шушы гадилек нинди тур максатка, теләккә, хыялга, алтысы т- кыч өметкә әйләнә белә икән. Моңарчы шушындый ла теләк була дисәләр. Мәлих мәсхәрәле итеп елмаер һәм кул тына селтәр иле. мөгаен Ә бүтен. менә бүген!
Бүген ул. аудиториягә шундый теләк белән, йөрәге кысы.тып-кысы- лып куйганны сизгән хәлдә, күкрәк төбендәге сәер җилкенү-кымыржауны гыярга әмәл тапмыйча, арып, хәлдән таеп килеп керде
Кешеләр күп түгел әле. һәр студент иптәшне күздән кичерү минутлык эш кенә иде. Ләкин юк. алар арасында күңе i ашкынып эзләгән, моңарчы кадерсез булган, ә бүтен дөнья бәясе торган кадерле дус күренми Мәгәр артык ашкынудан файда көтмә Тыныч көтә без Бүтентесе көндә кая китсен ул Гайса Аның бүгенгесе көндә һәм гомер буе сөеп, яратып башкарган иң олы эше менә шушында институт бүлмәләрендә бит Мәскәүгә. Парижга яки аннан да гүзәлрәк җирләргә барасынмы, әллә шушы институт та калып торасынмы дисәләр, ул шушы тыйнак, фәкыйрь институтны сайлаячак Аның төн максаты белем, белем, та- I I.III бер кабат белем Белемгә комагай ул Гайса Биш с т буе укып, берме, икеме генә «дүрт»ле алса алгандыр, бәлки әле анысы да очраклыдыр Барлык фәннәр тел «биш»легә тапшырылгандыр Менә шушындый кирәгеннән артык тырыш кеше ул педант дисәң дә хәтере калмастыр Гайса дусның.
К
Озакламас, килеп жи гәр. җитәчәк.
Ләкин күпме генә көтсә, ишектән күз аермыйча күзәтсә лә. кадерле дус күренмәде. Дәрес барышында ишекне ачар, укытучыдан гафу үтенер дә. баш иеп кенә, арткы урыннарга узар...
Ләкин ишек ачылмады.
айса — баянчы. Еш кына буш аудиторияләрнең берсендә концертка әзерләнгәндә, баян, җыр тавышлары ишетелә. Дәрес ташлап шунда китмәдеме икән дип. факультетның барлык ишекләрен барлап чыкты Мәлих. Тыңлап карады. Үзәге өзелгәнче, колаклары чыңлаганчы тырышып тыңлавына карамастан, таныш моң. күңелле сөйләшү. чыр-чулар колакка чалынмады.
Пошаманга бирелеп, урамга чыкты. Гайсаның кайда яшәгәнен ул белә. Шулайга таба юл тотты. Мәгәр биш-ун адымнан соң шып тукталды. чөнки башына кылт итеп яңа фикер килде: иптәш Райкин бит сабырлыкка чакыра. «Не высовывайся!»—ди. Ягъни: «Муеныңны бик сузма, кыскартулары ихтимал. Башларын артык югары күтәреп йөргән динозаврларның әнә җир йөзендә эзләре дә калмаган, ә күзләргә бәрелмичә яшәгән кандалалар мәңге тыныч, мәңге исән. Әллә Костялар факультетына барып килергәме? Юк. Костяны күрү куркыныч булмаса да. Мәлихның аны күрәсе килми икән. Килми күрәсе һәм вәссәлам. Ник икән? Ник соң әле?
Җилкә кашый төшкәч, аңлашылды: кичә үзен бик ямьсез тотты бит Костя дус. Мәлих бары тик бокс кагыйдәләре буенча сугарга кушса, уенның тәртипле бетәренә ышанганга күрә генә судьялыкка алынса, ә Костя Костя, дөньяга булган бөтен ачуын чыгаргандай. Гайсаны чын хулиганнарча кыйнарга кереште. Кагыйдәләрнең тамчысын да исәпкә алмыйча. Костяның ярсыган кыяфәте, ямьсез чырае әле дә күз алдында. Гайсаның канга баткан авыз-борыны күз алдында. Күз алдында, гүяки, җансыз капчык рәвешле аунап ята бирә Гайса.
Мәлихның идеясе кызыкта, уенда иде. Ә Костя? Уеннан узып. Костя уймак чыгарды. Бәдбәхет!
Мәлих Костяны эзләүдән баш тартты: «Ну их. к черту, миңа дисә, чәнчелеп китсеннәр».
Гамәлдә генә түгел, уйда да иптәшләреннән йөз чөереп. Мәлих дөнья кайгысын кайгыртырга кирәген исенә төшерде, һәм үзе көн дә диярлек кереп йөрү гадәткә әверелгән җиргә комсомолның факультет бюросы бүлмәсенә юл тотты. Ә менә анда ыгы-зыгы купкан иде.
Беренче хәбәр — Гайсаны үтергәннәр.
Икенче хәбәр— Костяны кулга алганнар.
Башка сүзләр дә булды, әлбәттә, күп булды. Әмма Мәлихның колаклары аларны ишетергә теләмәделәр. Кемгә, нәрсә эшләргә кирәклеге хакында гәп корганда гына игътибарын җыя алды Мәрхүмнең гәүдәсен факультетка куярга килештеләр. Ни әйтсәң дә бит Гайса уку отличнигы, үзешчән сәнгатьтә танылган музыкант Аны белүчеләр күп. хушлашырга, соң мәртәбә күреп калырга теләүчеләр күп булачак Сүз арасында Мәлихка да йомышлар кушылды. Җеназа вакытында, сабакташ буларак, группа комсоргы буларак, ниһаять, дус буларак. Миша Михайлов та. ягъни Мәлих иптәш тә сүз әйтергә тиеш икән
Барча мөһим булмаган ваклыклар арасыннан тагын бер җөмлә кара төнлә күкне урталай ярган яшендәй ялтырап узды: Шифаханәдә һушсыз яткан Гайса берничә минутка һушына килгән икән. Шул чактт аннан: «Кем кыйнады?» дип сорап өлгергәннәр. «Костя. Костя Ма плшев үтерде».— дип. аермачык җавап биргән Гайса, һәм бүтәнчә күзен ача алмаган, телгә килмәгән. Берничә минуттан йөрәге тукталган
Г
Факультетта Мәлихны менә нинди яналыклар көткән икән бит. Ә ул аларны башка җирдә эзләгән иде.
Бу хәбәрләрдән Мәлихның өнсез калуын, коелып төшүен иптәшләре, әлбәттә, үзләренчә дөрес фаразладылар. Гайса белән Мәлих якын дуслар биз Күпме бергә йөргән дустыңны шушындый фаҗигале рәвештә югалтып кара син!
Eiei башын күтәрә алмыйча чыгып барганда, бюро секретаре кисәтеп калды:
Ул хәтле үк бирешмә. Миша, үзеңне кулга ал. Әйбәт итеп чыгыш ясарлык хәлдә бул. Әзерлән. Иртәгә унда монда бул. Кайбер нәрсәләр турында киңәшергә, бергәләп оештырырга туры килүе бар. Аңлашылдымы?
Күзләренә килә язган яшь әчесен бармаклары белән сөртеп. Мәлих. Аңлашылды, дип көчкә әйтә алды.
Хәзергә ял ит. бар. сиңа рөхсәт
һәм китте Мәлих Гәрчә кая барырга кирәклеге билгесез иле.
Урамга чыккач та як i ырмады дөнья. Башында бернинди фикер, уй юк. һичнинди фикер, уй катнашыннан тыш. аяклар үзләре генә каядыр атлый иделәр У й-фи керсез каядыр атлый торгач, бер мәлне ул өйгә кайтып җиткәнлеген сизде.
Үз бүлмәсенә узды. Курткасын салып караватка ыргыткач, музыка куйды Иләмсез куәтле кычкыруларны бөтен көченә җибәрде Тавышка чыдый алмыйча боргаланырга, сикергәләргә. колакларын каплап чайкалырга тотынды. Башы, зиһене тәмам түнгәч, чак кына хәл үзгәреп, котырып-котырып биергә кереште. Болай да иләмсез тавышларга үзе дә шашынып, кыргыйларча кычкырырга, ничә Костя улаган кебек уларга тотынды. Анык барлык бу кыланышлары күкрәк iурысында таш булып каткан ниндидер куркыныч бер тойгыны юмалау, күмү, юкка чыгару теләгенә тоташкан иде. һәм ул биеде дә биеде, акырды да акырды Ә музыка барча алама хисләрне, кеше күңелендә була торган барча ярсыну, ачыргалану, ләгънәт ору һәм тагын, гагын ниндидер башка каһәрләүләрне өй зченә генә түгел, бөтен дөньяга чәчә бирде. Бии. кычкыра, улый торгач, бер мәлне хәлдән таеп. Мәлих караватына аулы нәкъ кичә Гайсә ауган төслерәк булып Ауды ла хәрәкәтсез калды. Колак төбендә йокымы, төшме аралаш тәгыйфь кенә, сизелср-сизелмәс кенә шундый теләк зеңләгәндән итте: шушылай яткан килештән бүтәнчө бер дә тормаска, кузгалмаска мөмкин булса икән лә!
Бу теләк караңгыда күзгә чалынмыйча калган очкын сыман гына җемелдәп, тиз арала юкка да чыкты Мәлих әллә һуш җуйды, әллә йокыга талды. Вакыт көчен җуйды, чөнки мәгънәсен югалтты
Бер мәлне бу ни? Йөрәк яргыч куркудан, еланга басканда була торганча кот очудан Мәлих кинәт сикереп торды Чырае, күтләре' Әйтерсең. аның өстендә менә-менә төшәргә дин балта күтәрелгән.
Ау-уфф!
Шулкадәр йөрәк өзгеч иде бу тавыш бакчада йөртән Анна апа шуны ишеткәч, жан-фәрмәнга йөгереп керде
Ни бар? Улым! Балакаем, ни булды ’ Нишләт теләр’'
Анна ананың үз күзләре дә кинәт өскә килгән куркынычтан диярсең, шашкандагы кебек аларган иде.
Балам, балакаем!
Бүлмәгә шундый сүзләр белән кереп, шул сүзләрне тәкрарлый- тәкрарлын Мәлихны кочаклап алды Бәби чак татыдай кочагына алып торгызды, каты-каты итеп сөйде, сыйпады Башларыннан, чигәләреннән үбә-үбә у те дә шыңшырга, еларга керешie.
Шуннан соң тына аңга килә язды Мәлих һәм шуны аңлады аны куркытып уяткан нәрсә тынлык икән Бөтен көченә дөбердәгән һәм кычкырган пластинка тавышы тукталгач, рәхимсез чынбарлык яңадан
кайткан, һәм кеше бөтен исәбе, максаты юкка чыгуын, тормыштан кача алмавын тойган һәм зиһен шул хәлгә мөнәсәбәт белдергән икән. Мөмкин булган һәм мөмкин булмаган дәрәҗәдә, бөтен көченә ачыргаланып, Мәлих үзе кычкырган икән. Әйе, аңлашылды. Тавыш һәлакәттән йола алмады. Көн кебек ачык: дөбердәп тиздән милиционерлар килеп керәчәк тә, кырт кисеп: «Киен! Атла!»—диячәк.
Шулай булачак!!
Мәлих калтырап, иңнәрен җыерып, бая биегәндәге төслерәк чайкалып куйды. Ләкин ишек тирәсе тыныч иде- беркем юк. адымнар ишетелми. Давыл узгандай тоелып куя. Әллә чынлап та узамы? Ник килмиләр? Ник алып китмиләр Мәлихны? Костя бит инде барысын да сөйләгәндер...
Милиция турында уйлагач, сәер хәл — Мәлихның исенә әтисе килеп төште. Районның эчке эшләр бүлеге башлыгы Денис Иванович Михайлов Мәлихның, ягъни Миша Михайловның әтисе ләбаса. Әллә шундамы хикмәт? Бүтән чакта улының барын-югын белмәгән кеше әллә бүген килеп малаена ярдәм итәргә уйлаганмы? Шулай булса? Менә булыр иде бер гаҗәп!
— Мам-Анна...
— Әү, балам.
— Әтине әйтәм. эмведе начальнигы... әгәр теләсә, гаепле кешене коткара аламы?
— Нинди гаеп, балам, ни сөйлисең син?!
Теләсә дим. булдыра аламы?
Сүзнең мәгънәсенә төшенә алмаган Анна апа инде кистереп җавап бирде:
— Әйе. әгәр дә теләсә. Нишләп булдыра алмасын. Закон аның үз кулында бит.
Мәлих амин тоткандай куш куллап күзләрен, битләрен сыйпап куйды һәм тирән игеп сулыш алды. Нәрсәнедер аңларга тырышкан Анна апа төпченмәсә. бәлки тынычлана да язар иде дә. Нишлисең, хатын-кыз вакланырга ярата.
— Ник алай сорыйсың улым?
Юк ла, болай гына. Минем бер дус малайны кулга алганнар да... Шуңа ярдәм итмәсме дигән идем.
— Ә-ә, алайса булмас, теләсә кемгә ярдәм итмәс әтиең. Бик тә коры кеше, коеп куйган коммунист, намус колы диләрме? Шундый кеше синең әтиең. Законнан тайпыла торган түгел. Бөтен район белә моны.
Иһһы, дип кенә куйды Мәлих үз уеннан аерыла алмыйча.
һәм башында туган уен эчендә калдырды. «Ә менә мине, үзенең улын якларга алынган түгелме соң? Мин бит. ни дисәң дә теләсә кем түгел аның өчен».
Шундый бәхетле уй аша күңеленә сабырлык иңде.
Иртәгә—җеназа. Чыгыш әзерлисе бар. Факультет бюросының группа комсоргына тапшырган йомышы үтәлмәскә мөмкин түгел. Андый хәл була алмый.
Бәхетле фикергә өлгәшкән бала, караваттан тиз генә кубып, юыну бүлмәсенә юл тотты. Юынгач, ашыкмыйча гына сөртенгәч. Анна апа иңенә кулын салды:
— Мам-Анна, әйдә, бакчага чыгыйк әле. Анда эш калгандыр бит?
Рәхәтләнеп көлеп җибәрмичә нишләсен Анна апа. Билгеле инде, сүз шул гына.
Калмыйча теге. Бакчада эшнең гомергә дә бетәсе юк инде аңың. Бездән дә калыр әле. Әйдә, алайса, әйдә, сабыем. Бергәләп бераз эшлик тә. аннары үзең генә казырсың, минем аш әзерлисем булыр. Әйдә.
Җәһәт кузгалып, бакчага чыктылар. Анна апа әйткәнчә, бераз эшләгәч. һәм аннары ашап-эчкәч. кичкә хәтле шунда булдылар. Мәгәр, күңел инде үз урынына утырды дигәндә дә. Мәлих ара-тирә капка ягына
күз iашламыйча булдыра алмады. Күзгә кеше-кара чалынмады Көн тыныч узды. Кич тә
Тыныч йокы. Мам-Анна.
Тыныч йокы, балам, матур төшләр күр.
рыша иртәрәк ятып, иртәгә әйтәчәк сүзләрен ачыкларга, ятларга тырышты. Әллә язып ук барыйммы дип уйлаган иле дә. бу фикердән кире кайтты. Әйтәсе сүзләр бар. күп икән. Исән чакта телдән әйтелми торган якынлык хисләрен хәзер әйтергә мөмкин Ник шулай икән? Ин маг ур сүзләрен әйтергә ояла кеше. Начарларыннан алай ук оялмый. Юкса киресенчә булырга тиештер ләбаса?
Нәрсәдер дөрес түгел, нәрсәләрдер дөрес корылмаган бу тормышта. Әйе, соң булса да. уң булсын, үкенечле булса да. иртәгә Мәлих йөрәгендә кайнаган иң кадерле сүзләрен җиткерәчәк дусты Гайсага. гәрчә соңгарак калып булса да.
Шундый изге ниятләр белән йокыга талды, шундый изге хисләр белән уянып, шундый теләкләр белән институтка юл тотты Мәетне китермәгәннәр иде әле.
Бюрога күгәрелдс Мәлих. Секретарь белән кул биреп, ә бүтәннәр беттән баш кат ып кына исәнләште
Сүз әзердер'’ дип. шунда ук эшкә күчте секретарь
Шулайдыр Ничек килеп чыгар
Әйбәг булыр, ярый. Менә бит нинди фаҗига Кем уйлаган! Дуслар! Бер-берсенә кул күгәрер дип
Шаярудан гына башланган нәрсә ы-ы Артыгын ычкындырганын абайлаганга күрә. Мәлих тотлыкты, тәне эсселе-суыклы булып чымырдады. Ы-ы. шул. уеннан килеп чыккан бәхетсезлектер, дип уйлыйм Ничек инде чынлап булсын Сез әйткәнчә, бик тә якын дус иделәр бит
Әйе шул, икесе дә кызганыч, киткәне дә. калганы да.
Бюро әгъзаларыннан булган бер кыз кулына кызыл тасмалар готып керде Почетлы каравылга басканнар беләгенә бәйләр өчен һәм ш> т- вакыт телефон чыны Трубканы алган секретарь, ниндидер сүз ишеткәч. җәһәт торып басты.
Астан шалтыраталар Кигергәннәр мәегне
«Мәет .» Нинди ямьсез, шәфкатьсез сүз' Шулкадәр килешми, ятышмый ул ике көн элек кенә җир шаулатып йөргән яшь кеше исеменә! Бүлмәдәгеләрнең сискәнеп куюы һич гәҗәп түгел Битләре агарынып куйды кеше ториең Кашы берләштерә кешеләрне
Аска төтпү белән Мәлихка яңа йомыш куштылар: җитәкче иптәшләрне чакырып кидерт ә
Мәет куелган залның читендәрәк. почмак артында кечкенәрәк бүлмә Каравылга басачак кешеләр шунда җыела. Ректорны анда бюро секретаре үзе. ә проректорны һәм башкаларны Мәлих алып килде Кызлар тиешле кешеләргә тасма бәйли тордылар Секретарь, мәрхүмнең баш очына килен, берничә секунд кына тын лык урнашканны көткәннән соң. җеназаны башлап та җибәрде.
Барыбызга да авыр кайгы килде А тдынгы студентыбыз, үрнәк дустыбыз, танылган му зыкант. ә иң мөһиме, чын мәгънәсендәге намус ты иптәшебезне югалттык Бу хәл белән аңыбызның килешәсе ки тми һәм һичкайч.пт килешмәс тә Ләкин чынбарлык аяусыз. Бүген без якын арада соңгы имтиханнарын тапшырып зур тормыш юлына чытасы яшь кешене соңгы ю па о татырга мәҗбүрбез Шуның өчен җыелдык Мәтәм митинг ысын ачык шп белдерергә рөхсәт итегез Беренче сүз институтыбыз ректоры Ками i Шәрипович Шәрнповка.
У
Ректорның бюро секретаре сүзләренә тоташкан кыска чыгышыннан сон сүз кафедра мөдиренә бирелде. Ә аннары., аннары... Нинди тиз арада!
Хушлашу өчен сүз бирелә Гайса Хафизовның якын дусларыннан берсе, группа комсоргы Миша Михайловка.
Мәлихның чырайдан чыккан, каушаган, боеккан кыяфәте кайгы зур-лыгының бәхәссез галәмәге икәнлеге һәркемгә аңлаешлы һәм габигый тоелгандыр. Чыгышын кабат-кабат уйлаган булса да. хәзер, вакыты җиткәч, әйтерсең, барлык фикерләрне кинәг җил очырды. Берничә секунд гел тирбәтә алмыйча интекте Мәлих. Ләкин җеназа халкы Миша Михайловның кем икәнен, көчле характерлы булуын яхшы белгәнгә күрә, ашыктырмады, сабыр гына көтте, һәм ялгышмады. Үзенә ягымлы, ышану тулы күзләр карап торганын абайлагач, фикерләр яңадан җыйналды. Сүзләр үзләреннән үзләре дигәндәй тезелеп китте:
Кайтарып була алмаслык авыр югалту. Яши генә башлаган, киләчәк уңышлары, матур эшләре хәзердән үк күренеп торган дусны югалту аеруча ачы икән. Тагын зур аяныч шунда, ул дошман кулыннан түгел, дус кулыннан китте. Без Гайса Хафизовны үзебезнең арада шаяртып Иисус дип йөртә идек Ул чыннан да. Иисус Христоска охшаш булып чыкгы. Аның үз Иудасы табылды. Дөнья яратылганнан бирле корбан булуларга чик куелмаган, хәзер дә дәвам игә. Кеше табигате үзгәрмичә кала. Ачы авырлык шуны мәҗбүри аңлауга бәйле. Аяныч, әйе, бик тә аяныч. Берни эшләп тә булмый, бер сүз әйтеп булмый. Шул гына сүз, соңгы сүз: «Якын иптәш, кадерле дус, хуш! Авыр туфрагың җиңел булсын».
Секретарь җеназаны ябык дип белдерүгә — музыка, чигәләргә туп- туры бәрелгән кара җил... Кай арададыр табут урыныннан кубып, каядыр шуа, ераклаша башлады. Ә Мәлих селкенә, кузгала алмый. Каткан да калган. Чыгышлый секретарь килеп аркасыннан какмаса. бәлки берүзе үк калган булыр иде. Ярый әле килде иптәш секретарь, килү генә түгел хәтта күңелне дә тынычландыра язды:
Шәп сөйләдең, Миша, молодец!
Аның кызу адымнарына өлгерә алмаса да. үз көенә генә булса да. Мәлих, урамга чыгып, саубуллашучылар төркеменә кушылды. Монда инде ул, әйтерсең, ышанычлы яклаучылар арасында. Аңа бернинди шикле караш ташлаучы юк. Могаен, инде булмас та.
Әйе, әти. әти кеше, ниһаять, үзенең улы барлыгын исенә төшерде дияргә кирәк Улы барлыкны исенә төшерү өчен җинаять ясарга кирәк булган, димәк. Ә бүтәнчә? Бүтәнчә мөмкин түгел иде бит. Моның өчен Костяга рәхмә) әйтергә туры килмәс микән?
Мәлих өйгә ярыйсы ук тыныч күңел белән кайтты. Анна апага Гайса белән ничегрәк хушлашканны кыска җөмләләр һәм кайбер ымлыклар белән хәбәр иткәч, кичке чәйгә утырдылар. Ләкин шунда... шул вакытта нәрсә? Ник. ник сикереп горды Мәлих? Әйе. үзе дә сизмәстән сикереп торган Мәлих тупас рәвештә кемнәрнеңдер ишек кагуын ишетте һәм колак яргыч ямьсез тавыш яңгырады:
Именем закона!
Анна апа да баскан төштә катып калды. Аңына килә язгач, урамга чыгып, улы артыннан иярмәкче иде. ләкин инде анда беркем дә юк. Автомашина кай арада юкка да чыккан. Уңга сугылды Анна апа. сулга бәрелде киң урам тарайды. Өйгә керсә, өй кысан. Ятса, йокы качкан. Үзе дә һәм мөгаен йөрәге дә туктар дәрәҗәгә килеп бөреште. Йоклар- йокламас. оер-оемас, аңлар-аңламас хәлдә почтага йөгерде. Ашыгарак төшелгән икән, шактый озак көтәргә туры килде. Шактый озак көткәннән соң гына ачылды почта. Керде Анна апа почтага Те юграмма бланкысы алды һәм кәкре-бекре. гарип хәрефләр белән чуарланган кәгазьне оператор кызга тапшырды. Анда шундый сүзләр язылган иде:
«Михайловой Марве Артемовне с Мишой случилась беда срочно приезжай.
Анна».
Өченче бүлек
аеклы ялга чыгарга мөмкин булганнан соң ике ел вакыт узса да. илле җиде яшьлек Марва Артемовна мәктәптә директорлык вазифаларын быел гына үз шәкертләренең берсенә тапшырган иде Алтынчы-җиденче классларда исә әле дә рус теле һәм әдәбиятын укыта. Гомер буе җәмәгать эшләре алып барганлыктан, һәм аның тормышын көненә ике сәгать дөрес бирү генә тутыра алмаганлыктан. төрле оешмалар, төрле предприятиеләрдә төрле лекцияләр укый, мәктәпкәчә яшьтәге балалар йортлары һәм бакчаларына шефлык итә. Төрле җыелышларга. пленумнарга катнаша.
Бүген исә. Бәген дөньяда тынычлык саклау фондына дип җыйган унсигез мең сум акчасын илтеп тапшырырга, дип күңел беркеткән иде Монысы да беренче тапкыр гына эшләнгән эш түгел Күптән түгел генә шушы фондка мең ярым сумлык заем облигацияләре биргән иде Укытучы. тәрбияче икәнсең, балаларның киләчәген, илнең киләчәген кайгырту синең иң изге һәм иң беренче вазифаң бит. Гомер буе ул шушы мәсләт снә тугры булып калды заманы кушканча, вөҗданы кушканча яшәде. Иманына хилафлык китермәде Ләкин шушы иң изге бурычны үтәүдә тоткарлык килеп чыгар дигән уй аның башына бер генә мәртәбә кереп чыкса икән лә!
Әйе. үзенең намус эшен бу юлы теләгән вакытында үти алмавына бик тә көенде апабыз Бу акчалар чынлап та сугыш куркынычын киметергә ярдәм итә дип белә иде ул Аларның яңадан-яна бомбалар, танклар һәм башка кораллар ясауга тотылуын, бигрәк тә югары урыннарда утыручыларга сөяркәләре белән чиг илләрдә типтергән һәм типтерәчәк бәндәләргә «ярдәм игү» икәнлеген ул белә идемени соң!
Мәктәпнең барча бүлмәләрен бер игеп кыңгырау шалтырагач һәм сөекле укучылары белән иртәгә чаклы саубуллашкач, уңышлы дәрес һәм алда юрган күңелле гамәлдән канәгатьлек тойган Марва Артемовна, класс журналын күкрәгенә кыскан һәм тыйнак кына елмайган хәлдә, салмак адымнар белән укытучылар бүлмәсенә таба аглый иде Аның белән бүген күрешеп өлгермәгән кыз.тар-ма.тайлар гадәттәгечә сәлам биреп, исәнләшеп уздылар Марва Артемовна аларның якты чырай.тарына үзләре төсле үк яктылык сирпеп. ихтирам белән җавап бирә барды
Шулай матур гына атлый биргәндә, үзе тәрбияләгән шәкертләрнең берсе, яшь укытучы кыз. канаглы коштай җилпенеп, аңа каршы яктан атлый иде.
Марва Артемовна, анда сезгә телеграмма! дип. килгән тизлеге белән узып та кит те ул.
«Нинди телеграмма?..» дип сорарга ачылган авыз кире ябылырга мәжбүр. Башка килгән шул сорау, әлбәттә, аның адымнарын тизләтте. Кайдан, кемнән? Мондый нәрсәнең күшән, бик күшән булганы юк бит инде Бүтән шәһәрдәндер Мәскәүдән булуы ихтимал. Укытучыларның бөтенсоюз киңәшмәсе кебек нәрсәгә чакырулары мөмкин Республика мәктәпләрендә рус теле һәм әдәбияты укыту алдынгысы сыйфатында илкүләм әһәмиятле киңәшмәгә катнашырга, ә икенче юлы Ленин ордены алырга аңа Мәскәүнең үзенә барырга туры килгән иле Шундыйрак нәрсә микән? Хәзер инде орден югын юктыр. Булса, исәп кәгазьләре г утыр ткан булырлар иде Ә менә киңәшмә дигәне дөреслеккә туры килә Монысы бик тә ихтимал.
Шундыйрак хәбәр өмет иткән Марва Артемовна, журналны шкафка урнаштырганчы ук. өстәл уртасында яткан телеграмманы җәһәт кенә үрелеп алды Ачты, укыды һәм үз күзләренә үзе ышана алмады Янында торган икенче бер укытучыдан укытып карады Анысы исә. һич гайчын- мыйча. Ашта апа ie iei раммасын танталы рәвештә диярлек бөтен бүлмәгә яптыраI гы: «С Мшпой случилась беда срочно приезжай»
Л
— Кем соң ул Миша?
— Улым, бердәнбер улым!
- Сезнең улыгыз бармыни?
Тиле сорауга иренен кысып куюдан башка җавап бирү артык икәнне аңлатып торсынмы? Юк Марва Артемовна, телеграмманы күкрәгенә кыскан килеш, директор бүлмәсенә ашыкты. Ләкин анысы да, хәерсез, баягы мәгънәсез сорауны кабатламаса ни булган?
— Сезнең улыгыз бармыни?
Нишлисең, монысына аңлатма бирергә туры килде. Директор, бүтән төпченмичә генә китәргә рөхсәт иткәч, туп-туры өенә, аннары исә һич тоткарланмыйча аэропортка юл тотты.
Алабугага билетлар бетмәгән икән, телеграмма күрсәтүнең кирәге чыкмады. Аллага шөкер. Бик үк матур эчтәлекле телеграмма түгел бит. Теләсә кайда селкеп, уйнатып йөрерлекмени.
Алабугада булмаганга күпме вакыт узды икән?
Сугыш вакытында, әнисен җирләгәндә кайткан иде. Ә шуннан соң? Исәпләсәң исең китәрлек — шуннан соң бер генә мәртәбә дә кайтылмаган лабаса. Анна апа Казанга үзе сирәк кенә килгәли малайдан азмы- күпме хәбәр кигерә һәм. әйтерсең, шул җитә иде. Уйлап карасаң, хәзер инде ап-ачык аңлашыла: алай гына җитмәгән шул, һич тә җитмәгән. Моның өчен кем гаепле? Марва үземе? Ләкин сәбәпләр, сәбәпләр кем әйткәндәй, гафу ителә торган иде бит. Гаепле кеше әллә ире Денис Ивановичмы? Әллә ул да түгелме?
Түгел үк шикелле. Төп сәбәп бүтәндер кебек. Нинди сәбәп? Иң төп сәбәп шул эш белән күмелү. Марва Артемовна дигән укытучының, мәктән директорының тавык чүпләп бетерә алмас мәшәкатьләре, иҗтимагый дигән бурычлар, йомышлар, ыгы-зыгылар. Бөтен гомерне шулар тутырган, шулар биләгән — туган якны, туган йортны, хәтта бердәнбер баланы сагынырга, кайтып булса да күрергә вакыт җитмәгән. Малай үзе дә. ичмаса шушы көнгә чаклы бер генә мәртәбә диген, бер генә мәртәбә туган әнисенең ишеген ачып карасын икән лә!
Ә бит ана баласыннан йөз чөермәде. Киресенчә, янында тотарга, бер шәһәрдә, бер өйдә яшәргә тырышты. Ә малай? Нишләде малай? Турысы шул — качты. Туган әнисен ташлап качты!
Иреннән Денис Ивановичтан аерылгач, күзем күрмәсен диебрәк, ахрысы. Марва тиз арада Казанга күчте. Бөтен гаилә — Марва. аның әнисе. Денис, Анна һәм Мэлс — бергә горалар иде. Марва киткәч, Денис бүтән квартирага күчкән иде. Марваның әнисе. Анна һәм Мэлс өчәү калдылар. Марва улын Казанда ныграк урнашкач кайтып алмакчы иде Мәгәр моның өчен озак, бик тә озак җай чыкмады шул. Бүген кайтам, иртәгә кайтам, быел булмады, икенче елга әйбәт фатир булачак дип көтә торгач, өч-дүрт ел гомер узган да киткән сизмичә дә калынган лабаса. Сугыш башланган еллар... Фаҗигаләр. Шулар тоткарлады Чыны шул. киметә дә. һичнәрсә өсти дә алмассың.
Сугышның икенче елында кырыкка бер яшь тулмаган укытучы Марва Михайловнаны мәктәп директоры итеп куйдылар Булачак коммунистка йомышларны алагаем йөкләү гадәти эш Ә Марвага, ихлас башкаруы сәбәпле, ул йомышларны баштан ашканчы төйиләр иде. Зарланмады Марва. Өйгә бары тик берничә сәгать йоклар өчен генә кайта ала иде.
Шундый көннәрнең берсендә, әлеге кебегрәк. телеграмма әниең авыр хәлдә, дигән хәбәр килеп төште, һәм нәкъ әлеге шикелле ашыгыч рәвештә, Марва юлга чыкты.
Өйгә кайтып кергәндә, әнисе шундый хәлдә иде ул кызын танымады. Кызының исемен бер тапкыр да атамады Каядыр башка дөньяга караган күзләре шулкадәр битараф иде ки. хәтта Марва үзе дә әнисен читсенгәндәй тоеп куйды.
Әйе, кызы аның чәчләреннән сыйпан кабат-кабат сүз кушса да, эндәшә алмады ана. Тиз арада дөнья куячагы күз алдында Берничә көн аның баш очында булу фарыз. Ләкин Марвага бер көнгә генә бирелгән шул рөхсәт Сугыш вакыты, бурычлар катгый, законнар каты. Әйтелгән мөддәттә урыныңда бул Малаен җитәкләгән Марва икенче көнне үк пристаньга төшәргә мәҗбүр
Дебаркадерга узып чиратка басуга ук. ни күрсен, ганыш укытучылар райондаш мәктәптән Смеловский һәм Маклашова дигән кешеләр Яннарында яу хәтле балалар Авылда уңыш җыюда катнашканнан соң Казанга кайтып баралар икән.
Мен ярым бала өч баржага бишәр йөз кеше төялеп — кайтырга тиеш Икс укытучы өчкә бүленә алмый бит инде, балалар белән очеттче баржада кайтуны Марвадан үтенделәр Әлбәттә, һич үгетсез риза Марва Баржат а биш йөз баланы ягъни, биш йөз дә бер баланы, әйе. үз малае да бар бит әле аның' кертеп урнаштыргач, дүрт яшьлек Мэлсны кайнап юрган күч арасына кертеп җибәрде дә үзе тап-тар басмалар аркылы яңадан ярга чыгып кит те балаларга паек алырга
Кеше башына бишәр йөз граммнан исәпләнгән караваи тар гуп- тулы бер арыш капчыгы булды. Күтәрерлек түгел. Өстерә. Марва һәм җан-фәрманга өстерәде Марва. Тирләп пешеп гә. ерак китә алмады Бәхетенә күрә, атлы арба узып бара иде Баржа турына чаклы шуңа салып килергә мөмкин булды Ләкин яр аша тагын өстерисе. Татын өстерәп, басмага җитте. Аннан соң. нишләсен, кеше көлсә көлә инде, бүтән әмәл юк басмага атланып, аяк салындырып утыр ла тагын өстерә капчыгыңны. Тирләп-псшеп. ах-ух килеп, шуыш, шуыша бир. Бер. ике метр, өч, дүрт, биш! Аранын яртысы узылды. Ләкин . Ләкин ун метрлы басманың нәкъ яртысына җиткәч, такга сыгылып селкенергә, чайкалырга керешмәсә икән бит. Юк. селкенепме селкенә, чайкалыпмы чайкала такта басма Бер мәлне чайкалып та китте. Марва исә. суга атылып төшмәс өчен мәчедән җәһәтрәк бөтерелеп, так тат а күкрәге белән асылышан булып чыкты Басма үзе дә мәче сырты госте бөкерөйгән. тик өскә таба түгел, аска таба һәм чайкалуын, тирбәлүен бетә Ә капчык кулда суга төшертә ашыга, үзе белән Марваны тарта Капчыкны өстерәү түгел, инде суга мәтәлмәскә, үзеңне сакларга, үзеңне саклый алмасан да балалар ризыгын ычкындырмаска тиешсең. Димәк, болай асылынып озак тора алмыйсын, ары. ары шуыш Гагын. татын Шул ният белән бераз шуышмакчы иде. басма баягыдан да яман чайкалып, инде Марва очты дигәндә, ниндидер бер аңлашылмас өлгерлек белән, ычкынды дигән капчыгын готын кала һәм тигезлекне кире кайтара алды Корсагы белән басмага яткан һәм ике кулы белән капчыкка чатырдап ябышкан хәлдә, үзе дә сизмәстән, иләмсез рәвештә чарылдап җибәрде
Бстәм. бетәм. ярдәм!
Ярый әле ишеттеләр Басманың икенче очында малайлар күзгә чалынды Шуларнын икесе тиз арада килен тә җитте Ике малай кө желе кыяфәт тә калган укытучыдан артык көлмичә, елмаешып кына, апаларына басмага яңадан адәмчә утырырга булыштылар. Капчыкны да кай арада зләктертәннәр Җай тына кү төреп. баржата таба атлап та кит те тәр Ләкин капчыкны күздән ычкындыру куркыныч Сакларга кирәк капчыкны Малайлар баржата кергәч үк. ипиләрне бөтен хәлдә бүлешә башлаулары бар Шуңа күрә, татын бер куз ачып йомган арала сузытын. Марва артык ераклашып өлгермәгән аяк тарный бер ба татыннан мәк терде дә. малайның гаҗәпләнүенә карамастан, торып басты һәм аннары малайның бишмәт чабуына ябышты Курка, янәсе Ярдәмтә мохзаж апаны малай, читкә ләрмичә. бер кулы белән капчыкны тотса да. икенчесе бе тән Марваны җитәк тән атлады Акрын-акрын шу тай баржата тәки барып җит те тәр Инде чак кына сулыш алырга мөмкин иде Ләкин иркенләргә форсат юк Бераз сулыш алгач та икмәкне бүлгәләргә, кискәләргә кереште Марва
Сыгылып сынарга торган тар басмадан узу чаклы ук димәсәк гә, монысы да нык кына четерекле эш иде. Бу шөгыль ничәдер сәгать вакытны алды. Күтәрелеп караса, инде кояш баеп килә икән. Офык кып-кызыл. су өсте дә шул ук төстә. Шул төсне шәйләргә генә өлгерде Марва һәм хозурланудан үзен бик тиз мәхрүм итеп, барча балаларны берьюлы күздән кичерде Куш канатын җәйгән чебиләр анасыдай бер урында әйләнеп чыккач, балаларга дүртәрләп рәткә тезелергә кушты. Тезелергә куллары белән ярдәм итәргә тырышты.
Баржа эче балалар белән шыгрым тулы. Кырмыска оясы шикелле. Син тезеп кара шуларны чиратка. Шулай да, ничек итсә-иттеләр, рәткә үк ошап бетмөсә дә ерак киләчәктә үзгәртеп кору дип аталган чор кибетләрендәге хәтле генә булган чират рәвеше урнашып, сүз аңлашырлык мөмкинлек туды, дияргә кирәк Шуны чамалаган укытучы апа көр тавыш белән боерык бирергә тиеш
— Строй, смирно! — Мондый команданы еш ишеткән балалар гадәт буенчадыр, күнде, үрә каттылар.
һәм шунда ук икенче команда яңгырады:
Вольно, стоять на месте. Тавышланмыйча. Ә берничә секундтан адәмчә сүз: -Строго чират белән, бер кисәк икмәк аласыз да тыныч кына үз урыныгызга барып утырасыз.— Урын дигәне, әлбәттә, юк, идәнгә утыру хакында гына бара сүз.—Әйдә, башладык. Син. әйе, син беренче ал менә шушы кисәкне.
Әллә ризык үзе юашлана төшәргә мәҗбүр итте, малайлар һәм кызлар бик үк этешми-төртешми генә, тәртип белән диярлек, ипи кисәкләрен ала тордылар, һәркайсының кулга эләккән икмәккә нык текәлү аркасында абынып, сөртенеп куюларыннан чамалаганда, тәртипнең бозылмавы. хәтта соңга таба тынлык урнашуы укытучы тәртип саклаганнан гына түгел, чынлап та икмәкнең иң якын хыялга охшаш кадерле икәнлеген гоюдан иде.
Эш шулай көйле генә барды һәм дәвам итте. Инде бервакыт ипи өләшенеп бетә язды дигәндә, аһ итте Марва. Инде менә күр, такта өстендә өч кисәк ипи калган, ә чиратта—дүрт малай. Дүртенчесе, иң арттагысы Марваның үз улы!
Йөрәге жу итте Марваның, тәне әллә ничек калтырый ук башлап, бөтен гәүдәсе, эсселе-суыклы булып, чымырдарга кереште. Нәрсә эшләргә, ни әйтергә балага? Юк. берни эшли дә. берни әйтә дә алмалы. Шулай булды — өч малай үз чиратлары белән соңгы икмәк кисәкләрен алып үз юллары белән тиз арада башкалар арасына чумса, үз улы калды ымсынып Әйе. шулай булды, шулай. Үзенә димәстән, бердәнбер улына, әйе, күз карасыдай күргән малаена өлеш чыгара алмады Марва. Башта шулай тиеш дип санады. Шулай гадел була дип уйлады. Ләкин... ул бер нәрсәне уйлап җиткермәгән булып чыкты баланы ни дәрәҗәдә рәнҗетәчәген алдан күрә алмаган булып чыкты. Ана кеше... менә хәзер күр инде. күр. әле кайчан гына икмәк өелеп торган такта әрҗә почмагына сөялеп, боегып, малае басып тора...
Йөрәк сулкылдавын басар өчен дә. малайны тынычландыру нияте белән дә, ана кеше салмак кына килеп баласын кочаклыйсы иткән иде, тегесе кискен рәвештә читкә тайпылды.
Икс кулын алга таба сузган Марва үзенә һәм малаена инде сүз белән ярдәм итмәкче бугай, һәм ул ни сөйләгәнен үзе дә аңламастан, бер-бер артлы сүзләр яудырырга кереште:
Й-и балам, балакаем син дә килгән идеңмени, чиратка баскан идеңмени? Ярый инде, гафу ит инде, балам, ачуланма. Ярый, ач булмабыз Анна апаң биргән күчтәнәч шушындый ук икмәк кисәге бар. курыкма, без дә сыйланырбыз. Шулай дигәч, ул малаен янә кочак- ламакчы иде дә. мәгәр улы янә читкә тайпылды шул. Назга исе китмичә, керпедәй чәнечкеле булып калды.
Ярый, соңыннан йомшар, кичерер әле. дип өметләнергә генә хәзер һәм көтәргә. Малайның тынычланганын, һәм тагын шундый ук мөһим нәрсә буксир килгәнен көтәргә Юл чыгарга
Ләкин гел син теләгәнчә генә булса икән лә. Бигрәк тә сугыш йончыткан томанлы елларда Әйе. рәтләп урнаштык дигәндә, көтелмәгән бәла буксир юк Килмәде буксир. Пристаньга яңадан төшеп белешкәч тә сөенерлек хәбәр ишетелмәде- якын сәгатьләрдә килмәячәк буксир.
Сәгать дигәннәре тулы бер тәүлек. Әйтерсең. Марва Артемовна үзе гаепле, күз күтәреп карый алмый балаларга Юаткан була аларны. кызык әкиятләр, мәсәлләр сөйләгән була. һәм. әйтерсең, юана сабыйлар, шаярган, көлешкән була. Хәлнең шулай түзәрлек икәнен күргәч кенә, у^ы янына килә. Бер почмакта салкын идәндә малаен кочаклап утырмакчы иде. анысы барып чыкмады, малай терсәкләрен тырпайтып, тагын читкә тайпылды. Керпе дә керпе. Мзлс та керпе. Нишлисең бит. артык бәйләнчек булырга ярамый, бөтенләй торып ук китүе бар Түзәргә генә кала, һәм гүзә ана кеше. Тынычланырга тырыша Ләкин кайда ул тынычлану! Чак кына хәрәкәтсез торгач та. башына уйлар тула башлады. Кинәт үлем хәлендәге әнисе искә төшеп үзәкне өзде. Ни хәлдә икән? Исәнме әле? Оер-оемас зиһснт ә сыек кына йокы томаны аша ерак га түгел бер өйдә хәрәкәтсез яткан әнисе күренә иде.
Күз алдында пәйда булып торган шул сурәтләрне тоныкландырып, таң атты. Малаен җитәкләп, әллә тагын әнисе янына йөгереп кайтыргамы дигән уй белән кабаг-кабат талпынса да. канатлары салынып, кире чигенде Марва. Баржа тулы бала, аларны калдырып китү мөмкин түгел Казанда шулай ук укучылар көтә. эш. директор
Бурыч, бурыч тота бәндәне!
Төш җитте сәгать унике чамасы. Кинәт Марваның йөрәге чәнчеп куйды. Моңарчы булганча түгел, чынлап чәнчеде Әллә шуннан, әллә бүгән нәрсәдән, сискәнеп китте. Авыртуның сәбәпләрен ачыкламакчы булса, моңа вакыт җитми калды, чөнки карашы яр буена текәлде дә... Күзләрен тутырып, авыртканчы тырышлык куен карап торды Анда, яр буендагы зиратка таба табут күгәргән ун-унбиш кешелек төркем атлый иде.
Ул! Ул! Аның әнисе! Бүтән кем булсын!
Йөрәккә кан савыла. Йөрәк сызлый Йөрәк сызлавын басар өчен, малаен кысып кочакламакчы була, малай чәнечке-шырпыларын тырпайткач. нишләргә белмичә, чайкалып куя. Әнисенең көзән җыертандагы төсле чырае да тәэсир итми малайга. Әнисе кочагыннан кискен ычкынуы җитмәгәндәй, бүтән балалар арасына керен үк югала
Бала, аңлыйсыңмы соң син әниең күңелен?! Әнкәң күңелен никадәр кыерсытканыңны тоясыңмы? Ә Марва үзе? Аңлый идеме икән әнисенең нинди уйлар белән яшәгәнен? Менә хәзер нишли Марва дөрес эшлиме? Ана каршындагы бурыч белән ил каршындагы бурыч Кайсын шуның өстенрәк күрергә мөмкин соң?
Әлбәттә, зиратка аның әнисен алып баралар Озатучылар кулында таҗ-тәкыя. чәчәкләр күренә. Көзге айда да чәчәк тапканнар Марваның әнисен ихтирам иткәннәр дигән сүз. Күршеләрдер Ә Денис ки т- деме икән? Ә менә кызы, исән калган бердәнбер баласы, анасын соңгы юлга озата алмады...
Баржадагы балаларны ташлан китә алмады Марва I әрчә, бер карасаң, мөмкинлек бар кебек тоелса да Чөнки бит барыбер тиз генә юлга чыта алмадылар Буксир кич караңгы төшкәч кенә килеп җитте.
Инде менә көтелгән юл. Баржа акыртынлап. агымга ияреп, а.тта шуыша китте Минутлар, сәгатьләрне саныйсы тына калды Алар исә. билгеле инде, бик ашыкмадылар
Төн життс. Марва күзәгә барганча, караңгылык акыртын-акыртын сыеклана да башлады Бер мәлне караса, тан атын килә икән Күзләре
офыкка, күккә гөбәлсә. анда самолет! Самолет әле алга уза. әле артка китеп тагын куып җитә. Шунда ук төшенде Марва— баржаларны; оч баржадагы балаларны самолет саклап кайта икән! Менә бит ничек! Балаларны саклаучы Марва үзе генә түгел ләбаса! Каян белгәннәр диген! Менә бит нинди кадерле ул балалар1 Алар хакында Марва гына түгел, ил кайгырта, ил үзе! „ „ с
Ә Иделгә куркыныч яный. Таңгы күк йөзе, әйтерсең, ут оелән чолганган. Ләкин кызыллык кодрәте генә түгел икән. Идел яна. чынлап яна. Фашистлар суга ягулык салып, ахрысы, ут төрткәннәр.. Мөгаен, ут төрткәннәр Юилйсә нишләп янсын ди су? Сап-салкын көзге су!
Янып торган су утрауларын читләтә-читләтә, сәгать чамасы барылгандыр. Бу мәлдә ерактан шартлау, чат ырдау авазлары да ишетелә иде. Бомба ташладылар бугай. Марва тоеп, төшенеп торганча, ят самолетларга безнең зенитчылар җавап кайтарды. Димәк, дошман самолетлары Казанга чаклы ук килеп җиткән булып чыга. Халык шомланмасын өчендер, бу хакта соңыннан да хәбәрләр имеш-мимешләрдән ары узмады.
Янгын эченнән чыккач, озак үтмәстән, самолет та күздән кичте. Балалар уянмады. Үзләренең нинди куркыныч астында йоклауларын алар сизмәделәр. Алар өчен Марва һәм тагын билгесез кешеләр җан аттылар, ут йоттылар Марва көн яктырганчы тынычлана алмады. Ул һаман да каушый, бөтен гәүдәсе калтырый иде. Казан пристанена килеп тукталгач кына узды күңел бизгәге.
Балаларны ярга чыгарып тезгәч тә. мәктәпләргә шалтыратып, машина чакырды Марва. Башка укытучылар да балаларны шулай машина белән озаттылар. Машинага сыймаганнары белән үзләре трамвайга утырдылар.
Тирә-якта ут. үлем шәүләсе уйнаганда үзеңә тапшырылган йомышны син һич зарланусыз үтәргә тиеш Ә Марва. күреп торасыз, үзенә кушылмаганны да намус белән үти белә, һәм нинди югалтулар бәрабәренә!
Өйгә кайтып кергәч тә. улын ялгызы гына калдырып, кибеткә чапты. Ул кайтканда, чишенми-нитми яткан бала изелеп йоклый иде. Дүрт яшьлек бала ике тәүлек буе гел аяк өстендә диярлек басып торсын әле! Нинди авыр юлда, көзге Идел өстендә калтыраса да. еламады түгел, шыңшып та карамады сабый. Аның белән хәзердән үк горурланасы килә әнисенең.
Ләкин шул горурланырлык малайны адәмчә карарга, тәрбияләргә җай юк. Көн буена баланы өйдә ялгыз калдыра алмыйсың бит Нишләмәк кирәк, эшкә аны үзе белән алып йөри горган булды Марва. Дәрескә керешли, кемгәдер калдырып торырга туры килә. «Тәрәзәсе», ягыш дәрессез сәгате булган нинди укытучы туры килсә, шул карап тора. Туры килмәсә. җайсызрак Мэлс түзем холыклы булса да тыныч ук түгел, киресенчә, артык хәрәкәтчән, хәтта шук дияргә кирәк Үзе генә калдымы, коридор буйла га чабарга, сикерергә керешер. Бөтен җитдилеге белән барган дәрес вакытында класс ишеген ачар да көлә-көлә качар. Кайбер классларга шыпырт кына керер. Аның кергәнен укучылар күрсә дә. дәшмәскә, кызык итеп кенә күзәтергә мөмкин Шулай, шыпырт кына керер дә Мэлс арткы парталарның берсенә елышыр Менә сиңа кәмит. Перәме спектакль. Класс хихылдый, класс гөр килә. Хихылдый, гөрли торгач, укытучы игътибар итсә, күр дә тор иптәш директорның үз малае! Балалар белән бергәләп көләргә генә булдыра ала укытучы һәм җитәкләп илтергә тиеш була.
Укытучылар бу хәлне кызык итеп, малайның шуклыгын мактап кына сөйләшәләр, зарланмыйлар. Әмма директор дивана түгел бит. аңлый, дөрес бәя бирә, ләкин бернишли алмый. Уку сәгатьләре узганны күз күгәртеп дигәндәй кәгеп алганнан соң гына, малаен җитәкләп өйгә кайта. Бүген шулай, иртәгә һәм ары табан шулай. Җиңел түгел, түзәрлек. Әмма
герле киңәшмәләр, югары оешмалар бар шул. Әйе. аларны җыелышларны. хуҗалык эшләре белән җан-фәрманга чабуларны кая куясын9 Андый чакларда (әйтергә кирәк, шактый еш!) кая. кемгә калдырасын баланы «Тормыш түгел, тәмугның үзе бу», дигән чаклары булмады түгел Марва Артемовнаның, булды. Ләкин җирдәге тәмуг мәңгелек түгел. Рәте габылды тагы. Бакчага урнаштыру өчен чиратка язылса да (чиратсыз урнаштыру хакында уйлыйсы да юк - дәвере икенче!), кайчан җитә әле ул чираг Шул хакта уйлап аһ орган көннәрнең берсендә Анна Ивановна килеп төште, һәм мәсьәләне ул хәл итте һәм. әйтергә кирәк, бик гә җиңел хәл итте
Иң беренче хәбәр Марваның әнисен җирләүләре хак
Икенчедән. Аннаның кола ялан хәтле олы йортта ялгыз калуы борчылмаслык хәл түгел
Ике-өч көн кунак булганнан сон Анна китәргә җыенды. Мэлссыз тора алмавын, сагынуын күзләрен сөртә-сөртә аңлатырга тырышты. Баланы үзе белән алып китәргә рөхсәт соран ялварды. Ләкин бүгенге хәлдә Марваны үгетлисе бармыни9 Үз хәле хәл бш аның. Моны Анна бик белеп сөйләшә Ялваруның бушка китмәсен белеп ялвара Артык өзгәләнмичә генә Ләкин Марва да сүзен өзеп кенә әйтә алмый. Соңгы сүзне баланың үзенә калдыра
Кичке чәй вакытында баласын бик әйбәг итеп, яратып сыйлаганнан соң. әни кеше аның янына терәлеп үк утырды да. сүзен зурларча җитди игеп, туп-туры итеп әйтте:
Улым, син ничек уйлыйсың Анна апаң сине бик сагынган, сиясез тора алмыйм, ди. Син инде зур бит. уйлап кара әле Әйт әле. сиңа менә шушы өйлә яшәү әйбәтме, әллә Алабугадагы иске өебездәме?
Мин үз өебездә горам.
Монысы да үз өең. тегесе дә Кайсында әйбәтрәк9 Еракта, баржа артында.
Аңлашылды, үзенә кирәген интекмичә сайлады малай Сөенеченнән Анна Ивановна кочаклап алгач, хәтта читкә тайпылырга уи гамады да
И-и балам, балакаем, алайса, иртәгә икәү бергә кшәбег Шулай дип. Анна малайны аркасыннан шапылдатып сөйде Китәбезме?
Ишәбез
Әнисенең чырае шактый күләгәләнеп тагын да җитдиләнә төшсә. Анна бигенә исә кояш кунды Шулхәтле пгагланды, сөенеченә түзә алмыйча. баланы күгәреп күккә чөйде, кычкырып-кычкырып көлде
Әй улым да инде, әй акыллы да инде, әй зур үскән дә инде, дип куанды.
Туган ана кич буе таш сын шикелле мәгърур кыяфәттә кала бирде Иртәгесен пристаньга төшеп, соңгы пароходларның берсенә үз кулы белән угыргып җибәрде улын
Дөнья буш калды, җан бушлыкка әйләнде Аны бары тик көндәлек мәшәкатьләр, бетәсе килмәген жәфа-борчулар гына тутыра а гачак иде
Берничә атнадан соң Марваны мәгариф бүлегенә чакырдылар Анда яңа йомыш йөкләячәкләр
Юдино станциясеннән чак кына арырак. Займище авылыннан уң якта, урман буенда пионерлар җәйләве бар икән
Анда Казанның мәктәпкәчә яшьтәге балалары ял игә Немец Мәскәү капкасы гәбендә Кан кою гы аяусыз суг ыш Яралы ларга Мәскә- үдә урын җигмәле түгел Аларны Казанга җибәрәләр Бер өлешен әлеге җәйләүгә урнаш г ырырга кирәк
Моның өчен үзебезнең балаларны кире Казанга алып кайтырга туры килә. „
Роно мөдире шулай ук хатын-кыз. Фамилиясе Куницына иле бугай. Кыяфәтенә корыч ныклыгы биреп, ике канатын өстәлгә җәеп салды бу
— Сез коммунистка, баш тартырга хакыгыз юк.
Әйтерсең. Марва каршы килергә җыена. Кемнең кем икәнен белмичә сөйләшә иптәш мөдир.
— Кайчан? —дип кенә сорый ул.
— Иртәгә иртүк.
— Нинди поезд белән?
- Теләсә кайсы. Кайсын туктата алырсыз, шунысы белән.
Аңлашылды. Мөдирнең кискен кыяфәтенә һәм сүзләренә игътибар итмәстән. Марва торып та басты.
Мөмкин булганны эшләрбез.
— һәм мөмкин булмаганны!
— Әйе. һәм мөмкин булмаганны.
Саубуллашырга тиеш таптымы, юкмы, анысын ул хәтердә калдыра алмады. Таң белән торып, юлга чыкты.
Станциягә барып җитү кыен булмады. Йөк йөртүче поезд туктармы, юкмы дип бераз борчыларга туры килсә дә, ходай кушып, җайлы гына килеп тукталды поезд. Аннан соң өч-дүрт чакрым җәяү атлады. Тимер юл буеннан ерак түгел генә урман арасында — җәйләү. Аны табу һәм тану җиңел булып чыкты — яралы солда i ларны носилка белән ташу башланган да икән Шулар артыннан ияреп. Марва җәйләүгә барып керде.
Утар тулы кеше. Солдатлар җирдә ята. ноябрь салкынында...
Бәхеткә, дип әйтикме, ул елны көз озынрак килгәнгә, бу көн дә ямьсез үк 1үгел, тыныч иде. Җир җир бит инде. Адәм баласы барыбер кеше. Салкын аларга, сызлана солдат, ыңгыраша. Ә тавышсыз ятканнары. . алары... Алла сакласын!
Солдатларны носилка белән ташый юрган сестралар хәлдән тайган иде. Марва аларга ярдәмгә ашыкты. Ник килгәнен оныта язып, ким дигәндә бер сәгать буе яралыларны ташышты. Җирдә ике-өч кеше генә калгач, үз йомышы хәтеренә килде. Балалар йортлардан чыккан, күп булса ике-өч йөз метр ераклыкта, урман эчендә йөгерешеп йөриләр. Марва шунда юнәлде. Тәрбияче ике яшь кенә кыз бала (студент кызлар булып чыкты) Марваның ярдәмгә килгәнен белгәч, чырайлары яктырды! Кызлар тиз арада балалар уртасына басын, игълан яңгыратты:
Безне алырга әнә махсус вәкил килгән. Хәзер аны тыңлыйк. Шаулашмый торыгыз.
Казанга чаклы — утыз чакрым юл. Бу араны узу сабыйлар өчен мөмкин булмаган хәл. Шуңа күрә поезд белән кайтырга тырышу сәбәбен искә төшерү мәҗбүри түгел дип. Марва юлның җайлы булмаячагын искәртергә һәм тәртипнең нык булырга тиешлеген генә аңлатырга тиеш тапты. Үзе белән таныштырганнан соң шулай диде:
— Хәзер без. балалар, бөтенебез бергәләп, рәт-рәт тезелешеп, тәпи- тәпи тимер юл буена барабыз. Тимер юлның куркынычлы икәне сезгә билгеледер. Әйе. бик куркыныч. Поезд тиз генә туктала алмый, шуңа күрә, бик тә. бик тә сак булыгыз. Гел безнең янда гына торыгыз, ерак китмәгез. Хәзер тезелешегез.
Марва Артемовна сөйләп бетерүгә, студент кыз:
— Команда, стройся! дип боерык бирде.
Мыйкылт-мыйкылт атлап тезелешкән булдылар.
— Безнең арттан, шагом марш!
Киттеләр төшеп юл буена. Үзләренчә шау-гөр килгән көннәре. Шаярган. көлгән булалар. Сүзләре колакка керсә дә хәтердә кала торган түгел. Сугыш бармы аларга. юкмы, әти-әниләре интегәме, интекмиме — алар өчен барыбер кебек. Алар, гүяки, зурлардан бәхетлерәк. Монысы, әлбәттә, тышкы яктан гына шулай. Сабыйлар хәзер җылы өйләрдә әткә-әнкәләре канаты астында рәхәт чигәргә тиеш ләбаса. Ә алар көзге көндә ташлы тимер юл буенда, салкында сикергәләргә тиеш
Тимер юл буена озак киленмәде — ара бик якын бит. Килеп җиткәч тә Марва. ике студент кызга балалардан бер минутка да читкә китмәскә 36
кушып, юлның нәкъ үзәгенә, бая гына куркыныч дип балаларга кисәткән төшкә таба атлады. Юлның нәкъ үзәгенә кереп, шпалларга баса-баса. арлы-бирле йөренергә кереште
Күпмедер вакыттан соң поезд гөрелтесе ишетелде. Колаклар шәм- рәйде Поезд ике-өч йөз метр apaia җитәрәк. Марва кул күтәрде «Тукталыгыз!» дигәнне аңлатып, ике куллап, ишарә ясарга кереште. Әнә поезд килә, кычкырта-кычкырта. ажгырып килә. Әкеренәергә җыену галәмәте сизелми дә. Марва ике арада Поезд белән аның арасында йөз мегр. илле, егерме, ун. һәм Марва поезд астында калды дигәндә генә үзен-үзе читкәрәк ыргыта алды Студен i кызлар да. балалар да аһ иттеләр
Ай. ай!
Вагоннар, тәгәрмәчләр ярты гына метр чигтәнрәк котырып әйләнә, шуыша, шәфкать белмәс каты агым булып шуыша Күбесе -буш. Йөз. ике йөз бала түгел, икс мең кеше урнашырлык. Ләкин юк. тукталмый поезд, туктала алмый. Расписаниесе кушмый, закон. Гүләпме гүли: юл бир. кит. саклан!
Шал гырый-шалтырый. гүелди-гүелди. кычкырта-кычкырта узып китте поезд. Колак тондыргыч шау-шу. шәфкатьсез металл агышын, дөбердәү-кал гырауларның барысын, барысын үз тәнендә тойган Марва поезд узып ки1кәч тә. кагылган казыктай, бер урында юра бирде Студен I кызларның берсе килеп аны иңеннән кочаклан куйгач кына һушына килә язды Мәгәр алай да урыныннан тиз генә куба алмады, торган җирендә басып калды. Сөмсере коелган кызны хәттә юатырга тиеш тапiы
- Берсе тукгамаса. икенчесе туктар Менә күрерсез
Шул рәвешле, бер. ике. оч поезд узды. Ә дүртенчесе тәки тукталды!
Нәрсә кирәк, җапыг ыз икс мәллә, нишләп акылдан язасы з ’ дип акырган машинистка Марва шундый ук тупаслык белән җавап кайтарды
Күрмисезме әллә, әнә бит сабыйлар, салкын яланда кунсыннар- мыни? Казанга чаклы гына, утыртуыгызны сорыйбыз. Үзегезнең дә бардыр бит балаларыгыз?
Машинистның фәлсәфи бәхәскә вакыты да. теләге дә юк иде. әлбәттә. Тупаслыгын һич киметмичә акырды
Утырыгыз, тиз. бик гиз!
Тизлек дигәндә, тырышырга була һәркем ашыга, көзге җилдән, суыктан ышык эзли адәм баласы Бу юлга баржаларга гүгел. такта вагоннарга төялделәр Ике йөз бала бер вагонга сыйды
Күп булса яргы сәгать эчендә Казан. Тукталды поезд, һәм балалар шабыр-шобыр коелырга керештеләр.
Тиз. мөмкин кадәр тиз!
Тиз коелдылар. Барысы ла гөшеп бетте. Балаларны колонналарга тезә башлаганнар иле инде Санап унбишәр кешелек төркемгә аергач кына, хикмәт, сан тулмый, җитми бер бала! Марва. тагын кинәт ут төсле кабынып, вагон ишегенә iашлана
Әй. кем анда, кем вагонда, чык тизрәк. чык. китә оиг поезд
Поезд чынлап та кузгала, гәгәрмәчләр алга таба әйләнә, аларны кирегә бору мөмкин гүгел. Тәгәрмәчләр ярты минут чамасы әйләнгәч тә вагон ишеге iобендә бер малай пәйда булды Йоклап калган бичара'
Сикер, гиз. сикер дим. курыкма, балам, балакаем! Минем өскә сикер, тиз! . ,
Марва анында, ничектер, аның үз малае, шулай нишләргә белмичә, адашып китеп барадыр төсле тоела иде
- Сикер дим. улым!
Әч гә шушы сү з тәэсиреннән, оатырлык җыеп, сикерде бала Әмма
Әмма Марва поезд артыннан иярә барышлый, җайсыз урынга гуры килгәнен, арпа тына кайнар су тулы чапчакка терәлә язып торуын.
кайнар суга егылып харап булу ихтималы» аркасы белән шәйләп, ахры, күз ачып йомган арада алга ыргылды һәм малай белән бергә каядыр мәтәлде Шунда да, уй иярмәс тизлек белән үз кочагындагы малайны кырыйгарак. тәгәрмәчләрдән дә. кайнар су тулы чапчактан да читкәрәк һәм алгарак этәрергә тырышып талпынды. Аңын җуйган дәрәҗәдә дә шул ният белән азапланган булып чыкты.
һушына килгәч тиз төшенде: кайнар судан читләшәм дип алгарак ыргылганда, ул вагоннан әллә ни ерак тайпыла алмаган икән. Вагонның тимер баскычы аның ботына шулкадәр каты бәрелгән, ул кайнар су артына арыш капчыгы сыман дөпелдәп ауган. Инде күз ачып караса, малай аякка баскан, малай аның тирәсендә маэмай баласы сыман шыңшып бөтерелә, кулларыннан тарта, аркасыннан кочаклый, торырга куша.
Тәгәрмәчләр тизлеге белән килгән беренче уй: «Исән бит малай, исән!»
Әйе. күр әнә, ул инде коткаручысына үзе ярдәм итә. Апасының кулларыннан тарта. Шундый ихлас куллар тарткан вакытта, тәнендә җаны булган кеше нишләп торып басмасын ди. Әйе. торды Марва апасы. Ләкин... Уф! Уң аякның басасы килми. Авырта. Шулай да егылмаска көч җитте. Болай булгач, инде болай булгач, түзәргә кала. Тешләрен кысып, күзләрен йомып булса да түзә Марва. Сул кулыннан малай җитәкләгәнгә күрә, ярдәмнән файда табарга, авыртуны җиңәргә тырышып, ыңгырашып булса да кузгала. Тыйтак-тыйтак атлап, үзләрен көткән балалар төркеменә барып кушыла.
Инде барлык балаларның да исән икәнлеге ачыкланды. Аларны тагын бер кат барлагач кына. Марва. аксак-туксак атлап, вокзалда кизү торучы янына кереп. Ронога һәм тиешле мәктәпләргә шалтырат гы.
Ике сәгатьтән бер машина килде. Берничә рейс ясап, балаларны таратып бетерә яздылар. Соңыннан, көтә көтеп тә машина кабат килмәгәч. калган ун-упбиш баланы трамвай белән озаттылар Инде эш бетте дигәндә, караса, бая поезддан сикергән малай әле дә Марва янында икән.
— Син китмәдеңмени?
— Эһе.
— Өегез кай төштә?
— Камил урамында.
— Камил? Андый урам бармыни?
— Бар. апа. безнең урам.
Комлев урамы түгелме?
— Эһе. Кумлев.
Ярый әле юллары туры килде. Трамвай белән көчкә илтеп җиткерде баланы Марва. Әбисе белән генә тора икән. Әтисе сугышта үлгән, әнисе тынычта вафаг Ятим бала ., атасыз-нисез. Ә Марваның үз баласы? Марваның үз баласы әтиле-әниле килеш ятим. Ул да шушылай йончумы, боекмы икән?
Йөрәк кысылып куя. бөрешә йөрәк, күкрәкне кайнар кайгы тутыра. «Юк. болай ярамый. Мэлсны һәм Аннаны 1изрәк Казанга кайтарырга кирәк » Ләкин бер бүлмәле коммуналкада өч кеше яши алмый. Моның өчен яңа фатир сорау мәҗбүри. Ә бармы соң квартира? Төзеләмени яңа йортлар?
Сорауга җавап кәгәргә туры килми
Комлев урамыннан Маяковскийга чаклы, төнге караңгыда, аксый- аксый, ыңгыраша-ыңгыраша. көчкә кайтып җитте Марва Иртән торуына аягы гөбедәй шешкән иде. Башта аякны кузгата алмыйча ятты. Селкетеп карады, күтәрергә тырышты, ләкин күтәрелмәле. Коточкыч авырта. Сөяк үзе сынмаган шикелле, бәлки чатнагандыр. Гәрчә анысы да сынудан хәерлерәк түгел.
Бөтен көчен җыйнап, караватка аякларын салындырып утыра алды. Бүлмә диварларына таяна-таяна, кухняга чыкты, анда тыныч иде инде.
Күршеләр, иртәнгелекне ашап, эшкә таралышкан «Ярый әле ничек интеккәнне күрүче юк», дип уйлаган була Марва һәм үзенең акылсыз уена елмайгандай итә Аяк сызлавы комачауламаса. бәлки чынлап елмаер иде Ләкин аяк яна Дивардан аерылсаң, бигрәк тә. Түзмәсән. хет кычкыр да җибәр ей яңгыратып
. тырышты Марва. Тырышлык белән түзеп. зур кәстерүлгә су
салды Керосинкага куйды Су кайнаганны сабыр гына когте Минутлар түгел, сәгатьләр узгандыр
Синең ашыкканыңны сиздеме, шулай бит ул: ут акрын яна. су бирешмәскә, кайнамаска тырыша. Ә син көтүеңне бел Ярый әле кешесе югалып кала торганнардан түгел. Су кайный башлагач та. кәстрүлне алып, беразын зур чәйнеккә агызды. Бәләкәй чәйнектә чәй пешерде. Бүлмәдә калган каты-коты ризык белән иртәнгелекне хздырды. Төшкелеккә бәрәңге пешерер
Ә хәзер исә бүлмәгә кәстрүлне алып керергә кирәк Тагын аксакла, гагын ыңгыраш, түз. чыда. Ә Марвапы исә чыдамас, түзмәс димә, кәстрүлне ул барыбер алып керәчәк
Алып керле дә. Тастымал чылатып, ботына япты. Артсыз урынлыкка утырып, икенчесенә аякларын куйды Тастымал суынганчы утырды. Суынгач, тагын, тагын җылы суга мана торды Кәстрүлдәге су үзе суынгач, керосинкага куйды, җылытты Ярты кой шулай узды Бер кон. узды. ике. өч көн. бер атна узды. Бер атна ятты Марва Бер ялгызы. Хәл белергә килүче булмады
«Сәламәт чакта гына кирәк син кешегә. Сәламәтлегең югалса, кирәгеңдә бегә икән».— дип уйлады Марва. Тик яңадан «һәркемнең башында җан саклау кайгысы, ил язмышы Аерым кешеләр) ә игътибар итәргә вакыт та. көч гә җитми», дип. үзен юатырга тырышты Фикер юне. гамәлләре кебек үк. ихлас иде
Аксавы бетмәсә дә. ыңгырашуны тыярлык хәлгә килгәч, мәктәпкә ашыкты Урамда кешеләр алдында аксаклап йорү җайсыз дигән уй башына инде килмәде Бу заманны гариплек белән гаҗәпләндерәм димә Ниндидер тән кимчелеге булмаган кешене очрату үзе кыенрак хәзер Шундый тойгы кичергән Марва әкренләп, үзенең зур максатына мәктәпкә тәки барып җит те. Гадәттәгечә, укытучылар бү тмәсенә сут ылмый- ча, үз кабинетына керде. Утырды. Өстәлендә кечкенә кәгазь ята татын мәгариф бүлегенә чакыралар. Мөгаен, яңа йомыш әзерләгәннәрдер
Бу юлы чак кына ялгышрак уйлаган иде Укыту а тынгыларын һәм фронтка ярдәм итүдә актив катнашкан иптәшләрне җыйганнар Бү тек мөдире нозык тотып, укытучыларның нинди эшләрдә катнашуын яңа тык рәвешле хәбәр иткәннән соң. сүзен мисаллар белән ныгытты. Алдынгы укытучыларта. активистларга шәһәр Советы бү төкләрен тапшыр ты Бөтен кеше каршында, башкаларга төрле грамоталар өләшкәч. Марвага аерым бүләк сәгать бирде, аны кулына ук кидерде Исемен генә кара син - «Слава» ягъни Дан!
Данга, алкышларга, очрашу, кавышу шатлыкларына күмелгән якты тантанага 1945 ел бәйрәмнәренә хәтле күпме кара минут-сәгатьләрне. көннәрне, айларны, елларны санады бу сәгать! Шатлыклар түге т. сагышлар. фаҗигаләр санады Җиңү бәйрәменнән соң. күбесенчә тыныч, иҗади мәшәкатьләрне генә санар дисәк тә. ышаныч күпмедер дәрәҗәдә аклана килсә дә. тормыш барыбер тиз генә җиңеләя алмады Тиз килгән афәт тәр гиз китәргә чамаламады Беренче нәүбәттә фатир тарлыгы сыйфатында кала бирде Туган улы белән Анна һаман аертам гомер итүгә дучар килеш Шөгыльләр, бурычлар дигәндә, а тары, киресенчә. арта тына барды Мәктәпкә мат ш фонд һәм акча бир те тәр Фатир тигәнеңне оныта төти тә яңа бина төзетә башла ятта мәктәп, иркенгә чытар балаларны Килер буын хакында, аларның якты, матур киләчәге хакында борчыл, кайгырт, иплә, көрәш! Син каршы түгелдер бит шуңа?
Мәктәп директоры Марва Артемовна Михайлова башы-аягы белән төзелеш мәшәкатьләренә чумды. Аккан сулар, күмелгән елларның берсендә авылдан, дүрт бала ияртеп, әнисенең сеңлесе килеп төште. Бер бүлмәле фатирда—икеме-өчме ел газап чигү байтак уйлар уйларга, мөмкин булмаган максатлар өчен төрле бусагалар таптарга мәҗбүр итте. Шактый гына акыл да җыярга мәҗбүр итте шикелле. Ә бит шушы өйдә Аннага һәм сөекле улына урый тар тоелган иде!..
Шулай, кытлык еллар дип тормады, миннән яманрак хәлләрдә яшәүчеләр бар бит әле дип. намус сакларга калмады җай. Битенә чүпрәк капламаска, оялмаска, тиешле кешеләр каршына кереп басарга тиеш тапты сорады, үтенде, һәм җиңелде горурлык. Көн-төн дигәндәй йөри торгач, дүрт бүлмәле, дәверенә күрә ярыйсы гына әйбәт, якты фатир эләкте. Аны икешәргә бүлгәч, матур гына яшәп китәргә мөмкин иде. билгеле.
Мэлс. әй. юк. бу чакта инде Мэлхка әверелгән улы Казан педагогия институтына керә алган булса, ана белән бала, ниһаять, кавышачаклар һәм калган гомерләрен бергә уздырачак иделәр дә... Ләкин юк шул, тагын алар уйлаганча килеп чыкмады. Рус теленнән сочинениене икелегә язды Мэлс. Рус теле укытучысы улы...
Гаепне үзеннән күрмичә, хәрәмләштеләр, алдадылар мине дип. ачуланды, гарьләнде, тузынды Мэлс. Гарьлегеннән Казанга төкереп, кире Алабугага кайтып китте. Алабуга институтына кабул ителүе хакында Аннадан хат килгәч, шул хатта малаеның адәмчә исем алуын, ниһаять. Мәлих атлы нормаль кешегә әверелүен укып белгәч, бер сөенде Марва. бер көенде. Авыр сулыш алып, елмайгандай итте, аһ орып боегып йөрде. Исем алмаштыруның күлмәк алмаштыру түгеллеген. бәлки тирәнрәк кичерешләр белән бәйләнгәнлеген генә сизәрлек зиһен бар бит инде укытучы, тәрбияче дигән кешедә... Нәрсә белән бетәр, хәерле бетәрме бу үзгәреш, дип. озак уйланды ул. Бик озак. Менә инде шушы көннәргәчә...
Кесәсендәге хәерсез телеграмманы, инде ничәнче мәртәбәдер, укып, кабат-кабат укып. Марва яңадан сумкасына салып куйды.
һәм шулвакыт аның самолетта баруы хәтеренә төште.
Самолет буталчык көннәрдән, гүяки, сикәлтәле, чокыр-чакырлы юллардан, ниндидер упкын төпләренә дыңк-дыңк төшеп бәрелә дә, икенче төрле хатирәләр арасына барып керә. Узган көннәр куе томан эчендә, эңгер-меңгер эчендә, караңгы тоннель уртасында сыман. Югарыда очкан самолет якты яз азагының мең өметле, миллион чәчәкле июнь киңлегенә түгел, әйтерсең, дөм кара тарлыкка алып бара иде. Анда югалган җаннарны, исән җаннарны һәм шулар арасыннан Мәлих улын таба алырмы, күрә, таный алырмы икән Марва? Таба алмас, тапса да таный алмастыр кебек. Исеме генә түгел, җисеме дә алмашынгандыр кебек.
Самолетның Алабугага якынлашуы чамаланган бер вакытта юл сумкасына билет белән бергә салынган телеграмманы янә кулына алды Марва. Меңенче кабаттыр. укып аңларга тырышты. Аңлый алмады. Мең кабат укыгач та төшенерлек сыман тоелмады. «Бәла»... Нинди бәла? Бәла генә булгач, түзәрлек була түгелме соң? Бәла генә булгач, кеше үзе исән дигән сүз була лабаса. Ниндидер бәхетсезлеккә тарган дигән сүз. Бәхетсезлек килми торамыни кешегә? Аңа без күнеккән, бәхеткә генә күнекмәгән. Бәхетсезлекләрдән җиңеп чыга беләбез без— бөтен ил белән. Ә менә берәм-берәмгә килгәндә, кыенрак шул...
Самолет бүгенге көннәрдән хатирәләр караңгылыгына кырык биш минут эчендә алып керде. Кырык биш минут бер дәрес. Бер дәрес бер сорауны ачыкларга җитә алмады. Бүгенге көндә кем көтә Марваны — барча өметләр җыелмасы булган Мэлсмы. фельетон героена тартым Мэлхмы. әллә нормаль бер гади кеше булган Мәлихмы?
Самолет, кыйгач-кыйгачлап. түбәнгә таба төшә башлады
ТС ?{?чандыР бөтен гаиләләре белән ничәмә ел яшәгән йортны ЛХМарва көч-хәл белән генә эзләп тапты һәм шундый ук авырлык белән таныды Таныш га. түгел дә. Коймалан эчтәрәк булуы туры килә Ләкин монда таш койма юк. тимер, челтәрле койма Урамга элеккечә чуерташ түшәлгән. Ләкин юл читендәге яшел чирәмнәр, бакча кебек шаулап утырган тирәкләр, каеннар кая киткән? Агач булып агач корыган. 1аш булып таш койма ауган Шулай булгач, адәм баласы ничек исән йөрергә тиеш?
Ихатага керергәме, юкмы дип ятсынып торган арада, каршы як өйләрнең берсеннән карт кына бер апа чыкгы. Ул. әлбәттә, ганыш булырга тиеш Марва аның каршысына бер адым атлауга, апа үзе дә. барган юнәлешен үзгәртеп, бу якка габа борылды. Марва аны башта таныгандай тойса да. таныш чалымнар габа алмады Карчыкның сөйләнүе дә ят иде Ләкин яг булса да. ярдәм итәргә теләве белән үз кеше сыман тоелды.
Кемне эзлисен? Анна Ивановнаны түгелме?
Әйе. Анна Ивановнаны
Шулайдыр дигән идем дә. Бик дөрес эшләгәнсең кайтып Әйе Син Марва Артемовнадыр бит9
— Сез мине беләсезмени?
Белмичә теге. Аня көненә мең тапкыр искә алгач үзеңне Минем улымның әнисе укытучы. Казанның үзендә үк юра дип. мактанып туя алмый Менә хәзер генә.
Яман хәбәрне чит авызлан ишетәсе килмичә. Марва сүзне «из генә читкә борды.
Безнең ой шушы микән?
Менә инде, шушы булмыйча Шушы, шушы Бар. Аня сине ут йотып көтә. Шушы ике көн эчендә бөтенләй биреште, кара кайгыга калды.
Ә Марва. сүзне шунда туктатып, йортны күрсәткән өчен рәхмәт әйтте дә кызу адымнар белән ихатага кереп китте Ләкин өйгә гиз генә керү насыйп түгел икән Ишектә йозак иде
Озакмы, түгелме, көтүдән башка чара юк. Анна кайтканчы, бакча тирәләрен әйләнеп йөрергә мөмкин, искә төшереп Бармы монда элеккедән калган берәр нәрсә? Өйнең үзеннән башка ганыш бернәрсә лә күренми. Бакчаны аерып юрган хәзерге койма урынында элек келәтләр тезелеп тора иде. Бакчада зур-зур алмагачлар, чиядер, бүтән куаклардыр кабарып үсеп утырыр иле. Хәзер ничек икән?
Бәләкәй капкадан узам дигәндә. Анна күзгә чалынды Ашта үзе дә тиз таныды Марваны Икесе дә. мөгаен, телгә алыначак авыр сүзләрне әз булса да соңгарак калдыру өчен, баскан урыннарыннан кузгалырга ашыкмадылар Икесендә бер уй. бер тойгы
Уф! Түз. йөрәк1 Менә хәзер, берничә минуттан соң ук әйтеләчәк бит хәерсез сүзләр!
Элеккерәк вакыт булса, әллә кайдан ук «Марва. кадерлем Марва!» дин йөгереп киләсе Анна, каршында кем торганны ап-ачык күргән килеш, кузгалырга ашыкмады Кулындагы чиләтеп җиргә озак һәм азапланып кына куйды, авыр шг диярсең Чиләкнең аумасына ышанмагандай. ныклан утырткач кына, алай да курка-курка г ына. якынлашты Ун метр араны биш минут килгәндер Бүтән вакыт булса, кочак ran а гасы кеше, бернинди сүз кушмыйча, ун кулы белән Марваның ике беләген капшап куйды һәм шунда ук елап җибәрде Марва үзе дә йөрәккә таш булып урнашкан сүзне учлап кыскандай, гел тибрәтмәде Хәерсез хәбәрнең нәрсә, нинди икәнлеген икесенең дә төшенгәне сизелгәч кенә. Анна, күзләрен яулык очы белгән сөртә-сөртә. алай да гөманлы рәвештә:
Менә, шушындый хәл инде, дип куйды
Тәгаен нинди хәл икәнлеге хакындагы сорауны Марва гатын эчендә калды рды.
Өйгә кергәч, зал уртасына урындык китереп куйгач һәм Марва утыргач та. сүз башлаганчы, ишек төбенә барып. Анна чукынып алды. Элек мондый гадәте юк иде. Картая-картая үзгәрә кеше. Тапкан бит әнә шәмнәрен дә. Элек болар юк иде.
Үзенең Марва өчен сәер гамәлен башкаргач. Аннага ихтыяр иңде, хәрәкәтләре ныгып, күрәсең, тәвәккәлләргә булды. Марва каршындагы икенче урындыкка утырып, кинаясез һәм ымлыкларсыз гына хәлне аңлатырга кереште:
— Өч дус. исереклек белән сугышып киткәннәр дә... арттырыбрак җибәргәннәр. Кайтып кергәндә канга баткан иде. Ә бер иптәшенә бигрәк тә каты эләккән. Мескенкәй, үлгән...
Нишләргә мөмкин мондый хәлдә? Шул инде, күз яше. сулкылдау, сызлану. Ә Марва — таш кыя. Катты да калды. Нәкъ менә шушындый хәбәр көткән иде ул. Еллар буе шушындый хәбәр көтеп яшәде.
— Ә хәзер? Хәзер кайда ул?
- Кайда булсын инде, төрмәдә.
— Төрмәдә?
— КПЗ дигәннәрендә.
— Денис белән сөйләтмәдегезме?
— Барган идем дә. буш түгел дип. кертмәделәр. Өенә баргач, туры килмәде. Булмады шул. булмады. И-и. карый алмадым шул. тәрбияли белмәдем. Оятын кая куярсың. Сез җибәрә торган акчалардай, җилгә очты тырышлыкларым.
«Их. Анна, синдә генә булса икән гаеп!»—дигән фикерен сүзгә әйләндерә алмады Марва. Уе икенчегә күчкәнче. Анна пайпылдарга кереште:
— Җибәргән акчаларыгыз әҗәткә әйләнде инде болай булгач. Ничек түләрмен. Түләп кенә бетерә торган түгел бит. Кыямәткә алып китәрмен микәнни ул әҗәтләрне? Хәзер инде менә теләсә нишләтегез. Өйдән куып чыгарыгыз да сатыгыз өегезне. Мине дөнья буйлата озатыгыз. Мин шуңа гына лаектыр хәзер. Шул тиеш миңа.
- Аня. Анечка, тынычлан әле. ашыкма. Нинди өй ди ул. нинди әҗәт. Улыбыз бит. шуны уйлашыйк, нәрсә эшләргә, ничек ярдәм итәргә?
— Балакаем! Әйе шул. тәрбияли белмәдем. Бәләкәйдә сөеп туймады түгел иде. зурайгач үзгәрде. Соңгы өч-дүрт ел эчендә башын кая куярга белмәгәндәй ашкынды. Эчеп кайта башлады. Әрләсәң. «Синең эш түгел, миңа инде унсигез тулганга фәлән ел!»—дип авызны каплый килде. Берни дә эшли алмадым инде, харап кына иттем балабызны.
Бу минутларда Мәлихныкыннан бигрәк, әйтерсең. Аннаның хәле авыррак иде. Әллә аны. әллә улын кызганудан, таш кыя. ниһаять, хәрәкәткә килде. Торып. Анна каршына килеп басты.
— Ул чаклы өзгәләнмә. Аня. бер-бер рәте чыгар Миңа хәзер Денис Ивановичны күрергә кирәк.
— Әйбәт булыр иде. бик әйбәт булыр иде. Ничек тә коткарырга кирәк бит баланы. Югыйсә, ансыз яшәүдән миңа ни мәгънә?
— Булды, тынычланыйк башта. Аннушка.
— Рәхмәт, миһербанлы булуыңа рәхмәт. Әйбәт җанлы икәнлегеңне белеп ияләшкәнмендер инде үзегезгә. Үз нәсел-нәсәбемне онытып, шуңа күрә синең белән гомер иткәнмеңдер.
— Тынычландык, булды.
Бу сүз боерык сыманрак яңгыраганлыктан. Анна чынлап та пайпыл- даудан шып тукталып, урыныннан торды һәм кухняга кереп китте. Ул арада. Марва Мәлих бүлмәсендәге әйберләрне күздән кичерәсе иткән иде. керә-керүгә авыз ачты да калды.
Нинди генә сурәтләр, кыяфәтләр юк монда! Диварның мөмкин булган һәммә төшендә нинди генә кешеләр юк! Күбесе бил тиңенте ялангач. Хатын-кызларның бөтенләй шәрәләре дә күп. Кеше тәнендә яшеренеп яткан нинди түбән инстинктлар булса, барысы — күз алдында.
Ул төсләр, буяулар! Әнә бер гыйбрәте кулына үз гыйбрәте хәтле микрофон тоткан да. омстсезлекнен ахыр чигенә җиткән рәвештә авызын киергән, кычкыра, бетен дөньяны сасыгын акыра Сурәт кенә хәлендә дә колак пәрдәләрен ертырлык тавыш белән бакыра. Ә сәхнәдә җырлаганын тыңласаң. колаклар тонудан, баш мие түнүдән читкә чабарлык зиһен чаткысы кала микән?! Иөгәнсезлеккә. оятсызлыкка ишарә рәвешле итеп, тиешсез җиргә асылынган бил каешы һәм анын чуклары би.тнен иң гүбән төшендә. Iөшәсе килгән чалбарны өскәрәк күтәрәсе, ә бәлки аскарак шудырасы килә төсле Ә шәрә тәненең төсе' Пычрак кызыл кан бозыклыт ы. җан кабахәтлеге, фахишлеге дә шул төстә тантана итә - төкерәсене китерә Бу шакшыны башкалары алмаштыра Фахишә кызлар. фахиш егетләр, зәңгәрләр, наркоманнар Барча гариплекләр кыяфәтләренә, чырайларына язылган Кычкырын, акырын торалар, укыйсы да. тыңлыйсында ток үзләре синең теләгеңнән тыш та дөньяга игълан итәләр. Әйе. рәсемнәрдә генә килеш гә яралар колакны! Ә үзләрен тормышта, чынлыкта тыңлан карасаң? Ул чакта инде нинди кыяфәткә керәчәгеңне алдан әйтү һич тә мөмкин түгелдер Нинди ерткыч җанварга әвереләчәгеңне Ходай да чамаларлык түгелдер. Ә тыңлыйсын килсә, рәхим ит. әнә. пластинкалар шкафларның барча киштәләрен тутырган Малай, мөгаен, шу тарны тыңлый-тыңлый акылдан язган Акылдан шушы ысул белән язуның өстенлеген шул кыргый авазлар һәм төсләр барлыкка китерде бит
Бу сурәтләр, бу пластинкалар теләсә кемгә эләкми Өр-яңа стиль белән яши алучы зирәк кешеләргә генә тәти алар Чит илләр белән бәйләнеш тәте кешеләр белән аралаша алсаң, акчан булса, җорлыгын, чаялык дәрәҗәң тиешле кимәлдә булса гына эләгә сиңа болар Мәлихның. димәк, акчасы күн. астыртын көчләр белән аралашу осталыгы да җитешле булган Башын кисмәгә куен әйтә ала Марва. бу коллекцияләр арасында ул кайчандыр җай ки нән саен, вакыт ■ айкап саен тыңлый торган һәм тын тан һич тә туя алмый торган «комсомолка I өлсара» һәм «Партизанка Гөлсаравны таба алмаячак
Эзлән мәшәкатьләнәсе ток Ә менә акырбайлар музыкасын т ыңласан. әле кичергән уйларны, хисләрне чынлыкта гоеп расларга мөмкин булыр иде Ләкин Мәлихның әнисе Марва уйнаткычны ничек көй тәртә икәнен белми шул. Ярый, калып торсын. Монысы әһәмияткә ия нәрсә түгел Зур шәһәрләрдә мондый тавышларны хәзер һ<»р әйдә ишетергә мөмкин
Ә менә кечерәк калаларга көнбатыш сәнгате, анын иң гаугалы үрнәкләре килен җиткәндер дип. һич уйламый иде Марва
Улы бүлмәсеннән ул пычранып чыккандай юйды Бу авырлык Казанда телеграмма алгач, аннары самолетта очкан чакта, аннары менә Анна Ивановна хәбәрен ишеткәндә!елән һич ким булмагандыр Күңелдә хәвефле уйлар бермә-бер артты. Түземлек бир. ходай, яры тмасын йөрәк барысы, барысы шул кечкенә йөрәккә шыпылдап тула т.тбаса Түз. йөрәк, ярылма!
Анна төшкелекне бәйрәмчә мул әзер.ьэеә дә. тамактан ризык бөтен ләй үтмәде дисәң тә я нан бу тмас Ашаган атлы булып бер йомыры чәй эчкәч ю урыныннан купты Марва
Мин барын карыйм әле. Денис Ивановичка дим
Бар. бар. Марвушка. нык тан, әйбәг тән сөйләш Бетнеке генә түгел, анын да улы лабаса.
Хәерле тол телә.
Уң булсын юлың.
Марва )чке ипләр бүлегенең кай та икәнен Аннадан нык тан сорашкан и те Гетесе бик җенiек тән аңлаткач, гомумән, ү гетто хас кыю адымнар бе тон булмаса та күтләре дөньяны томан ты итеп күрсә гә. шәһәр үзәгенә таба аттагы Кеше тирдән бүтән сорашмыйча тына, чамалап кына, йорт тарттың ишек катындагы язуларын укыбрак булса га. артык интекмичә тапты тиешле йортны
Монда инде көчсезлек сиздерергә ярамый. Мондый җирдә мөнәсәбәтләр^ кырыс һәм үзеңне шулай тотмасаң, сине санга сукмаячаклар, һәм Марва хәрәкәтләрне тоткарлаган барлык авыр тойгыларны бер тирән сулыш белән күкрәгеннән өреп чыгаргач, битләреннән амин тоткандай сыпырып төшергәч, ашыкмый гына ишек ачып, ныклы адымнар белән өч-дүрт кенә баскычлы эчке күтәрмәдән узды да. коридор буйлата «Кабул итү бүлмәсе» дип язылган ишекне эзли китте. Мондый бүлмәләрнең. гадәттә, коридор азагында булганын Марвага аңлатып торасы түгел, һәм тәҗрибә алдамады.
Кирәкле ишекне тиз табып, кыю гына ачып керде. Алгы бүлмәдә — начальник ишеге төбендәге өстәл артында яшь кенә милиционер утыра. Исәнләшкәч тә йомышын әйтте Марва.
— Денис Иванович үзендәме?
Бүген гражданнарны кабул итү көне түгел.
— Ә сез хәбәр итегез аңа.
Анда хәзер үзебезнекеләр. Хезмәт вазифалары буенча. Аннан соң Денис Иванович райкомга китәчәк.
Ә сез аңа әйтегез, кем килгәнне.
— Сез кем соң?
Мин — Михайлова.
Ничек1’ Бу сүзне әйткәндә, милиционерның чырае яктыра төште. — Сез... Сез аның туганымы әллә?
Әйе. бик якын туганы. Марва Артемовна Михайлова Ике минутлык кына вакыт табуыгызны үтенә, диегез. Сездән шуны сорыйм.
Милиционер үрә катты. Башын чак кына иеп. чигәсен капшап алгач, начальник бүлмәсенә кереп тә китте. Тынлык. Ким дигәндә эчтә дүрт-биш минут торгандыр. Эш турындагы сүзләрне тиз генә бүлдерә алмагандыр. Әйе. нәкъ үзе. Баягыдан җитдирәк кыяфәттә чыкты.
- Хәзер алар төгәллиләр. Тиздән чыгарлар. Алар чыккач керерсез. Утырып торыгыз.
Марва. милиционер чыккач, нишләптер аягүрә баскан булган икән. Инде яңадан утырырга мөмкин Кабул итмим дип кире борган булсалар, нишләр идең. Аерылган ирләр күбесенчә кырыс кылана. Ә Денис Иванович төпле кеше. Гомер буе җитди булды. Бәләкәйдән үк дияргә кирәк.
Алар беренче тапкыр моннан... моннан төп-төгәл кырык ел элек танышканнар иде.
Чистай шәһәрендә элекке, революциягә кадәр, ике гимназия—ир һәм кыз балалар гимназияләре булып, дөнья тынычлана төшкәч, аларны берләштергәннәр иде. Берләшкән шул гимназиядә тугызынчы сыйныфны бетергәч, авылдан махсус килгән бабасы Марвага кул сәгате бүләк итте. Гимназиядән чыкканнан бирле шул сәгать санады Марваның хезмәт елларын. Сирәк кешеләргә эләгә торган бүләк иясен, өр-яңа ап-ак сәгате текелдәп торган унҗиде яшьлек кызны Чистайдан ерак булмаган Катю- ма дигән зур авылга укытучы итеп җибәрделәр. Анда ул башлангыч мәктәпнең икенче сыйныфын укытты. Алар — кырык ике бала, алтышарлап. җиде партага утырганнар. Дәфтәр, кәгазь дигән нәрсә, ә иң мөһиме, китап дигәнең монда телгә дә алынмый. Карандаш-каләм, хәтта кара да юк. Марва сүзләрне класс i үрендәге кара тактага яза. ә балалар аларны аспид дигән бәләкәй кара тактачыкларга күчерә— дәфтәр дә шул. китап га. һәркайсының кулында акбур.
Шулай уза иде дәресләр: тел. арифметика гына түгел, рәсем дәресләре дә.
Балалардан соң. үзләренең командировкалары белән, укырга дип бирегә булачак кызылармеецлар армиягә чакырылачак егетләр килә. Алар белән дә өч сәгать эшлисе. Шуннан соң гына укытучылар көндезге ашка китә алалар.
Төштән сон. сәгать дүртләрдә наданнар килә кырык кеше. Монысы аеруча кыен шөгыль. Эштән сүз күбрәк. Көндезге дүрттән кичке җидегә чаклы утырасын, тәмам хәлдән тайгач, кичке сигезләрдә өйгә кайтып егыласын Шуннан сон да әле иртәгесе дәресләргә әзерләнергә кирәк Аннары, авылга килгәннән сон ай уздымы-юкмы. өстәмә вазифа олыс Советы башкарма комитеты әгъзасы итеп үрләттеләр, җитмәсә. Укытудан тыш. атнага бер тапкыр ул кич буе. ә кайчакларда төннәр буе кәгазьләр кыштырдатып утырырга тиеш Гаризалар, отчетлар. шәхси эш документлары, белешмәләр Күбесенчә, яза белмәүчеләр өчен үзенә язарга, исәпкә алырга, тиешле кешеләргә тапшырырга туры килә.
Tap i кан атка, билгеле инде, күбрәк төйиләр. Марва бит бик кулай белгеч рус телен лә. татар телен лә белә, чувашча, мукшыча аңлаша ала. Ә кешеләрнең күбесе ярдәмгә мохтаҗ Бу бит коточкыч афәгләре белән килгән 1921 ел. Ул елны җирдә үлән дә үсмәде, агач яфрак ярмады Кара, вәхши дәвер
Шулай көннәрнең берсендә башкарма комитет рәисе Марваны чакырып аллы да. өстәл янына үзе үк китереп утырткач, алла тагын ла аламарак хәлләр көткәнлеген тасвирлап сөйләде. Аяусыз ачлык көтелә, аңа хәзерлән әзерләнә башлар! а кирәк
Мин сезне, комсомолец Денис Михайлов белән Чистай шәһәренә җибәрергә тиеш таптым Яшерен эш. Икегез генә белергә тиешсез. Сандыкларда кыйммәтле әйберләр булыр Шул әйберләрне Чистайга илтеп тапшырырга кирәк Соңыннан алар бәясенә икмәк алу өчен Ризамы син шуңа?
Риза булмыйча инде
Рәхмәт, шулай диярсез дип ышанган идем дә. Юлга әзерләнегез.
Икенче көнне ган белән Марва чиркәү янына килде Анда пар атлар җигелгән бричка юра. Башкарма комитет рәисе Марваны күрүгә, каршына ук килеп, бричка артында юрган егет янына алын килде
Менә сиңа безнең алтыннан да кадерлерәк кызыбыз Алтынны саклагандай сакла.
Егет мәгънәсе ачык булмаган ымлык кына чыгарып куйды. Денис атлы, егерме яшьлек егег шушы иле Гәүдәгә Марвадан бер башка калку Буе озынча булса да. йөзе гүгәрәк Хәрәкәтләре җитез. Бер караула ук «Уңган егет булырга гисш», дип уйлап өлгерде Марва атлы унҗиде яшьлек кыз.
Ул да булмады, рәис белән Денис чиркәү эченә кереп киттеләр Чыгулары да озакка сузылмады. Ахы (дый-ухы тлый эур сандык өстерәп чыктылар. Каршыларына йөгереп. Марва да күгәрешкән булды Таш төялгән кебек иде сандык. Аны бричкага сату тагын ла кыенрак булды Әгәр дә чиркәүдән чьи ып. ике кеше ярдәм итмәсә. күгәрә юрган түгел иде. Бричка!а менеп. Денис белән Марва гартса, астан рәис белән шул ике әзмәвер күтәрделәр Сандык әйбәт кенә урнашты Ләкин моның белән )ш бегмәтән икән Ирләр iari.ni чиркәүгә кереп, янә шушындый ук тагын бер сандык алып чыктылар. Анысы да урнашкач, икс каравылчы чиркәүдә калса, рәис бричкага менеп, арттагы сандыкка. Марва белән янәшә утырды. Денис түр санлыкка кунаклап, кулына дилбегәләрне алды.
На-а! дин. дилбегәләрне тарткалады.
Рәис:
Исполкомга сугылыйк әле. дигәч, йөкне урамның икенче чатына борды Башкарма комитет утарына кереп, санлыклар өсгенә күп кенә итеп печән төяделәр. _ _ .
Ai гарта азык кирәк бш. дигән бу цы рәис абый Аң булыгыз бер җирдә дә туктатмагыз Бигрәк гә урман г иркендә Я i игәсегез килсә. кырда гына !укталырга мөмкин Анда ла кешеләр күренмәсә генә Аңладыгызмы?
Бу юлы ымлыктан уза төшеп, егет:
Аңладым, булды, дип баш какты.
Марва да шул сүзне кабатлагач, рәис абый хәерле юл теләп калды. Киттеләр.
Чиркәү алдында бричкага салган чакта ук. караңгы булуга карамастан. Марва сандыкларның һәр икесенең дә ат башы хәтле икешәр йозак белән бикләнгәнен шәйләгән иде. Хәзер шуларга күзе төште. Димәк, мондагы байлыкның бәясен чамаларга мөмкин. Соңыннан Марва үзе утырган сандык эчендә нинди әйберләр икәнен тәгаен белде. Сандыкларга йөзләрчә килограмм затлы нәрсәләр тутырылган иде- көмеш тәреләр. айлар, көмеш һәм алтын савытлар, вазалар, чынаяклар, тәлинкәләр...
Алар өстендә, рәис абый әйткәнчә, тагын да кыйммәтлерәк булган Марва атлы кыз утыра...
Боларның барысы өчен Денис исемле егет җаваплы. Марва. күрәсең, иптәшкә генә чакырылган, һәрхәлдә. Марва да кирәксез түгелдер. «Сезгә. бары тик сезгә генә ышана алам»,— диде бит рәис абый, бричкага төягән чакта.
Атлар куганны көтмичә дә күңелне күтәрерлек юырта, чаба бирде. Ара җитмеш биш чакрым. Арымасыннар гына инде Шуны чамалап булса кирәк. Денис таулырак җирдә аларны тыя төшеп, атлатып кына барды. Озакламый, куркыныч җир Бүре бистәсе дигән зур чокыр һәм шактый арага сузылган куе урман. Шунысы ярый, бу төшкә җиткәндә, көн яктыра башлаган иде инде. Әмма бөтенләй үк тынычланырга иртәрәк иде әле.
Сагаю дөрескә чыкты. Урман буеннан илле-алтмыш метр чамасы читтәрәк ике шәүлә калыкты. Саклап ятканнар, әлбәттә. Ләкин, атлап кына килгән арба тавышы ишетелми калгандыр, кинәтлек форсатыннан файдалана алмый калдылар. Денис алар белән очрашырга әзер иде. Пар шәүлә калкуы булды. Денис үзенең аяк астыннан нидер алып. Марвага сузды. Мылтык, берданка!
Марва сискәнеп куйганлыктан, аңа катгый төстә боерык бирде:
Тот. нишләргә икәнен үзем әйтермен.
Шул сүзне әйтүе булды, икенче секундта атларны камчылап, бар булган көчләренә чаптырырга кереште. Атлар дулагандай котырып чаба — шәүләләрнең, әйтерсең ки. нәкъ өсләренә. Юлбасарлар аптырабрак калдылармы, бүтән сәбәп беләнме. шактый вакыт урыннарыннан кузгалмый тордылар. Әйе. күрсеннәр, гаҗәпләнсеннәр, алар качар дип уйлаган кешеләр туп-туры өсләренә килә. Чаба һәм якынлаша торгач, шәүләләр аермачык кешеләргә әверелде. Битләрен шарф белән каплаганнар. Димәк. танышлар, танытмаска тырышалар. Таныш булмасалар. төс-бит- ләре хәтердә калмасын өчен шулай эшләгәннәрдер. Әгәр җайлы туры килсә, а(ларның тезгеннәреннән эләктерергә әзер болар Ниятләре шуңа охшый. Берсенең кулында винтовка.
Мәгәр Денисның өркергә нияте сизелми, һаман туп-турыга куа гына атларны! Тәгәрмәчләр дөбердәве, җил сызгыруы колакта әллә нинди чинаулар булып, уй-фиксрне томалый, куркуны каядыр очыра. Җилдән тизрәк булып бричка оча. Юлбасарлар белән ике арада инде нибарысы — утыз метр, егерме, ун метр, һәм Денисның йокымсыр табигатьне сискәндерерлек көчле тавышы, кискен боерыгы:
Ат. тарт чакманы!
Марва күз ачып йомган арада торып басты һәм юлбасарлар кызыл яулыклы чибәр кыз бала күрүгә беравык аптырап, таң калып тордылар бугай. Тиешле хәрәкәтне ясый алмый калдылар Берсенең хәтта күтәрелгән винтовкасы гүбән иелде. Ә Марва шул арада чакмага басты һәм мылтык тавышы тегеләрне тагын берничә секундка йөгерүләреннән туктарга мәҗбүр иые Алар олауны коралланмаган дип уйлаган булса кирәк. Әмма алар югалткан бер-ике секунд эшне хәл итте дә куйды.
Секундлар эчендә, кинәт кырыйгарак каерылып, канатлы аргамаклар оолар яныннан ажгырып узып га кипе. Бераздан һушларына килсәләр дә. сәшарак калганнар иде инде. Хатаны төзәтергә ашыгулары шулай ук файда кигермәде, алар ата башлаганда. Дениснын яна боерыгы Бүре бисгәссн яңгыратты
Иел!
һәм Денис үзе дә яны. зиһенгә фикер килеп өлгергәнче. М а рваны да үз янына аударып өлгерде Бу мизгелдә өстә пулялар сызгыруын, һәм аларның сызг ырып-шакылдап бричка артын тишкәләүләрен аерымачык ишетергә, тоярга мөмкин иде Никадәр генә явыз, зәһәр булмасын, бричка тактасын тишә алса да. әлеге санлыкларны тишә ала торган ядрәләр ясалмаган иде әле.
Атлар да әкияттәге туплардан калышкысыз булып чыкты Денис бричка эченә чумгач та. дилбегәне гарткалый-таргкалый кычкырып, камчы белән суктырып куган кеше булмаса да. куркыныч хәлне әллә алар да сизделәрме, тизлекне һич киметмичә, ә киресенчә арттыра гына төшеп, чын тулпарча томырылып очуларын белделәр Сынатмадылар малкайлар, һәм. әлбәттә, егет белән кыз да төшеп калганнардан түгел икән. Әйе. алар да кирәк вакытта каушап калмадылар Куркынычның күзенә карап узып киттеләр. Тагын шунысын искә алу ярыйдыр. Марва дәһшәт янаган минутларда көчле канатлар, ышанычлы куллар кочагында иде. Ядрә түгел, жил дә үтәрлек булмады. Шул канатлар ихтыярына буйсынгангамы, ятсынырга вакыт жи гмәгәнлектәнме. Марва егеткә һич тартынусыз сыенган булып чыкты Кыз шуны төшенгән мәлдә егет үзе дә һушына килде булса кирәк, ату тавышлары тынгач, беләкләрен бераз бушайтты. Мәгәр артта тавышлар тынганны сизгәч гә. арба дөбердәвең тыңлап, шактый ара тыныч ятып барды Бср-бсрсенә елышкан булуларын сизмәгәнгә сылтау җае төкәнгәч, битләр кайнарлыгы тоела баш-лагач та читкә тайпылышырга бик ашыкмадылар Алар өчен каушап, арба гына калтырый иде. Күпмедер вакыт тан сон арба калтыравы шулай ук кимеп, тына, тынычлана язды. Куркынычның артта калганлыгын атлар, әлбәттә, сизде. Шул ук вакытта егет белән кызга да торып утырырга ымлаулары шул булгандыр Агларнын җитезлегенә һәм зирәклегенә күңелләреннән рәхмәтләр әйткән егет белән кыз сүзсез сикереп тордылар. Чырайларында бернинди кыенсыну, оялу галәмәте юк иде Хәт та киресенчә, һәр икесе ү з урыннарына кабат җай тан у тыртач. карашлары очрашты Карашлар елмая, бер-берсенә шатлыклы нур сйрпи иде
Юлның калган өлешендә шик-шөбһә тудырырлык шәүләләр күренмәде Чистай шәһәренә магур тына шакылдап һәм дөбердәп керделәр Катюма олысы башкарма комитеты рәисе кушканча, башта аның әтисе өенә тукталдылар Рәиснең әтисе икенче рәис Чистай районы җитәкчесе белән очраштырып, анысы исә. бричканы шәһәр банкына илтергә кушты Ара ерак түгел иде Үзе до шунда барды Эчкә кереп кем беләндер сөйләшкәндер, әлбәт тә Бераздан чыгып, банкның кырынлат ы зур тимер капкалары ачылды да. Денис йөкне ихатага а тын керде һәм тиз арада ниндидер көчле адәмнәр сандык.тарны җилтерәтеп алып та киттеләр Банк дигән йорт ишекләреннән аларның гаҗәп җиңел узганын Марва ЕЫЗЫК итеп карап КЯ I 1Ы
Чистай рәисенең яңадан чытуын кнм дигәндә сәгать оуе көтәргә туры ки лтәндер Бу арада Денис атларга туйганчы печән ашатырга өлгерде Ул бер ат янынларак юрганда. Марва аттың үрнәгенә иярен икепчеагны ашат гы Атларның баш катып куюы, печәнне ку тдан тартып алулары кызык тостын. Марва ихлас көлә. Дениска кү г сала I тет аңа шундый ук якты күзләр белән карап самая \ ртача зурлыктагы коңгырт кү 1 гөр Iатар егетенә охшаган» тип уй тап к\я кыз ба ы
Үз вакыты белән чыккан рәис абый Марвата (нишләптер, егеткә түгел) ниндидер кәгазьләр томырды ла. эшкә йомгак ясагандай игеп, рәсми тавыш белән шуны әйтте
Бөтенесе тәртипле килеп чыкты. Ә бу расписканы'регезне,< рәисегезгә тапшырырсыз. Шуның белән сезнең йомышыгыз үтәлде. Бетте, исән кайтып җитегез. Алла ярдәм бирсен.
Катюмадагы үз рәисләре дә шул сүз белән озаткан иде. Чиркәү һәм мәчет байлыкларын икмәккә әйләндерү кәсебен башкарганда, Алла ярдәменә таяндылар. Шуңа күрәдер, хәвефле, куркыныч юл хәерле төгәлләнде.
Марва белән Денис юлда егет белән кыз икәнлекләрен тойганнардыр. әлбәттә. Ләкин сугышчан бурыч үтәгән ике яшь көрәшченең үзләрен сынаган беренче батырлыклары шушы икәнлекне алар башларына китерә алмадылар. Денис алда, ямчы урынында. Марва аннан арттарак печән өстендә, һәркайсы үз уйлары белән юл узды. Алда яңа сынаулар, яңа революцион йомышлар көтә иде.
Бричка эчендә мәҗбүри рәвештә кочаклашканга ничә ел узды икән? Исәпләү кыен түгелдер. Әйе. фаҗигале бетү ихтимал булган хәтәр сәфәрне бергә үткән егет белән кыз. очрашулар корып, дуслык, мәхәббәт йолаларын китереп тормадылар. Моның өчен аларның вакытлары җитмәде Шул беренче очрашудан соң өч ел узгач кына. Денис мәктәпкә килде. Бу вакыт га ул - район эчке эшләр бүлегенең оператив вәкиле иде. Галифе чалбар, гимнастеркадан, портупея. . Ялтырап торган хром итекләр. Гәүдә зифалыгын арттыра төшкән, ефәк төсле кара чәчләре артка таралган. Коңгырт күзләренең теге чактагы тынычсыз кискенлеге генә кими төшкән. Үтә нәзек нур җепләренең җемелдәп, ялтырап куюында усаллык урынына каушау галәмәтләре генә чагылып куя.
Наданнар дәресенә, шуларның берсе сыйфатында килгән иде Денис. Дәрес беткәч кенә өстәл кырыена килеп басты..
— Синең белән сөйләшергә кирәк.— диде.
Тавышы рәсми һәм катгый тоелганга күрә. Марва сагайды:
— Әллә берәр гаебем бармы?
— Гаебең юк.
— Әллә тагын берәр сугышчан бурыч үтәргәме?
Шундыйрак җаваплы эш.
Шундыйрак җаваплы эшнең нәрсәдән гыйбарәт булуын ул кайтышлый урамда аңлатты.
Мине Себергә эшкә җибәрмәкчеләр.
— Чынлапмы?
— Әгәр мин сорасам, минем белән Себергә китәргә риза булыр идеңме?
— Котыпка җибәрсәләр дә...
— Котыпка җибәрсәләр, иптәш була алыр идеңме?
— Иптәш дип... анысы...
— Ну. Котыпка минем белән бара алыр идеңме?
— Бара алыр идем.
— Шуннан да җитдирәк нәрсә булса? Шундый эш булса?
— Синең белән булса...
— Башка кеше өчен сөйләшмим. Үзем өчен сөйләшәм. Сүзем шул. Марва. шул иде сүзем.. Егет тотлыкты.
— Ишетәм. ишетәм. Соң? Тагынмыни? Тагын хәтәр юлга чыгабызмы?
Хәтәр дип Анысын белеп булмый инде аның. Шул инде... Әгәр син риза булсаң, гаилә корыр идек. Риза булсаң.
Марва өчен кинәтрәк сүз булгангамы, беразга тынып калдылар. Шактый баргач кына. Марва җиңелчә көлеп куйды
- Бик тә җитди эш икән шул.
— Куркынычмы?
— Куркыныч, тик...
— Тик, тик...
— Синең белән булгач Котыпка да бара алам, дидем бит Аң-лашылмыймыни?
Аңлашыла. Төгәлрәк әйтсәң, тагын да яхшырак булыр иде.
1өгәле шул әйдә яшәп карыйк
— Яшәп карыйк
Мин риза.
Килешүгә кочаклашу, үбешүләрсез генә кул куелды. Кочаклашу, үбешүләрсез генә дүрт-биш кунактан торган кырыс туй (кызыл туй. ягъни) уздыргач, «яшәп карый» башладылар. Икесенә бер кечкенә бүлмә таптылар Беренче балаларына Энгельс дигән исем куштылар
w Ул чакта: район эчке эшләр бүлеге башлыгы Денис Иванович Михайлов ишеге төбенә һаман да укытучы булган Марва Ар1емовна Михайлова сыйфатында күрешү сорап, кабул игү бүлмәсендә шушылай озак көтеп утырыр! а гуры киләчәк дигән уй башына килеп караса икән лә'
~ Менә монысы кызык килеп чыкты. Менә ичмасам бу дөнья! Шулай килеп чыкты ки. менә ул кәгә Көпе Инде милиция формасындагы кешеләр чыгып беттеләр бугай Инде Марвага торып басарга вакыт, ишек ачарга. Ләкин ул кузгала алмый Кизү милиционер егеткә хуҗасына караган маэмай күзләре белән карый ул. Егет, шул карашны аңлап, сүз әйтергә авыз ачканда тына, диварда кынгыраучык зыңлап куйганга, авызы ки) е йомыла һәм егет җәһәт кенә ишеккә чума. Секунд эчендә кире чыга
Денис Иванович Сезне көтә.
Марва ишек төбенә килеп, ишеккә кул сузган иде. нишләптер кулы яңадан асылынып калды. Монысы ни икән, нинди хис. нинди кичереш'’ Нинди гамәл белән моны чагыштырырга? Иң охшашы шулдыр парашют белән беренче сикерүче хәле белән чагыштыру дөресрәктер Батыраерга тырышасын, һәм куркасың. Җилкәңә катгый боерык бәрелә Беткән баш беткән, һәм син һавада, теләсәң нишлә
Кизү егет хәбәрен ишеткәч. Марва үзен нәкъ шул халәттә дип хис итте Ачты ишекне, керде, атлады Кеше, әйтерсең, үз авырлыгын җуйды Шулай авырлыгын җуйган хәлдә, кайчандыр кадерле булган, ышанычлы дусты булган ят кешегә якынлашты Аңын җуяр-жуймас ки теш. Денис Ивановичка текәлеп, тынсыз, сулышсыз калды. Улмы соң бу? У тмы?
Хәзерге вакытта опалага төшкән юлбашчыларның берсенә охшаш Шулмы әллә’ Нәзек кенә җыйнак мыек, сүренкерәк коңгырт күзләр кысыла төшкән Кискенлек тә. җылылык та сизелми Кем соң бу?
Ни хәтле генә тырышып караса да. үзенә кирәкле кешене таба, таный алмады Марва Ул утсыз да ялкын сирпеп торган көчле, җитез хәрәкәтле кеше күрергә дип килгән иде биг. Ә аңа һичбер тойгысыз караган бу күзләр . Күзләр Тукта, тойгысыз һәм тыныч сыман тоелган күзләрдә таныш очкыннар ялтырап куйды түгелме соң? Әйе. сизелә язды сыман таныш төсмерләр, сизелә язды кебек Көмеш төсле мыеклар өстендә ят җыерчыклар тына комачау иткән бугай танырга
Мөгаен. Денис Иванович та бераз каушаган булгандыр һәм шул сәбәпле урыныннан кузгала алмый торгандыр Менә бит бераз ис алгач, кузгалды, торып басты Соңлабрак бутса да. кайчандыр яраткан кешесен адәмчә каршыларга кирәген төшенде Ике-оч адым алга ат тап Марна каршына килеп басты Марваның кул биргәнен көпе Ә Марва ни көтә’ Көтәме? Марва нәрсәнедер ачыкларт а тырыша
Сип Сез.. Денисмы.’Денис Ивановичмы ’
Сез Марва Артемовна?
Әйе. мин Марва Артемовна
Шуннан соң ла кул бирешә алмадылар Тик шунысына шөкер, телләре бераз чишелә язды.
Бәлки, v т ырырсыз? дин. бүлмә хуҗасы урын тәкъднм и т ә өелде Марва буй өстәл янындагы урындыкларның берсенә утыргач хуҗа өстәлнең икенче ятына чыгып, өстәл янына ҮК булмаса та. аның кар- шысына утырды Берничә секунд тынлыктан соң. вакыты кысан бу пан лыктан. башлап үзе телгә килде:
Исәнлек-саулыклар ничек. Әйбәтме?
Моңарчы түзәрлек иде, рәхмәт.
— Әйбә1 кенә килеп җиттегезме? Самолет беләндер?
— Самолет белән.
Сүз тагын төртелде. Болай кизү сүзләр белән мавыгыр вакыт бармы әллә!
Сезнең миңа йомышыгыз бармы?
— Бар иде шул.
— Башлыйк, алайса.
Ә сезнең миңа җиткерәсе хәбәрегез юкмыни?
— Минем? Каян килеп?
Ай-яй! Менә ничек!
Ата кеше нинди бәхетле! һич кайгысыз... Тып-тыныч, битараф хәтта. Җитмәсә, гаҗәпләнеп сорый ул:
Миннән берәр хәбәр көтеләмени?
— Инде нәрсә әйтим? Шул алайса, хәтерегездә булса, безнең улыбыз бар иде.
— Ә-ә. менә ничек. Улыбыз... Хәзер дә бар ул.
— Кайда?
— Сез беләсез.
— Сез белмисез. Әйтим алайса, ул — шушы йортта. Менә шушы дивар артындагы «КПЗ» дигән зинданда.—Денис Иванович мәрмәр сынга әйләнгәч, сүзне тагын дәвам итте:
— Минем аны күрәсем килә.— Денис Ивановичның күзләре идәнгә текәлә - Мөмкинме шул эш?
Мөмкин түгел.
— Түгел? Шуңа да көчегез җитми?-
Судка чаклы, тикшерүче рөхсәтеннән тыш. очрашу рөхсәт ителми.
Марваның иреннәре көзән җыергандай булып, дерелдәп куя. Сүз әйтер өчен оеша алмый. Ә Денис Ивановичка, әйтерсең, барыбер. Улын кирәк эшафотка алып китсеннәр, гүя ки. мыеклары да селкенмәячәк. Әнә. утыра бит шулай Иреннәре калтырамый һәм. мөгаен, күзләре дә әчетми.
Бәхетле ата. нинди күңелле! - дип. инде мөнәсәбәт белдерергә мәҗбүр була Марва.
— Алай ук арттырмасагыз, яхшырак булыр иде.
— Сизүемчә, сезнең вөҗданыгыз тыныч.
Менә шушында мыек селкенеп куйды. Ата кешенең чыраена ризасызлык билгеләре чыкты. Ата кеше, кемгәдер ачулангандай, пошкырып куйды һәм аның үртәлүе. Марвага йогып, күзгә күренмәле галәмәтләргә әверелде. «А»ны әйттеңме. «Б»не әйтергә туры килә:
Сез моңа ничек юл куйдыгыз9 Милиция башлыгының туган улын аның җитәкчелегендәге кешеләр, аның үзе эшләгән йортка китереп ябалар. Дивар артында гына улы ыңгыраша. Атасы исә. ишетми генә түгел, ишетсә дә бәхетле булып яши бирә. Кайда, кайчан күрелгән мондый нәрсә? һәм моны ничек дип исемләргә9 Законга табыну белән генә аңлатырга буламы шушыны?
Денис Иванович- янә гораташ. Янәсе, ишетми, хәтта колак та салмый. Әмма ялгыша, күрә Марва. селкенә мыек төкләре, кысыла горур иреннәр, тартыла нерв кыллары, мыек төкләреннән һич ким булмаганча.
Әйе. сорау җавапсыз калмый торган дәрәҗәдә туры һәм кискен куелды. Ихтимал, болай булгач, хәлнең ничек килеп чыкканын аңлатмый ярамас...
һәм Денис Иванович, дивар янындагы урыныннан кубып, өстәлнең икенче ягына. Марва утырган ягына чыкты. Кайчандыр аралары берни белән дә аерылмаган ир белән хатын өстәлнең капма-каршы якларында булырга тиеш түгел, дип уйлады, диярсең. Инде арада киң. озын өстәл түгел, ләкин нәрсәдер һаман бар. Кайчандыр туп-туры караган хатын
иргә кырыйдан карый. Кайчандыр бик якын булган дус еллар аръягыннан карый Ана җавап итен, кайчандыр ышанычы, таянычы булган ире. шулай ук ерагаеп, үзенең рәсми урындыгына күчеп, каш астына яшеренә Ләкин кырын күзләр күрә. сизә, өстәл өстенә ике кулын куйган Денис Иванович как тактаны сыпыргалап. юкка вакы! әрәм итә.
Дөресен әйткәндә, монда үзенә күрә ялгышлык бар Егетләр Мишаның (Мәлих дия алмый аның теле) миңа мөнәсәбәте барлыгын белмичә кулга алганнар. Икенче көнне әйттеләр:
Миша икән Миша. Михайлов икән. Михайлов, азмыни шундый исемле, шундый фамилияле кешеләр Шуңа күрә, игътибар итмәгәнмен Өченче көнне допрос алганда гына беленгән
Ә билгеле булгач? дип сабырсызланды Марва
Анда инде..
Көчегез җитмәде
Нинди көч? Закон көче хәзер Минем бу очракта бернинди хокукым юс. Закон бөтен кеше өчен бер.
Ансат икән, бик тә.
Ә сез нишләргә кушар идегез?
Коткарырга! Бердәнбер улың бит!
Үзе дә сизмәстән, йөрәк үрсәләнүенә чыдый алмыйча кычкырып җибәргән Марвага Денис Иванович тагын берни әйтә алмас булды Үзе дә үртәлеп, тынды Берничә минут сүзсез утырганнан соң гына яңа тәкъдим кертте:
Хәзергә шушында тукталып торыйк Мина райкомга барырга кирәк, бюро утырышына. Теләсәгез, кич минем өйгә килерсез
Сезнең өйгә... Анда бара алмам шул. Яшь хатын алдында утыра алмам диясе килмичә, шулай диде Марва
Бәлки Сез үзебезнең өйгә килерсез? Таба алырсыз бит?
Үчекләбрәк әйтелсә дә. шаяртуга тартым сүзгә хәтере калмыйча. Денис Иванович-
Эзләп карарбыз, дип. елмаерга тырышгы Бәлки табып га
булыр Сез монда озак г орасызмы әле'.’
Мәлих белән күрешә алганчы
Әңгәмәнең тагын җитдигә әйләнүен теләмәгән Денис Иванович җавапны ашыгыч кайтарырга тиеш булды
Алайса шулай, элекке өйгә үзем сугылырмын Кайчан ' Мөмкин кадәр тизрәк, үзегез беләсез Әйе. мөмкин кадәр гиз
Урамга бергә чыксалар да юллары тиз аерылды Денис Иванович үзәккә таба, ә Марва кирегә, елга ярына таба юл тотты Кайчан дыр ана бик тә якын булган урамнарга хәзер күз дә төшми Үз уйларыннан аерыла алмый Марва. уңга-сулга карамыйча, кешеләргә күз салмыйча гына кайтып җи гелде
Ичмаса. Анна түземсезләнмәсә икән Ризык өмет иткән маэмай кыяфәтендә гуп-гуры күзгә текәлде, хәбәр көтә
Ничек? - с . п
Их бер сүз белән генә җавап оирергә мөмкин булса' Марва сораганны көтмичә үзе үк җәһәт кенә хәбәр итәр иде Хәзер менә барып чыкмаган эшне, дөресен әйтеп, һич гаепсез кешенең күне ген янә бер тапкыр җәрәхәтлә инде. Гик әйтмичә дә булмый
Берничек гә түгел. Үзе монда киләчәк
Өмег бар алайса
Син беләсең ич Денисны аяклы закон Аи-һай. үгетләп кара син аны - v -
Омег юк гәрәҗ.кендә шсән тә. сөи ишмичә ярамын Хәл шундый тырышып карарга кирәк Килсә әле Әгәрки гм.кә’ Ки гергә тиеш Сүзне әйттеме Денис Иванович анысын үт иячек Димәк, көтәргә
Аның бу өйдә булмаганына инде күпме вакыт икән? Кырык ел чамасы? Хәзер аңа бу өй ничек тәэсир итәр? Гомумән, яшь чакта яраган нәрсә хәзер килешерме? Ягъни, бу өйгә ник килгәненә үкенмәсме?
Шул фикер тугач та. Марва Мәлих бүлмәсенә кереп китте. Нормаль кешенең, бигрәк тә үтә җитди, кырыс кешенең монда җене котырырга мөмкин бит.
Диварга кнопкалар белән ябыштырылган теге сурәтләрне берәм- берәм куптарырга кереште. Кәгазьнең гаебе юклыгын белгән килеш, барыбер җирәндерә. Ямьсез, оятсыз, шәрә тәннәр чиркандыра. Ул кәгазьләрне Марва бармак очлары белән генә тотып өстәлгә җәя торды. Әле генә дивардан, почмаклардан карап торган һәм бозыклыкка, җенеси хәрәкәтләргә чакырган күзләр, кыланышлар инде күренмәс, ишетелмәс булды. Аларның барысын Марва. верандага чыгарып, шкаф түбәсенә куйды да тагын өйгә керде. Урнашкан тәртипнең ниндирәк икәнлеген күздән кичерде. Шкаф ишекләренә һәм пыялаларга ябыштырылган төрле спорт төрләренә кагылышлы сурәтләрне, эмблемаларны куптару артыкка китәр иде. ләкин берсенең яңагына икенчесе типкән бәндәләр... Түзәргә туры килә, җилем белән беркетелгәнне куптару кыен. Аннары бит Денис Ивановичның боларны тормышның үзендә дә күп мәртәбәләр күреп, күзләре ияләшкәндер. Ярый, калсын. Ә тагын нәрсә?
Денис белән Марва бергә торганда, карават түрдәрәк һәм чыбылдык эченә яшерелгән иде. Чыбылдык дигәннәре хәзер борын заман галәмәте булып калган нәрсә, ә менә караватны үз урынына күчерүдән зыян булмас. Элекке рәвешләрне күрү, яшьлекне сагыну дигән тойгы уятмасмы...
— Анна. Аннушка!
Анна көттермәде.
Минем анда аш кайнап чыгасы иде. дип. ишек төбендә тукталды.
— Әкрен уттадыр, берни эшләмәс. Шушы караватны гына күчереш әле. зинһар.
Аннаның үзенә дә элеккечә булуы ошый икән. Тиз арада бүлмә түренә күчте карават. Аннан бушаган урындагы тузанны Марва сөртергә керешкәч. Анна кухняга ашыкты Бераздан, көндезгелекне аннан-моннан гына капкалагач. инде дүрт күз белән Денис Ивановичны көтәсе калды
ртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган һич уңмас. Шулайрак килеп чыкты. Марва белән Денис баладан икенче тапкыр да уңа алмадылар. Беренчесеннәп - Энгельстан башланды бәхетсезлек. Мәктәптә бүтән алмаштырырлык кеше булмаганлыктан. Марваны бала туып ай узгач ук эшкә чакырдылар. Мәктәпкә кул баласы белән йөреп булмаганга, аны карарга яшь кәнә бер кызны ялларга туры килде. Баппа кыз ярыйсы гына тоелса да. тиз арада харап та итте баланы Бер көнне Марва эштән кайтса, капка төбендә үк баланың ачыргаланып кычкыруы, үксеп елавы ишетелде. Дер калтырап өйгә йөгереп керсә, кыз кулында — бала. Шап-шап сөйгән була, «ә-ә» дип көйләгән, чайкалдырган була, ә бала үкси бирә. Кызның үзенең дә көй шыңшыймы, елыймы икәнен белерлек түгел. Өйгә керү белән Марва баланы үз кулына алса һәм юатырга азапланса да. газабы кимемәде баланың, тынычланырга җыенмады. Нишләргә дә белгән юк. Бала елый, кыз үзе дә чынлап еларга тотына. Анысы бераздан тына, ә бала төн буе чәбәләнеп, үрсәләнеп чыга.
Төнгелеккә аны бишеккә саллылар Чиратлап тирбәткән булдылар, ә файда барыбер юк. YKejra генә бала. Ул үксегәндә, ана күңеле ярсый. Күзләрне яшь томалый. Йоклый алмау белән бергә, зиһенне юмалаган әрнү аркасында, бишекне ул катырак тартып җибәргән иде. бер мәлне
И
түшәмдәге ыргактан ычкынып, баллу идәнгә лап итеп төште куйды, ярым әле пружина читкәрәк туры килгән, югыйсә Марва үз баласын үзе үтерәсе оулган икән Шушы хәлне исенә төшерсә, йөрәге хәзер дә дерт итеп китә, тәне чымырдый.
Идәнгә егылып төшкәч, бала елаудан шып туктады. Тынычланды оала. Кулга алгач та шыңшымады. Әллә үлдеме дип. селкетеп караса, тере иде үзе. Урынга салгач, хәтта йоклап киткәндәй тоелды. Борсаланмыйча. үрсәләнмичә яга бирде. Ләкин барыбер нәрсә дә булса эшләргә, чарасын күрергә кирәк иде Шуңа күрә. Марва. тан белән горып башкарма комитет рәисенә хәлне елый-елый аңлатты. Рәис Марваның кем икәнен яхшы бел.» ярдәм итәргә булды. Әйбәт кенә ат җиктереп, бер кеше яллап, бала караучы кызның үзе белән бергә, сабыйны Алабугага озаттылар Дәү әнисе күзәтчелегенә бара, янәсе, тәрбияле булачак Ләкин бала, шәһәр урамына кергәндә, соңгы сулышын ала иде инде. Дәү әнигә сабыйның мәетен тапшырдылар...
Соңыннан билгеле булганча, тәҗрибәсез кыз бер айлык балага бодай боткасы пешерен ашаткан булган икән!
Ул чакта Марваның кайгырганнары! Тик кайгырып ни. кулдан бер нәрсә дә килмәгәч. . нишлисең.
Шулай Марвага үз баласын үзенә тәрбияләргә насыйп булмады Укытуның, киләчәк буынны тәрбияләүнең сәяси һәм рухи әһәмиятен, ил каршындагы изге бурычның намус белән үтәлергә тиешлеген аңлаткач, тәкать тота алмалы шул. Көн-төн дигәндәй, эшен элеккечә үк дәвам игәргә гисш булды. Ата кеше шулай ук ярдәм итә алмады анысы тагын өйгә кайтып керми диярлек Тирә-якта качкыннар, бандитлар, дошманнар
Җир өстендә 1924 ел иде. Энгельс атлы беренче бала шул елда, көрәш г.» һәлак булды.
Шуннан сон Марва бала табу дигән нәрсәдән ваз кичәргә карар кылды. Икенче бала гуганчы, ун ел узды.
Денисны эше буенча күчерүләре аркасында, берничә ел Чистай да яшәгәч, Марваның әнисеннән өнгә кайтуын сораган хат ки ген төпне Кайтып керсә, әнисе зар елый - йә үзең белән алып кит, йә үзен монда кайт, дин ялвара Моңарчы гәпчек улы һәм килене белән тора иде Бианасын килен элмәккә асылыныр хәлгә җиткергән.
Марва туган йортка кайтырга булды Бер-ике елдан алар янына Денис га кайткач, өчәүләп шушында байтак вакыт матур гына гомер иттеләр. Матурлык һәм бәхетнең тере гәүдәләнеше буларак. 1938 елда икенче бала дөньяга килде. Инде ялгышырга ярамый, баланы карарга җитдирәк кеше табар!а кирәк иде һәм табылды да андый кеше Алар белән бергә. Анна яши башлады Өйнең дә. күңелнең дә кигыеге җигәрлек иде.
Балага исем кушу шулай ук заманга муафыйк рәвештә башкарылды Әниләре әллә чынлап, әллә шаяртып: «Энгеле дин кенә кушканга күрә әрәм булды бала, бер генә юлбашчыны аерып алгач, калган өчесе рәнҗегәндер, мөгаен», дигән иле бер мәлне Юлбашчыларны аермау, тигезләү, бәхилләтү өчен уртак фикергә киленле икенче балага Мэлс дигән боек мәгънәле исем куштылар
Озак еллар бү ләге булган тансык бала, төньяга килеп, ү г исеме белән яшән Kill те Гаилә бәхетенең ин гулы чорын ядкарь иген калдыру нияте бел. .и Денис сөекле хатынына ул чакларда гормыш матурлыгының тэт аен бер мисалы булган бүләкне аяз күк ноге төсендәге патефон һәм гаҗәеп яңт ыраш ты пластинканы нәкъ шул сөенечле якты көннәрдә алып кайт ты га инде Кадерле бүләк үз төсе белән дөньяны гомер буе яктыр- гып торыр өчен шушы йортта күңелле яшырап калды
Туплар шартлый, җирләр тетри Йолдыз якты, тон кара
Мылтык алып, кылыч тагып. Ак бандага каршы бара Комсомолка Гөлсара.
Батыр кыз әнисенең адашы булган өчен генә түгел, ә бәлки тәрҗемәи хәле белән дә якын иде Марвага. Бу якынлыкны, охшашлыкны Денис, әлбәттә, дөрес сизгән. Соңыннан да: «Бу Гөлсара нәкъ син инде, тик үлеп калуы гына туры килми», дип кабатларга ярата һәм чип-чиста урыс акценты белән булса да. аермачык аңлашылырлык дәрәҗәдә җырлап та куя иде:
Зур сугышта дошманнарның
Йөрәгенә ут сала.
Ләкин үзе... яраланып. Кин далада ятып кала Комсомолка Гөлсара.
Дуслар җыелган чакларда бу җыр башкарылмыйча калмый. Марва. ялгыз калганда, күбесенчә шушы җырны җырлап күңел юата иде.
Мәгәр дөнья, хәерсез, көтелмәгәнчә үзгәрә торды шул. Тормыш үзгәрешләре аркасында, бала унсигез яшенә җиткәндә, исемнең соңгы хәрефе фант ителгәч (әлбәттә, бәлигь бала монысын үзе хәл кыллы), егет Мэлхка. ә аннары, гөнаһ шомлыгы, яңа хәреф иясенең дәрәҗәсе төшә башлагач, халыкча бик гади генә — Мәлих булып китте. Ләкин Мәлихны да таныш-белеш һәм дус-иш дигәндәй, кабул итеп бетермичә. Миша дип йөртә. Тирәлек тәэсире белән аның үз колагы да шушы соңгы атамага ныграк күнекте. Бүгенгесе көндә күпләр аны шул исеме белән беләләр дә.
Анна апаны әйткән дә юк. аның теле башка исемнәрне әйләндереп әйтә дә алмый иде. Денис Иванович өчен дә малае Миша икән. Шулай булган килеш, милиционерлары «Миша Михайловны» тотып китергәч, үз баласы икәнлеге башына килмәгән. Бәлки зиһенен исемнәрнең күпкәрәк китүе бутагандыр. Кем белсен.
Анна кунакны, тәрәзәдән күреп, капка төбенә үк чыгып каршылады. «Әйдә Денис Иванович, сине дә күрер көн бар икән, зарыгып беттек, рәхим ит» дия-дия. өйгә алып керде.
Ниһаять — Ул! Ишек төбендә Марва каршында басып тора. Граждански киемнән. Саргылт плащ, эшләпә. Коеп куйган интеллигент. Мондый кыяфәттә аны Марваның беренче күрүе. Ничектер, күңелгә якын булып китте. Күңелгә аз булса да җылылык иңде - Хәерле кич. Марва.— дип Денис Иванович үзе дә. әйтерсең ки. нәкъ элекке күзләр белән карап елмайгандай итте.
Хәерле кич. Денис!
Анна исә. беренче якты чаткыларны сүндерергә теләмәгәндәй, кунакны баягыдан да матуррак сүзләр белән чишендереп, киемнәрен чөйгә үзе үк илтеп элде. Иң түрдәге урындыкларны тәкъдим итте. Алгы бүлмәдә бераз утыргач та, кунак башка бүлмәләрне карарга теләк сиздерде. Бәлки, тиз генә сүзгә керешәсе килмәгәннәндер. Марва үзе дә хисләрнең бераз тынычлануы, тигезләнүе, читләшкән күңелләрнең яңадан күнегә төшүе өчен төп сүзне хәзер үк башламау ягында иде. Күрәсең, ике як та бер төсле уйлый, хәзергә дөрес бара — кабаланмый, ашыкмыйлар, ашыктырмыйлар. Менә хәзерге Мәлих бүлмәсенә, ә дистә әл чамасы элек ир белән хатын булып яшәгән бүлмәгә керделәр. Күзләрдә якты төсләр тагып да арта төште кебек. Денис җыелган караватның нәкъ урта турысына килеп, хәтта шунда утырып та карады. Бу мәлдә Марва шкафтан ниндидер пластинкалар барлый иде. Денис улының китапларын актарып торган бер вакытта өйдә музыка яңгырады.
Дошманнар күп иде тирә-якта.
Туплар шартлый иде кырларда
Дошманнар! а каршы икәү бергә киттек. Ү гкен кылыч алып кулларга.
Синен атын алмачуар иде.
Минем атым тимер күк иде
Денис сискәнеп башын күтәрде. Марва янына килде «Белом. хәтерлим» дигәнне аңлатып, баш какты. Марва белән Денисны бәхетле иткән уртак җырларның берсе шушы бит Күбесе югалган инде, ә менә монысы, могҗиза белән, исән калган. Күңелле дә. моңсу да Музыканычч үзе гене түгел, аңа бәйле вакыйгалар, еллар моны Бергә киченгән юллар. .
Кайчандыр яшь кыз белән егет, кайчандыр ир белән хатын булган ике зат. ничәме ел аерым яшәгәннән сон. менә тагын иң бәхетле, ләззәтле. икәүсенә генә билгеле булган истәлекләр калган бүлмәдә очраштылар. Бу юлы очрашу сәбәбе бөтенләй бүтән төрле дә биг. нишлисең Тәкъдир шушыннан артыгын бирмәгән, күпсенгән. Бәлки, шушысына да шөкер итәргә кирәктер әле.
Күңелле дә. ямансу да булган таныш җырны һәм хатирәләрне бүлдереп, залдан Анна керде. Кичке аш әзер. Ялындырмыйча тына залга чыктылар.
Өстәлгә нәрсә генә куймаган Анна Ивановна' Тозлы балык һәм кәбестәне әйтеп тормастан, габынны базарда гына була торган җимешләр. язгы чорда гына, авылда гына коела торган как. кисәкләргә бүленгән тавык, кызыл һәм сары винегрет тагын әллә нәрсәләр бизәп, матурлап гора. Кай арада! һәм шулар уртасында дип әйтик, соңгы елларның мәҗбүри атрибуты булган ярты кукраеп утыра
Әйдәгез әле, күңелегезгә нәрсә ошаса, тәрилкәләргә шуларны сала башлагыз. Җитешегез
Анна чын мәгънәсендә кунак итә башлады. Аннары ул татарчалап
Теге әйберне дә тотасызмы соң? дип. шешәгә ымлады да мәгънәле итеп елмайган булды Үзенчә шаярта, янәсе. Бүгенге көнгә шунысы да җитеп юрадыр, билгеле.
Дистә чамасы ел өйдә гөп лпне башкарган, чынлыкia Марваның да. Денисның да ярты әниләренә әйләнгән кешене рәнҗетүдән, курку кагыш ихтирам йөзеннән, алар аның сүзенә илтифатсыз була алмыйлар, әлбәттә. Икесенең дә йөзенә, сыек булса да. якчылык иңә Марва чак кына елмаеп куйды хәтта. Элеккечәрәк гади генә
Бераз, бәлки, ярыйдыр. Анна хөрмәтенә, дин. Дениска карады
Марва өчен әңгәмәнең хәзергә шушы чирәдән читләшмәве, аз гына булса да куркыныч темага якынлашмый чору хәерлерәк Денис та. мөгаен, шул ук фикердәдер. Әнә җөпләде бич хатыннар чәкъдимен
Соң. ха чыннардан калышу килешмәс инде у ч. дип, шу чай ук елмая төшче.
һәм шул сүз белән шешәне үз ку чына алды Бөкене ачты. Ә рюмкаларны аның алдына Марва куйды Нәкъ злекке бәхетле чаклардагыча!
Марна әйткәнчә, беренче тосч Анна Ивановтга хөрмәтенә Исән- сау булсын, бәхетле булсын Ул бит безнең икенче әниебез
Әй. рәхмәт. Денис Иванович, тур рәхмәт
Шул рәвеш чс. күтәрелде беренче һәм .IHH.UI ары гагын берничә рюмка Тора-бара күңелләр дә күтәре чә тонне Әйтерсең, ошачы ча ячды очрашуның гөп максачы һәркайсыиың »чс чу па уч бу чса та. һәркаи- сының җанында баш калкытырга юрган шомчы уй ятса та. һәркайсча йөрәк авырту тап кычкырып җибәрергә әзер булса та. үңәчләрчә кул чар белән басып. чнх.т ачы авазны, шу ч ачу гча уйны юма чарча чырышчы чар һәркайсы аерым-аерым. чәкнн урчак тырышлык белән сыйны кабу ч и ч теләр. Әй I срссң. өйдә з.чекке ма ч у р кич чәрччен берсе Әй черсечч. нәкъ элеккечә идән бетереп. тәгәрәп сөекле уллары йөгереп йөри
Җитмәсә. Марва. элекке йокы бүлмәләренә чыгып, баягыча музыка җибәрде. Бу юлы да беренче мәхәббәт кабынган давыллы еллар авазы яңгырады:
Дан приказ ему на запад. А ей в другую сторону...
Бар иде биг. бар иде лә ачлык-ялангачлыкны үчекләгән мәгънәле, хәзер билгеле булганча, матур, гәрчә үкенечле еллар! Ишетелә, яңгырый бит әле шул чорларда гына тулысымча аңлашылган көрәшле, фикерле, максатлы яшәү, җанның бөтен кәтүкләре дә әйләнеп гүләгән дәртле, мең өметле, иртәгә чыгасы кояш шикелле якты хыял, идеал дип йөртелгән иртәнге көн!
Әмма дөрес аһәң, бу юлы да. нишләптер, бик озакка җитми, бер урында әйләнә, ары китә алмый. «В другую, в другую...»—дип. баш миендә бөтерелә. Уйнаткычнын энәсе бер сырда әйләнә, һәм бу әле генә түгел, вакытлыча гына түгел ахрысы, гомерлеккә шулай булып чыкты.
«В другую, в другую, в другую сторону!..»
һәм ни өчендер күзләр әчетә. Әчетү яшькә әйләнмәсен өчен Марва күзләрен сөртеп куя. иреннәрен кыса, һәм әнә Денисның да чыраена җитдилек кайга. Бераздан соң ул табыннан кубып, зал түрендәге креслога күчә. Нәрсә уйлый ул шушы сәер минутта? Шунысы хак. хатирәләр аның өчен дә көчен югалтып бетермәгән бугай.
Күпмедер вакыт ял иткәч, сулыш алгач. Анна табынны тәртипкә китерү шөгыленә керешсә. Марва ватык пластинка урынына тыныч авазлар гына ишетелерлек яңа пластинка куеп. Денис каршына килеп утырды.
— Нишләргә соң безгә?
Сорауның нәрсә, кем хакында булуы, әлбәттә, ап-ачык.
Әйе. әйе. нишләргә мөмкиндер.
— Мин үтенәм.
Аптыраулы тынлык сәгать буе сузылгандыр кебек. Денис үзе өчен хәлиткеч мәсьәләне чишәргә гиеш иде. Моңарчы ул гомере буена бер генә нәрсәне дә үзе өчен файдалана белмәде һәм теләмәде. Дөресрәге, андый уйны башына да китерә алмыйча яшәгән кеше ул. Ә хәзер исә. Марва аның беренче яраткан кызы, беренче хатыны — каршында ял- варулы күзләре белән томраеп утыра. Инәлеп-инәлеп карый кайчандыр бик тә матур, бик тә якты, бик тә сөеп карый белгән күзләр. Әгәр «юк» дисәң, елап җибәрәчәк. Денис хатынының нык күңелле, кыядай какшамас кеше икәнен дә белә. Мәгәр бу юлы бирешәчәк. Үтенечен, ялваруын кире каксаң, соңгы көннәргәчә кичермәячәк, күзгә күренмәячәк. Ләкин икенче як шулай ук чигенүне кичерә алмый бит. Бирелгән ант — присяга бар! «Ватаным өчен, халык бәхете өчен соңгы тамчы канымача көрәшергә ант итәм. Әгәр антымны бозсам. Ватаным, халкым мине иң кырыс җәзага тартсын».
AHI Денис Иванович Михаилов өчен ритуал гына түгел. Бу аның үз иманы. Беренче куркынычларга ук аны шул иманы алып кергән иде. Марва белән бергә...
Шуңа күрә, көтелмәгән сорау туды:
Марва. син үзеңне революционерка дип исәплисеңме?
Гаҗәпләнмичә нишләсен Марва.
Ник алай сорыйсың? Беләсең ич
— Тагын ишетәсем килә.
- Исәплим, әлбәттә.
— Бу юлга кереп китүеңнең сәбәпләре бар идеме, әллә агымга иярепме?
борауның болан куелышы тагын көтелмәгәнчә булып, икенчедән, ул п?°РГан тое;,са Ла- бу минутларда түземсезлек эшне бозарга мөмкин иде Шуңа күр^ җавап житди бирелергә тиеш
Минем бу юлга кереп китүем, диде Марва мәгънәгә басым ясап, гулысынча аңлы рәвештә булды.
Тәгаен сәбәпләр, мин әйтәм, булгандыр биГ?
Сиңа сөйләмәгән идеммени9
Сөйләт энеңне хәтерләмим. Бәлки, онытылгандыр
Алайса, исеңә төшереп карыйм.
Денис креслодан диванга күчеп, хикәя дәвамында диван артына әле башын, әле кулын-беләген куеп, ахрысы, тойгыларга ук бирелеп утырды, һәрхәлдә, хәбәр аңа кызык өчен түгел, ә бәлки фикер ныклыгы өчен кирәк иде. Бер сүзне дә ычкындырмыйча тыңлады Анна исә. чәй әйберләре кигерү шөгыленнән бүтәнне белмәгәндәй һәм белергә теләмәгәндәй. шым тына йөренә бирде. Аннары кухня ятында йомылды Хикәянең үзенә килгәндә, анысы болайрак иде
арваның булачак әнисе Гөлсара кияүгә чыккач та. анын әтисе аларга (ягъни яшь гаиләгә) Алабуга шәһәрендә менә дигән өй салып бирә. Үзе Ерыклы дигән авылда тегермән хуҗасының ярдәмчесе булып кына эшләсә дә. зур хужа. язгы ташу вакытында урыныннан купкан турбинаны коткарам дип бозлар белән аккач, анын улы кәеф-сафа сөрүдән уза алмаганлык тан. чынлыкта үзе хужа иде Тормышы мул. койле. Аның ярдәме белән Марваның әти-әнисс дә интекми генә гомер сөрәләр Әтисе тимерче, һөнәрленен көне бар Әмма нәрсәдер җитми ана Нидер эзлән, егерме биш яшьлек хатынын, дүрт баласын калдырып, каядыр китеп югала ул. Марваның дәү әтисе салдырган шушы йортны исәпләмәсен, калдырган бөтен байлыгы егерме биш сум акча
Дәү әтисе Марваның әнисен үз янына чакырса да. ире кайтуга өмет җуймаган әнисе өен ташламый, көтә. Балалар ач булмасын дип. сату өчен икмәк пешерә, прокатка машина алып кисм тетә, бәйләү бәйли. Озын көннәр һәм гөннәр буе шулай эшләп-монаен. ирен көтә Ә ир күренми.
Ир унҗиде ел вакыйгалары эчендә кайный 1918 елда ачлык кичергән Петроград личеләренә азык белән ярдәм итүче бригада комиссары итен куела Ил буйлата йөри iоргач. Бөгелмә янындагы Бәйрәкә дигән авылга кайтып җи т кон икән Петроград өчен икмәк эзлиләр һәм тапканны җибәр.) торалар. Бер мәлне әлегә шул авылда бер ку такның бик күн аштык яшергәнен бмалер Керә бо тар нх.илта ,к> i.ip ку раны iciiiHi..p Табылмый икмәк, юк. Ә Марваның әтисе исә ындыр тирәсендә эзләнә һәм бер вакта т печән эскерте яныннан ип тәтиләренә кычкырын та җибәрә: Егетләр! Ашлык монда!
Егетләр шаулашып килгән арала каяндыр йорт хуҗасы килеп тә чыта һәм өч җәпле сәнәк белән комиссарның аркасына кадап та өлгерә Сәнәк гәүдәне аркылы тишеп чыга Комиссар баскан җиреннән егылып тих I \I'l.in и җан бирә
Егегләр кулак абзыйны шулай ук баскан төшендә атын үтерәләр
Унбиш яшьлек Марвата әтисе үлеме хакындагы шушы хәбәр ки нәч. әтисенең эше аның эше булып әвере тә У т ре во. тюңия каһарманы кызы Ач нарта, изелгәннәргә хезмәт итү. а тарның киләчәге өчен көрә шү. әтисе язмышын кабатларга әзер тору Бөтен булганы менә шушы икән . .
Ләкин соңгы вакыт та фикерләр үзтәретт юра Анын әтисе каһарман булганмы, әллә талаучымы, әйтү кыенлашты
М
- Да-а. - дип сузып куйганнан соң. Денис та байтак вакыт бәлки шул хакта уйлана калгандыр.
Марва аны ашыктырмады. Шулай булуы дөресрәк иде.
Шактый озак уйланганнан соң гына, хикәянең очын югалтмыйча, Денис шундый сорау бирде:
Әгәр без аларны хаклы дип исәпләсәк?
- Аңлап бетерә алмадым бугай.
Революция ачны, изелгәнне яклап, гаделлек урнаштыру өчен ясалды. Ә без хәзер шул кагыйдәбезгә хыянәт итәбезмени?
Хәзер күп нәрсә үзгәрде. Әхлак үзгәрде. Нәфес зурая бара — матур яшәп калырга әгъва бар.
Бүтәннәр әшәке дип. без дә пычраныйкмы?
Бер генә очрак Без бит бары тик бер генә очракта ... Җитмәсә, үзебезнең гаепне төзәтү йөзеннән.
Вөждан ул бар яки юк. Чиста яки пычрак. Соңыннан аны чистарту ... Ай-Һай. Ул бит күлмәк түгел. Ә балалар каршындагы гаебебез ... анысы гаеп микән? Вакыт җитмәү безнең аркадамы?
Барыбер Икәү бергә булсак, вакыт табыла язган булыр иде. Ә без ... Ике малай да безнең вөжданда.
Алай гына микән?
- Өлешчә булса да җитеп арткан.
Денис үзен почмакка кысрыклангандай тойды бугай.
Да-да. шайтан алгыры! — дип. үзенә хас булмаганча үртәлде, диванның бер төшеннән икенче төшенә шуышты.
Марва. аның хәленә керүне тиеш санап, тагын ашыктырмады. Көтте, һәм Денис бераз тынычлана төшкәнне, нәрсәдер әйтергә жыенганны сизгәч кенә, кирәкмәгәнне әйтә күрмәсен дип, бүлдерергә ашыкты:
Үтенәм!
Денисның тел төбендәге баягы сүзен бүлдереп дөрес эшләгәнлеген. Денисның икенче төрле фикергә күчә башлавын аның икеләнеп торуыннан чамалау җиңел иде. Әнә бит. икеләнүе чыраена ук чыккан:
Алайса ... Алайса .. Әгәр үлгән егет гариза бирмәсә ...
Үлгән егет? Гариза?
Ну. әнисеме, туганнарымы ...
Әле гариза юкмы?
Әлегә юк. Булуы мөмкин судка. Шуңа күрә . .
Сөйләшеп карарга кирәк. Шулаймы?
һәрхәлдә, тырышып карау зыян итмәс шикелле.
Мин риза. Иртәгә үк эзләп табам. Ә син — үзенчә.
Карарбыз.
Марвата шушы җитен тора. Элекке иренең кем икәнен яхшы белгән Марва шушысына канәгать. Денис Иванович, димәк, кулыннан килгәнне эшләячәк.
* * *
нна Ивановна әйтүенчә, Гайсаның әнисе күп еллардан бирле урта мәктәптә жыештыручы булып эшли иде. Анна Мәлен ы беренче, икенче классларда укыганда озата бара, каршы ала торган иде. Баланы көткән араларда аз-маз сүз алмашырга да туры килгәне бар. Гади татар хатыны Аннаның үзе кебек үк—дөньяга дәгъвалары зур түгел Җан асрарга ризык, йоклап ял итәргә урын булса, шул җитә.
Мәктәпкә кояш белән горып юл тоттылар. Анда балалар күренгәлә- гәнче. класслар чиста, идәннәр юылган яки себерелгән булырга шеш бит. Җыештыручының эше иргә бетә. Китеп барганчы, күреп калырга кирәк.
Мәктәпкә барып кергәч тә. Марва аскы катта төрле стендлар, күргәзмә әсбаплар карап калса. Анна бүлмәләр буйлап Гайсаның әнисен 58
А
эзли кипе һәм озак көттермичә, урап та килде. Хәбәре шул: ханым тиз арада «ска төшәчәк.
Марва сәгатенә карады Дәресләр башланырга әле байтак вакыт бар. Ләкин монда юл өсте, рәтләп сөйләшеп булмас Өске капа берәр бүлмәме, аулаграк почмакмы табу хәерлерәк булмагае Аннага нәрсә, күнде. Өченче катка күтәрелделәр Гайса әнисе җыештырган класс ишеге әллә кайдан күренеп гора ачык Коридорный азаккы бүлмәсе. Якынлашканда. нишләптер, адымнар акрынайды Ничек итеп, җәрәхәтле ана күңелен рәнҗетмәслек сүзләр табарга?
Килгәнне сиздереп. Марва ачык ишекне шакып куйды Эчкә уздылар. Исәнлек-саулык сорашкач. Анна аларны таныштырды. Хатынның исемен Марва үзе сорады Халисә икән Апа ла. сеңел дә түгел, өлкәнрәк тоелса да. яшьтәш чамасыдыр. Шуңа күрә. Марва аның исеменә бүтән эпитетлар кушмыйча сөйләшергә тырышты Беренче сүз игеп, ана кешенең чүпрәк сыгып шуны себерке iаягына лентяйкага каптыруын күзәткәннән сон
Халисә, бәлки бераз утырып торырбыз’ диде, һәм үзе якындагы парталарның берсенә килен утырды
Себеркесен ычкындырмаган хәлдә, икс парта ара калдырып. Халисә дә утырды. Чыраенда чак кына гаҗизлек, нәрсәнедер аңларга тырышу сизелә иде.
Мин үзем, гомер буе дигәндәй, укытучы, дип башлады сүзен Марва Сезнең улыгызны укытыр!а |уры килмәде Туры килүе дә мөмкин иде.
Улы турында сүз чыккач, әни кеше, шундук елап та җибәрде Күзләрен сөртим дигәндә, себерке сабы ычкынып, дөпелдәп төште Өч хатынның өчесе дә кинәттән сискәнеп куйдылар. Ләкин Марва. фаҗига тойгысына ирек куймас өчен, сүзен дәвам игәргә ашыюы
Мин сезнең кайгыгызны уртаклашам. диде ул ихлас күңелдән Ныграк булырга гырышыгыз инде. Халисә, аргык өзгәләнмәгез
Рәхмәг әйтергә зиһене җитмәгән Халисә җавап урынына тагын сызланып кына куя алды. Әңгәмә бер генә яклы булып кала бирле Шулай да хәлне дөрес аңлаган Марва Халисәнең каршына ук килеп басты.
Аңлыйм. Халисә, шундый да зур фаҗига Ajuia ярдәм бирсен Шунысын да әйтим, бу зур фаҗига минем башка да төшкән кайгы Халисә күз күтәрен карагач, дәвам итге
Сезнең улыгыз белән минем улым бик якын дус булганнар бит
Сезнең улыгыз Мишамы әллә?
Әйе.
Ул урыс малае түгелмени?
Мондый сорауга гүяки җавап таба алмыйча. Марва сүзне икенчегә борырга г иеш тапты
Теге усал егет тә аларнын дусты булган икән
Костяны әйтәсездер. Гайса аның исемен әйтеп үлгән
Үзем өчен дә фаҗига дигәнем шул, Халисә, ике дус сугышып киткәч, эчкелек аркасында, минем улым кыйналганны яклый алмаган Моның өчен сездән мшг гафу үтенергә килдем Гафу игегез. Халис.>
I .н|>\ П1П НИ
Мин үзем тәрбияче булмасам. бәлки игътибар итмәгән бу пар идем һәркем үзе өчен үзе җавап бирә. Рәнҗетелгәннәрне яклау-якламлу һәркемнең үз >ше дип исәпләргә була. Ләкин би г мин педагог Беренче чиратта V’ учымны чын кеше И1СН |арбияларга шеш илем Лакин чынлыкта алай ки leu чыкмады Мено минем у 1ЫМ кирак вакытта у киен дустын яклый ............................... 1Н." титаннан курыккан Куркыныч каршында у кн
ип С1С1 И1С11 курсны a iMaiail Менә шуна күрә бик җайсыз булды мина оялдым Тешен алда ia бик кыен кәшәмен Шуна күрә М бу и-men хәлегезне белү очен до. . афу үтенер очен дә килүем Улым исеменнән
үтенәм. сез аңа кирәк чакта ныклык күрсәтә алмаган өчен ачуланмагыз. Икенче вакыт ул акыллырак булыр.
Икенче вакыт дин ... алла сакласын дигез. Мондыйны бүтән аңа да. бүтәнгә дә күрсәтмәсен. Шулай диегез.
Шулай дим. шулай. Бик дөрес әйтәсез, рәхмәт. Үзебезнең гаебебезне белен, сезгә азмы-күпме ярдәм күрсәтмәкче идек.
Ярдәм? Нинди ярдәм?
Җеназа чыгымнарына гаш куярга ... Акча байтак кирәк булачак бит.
Институттан бераз ярдәм булыр дигәннәр ие.
Җитәрлек булмый ул. Иш янына куш. бераз миннән ...
Менә инде, рәхмәт төшкерләре ...
Зинһар дип сорыйм. Халисә, карышмагыз инде, алыгыз.
Ходайның изге бәндәсе икәнсез, рәхмәт яусын, тик кирәкми, аны кайчан түләп бетерермен.
Юк. юк. әҗәткә түгел, бөтенләйгә, зинһар.
Менә инде, нишләргә дә белмим, аптыраган.
Бер дә аптырыйсы юк. минем улымнан, дусты Гайсага ярдәме дип белегез.
Шул сүзләр белән Марва акчаны Халисәнең алъяпкыч кесәсенә салды. Ә Халисәнең чынлап та нишләргә белми интеккән көне
Алла бәндәләре, бигрәк инде. Бер дә юкка шул хәтле акча бирәләр димени, -дип пайпылдады, үзенең әллә көләргә, әллә еларга җыерылган битләрен сыйпагандай итеп.
Нишләп бер дә юкка булсын. Шундый зул югалту кичереп ...Әз булса да ярдәм булсын дип кенә. Мондый хәлдән беребез дә хали түгел. Алла сакласын.
Рәхмәт инде, алайса. Ходай үзегезгә әҗерен кайтарсын, исән чакта да. кыямәттә дә.
Шулай гына була күрсен, дип. Марва китәргә җыенды.— Киткән артыннан китеп булмый, бик бетерешмәгез, түземлерәк булырга тырышыгыз инде. Исән чакта адәмчә яшәргә тырышыйк. Ярый, исән булыгыз.
Сау булыгыз, рәхмәт яусын. Сезгә Ходай көтелмәгән җирдән бирсен.
Кузгалдылар. Әмма ишек төбенә җиткәч. Марва Халисә янына яңадан борылып килде дә сер әйткәндәй ярым пышылдап:
Халисә, шуны сорарга онытканмын икән, гафу итегез, бер генә секунд. Әйе. сорыйсым калган. - диде дә. үзе тагын тотлыга язды.— Теге хулиган егетне әйтәм. аны судка бирересез микән?
Ләкин Халисә җавапны һич зарыктырмыйча әйтеп салды:
Юк инде, нинди суд ди ул. Мин андый эшнең рәтен белмим дә. шуның артыннан йөрсәм, бөтенләй бетәм дә. Үзләре карарлар, суд кешеләрен әйтәм.
Бәлки Ну ... Болай. әгәр кирәк дисәгез, гаризаны үзем язышырмын дигән идем. Кирәк булсам-нитсәм. Аннаның өен беләсез, аның аша хәбәр игәрсез.
Кирәк булмас. Алла боерса.
Кирәк була калса гына дим. Рәхмәт әйбәт ниятегезгә. Исән булыгыз.
Сау булыгыз.
Алар аскы катка төшкәндә, баскычлардан балалар күтәрелә башлаган иде инде. Ә тышта шау-гөр. Яшәргә көч бирә торган ихлас бәхетле авазлар якты көнне яңгыраталар иде. Шулай да Марваның чырае килгән чактагыдан ныграк яктыра алмады. Берничә урам узганнан соң да ләм- мим сүз әйтмәвеннән гаҗизләнгән Анна хәлне аңлый алмыйча интекте:
Әйбәт сөйләштегез ләбаса. Халисә үзе дә божья коровка Рәхмәт әйтеп калды. Тагын ни кирәк?
Анна, үз соравына җавап алмыйча, тагын да сорарлар белән диңкетмәсен өчен Марва томанлырак фикер белән котылырга теләп:
_ Үзем дә белмим. Анна, дип кенә куйды.
I агын бераз атлагач автомат телефон күреп, шунда тайпылды. Номерлар җыйды Чыбыкның теге очында кирәкле кеше тавышы иде.
— Да. дип эндәште металл аваз.
Хәерле кон. Денис Иванович.
Да. мин гыңлыйм
Мин автоматтан. Момкинме?
Да. так. слушаю.
Үзем күрергә тиешле ханымны күрдем. Бернинди гариза булмаячак.
Я вас понял. До свидания. Чуендай сүз. Анысы да кызганып кына әйтелде.
Шундый кырыс сүзләрне дә исәпләп файдалансыннар инде Бар икән.
Шушы минут га Марваның җимерелгән кәефе актарылып ук чыгып, ул, бала-чага мисалында, борынын тарткалап куйды Йөрәге авырта, ахры, алай-болай егыла күрмәсен дип. Анна үзен җитәкләгәч тә карышмады. Ярдәмгә ул чынлап га мохтаҗ иде. Өйгә көч-хәл белән, тәмам алҗап кайтып керде Кайтып кергәч гә. аякларын салды да караватына, кичә үзе йоклат ан урыш а ауды. Капланып яткан килеш, нәкъ сабыйларча сулык-сулык еларга кереште. Анна нәрсә эшләргә, нәсә әйтергә белмичә басып торды «торды да. үз ягына чыкты «Бушансын азрак» дип уйлады ул. Чуан гулып тишелсә, тәннең авыртуы кими. Хәерле булсын, исән булсын.
Марва үзс исә. ялгызы калгач, бөтенләй тугарылып, кычкырып ук еларга кереште. Үкси-үкси елады. Тамагына бернинди көч. ихтыяр белән тыя. җиңә алмаслык рәнҗеш җыйналган иде. Рәнҗеш үзенә, иренә, заманына, татын, тагып әллә кемнәргә, әллә нәрсәләргә, һәм. ахрысы, тәкъдиргә рәнҗеш...
Дүртенче бүлек
арва телефоннан шалтыратканның икенче көнендә, иртә белән, кизү т оручылар рапорт ыштан соң. Денис Иванович янына уры-нбасары'Марсель Вәлитов керде. Константин Малышев белән Миша Михайлов эшен урынбасар үзе алып бара икән. Ул менә нәрсәләр хәбәр итте
Беренче сорау алуда Малышев күрсәтмәсе шундый Гайса Хафизов- ка без бернинди җәрәхәт ясамадык Бокс перчаткалары киеп, шаярып кына, бокс ярышы уздырдык. Бераз гына уйнагач та. Хафизов егылды Җит теме, җиңелдеңме, дигәч, көрәшне дәвам ит ге. Гагын бераз тәпәләшкәч. татып ауды һушына килгәч, безгә хәтере калып, кайтырга чыгып китте. Калганын без белмибез
Бу уенда Михаил Михайловның катнашы нинди дигән сорауга: ул су и.я бул ты иш җавап кайтарган
Экспертиза нәтиҗәләре башкача күрсәтә. Кагыйдә белән тыелган урыннарга күбрәк эләккән Җинаять корбанының бавыры, хәтта бавыр дан гүбән төшләре. хәтта бөерләренә кан сауган Ко.так-борыннарны кат ыйдәгә ярашлы рәвештә җәрәхәтләнгән тисәң дә. зарарлаш ан башка урыннар җинаять эше кузгатырга мөмкинлек бирә
Денис Ивановичтан фикер көтеп. Вәлиәхмәтов бераз тын торды Ләкин баш нык иптәш: «Шуннан сон’» дигәндәй ым каккач, гәвам ит ге.
Икенче copus а лганда, курсагу.зәр бераз s лгнрде Экперлнла нә-тиҗәләрен әйткәч. Малыше»: «Без бераз гына салган илек, бәлки сугулар тиешсез урыннарга ла зләкквндер». дигән чигенеш «салы «Димәк.
М
Миша Михайлов та. судья буларак, кагыйдә бозган булып чыга?» — дигән сорауга «Әйе».—дигән җавап алынды.
Денис Иванович сорау алу белән канәгатьме, түгелме икәнен тиз генә сиздермәде. Уйлана калды. Вәлиәхмәтов турысын сорарга мәҗбүр:
Нишлибез?
Сорадыгызмы. Михайлов Малышевка тиешсез урыннарга сугарга команда бирдеме икән?
Сорадык. Теге төшкә сук. бу төшкә сук. дигән команда бирелмәгән.
Бу җавапның Мәлих өчен уңай хәл икәнен һәм Денис Ивановичның нәкъ шуны ишетергә теләвен аның чыраена карап сизәрлек түгел иде. Киресенчә, кыя гагын да какшамастайрак ныгыды. Чырай мәрмәр килеш калды. Тагын көттереп кенә әйтелде фикер.
Болай булгач, хәл үзгәрә бит?
Әйе. Миша Михайловка кагылышлы әлеге детальләрнең искә алынуы мөмкин.
һәрхәлдә, аңа кагылышлы дәлилләр юк. Шулаймы? Мин сезне дөрес аңладыммы?
Дөрес аңладыгыз, дигәнен иптәш урынбасар сизми дә калды.
Мөгаен, бу очракта башлык фикере юнәлеш биргәндер. Ләкин ничек булса да бер. хәзер сүзне туры әйтергә җай туды.
Шулай булгач, дип. уйланган рәвештә әйтеп куйды башлык,— шулай булгач, яңа нәтиҗә сорала.
Аңлыйм, аңладым. Денис Иванович. Нәтиҗәне ясарбыз.
— Миша Михайловтан, шулай да. шәһәрдән чыгып китмәсен өчен расписка алырга кирәктер.
Шулай, шулай. Денис Иванович, алырбыз.
Шул сүздән соң китәргә дип аягүрә баскан урынбасарны Денис Иванович, кул изәп, яңадан утырырга мәҗбүр итте:
Тагын бер сорау калган. Марсель Вәлиевич. җинаять корбанының ата-аналары белән сөйләштегезме? Алардан бармы гариза?
Хафизовның әнисе бик динле хатын булмагае. Ахирәттә Ходай тиешлесен үзе карар, ди. Гариза язып, җәфаланып кына улымны кире кайтарып булмас бит. ди. Бүтән туганнары юк.
Анысы алар зше. Хәзер икенче нәрсә. Малышевка кагылышлы юнәлеш ничек. Хафизовның бакчадан үз аяклары белән чыгып китүе ышандырамы? Соңыннан хулиганнар кулына эләгү ихтималы ничек?
— Андый мөмкинлек тә күздә тотыла. Ләкин хәзергә андый фактлар юк. Киресенчә. Хафизовның медицина персоналы алдында ап-ачык әйткән сүзе бар. «Сезне кем кыйнады?»—дигән сорауга ул: «Малышев үтерде», - дип җавап биргән.
Аңлашылды. Эшне дәвам итегез.
Кәгазьләрен тиз генә җыеп, урынбасар җәһәт чыгып китте. Шунда ук кизү милиционер кереп: «Сезнең янга керергә теләүчеләр бар иде. нишлисез. кертергәме?» —дип сораган иде. Денис Иванович кискен рәвештә кул селтәде:
- Юк
Шуннан соң. ким дигәндә ярты сәгать терсәкләре белән өстәлгә таянган хәлдә, ике кулы белән башын учлап, хәрәкәтсез утырды. Бу минутлар аның өчен коточкын авыр мизгелләр иде. Ул үз гомерендә беренче мәртәбә тикшерүчеләргә үз ихтыяры белән юнәлеш бирде. Урынбасар моны сизмәде дисәң дә сизеп, әлбәттә, исенә төшерәчәк. Кайчан булса да. әйе. озакламыйча...
Нәтиҗәләрне төсмерләргә, ярым тоннарга бүлгәләмичә ясаган нәтиҗәсен уенда кабатлый-кабатлый. башын күтәрде. Өстәлдәге документларны тимер шкафка салгач, акрын-акрын ишеккә таба атлады. Кабул итү бүлмәсенә чыккач, кизү милиционерга:
Мин эш белән авылга барын кайгам. сораучыларга әйтерсез, дип. китеп барды
Киткән жире исә нибарысы үз ое иле Өендә берүзе ята-тора көн уздырды. Хатыны калдырган ризыкларны җылытып ашады, чәй кайнатып эчкән булды, душ коенган булды. Ләкин үзеннән җирәнү хисе күңелен һаман болгата иле Хатыны кайтын хәл сорашкач га;
Бөтенесе үз урынында . тип сырт кабартудан башка нәрсә эшләмичә һәм сөйләшәсе килмичә, кичке һавала йөрергә чыгып китте. Сораучылар булса, мин авылда, дип өстәде
Соң кайтты. Эшкә иртә китте.
Урынбасар белән кичәге очрашу нигезендә. Миша Михайловны иреккә чыгар! аннар иде. Тагын ике хулиган кулга алынган. Шушы хәбәрләрне җиткергән кизүләргә Денис Иванович.
Булды, искә алынды, тикшерүчеләр керсен, дип. операция вәкилләрен кабинетка чакырды
Гадәт и. көндәлек эшләр дәвам итте, дияргә кирәк
арва белән Анна иртәнгелекне ашарга удырганнар гына иде. тәрәзә аша ниндидер күләгә узды. Күзләре табыша төбәлгәнлектән, шәйләми калдылар Күп тә үтмичә, күләгә тәгаенләшә башлады куюрмэдэ. болдырда, ишек катында адымнар дөп-дөп Өйдәгеләрнен йөрәге дә дөп-дөп
Нәрсә дә булса уйлап өлгергәнче, ишек ачылды «Ә» дигәнче, уйга килеп киткән омег акланып та куйды Ишек төбендә ул. аларның сөекле уллары! Миша! Мәлих!
Хатыннар, эчәсе чәйләрен куеп, икесе берьюлы сикереп тордылар, ишек төбенә агылдылар.
Әй. улым, улым' дип. ип аздан Мәлихны Анна кочаклап алды. Кайттыңмы, балам Дөрес ипләгәнсең, рәхмәт Менә бит ә' Әй. куркыттың да инде, котны очырдың Ярый, курку белән котын ач. бик әйбәт Хәзер акыллырак булырбыз Шулай биг. улым’ Шулай диген, балам.
Шул рәвешле. Анна пайпылдый-пайпылдый Мәлихны кочаклый да соя. Мәлих ычкыш ан саен, тагын барып кочаклый Mapeai а исәнләшергә дә чират җитми. Тик тора бер кырыйда ана кеше. Мәлих үзе дә әнисе янына килергә, исәнләшергә ашыкмый Бераздан сон Анна рәхәтләнеп сөенгәч, күңеле булганчы матавыклангач һәм
Йә. әниең белән исәнләш инде, дигәч кенә, ана белән бала бер- берсенә якын килделәр.
Мәгәр кочаклашу лар ул хәтле кайнар була а лмады Мәлих ку i гына биреп, әнисе аның аркасыннан кочкач га каткан килеш басып горды
Йә, юын инде, бергәләп чәй эчик, лиле анасы, нишләптер тыныч кына һәм артык сөенеч сиздерә алмыйча
Шатлык зур булса да. улының Аннага чын җылылык, ә үзенә салкын-чарак мөнәсәбәт симерүе' »чкә ниндидер шомга охшаш гоем бар пикка китерде. Йөрәккә бик кечкенә шырпы кадалгандай тоелды Аны-моны сизмәгән малай һич гә уңайсызланмыйча
Юынам, хәзер дип. иң башта кү IMOICH салып аны га ванна бүлмәсенә кереп китте
Ана белән нәнә. аның шабыр-шобыр юынганын тыңлан, елмаешып шатлык кичерделәр Чәй онытылды Марванын бая йөрәген чәнчеп куйган хәтер калу ксбегрәк нәрсә гә гиз үк юкка чыкты
Бәхет гсләргә куаныч өстәп. Мәлих, тастымал белән cepierid-cop- генә. алар каршына килеп басты Анна шунда гына ана алмаш күлмәк кирәклеген т өшенле
М
И-и. онытып горам лабаса балама, күлмәк бирергә. Хәзер, балакаем, бер генә минут,—Шулай дип, җәһәг кенә залдагы шкаф тартмаларын ачты да, тиз арада тиешле күлмәкне табып. Мәлихка сузды.
Калганы, сүзсез аңлашылганча, бәхетле эчемлек булган чәй янында матур гына сөйләшеп утырдылар. Марваның берничә мәртәбә кабатлаган сүзе шул булды:
— И котны алдың да инде. Үзең дә ... шулай ярыймыни.
— Ладно, мам, хватит об этом.
Хватит, бик хватит. Моннан соң акыллырак булырсың.
Бәлки әле монысы хәерлегә булыр. Уеннан уймак чыкканын башта ук белеп тору файдага китәр. Улы аның сүзен кабул итәме, юкмы икәнен белмәгән килеш, ана кеше вәгазьне өсги торды.
Дәүләт имтиханнары житкәч кенә ... Кот очты, институтны бетерә алмыйча кала дип. Бер калдымы, аннары суына ул. Калган эшкә кар ява. Әйбәт булды Куркуыбыз кысыр булып чыкты. Безне бүтәнчә акылга утыртып булмагандыр, күрәсең. Дөресме, улым?
«Дөрес»—дип куйса, теле корымас иде дә бит, ләкин малай әнисенә кырын карап кына күз ялтыратты да, мәгънәсез рәвештә:
Исән булсак, үлмәбез.— дип. елмайган булды. Шаярта белә, янәсе.
Ашап-эчкәч, үз бүлмәсенә кергән иде. ядрәдәй атылып кире чыкты:
Минем картиналар Кая куйдыгыз? — Әнисенә ачулы карап, ни өчендер ике кулын өскә күтәрде. — Синең эшме бу?
— Минем эш. Пычрак сурәтләргә карап, җаны әшәкеләнмәсен дидем.
— Кайда сурәтләр?
— Ертып аттым.
— Син мам, дура што ли, акылыңдамы?
Аларны бүлмәгә бүтән кертергә рөхсәтем юк.
- Синнән кем рөхсәт сораган әле?
Кинәт телсез калган ана. урыныннан кубып, диванга күчте һәм читкә борылып, улына борылып карамас булды. Улы исә һаман үз хакын дәгъваламакчы.
Шундый әйберне ертып ташларга! Хәзер аның бер-берсе ничә сум тора, беләсеңме шуны?
— Сатып йөрмәкче буласыңмы шуларны?
Йөрисе дә юк, бүген әйтсәң, иртәгә йөз кеше килеп, кулын-ниен белән йолкып алырга торалар.
— Сатсаң, бүлмәдә тотарга димәсәң ... Сүз бирсәң ...
Бирәм. бирәм, тап кына, кайтар кире. Кайда?
- Чоланда, шкаф башында.
Агылган ядрәдәй, чыгып та китте малай, һәм озакламыйча авызы колагынача ерылган хәлдә килеп тә керде.
Молодец, мам, әрәм измәгәнсең.
— Ә син сүзендә торырсыңмы?
һы, ярый, мам, карарбыз. Мин институтка. Анда исемлектән сызып ташламасыннар.
Малай, өйдә мең төрле сорау калдырып, чыгып та сызды.
Адым I авышлары тынгач. Анна татарчалап:
Аллаһы Тагәлә акыл бирсен, дип, чукынып куйды.
Марва:
Шулай гына була күрсен, дип, авыр көрсенде.
Хатын-кызга эш таба алмыйча интегәсе түгел бит. Анна кибеткә чыгып китте дә бөтен хәсрәт Марваның үз өстенә калды. Ә хафалы соруларның иге-чиге юк. Ничек дип. нәрсә әйгеп чыгардылар икән малайны? Бөтенләйгәме, әллә ... Алла сакласын.
Дениска шалтыратып карыйммы дип тә уйлаган иде дә.тик ул уйдан зиз кайтты —эшне бозып куюың бар. Денис Иванович югынган икән.
бөтенесе тәртипле булыр Адәм баласы шул инде ул. үз бәхетенә үзе ышана алмыйча интегер. Булганына шөкер итеп, кулдагыньщ кадерен белү тарур югыйсә Син дә шулай, юк кайгы белән баш ватмыйча, үз кирәгеңне кайгырт. Син бит монда гомерлеккә килмәгән, мәктәбең көтә, укучыларың. Алар Мәлих кебек сатулашмыйлар. Алла урынына күреп, ихгирам итәләр, авызга гына карап торалар, һәр сүзне күңелләренә сеңдерергә тырышалар. Тәкъдир шулай кушты ки. Мәлихны үзенең бердәнбер баласын ана кеше үзе теләгәнчә тәрбияли алмады Хәзер исә. ката башлаган буыннарны төзәтү ай-һай
Мәктәп исенә төшкәч. Марва җитез генә атлап, билет кассасына юнәлде .Алып га кайтты билетны. Кичке чәй вакытында шул хәбәрне улына җиткергәч, улы күз тимәсен, әдәпле генә
Шалаймыни. мам. нишләп алай тиз? дип, күңел өчен булса да ризасызлык сиздерт әндәй итте
Эш бит. балам
Пенсиягә чыкмадыңмыни әле?
Чыктым да Укытам әле. Эшсез тору читен бит Ыһы.
Иртәгә дим, самолетка бәлки озатырсың?
Ә-ә. менә эш нәрсәдә икән. Минем, мам. иртәгә политэкономиядән консультация Озата алмам инде, ачуланмассың.
Пи әйтсен ана кеше. Иреннәрен кысып кына куйды.
Чәй эчкәндә чәчәде. Чәчәгәч, йөткерә-йөткерә ванна бүлмәсенә керен китте. Тамак гөбе тәмам йөткертеп интектермәс булгач кына залга чыкты. Бу вакытта малай үз бүлмәсенә кереп киткән иде Озакламыйча шул яктан күк күкрәвенә тиң шарглау-дөбердәү ишетеп сискәнде ана Икс колатын берьюлы каплап, диванга баш терәде.
Ир тәтесен самолетка аны Анна озатты Алай-болай суд була калса. Анна өйгә телеграмма сугарта тиешлеге хакында сүз беркеттеләр.
Эш урынына түгел» мәктәпкә түгел, өйгә, әлбәттә, өйгә җибәр телеграмманы, дин. кабат-кабат кисәтте Марва
Ярый. ярый, борчылма. Марвушка. Синең өйдә булуыңа карат анда иптә булуың күбрәк Шуңа күрә, тегесен ипснә җибәргән идем Монысын, кирәге чыкса, өйгә җибәрермен
Онытма
Оныта буламы Борчылма
Шул арала эфир аша көр һәм матур хатын-кыз авазы пассажирларны самолетка утырырыга чакырды.
лабугада эшләрнең көйләнә язганын үз күзс белән күргәч, сәгать көндезге дүртләрдә үз өенә кайтып кергәч, инде үт урынына кай т ыр1 а т иеш булса да. мот әр алай килеп чыкмады Иөрәге бу ш өйдә җилкенеп куйды, тын бүлмә, әйтерсең, жуылдый иде Моннан берничә көн элек юл чыкканда җан ничек ашкынса, хәтер дә шу тай. үңәчне нидер кыса, күңел гүяки, нәрсәдер сизенә, гүяки аны монда да яман хәбәр көтә Нәрсә, ни сок? Ләкин мондый яман шик бе тән килешәсе дә килми Күңел, үз сизенүен җөпләмичә, әйбәт хәбәрләр көтә, матур үзгәрешләр көтә Ялгызлыктандыр, дип уйлый Марва Бүтән нәрсәдән булсын? ... ,
Алабугада нәрсәседер онытылып калды шикелле Җанның оер өлеше шунда калды кебек. Улы белән, ире белән. Анна белән кайчандыр бергә яшалюң б.же|ле магур гормыш калды bwci.ie магур |ормын1нын моңга orf.l .......................... н ядкаре калды Анысы «ILipnii.nik.i- һом «Комсомо гка
Голсара» исем ic жыр.шр язылган H UKIHHKJ бу гадыр. Шуны мн|.иын караганнан сон. инде кушан йокыга талган гойг ы шр кабат уянды бугай
А
Үзәк өзелеп-өзелеп. шул көннәргә, элеке сөенечләргә кайтып килә башлады. Мөмкин түгел икәне дә билгеле, мәгәр билгеле булган көе шул булмаска тиешле нәрсәгә тартыла күнел — җилкенепме җилкенә...
Ул пластинка Мәлихкамы. Аннагамы. Денискамы кирәкле? Алар- ның һәр өчесе өчен ул пластинка—тишекле бер тиен. Әгәр дә Марва алып китәм дисә, аны беркем дә кызганмас иде. Ә бит әле тагын шунысы бар. пластинка Денис бүләге, димәк. Марваның тәгаен үзенеке.
Менә шул жыр калган Алабугада. Әгәр аны алып кайткан булса, йөрәк бәлки болай җилкенмәгән булыр иде. Язмышның үзенә охшаш җырны зыңлап мавыгыр, юаныр иде. Ә болай исә бөтенләй чыдар әмәл калмады лабаса. ялгызлыкка түзә алмыйча, маэмай шикелле улап җибәрерсеңмени!
Битен-кулын югач, чак кына эчтәге ут сүрелә төшкәндәй тоелса да. күңеленең үз урынына тиз генә утырачагына ышана алмаган Марва. юл киемнәрен алмаштырып киенде дә урамга чыгып китте— мәктәпкә. Анда кешеләр китеп бетмәгән иде әле. Укытучыларның кайберләре кире килгән. Шулай ук бер башларына урын табылмаганга күрәдер, бәлки һәрхәлдә. тормышның бик тә кызыклы булуыннан түгелдер Олыларның шулай. Ә балаларныкы ничек булыр, аларның күрәселәре алда әле.
Шулай да мәктәп коткара яза шул. менә Марвага җиңелрәк булып китте укучылар исәнләшкәч, йөзенә хәтта елмаю галәмәтләре чыкты. Директор энекәш белән сөйләшеп утырганда исә элекке Марва басынкы, тыйнак, тыныч Марва Артемовна -үзенә кайтты, үз асылына. Рәхмәт. мәктәп. Марваның бөтен тормышы элек тә синдә иде. хәзер дә шулай булып калды.
Иртәгесен исә, күңелнең үз урынына тәмам утырмыйча хәле юк. чөнки ул үз урынында кара так га эргәсендә, өстәл янында. Патша да үз тәхетендә үзен болай бәхетле тоймагандыр, мөгаен Ә Марва тоя. Күкрәгенә журналны рәхәтләнеп кыскан хәлдә коридор буйлап атлаганда. класс ишегеннән узганда ук шул хисне тоеп атлый. Башта инде бернинди күләгәле уй кала алмый, чөнки Марва Артемовнаны сәламләп, класс аягүрә баса. Шатлыклы ипчәмә ничә күз аңа яшәү дәрте сирпи!
— Исәнмесез, кадерле балалар.
Бүтән чакта «кадерле» кадәресе әйтелми иде. әлбәттә. Ә бүген әйтелде менә. Тойгылар, хәерлегә күрә, уртак иде бугай. Балалар үзләре дә:
Исәнмесез. Марва Артемовна, нишләп озак йөрдегез’1 дип сагыну сиздерделәр.
Туры килде шул. -дип, ихлас сөенде апалары.— Шул арада сагынып өлгердем, сезсез күңелсез икән.— дип тә куйды.
Бүтән вакытта бу сүзләр әйтелмиләр иде. Шулай итеп, бүген эшкә аеруча зур теләк белән керештеләр—укытучы да, укучылар да
Башлыйбызмы? Дежур кем?
Дежур кыз торып: «Класста бөтен кеше дә бар»,—дигәч.
— Кай төштә калдык әле без?—дип сораган булды.
— Алмашлыклар, алмашлыкларда тукталдык.
Кабатлау дәресе иде. ул шулай дәвам итте. Марва Артемовна кара тактага барлык килешләрне тезеп, баш килеш турысына: сам. сама. он. она дигән алмашлыкларны язып куйды
— Төрләндерегез.
Класс дәфтәрләргә иелде. Укытучы, бүтән эш юклыктан, дәреслек битләрен актаргалап. узган сәхифәләрне барларга тырышты
Укытучы «сама» алмашлыгын үзе дип фаразльгй. һәм сез аны карагыз төрләндереп. Мөмкинме? Тормышта Марва һич тә iәрләнә белмәде, гел үзе булып яшәде кебек. Ә чынлыкта ничегрәк икән? Уе ихлас балалар белән мөнәсәбәте һәрчак әйбәт булды. Укучыларын ул яраткач, балалар аңа шундый ук ихтирам белән җавап бирә килделәр. Гомер буе шулай булды. Гәрчә кайбер хатирәләрне искә төшерсәм.
бүтәнчәрәк булырга тиеш кебек тоелса да. Гәрчә анын педагог хезмәте икенче төслерәк башланса да.
, Атасыз уалган гаиләнең хәле бит бигрәк гә бетен ил ачка интеккәндә Дүрт баланын икесе үлгәч. Марваны әнисе үзенең бер Кагя исемле танышына бала карарга җибәрде. Аңа. җиде яше тулып кына килгән сабыйга, ике ир бала тапшырдылар. Берсе дүрт, икенчесе ике яшьлек Билгеле инде, уйнап-көлеп. шаярын, аунап, мәтәлчек атып мәш киләләр. Марваның үзен дә алар исәбендә дияргә кирәк Ләкин уеннан уймак чьи а башласа, тәртипне ул урнаштырырга тиеш Җавапны ул тота
Шулай бер көнне ике малай пыр гузып сугышып китте ләбаса. Мөлкәт өчен бара сугыш Кайчандыр, бик электән калган сурәт бар иде Торна төлкене, төлке торнаны кунак итә Нечкә авызлы чүлмәктән үз сыен рәхәтләнеп эчә торна дус. ә төлке аның янында нишләргә белмичә өтәләнә. Шул сурәткә ике малайның һәркайсынын ла хуҗа буласы килеп, берсе икенчесен сурәтне тотып карау бәхетеннән үк мәхрүм ит мәкче Ике яшьлек Толядан дүрт яшьлек Коля мөлкәтне талап аллы да. йортның икенче ягына ук чыгып качты. Рәнҗетелгән, таланган Толя чыелдап, абыйсы артыннан тыраклады Алпан-тилпән килеп җиткәч, абыйсын таламакчы. Кәгазьнең бер башыннан эләктергән иде. бер читеннән кәгазь умырылып та чыкты. Бөтен мөлкәт гадел хәл ител те югыйсә, икегә, яртылашка бүленде һәркем кулында үз байлыгы Мәгәр сугыш дәвам игә. Колаклардан, чәчләрдән тартыш, изүләрдән, якалардан, итәкләрдән йолкыш. Ул тавышлары, чинаулары' Суйган чакта кычкырган чучка тан яманрак чыелдыйлар, колак пәрдәләре ертылырлык. Марва түзә алмады Үзенең дә катты кызып китеп, икс малайның икесснен дә җилк.кен- нән эләктереп, ике кабак башны бср-берсенө бәргәләргә кереште Шу.тан ул. янәсе, тәртип урнаштыра. Ике баш дынк. дыңк
Балалары өчен җан аткан Катя апа мич каршында камырмы баса, токмачмы җәя иле. Сугыш дәрте, тәртип урнаштыру гамәле инде аңа күчкәч, аның йөрәгендә ут булып кабышындыр, күрәсең. Кулларын җилкәләрдән ычкындырырта өлгермәгән Марва өстснә ажгырып килүе булды, һәм күз ачып йомганчы. Марваның үз башы дыңк итте Уклау' Уклау белән тондырган икән апа. һәм кул ... кул «ә»> дигән арала сөяксез шикелле асылынып төште. Уклау төшкән арада кыз үзенең уң ку ты белән башын тотып өлгергән икән
Инде Марва кычкыра. Марва елый. Малайлар секунд зчендә шым булды. Кайсы кай як почмаккадыр чумды болар Ә менә ку тның беркая кузгалыр.тык рәте калмаган, асылышан килеш буйсынмый, күтәрелми
Кагя түти кулны тастымал белән бәйләп, гиз арада Марваны әнисеңә II нен гапшыр 1Ы
Педагогика өлкәсендәге шушы беренче тәҗрибәне Марва хәтеренә еш китерә торган булды Тәҗрибәдән шундыйрак нәтиҗә ки теп чыга и те өтәр дә балаларны яратса, тәрбияче тәртип урнаштыруның бү тән әмә тсн тапкан булыр иле Күрәсең, тәрбияче әйбәт педагог булып тумаган Ә шул кеше гомер буе балалар укыт гы
Хәтеренә килгән уйлардан көрсенеп, укытучы апа оүтеше кәшә бүгенге балаларга күз ташлады Болар үз ба тасы дан якын ксоек Марваның шул ерак очрагыннан сон. һичбер укучысының якасыннан, җи i- кәсештәп эләктергәне булмады. Беренче сабакны шәкертләренә түгел. ҮЗСНӘ бирГӘН бу.ТЫП ЧЫК 11.1
Аягүрә басты Марва
Йә, төрләндереп бетердегезме
Бетердек. Марва Артемовна'
Ярты классның кул күтәрүен күреп, укытучы жу pita на карын Би т геләре азрак булган VKV4T.IIа тукта та караш
Якупова. Әнисә, яле. чык әле «Сам» пнөн алмашлыкны төрләндер
Әнисә атлы бала тиз арада тактага барлык килешләрне теркәп тә куя.
— Дөресме, балалар?
- Дөрес.
Бу алмашлык белән эш җиңел хәл ителгәч, күңелдә «Денисның хәле катлаулы түгел».— дигән нәтиҗә чыга. Ә менә эш Марваның үзенә. «Сама» алмашлыгына җиткәч, «винительный» дигән килештә (татарча гаепләү килеше буламы икән инде бу?!) эш төртелеп калды. Такта янына чыкканы берсе «Саму», дип яза
Кем башкача уйлый'’ —дигән сорауга карата нибары бер генә кул күтәрелә. Нечкәрәк, озынча буйлы, коңгырт чырайлы ир бала. Бәләкәй чакта Мәлих та шушы төслерәк иде. Мәсгуть исемле малай. Бүтән укучылар язганнан юнәлеш килешне генә сөртте дә «Самое» дип язып куйды, һәм Марва апасына борылды:
Башкалары дөрес.
Бүтән укучылар хәтта гаҗәпләнеп, укытучыга карадылар: Шулай дөресмени? диешеп, ачыклык көттеләр.
Күрдегез, бер генә кеше исендә дөрес калдырган.
Шушы сүзләрне әйткәндә. Марва апагыз уенда: «Гайса Хафизовка охшагандыр бәлки бу бала».—дигән фикер яшен тамырыдай ялтырап куя. Бу фикерне ярый әле балаларның: «Ба-а!» дип хор белән кычкыруы сүндерә яза.
Молодец. Мәсгуть. утыр.
«Кыяфәтең Мәлихка да. Гайса Хафизовка да тартым, язмышың икенче герле була күрсен».— дип өстисе килсә дә. өсти алмый Марва Уйлаганның барысын телдән әйтеп булмый шул. Бәхетле була күрсен бу зирәк малай!
Төрләндерү дәвам итте. Калган алмашлыклар белән кыенлыклар килеп чыкмаса да. уйда исә эшләр шома гына бара алмады. «Он» дигәндәге Денис белән Мәлих үзләре бөтенләй диярлек башларына китерә алмаган буталчык дәвергә килеп чыктылар. Иң дөрес һәм туры дигән юл адаштырды түгелме соң? Хәзер яшьлектәге кебек бричка төбенә чумып кына котылып калырга мөмкинме? Атлар куркыныч төш- 1ән тиз генә чабып коткара алырмы? Кайда алар, бармы чапкак атлар? Кайда хәзер, кайда икән яшьлек аргамаклары?!
Марваның бөтен гомере—мәктәп. Бөтен яшәгәне шунда калачак. Ә шуннан ары нәрсә? Шуннан ары. ягъни укулар тукталгач, башны кая куярга белмичә аптырыйсың. Ялгыз башка кайда да бер таң ата да кич була.
Быел ялгызлыкны нинди дә булса санаторийга барып кыскартмакчы иде. ләкин ният җимерелде — Алабугадан тагын телеграмма килеп төште. Тагын юл. тагын Алабуга. Анна. Мәлих. . Юанырлык бер генә сәбәп бар — судка Мәлих бары тик шаһит буларак кына чакырылган икән.
— Судка чаклы институтка сугыласы бар. дип малай иртүк чыгып китте.
Ә суд көндезге сәгать икегә билгеләнгән иде. Имтиханнары бирелеп беткән Мәлихның диплом аласы гына калган. Тагын нинди эшләре бардыр Мөгаен, хатын-кыз белән өйдә сөйләшеп утырасы килмидер Икегә хәтле алты сәгать бар бит әле Малайны аңлап та буладыр кебек.
Сәгать икене Марва үзе дә. Анна да җиткерә алмый интектеләр. Үзләре исә. шул ук вакытта, ул сәгать җитмәсә ярар иде дип. аһ итеп, көрсенә иделәр. Дөнья бит бу. кинәт үзгәрә торган заман һич көтмәгәндә әллә ниләр килеп чыгуы ихтимал.
Икеләнүләр, шомланулардан арган, кара кайгыга баткан ике хатын, вакыт җиткәнче үк. шәһәр үзәгенә таба юл топы. Иртәрәк барудан да җиңеллек килмәде, әлбәттә Озак кына урамда, аннары суд утырышы буласы залда көтәргә туры килде. Мәлих бу вакытта күренми иде әле. Судьялар чыгар алдыннан гына арткы урыннарның берсенә кереп утырды ул Нәрсә уйлый, нинди хисләр кичерә икән?
Ә менә әнисе, никадәр генә үзен тыныч тотарга тырышса да. бары- оер күкрәк үзәгенең калтыранганын абайлады Калтырауның сәбәбен аңлар! а тырышты Аңлый алмыйча интекте.
Дөрес, Мәлих монда шаһит кенә Әтисенең биргән вәгъдәсе бар. Денисның әй 1кән сүзе бәхәскә мохтаҗ түгел, ул ничек әйткән. шулай булачак. Әмма да. шуны белгән килеш тә ышанып бетми күнел. өзгәләнә, бәргәләнә. Тизрәк кенә узсачы бу каһәр төшкән минут лар Ходай язмасын мондый хәлне керергә, дошманына да. бала аркасында сул бусагасын узарга бер генә анага да насыйп итмәсен Әйе. беркемгә лә
Ниһаять, көтелгән һәм көтелмәгән куркыныч аваз
Суд килә!
Зал аят үрә баса Судьялар сәхнәдә өстәл янына тезелешеп утыралар Кырый ишектән хөкем! ә тартылучы егетне милиционер алып керә Чш лек кебек тар бүлемгә утырта. Марва судның башыннан азагына кадәр күзләрен шул егеттән аера алмады диярлек
Хөкем йоласы геге-бу дәрәҗәдә төгәл үтәлә торды. Судья утырышны ачты, тикшереләсе эшнен эчтәлеге белән таныштырды. Эш бик гади бокс уйнаганнар, уен фаҗигале беткән Җөмләләрне ничек кенә төрләндерсәләр дә. предмет үзгәрешсез кала бирде. Гаепләнүче булган Константин Сергеевич Малышев прокурорга да. адвокатка да бер төрле җавап бирә горды. «Сорау алу вакытында башкачарак әйткән идегез», дип туктатканда да югалып калмыйча:
Факт бер үк. сүзләр икенче төрле, дип җавап кайтарды
Ниһаять. шаһит Мәлих Денисович Михайлов чакырылды.
Гражданин Михаилов. Мәлих Денисович чакырыла
Арткы ишектән Мәлих килеп керде. Кызарган, каушаган Әле берничә сәгать элек кенә бөтенләй бүтән кеше иде.
Марваның йөрәге кысылып, калтырап куйды һава җитмәгәндәй тоелгач, валидол кашы Күнмедер мизгелдән сон тына судья тавышы ишетелә башлады. Ләкин, сүзләре ишетелсә дә, судьяның да. бүтән сөйләүчеләрнең дә үзләре күренә алмады. Марка күзләре белән күрмичә генә һәм колаклары белән дә гүгел. бары гик йөрәге белән генә тын тый иде кебек
Сорау:
— Делода сезнең исемегез ике төрле язылган Бер җирлә Мәлих, икенчесендә Михаил. Шуның кайсы дөрес
Икесе дә дөрес
Ничек алай, сезнең исемегез икәүмени'’
Паспорт та Мәлих, болай телдән Миша дип йөртә тәр.
Сез бу исемнәр язылган ике очракны да таныйсызмы ’ Таныйм.
Делода сезнең милләтегез күрсәтелмәгән. Милләтегез белән сез татармы.’
Түгел.
Русмы?
Түгел. _
- Алайса, милләтегез белән сет кем буласыз сон
Милләтем буенча мин советский
Залда кызык итү ымлыклары Судья һәм у карышчылар якты к.т рантлар белән канәгатьлек хисләре алмашып а тды тар хәтта. Судья үзе дә, бурычына туры килмәгәнчә, тойгылы нәтиҗә ясан
Чын советский гражданин, похвально. тип кунды Гойгысын халык күңеленә сеңдерер өчен бераз вакыт биргәч кенә, рәсми шөгылен дәвам итте Ярый. бу пы Ипле эшкә ки кәк. Сет. гражданин Михаи лов Гайса Хафиз улы Хафизовны яхшы белә идегезме’
Гайсаны институт та белмәгән кеше юктыр Яхшы ое лә идем Беренче к iacui.ii. 6am ,ын бергн угылые Инсчпутта ла берге Яммн дуслар идек.
Безгә шунысы билгеле, якын дусыгыз кыйналганда, сез аны як-ламагансыз.
Аны кыйнаучы булмады Костя белән алар бокс кына уйнадылар, һуштан язганчы уйнадылар. Гайсаның аны киткәнче. Шулаймы? Бокста бу — гадәти хәл.
Кагыйдәсез сугуларны күрдегезме?
Анысына игътибарым җитмәгән, таныйм.
Шулай тиеш дин таптыгызмы әллә?
Тиеш дип түгел. Сизгерлек җитмәү аркасында гына.
Чөнки шактый гына бәйрәм иткән идегез.
— Таныйм.
Димәк, сез дустыгызны якларга тиеш тапмадыгыз. Судья буларак. вазифагызны дөрес башкармагансыз булып чыга. Шулаймы?
Төгәл үк башкармаганмын булып чыга.
Дустыг ызның үлемен ничек кичерәсез?
Фаҗига итеп.
Үзегезне әхлакый яктан гаепле дип исәплисезме?
Әхлакый гаебемне таныйм.
Ә Константин Малышевка мөнәсәбәтегез нинди?
Шушы көнгә хәтле дуслар идек.
Дустыгызның җинаятен таныйсызмы’’
Зиһен томаланган вакыттагы хатасы дип саныйм. Гайса исән булса, үзе дә шулай дияр иде, ышанып әйтәм.
Гайса Хафизовның исән чакта әйткән сүзе бүтәнчә.
Мин үз колагым белән ишетмәгәнне раслый алмыйм.
Судья беразга уйланып калды. Прокурорга, адвокатка, аннары уты- рышчыларга күз ташлады.
Шаһиткә. Михаил ... кем шаһит Мәлих Михайловка сораулар тагын булырмы?
Сораулар юк иде.
Утырыгыз, Михаил Михайлов.
Сораулар һәм җаваплар ана кеше өчен шушының белән, гомумән, тәмамланды Улының төшеп үк калган кеше түгеллеген төшенеп, эченә хәтта бераз җылы керде. Күрсәтмәләре гел дөрес булды малайның. Чырае башта йончу тоелса да. соңыннан эшлекле сыман рәвешкә керде. «Комсомол тәрбиясе, дигән нәтиҗә чыгарды Марва. Ходай кушса, югалмас бала».
Малышев соңгы сүздән баш тарткач, суд киңәшкә чыгып китте, һәм озак та үтмичә, кире әйләнеп, берничә минуттан хөкем карары игълан ителде. Анысы да бик гади иде: гражданин Малышев Константин Сергеевич шартлы рәвештә өч елга ирегеннән мәхрүм ителә.
Шартлы рәвештә ... Бу ни дигән сүз?
Кемдер дөньядан киткән. үз т еләге белән дия алмассың. Кемдер аны мәҗбүр иткән, сәбәпче булган Кешене вакытсыз теге дөньяга җибәрүче Малышев дигән җинаятьче. Ул иректә булачак. Гаделме соң бу?
Марваның моңа җавап бирерлек хәле юк иде. Гүяки улының исән калуы аны сөендермәде Залдан чыгышлый, карашы белән малайны эзләгән иде дә. таба алмагач, тынычланды, бүтәнчә эзләнмәде. Малай, мөгаен. Костяны көтәр. Сак астыннан чыкканда, кайбер йолаларны үтисе булыр. Карасыннар инде.
Шундый фикер белән Марва Аннаны култыклады да. аннары артык хискә һәм сүзгә бирелмичә генә, улларын көтмәстән. кайту ягына атладылар.
Шулай да. урамга чыккач, Аннаның теле ачылды. Хәтта, әйтергә кирәк, геле телгә йокмый — сәйлән урынына сибә башлады сөенечле сүзләрен Хәтта бу хәл Марва өчен гажәбрәк тә тоела иде. Күр . син. туган анага караганда, тәрбияләгән нәнә бәхетлерәк була ала икән!
Кич җигге, караңгы төште, юк малай. Төше уникедә урамга чыгып эзләделәр, туктала-туктала тыңланып тордылар. Юк. ишетелмәде кадерле аваз. Еракта автомашиналар гөрелдәвеннән, якында яфраклар шыбы-рдавыннан. җил лебердәвеннән башка тавыш ишетә алмадылар Кара кайгыга чолганып, өйгә кайгкач һәм мендәргә аугач та йокыга чуму насыйп түгел икән. Бәхет урынына шул гына калды менә хәзер тәрәзә төпләрендәге җил кыш гырлавын тыңлап ят. Минутларны һәм йөрәк тибешеңне сана. Чамала, инде сәгать уникеләр җиткәндер
Ниһаять, ишек кактылар. Марва нәрсәдер уйлап өлгергәнче Анна инде ишек катында иде Тавышы еламсыр
Кем бар анда?
Ишек актында мыгырдык аваз:
Мин. Мам-Ашга.
Интек төбендә кабышан ут яктысында малайның күзләре чагыла Зифа тал чыбыгы сыман сыгылып-бөгслеп торган көне
Уф. ашыйсым килә, ди ул. бик гә иркә рәвештә
Хәзер ашарсың, бар. юын баш га. Кухняга керерсең Шу т дәрәжә- гө җиткәнче тчерга соң оятсыз
Ладно. Мам-Анпа. ачуланма Отмечать кына иттек. Кос т янын котылуын Бетте, все ШышГ Марва улының алпан-тилпән ваннага кереп китүен күргәч, башын юрган белән каплады
Малай' Менә ичмасам утырган акылга'
Төн буе йоклый алмыйча диярлек, борсаланып чыкты ана Лмты хәерле булсын! Хәерле булсын!» дип кабат тый кабат тын тапат тырды Әллә йоклады, әллә юк. белерлек гүгел. тойгылар арган, бөтен тән кыйналгандай ватылган иде. _
Мәлих улы төш тирәсендә генә уянды Кухняга чытып ан т.н ы Оер шешә кефирны бугазыннан тына голт-голт йотканнан сон. юыныр a i дымнан (күз тимәсен!) әнисе ягына чыгып сәлам бирергә тиеш тапты Җит гс зиһене!
Форсаттан файдаланып. Марва төше маҗара хакын та сүз купат маеты иде ла. монысы арты.ракка емегланү булып чыкча ......... Молихнын к.ч.р .................................. ли алай жинел гена .мк.ерсп о. IM.IIH.HI ..НИС. ОС ieii
бетерми иде шул әле Залдагы кичтән җыелмый ка . нары нан .нср ...... . не күрергә .еломичә. кухняда аннан моннан канкалшач малай ашык пошык киенергә до керенис Әни кеше моны си.с... . на кар. ..................................... , к
киле.. басарга мажбүр пде Кн к-п басча ... ялваручы күгн.р .к- ..... карап, әйтерсең. .ур ү.снеч белән морәжшап. и. и
Улым, алдагы ниләр хакында кинән..же иле он.
Бәхетле Анна юл буе үзенең сөекле Мишасын мактап кайтты
Сөеп туймаслык бала иде бит ул. туа-тумыштан. Институтка кергәч кенә үзгәрде бераз Шул Костя белән дус булу аркасында Тегесенең акчасы күп шул акчага икәүләп бозылдылар. Денис белән син җибәргән акчалар да җитәрлек иде югыйсә Баланы бозасын килсә, ана акча бир икән Шулай килеп чыкты Әйе. дөресе шул. ы-ы Ну. ярый. Аллага шөкер, исән калдык. Моннан ары акыллырак булырбыз. Балабыз да утыргандыр инде акылга, ы-ы
Икәүләп шундый карарга килделәр. Ләкин бит әле малай үзе бар. Ул ничегрәк уйлый икән? Бәлки, малай үзе дә шушылай фикер итә торгандыр Бүтәнчә була алмас Озак тормыйча кайтып җитәр лә. шунда тагын бер кабат аңлашырлар. Әйе. кайтып кына җитсен
Ләкин хәл икенче төрлерәк бугай. Мәлих үзе фаҗигадән ул хәтле катгый нәтиҗә ясарга бик үк ашыкмый, күрәсең Кайбер галәмәтләре хәзер үк шул фикергә ишарәли ләбаса
Үз ар г ларыннан бастырып ук кайтыр дип өметләнсәләр дә. беренчедән, монысы акланмады. Кичке ашка зарыгып көттеләр, күрсәтмәде малай нурлы йөзен Аналар шатлыгы шуннан соң сүрелә төшмичә нишләсен
— Алдагы эшләр? И. мам, эшнең үзенә тотынгач та туеп бетәрбез әле. Хәзер, җай барда, ял итәргә кирәк.
— Ял дисәң дә, киңәшүдән зыян булмас иде.
Мам. борчылма, минем барысы да хәл ителгән. Без бер айга походка китәбез. Ык буена.
— Ык буена9 Анда ни бер? Санаторий бармыни?
Анда—су. моторлы көймә, палатка, балык һәм башка кызыклар. Магнитофонны да калдырмыйбыз. Авыл тирәләрендә тукталгач, культура учакларына сыенып җылынырга була. Шулай, мам. дип, Мәлих җилкәсенә көрән, юка куртка салды.— Кызганыч, сине чакырып булмый!
— Ә мин Мин. улым, әллә җәйне бергә уздырырбызмы дигән идем. Мондамы, Казандамы.
Акыллы кеше, мам. җәйне шәһәрдә үткәрми. Җәй көне Англиянең бөтен бер парламенты каладан кача.
Шулаймыни, лордлар белән үк ярыша башладыкмыни инде?
Ә ник ярышмаска? Без Америка тикле Американы куып җиттек бит. Узарга гына ярамый, ыштанның тишек икәне күренә. Ярый. мам. мине көтәләр анда.
Шулай дип. малай әнисе белән кул изәп саубуллашты да чыгып тайды. Әнисе тагын нидер әйтмәкче булган иде. авызы ачык килеш, сүз әйтеп өлгерә алмыйча калды.
Аралашу икенче көнне дә шушы дәрәҗәдән уза алмады. Өченче көнне исә. әйберләрен шактый зур ике сумкага тутыргач, гнуларны күтәреп, ашыга-ашыга китеп барды малай походка, ямьле Ык буйларына, бер айга. Канатлары каерылган ана, капка төбенә чыгын, ни әйтергә, нәрсә уйларга белмичә, улы күздән югалганчы карап кына калды.
Аннаның хәле бераз җиңелрәктер - өйдә, бакчада эше чыпчык чүпләсә дә бетә торган түгел. Кулдан килгәнчә Марва да ярдәм итеп карар, билгеле. Әмма көнне түтәлләргә су сибеп, бәрәңге әрчеп кенә гутырып буламыни. Анна, моннан тыш, кибетләргә чаба, сәгатьләр буе чират тора. Ипи чиратына иртәнге алтыдан чыгып баса бичара Шуңа күрә уйланырга вакыты калмый һәм җаны тынычрак аның.
Ә Марва исә вакытын кая куярга белми Ике көнгә сузылган бушлыкны «Комсомолка Гөлсара» моңы белән тутырырга тырышты. Тыңлый горгач, иске сорау яңарды: «Бу пластинка монда кемгә хәҗәт? Анна татар музыкасын аңламый. Мәлих өчен татарныкы ни. урысныкы ни. икесе дә — «анохронизм». аңа Битлзлар. Пинк Флоидлар. Роллинг Сто- уннар һәм башка төр дөбер-шатыр булсын. Ә Гөлсаралар, ай! Монда ул — рисвай! Ләкин булмасын әле алай, Марва апагыз үзе өчен изге булган ул пластинканы сумкасына хәзер үк салып куйсын. Китәсе көнне көтмәстән».
Әйе. шулай эшләде ул — кемнәндер яшергәндәй, сумкасына каушый- каушый салып куйды пластинканы.
Алабугада узган дүрт көннән соң күңеле тагын нәрсәдер эзли һәм ашкына башлагач, Казанга ашыкты. Мәгәр анда да бәйрәм көтми — ялгызлык дигән ачы көнкүреш көтә иде шул. Ярый әле юлда аз булса да ял итә җан — һичьюгы шуннан файдаланып калырга кирәк. Авыр булса да, юл яхшы, соңгысы гына булмасын.
й чамасы вакыт тыныч узды. Денис Иванович фаразлаганча. Марва канәгать булырга тиеш, аның үтенече үтәлде бит. Анна кош тоткандай шатлангандыр. Бигрәк гә Мәлих үзе бәхетледер. Ләкин алар бу шатлык-сөенечләрнең бер кеше исәбенә Денис Ивановичның җан тынычлыгы бәрабәренә алмаштырып алынганлыгын, ай-һай. уйлыйлар микән?
А
Үзенен урынбасары Вәлиәхмәт ов белән сөйләшкәннән алып. Денис Ивановичның күңеленә, иң ерткыч кырмыскалар оялый башлады Акрын* акрын үрчи-үрчи. ишәя-ишәя. ояларын һаман зурайта тордылар. Монда урын иркен аларга моңарчы шикле бөҗәкләргә оя кору түгел, хәтта кереп карау җае булмаган чип-чиста иркенлек' Гүяки, шау чәчәк агкан бакчада кинәт килеп чыккан мөмкинлек' Азык мул һичбер төше кителеп, яньчелеп карамаган сау-сәламәт олуг вөҗдан* Рәхәтләнеп кимерегез, мыжгый-мыжт ый әвәрә килегез Иң югары сыйфатлы диэтик ризык сезгә'
Район халык суды карарын республика югары суды расламады дигән хәбәр гаҗәпләндермәде Денис Ивановичны, чөнки барлык «Эш»ләрнең ак җеп белән тегелгәнен ул сизә, белә иде бит Район масштабында милициягә. Денис Михайлов кул кунган документларга бернинди шиксез ышану гадәткә кергәнлектән, тикшерү машинасы салынган эздән бу очрак га да җиңел генә узды. Хәзер инде менә эшне яңадан карарга кайтарганнар. Мөгаен, ниндидер астыртын сигнал киткән Яман хәбәрне район халык судьясы җиткерде Исәнлек-саулык сорашкач та турыдан-туры эшкә күчте һәм хәлне аңлаткач ук.
— Хәзер нишләргә мөмкин. Денис Иванович’ тип. киңәш сорады
- Миннән нәрсә таләп ителә’
Таләп дип. таләп ителмидер. Бо.тай киңәш йөзеннән. Югарыда шундыйрак фикер. Тикшерүне, аннары сулны, гадел булсын өчен, бүтән районга күчерү хакында сүз бара.
Гаделлек дигән фикер югарыдан төшәме'’
Югарыдан. Денис Иванович
Аңлашылмас нәрсә түгел. Денис Иванович өстенә күләгә төшә дитән сүз бу Димәк, кемнеңдер юлында ул киртә була башлаган «Туган- тумачалык» мөнәсәбәтләрен фаш HI әргә җыеналар, димәк Кемдер эш башланганда ук моны белеп эш иткән һәм форсаты җиткәч тә тиешле кешеләргә хәбәр күндергән. Алда кадрлар мәсьәләсе гора, димәк Законга Денис Иванович кебек берегеп каткан мән. түм идеяләргә беркатлы намус белән бирелгән кешеләргә хаҗәт беткән.
Алло, сез мине тыңлыйсызмы?
Тыңлыйм
Денис Иванович, сезнең мөнәсәбәт мона нинди булыр, шуны беләсе килгән иде би г
Кызганыч, минем бернинди фикерем юк
Гаделлек дип. ипне бүтән районга җибәрергә ризалашабызмыни?
Карагыз
Гафу итегез. Денис Иванович, исән булыгы т
Көн кебек ачык, кырмыска оясына таяк тыгылган
Ә ике атнадан сон кабул итү бүлмәсенә Анна килгәнне хәбәр иттеләр. Башлыкның аны кабул итәргә «вакыты» җитмәде Елый-е.тый шешешән Анна кичке якта Денис Ивановичлар өе янындагы коймата сөялеп көткән иде Көткән кешесе күренүгә. ышыктанган төшеннән чыкты да тагын елап җибәрде.
Денис Иванович, җаным коткар безне. Алла хакы өчен Бердән бер улыгызны, бердәнбер улыбызны тагын ку па a i тылар опт Чистайта алын киттеләр Күрәләтә, үз ку тым өстән биреп җибәрдем laiaii алдылар. Балата чат ябышып. кү тмәк тәреннән тләктереп. ычкындырмаска тырышын өстерәлдем Гигәнәкне йолкыгандай йолкып атты тар үземне Карчыта чебеш типкәндәй генә алды тар та кит те тәр Денис Иванович' Миннән генә гүгел, синең ку тдан ia тартып алдылар бит аны Нәрсә карадытыз сон’ Кемнәр ку тына биреп җибәр тетез. оер тәноер у тыгышы Читкә читләргә* Кемнәр кхлына* Денис Иванович коткар утынны минем бердәнбер юанычымны шат патымны. ышанычымны коткар А тла хакына. Ал ла хакына, коткар*
Анна тих т сүт тор бе тән Денис Ивановнчнын күкрәтенә капланлы Мәлихны кочкандай тоеп, аның әтисен кочты Денис Иванович әнисен-
нэп оч яшьтә калган ятим кинәт әнисе белән кавышкандай, аны шушылай әнисе кочаклап елагандай хис итеп нишләргә белмичә басып торды. Әйтерсең ки. әнисенең чәчләрен сыйпады. Шушы яшенә җиткәч, кадерле әнисенең сөекле улы булу бәхете кайтты. Йөрәге сулкылдый һәм шул ук вакытта бу сулкылдау ничектер һич аңлашылмаганча гатлы иде. Моңарчы ул дөньяда шушындый тойгы барын белмичә яшәгән икән. Бу. мөгаен, беркайчан да чыгу юлы тапмаган, нарасый чактан бирле бикле сакланган сабыйлык тойгысының, анага иркәләнәсе килү хисенең, кирәге чыкмаган хиснең тышка котылгысыз рәвештә бәреп чыгуы иде. Койма буенда кочаклашып торган икс өлкән кешене күргәч, кемнәрдер сәерсенеп тә уздылар бугай.
Хәерле булсын, куркырлыктан узган инде. Мондый саф. һич гаепсез якынлыктан да оялсаң, дөньяда тагын бүтән нәрсә кала?!
Куллары арганчы тордылар шулай кочаклашып. Денис Ивановичның бернинди ымлык та чыгара алмыйча газаплануыннан сизенеп өлгергән иде инде Анна. Әйе, ул ярдәм игә алмый. Сәбәбен үзе беләдер. Ләкин ул аны әйтми.
Коймага сөялеп калган Денис Ивановичка Анна, чак кына алгарак тайпылып. бер метр чамасы ераккарак китеп карады. Инәлеп күз текәде.
Бернинди чара юкмыни, Денис Иванович?
Юк. Аннушка, юк.
Әйтерсең, көчсезлек билгесе булган шушы сүзне ишетү өчен генә килгән иде Анна. Шуны ишеткәч, әйтерсең ки, тынычланды. Тураеп, күзләрен сөртте.
Мин хәзер кем өчен яшим инде дөньяда? Мин кемгә кирәк?
Мин дә шундый хәлдә. Анна.
Аермачык ишеткәч тә ышанырлык түгел иде бу сүзләргә. Дөньяны кулларында тоткан, тормышның тәртибен саклаган иң көчле, шөһрәтле кешеләрнең берсе шушы сүзләрне теле барып ничек әйтә ала! Аннаны тынычландырмакчы. имештер. Янәсе, бөтен кеше мөшкел хәлдә...
Их. Денис Иванович, Денис Иванович. Ярый, мин кигим алайса. Марва Артемовна нишләр. Йөрәге ярылыр дип куркам, моны ишеткәч. Ул әле, мескенкәй, бер нәрсә белми бит. Бәхетле. Улым иректә ял итә дип, рәхәг яшәп ята.
Денис Иванович башын уң кулбашына таба чайкап кына куя. Тагын көчсезлек галәмәте. Кем уйлаган! Моңарчы аны белгән теләсә кемгә әйтсәң, шуларның берсе дә ышанырлык түгел. Дөресе шул. Адәмгә әйтсәң, адәм ышанмаслык хәл!
Фараз акланды — бер-ике атнадан район судьясы тагын шалтырата. Тавышы сизелерлек үзгәргән. Өзелергә торган иске җеп сыман ышанычсыз.
Кайбер хәбәрләр бар бит. Денис Иванович.
Күңелсез хәбәрләр.
Шулайрак. Денис Иванович, сөенерлек түгел. Безнең теге эшне Чистай районында караганнар.
— Соң?
Карар икенче төрле.
Эдуард Вәхитович. нишләп бу хәбәрне сез миңа җиткерәсез?
— Сездән килгән эш булгач...
Күпчелек эшләрегез безнең аша килмимени? Хөкемне бит барыбер үзегез хәл иттегез, прокуратура белән бергәләп.
Юк. мин җаваплылыктан куркып түгел, хәтта судья буларак та түгел, бары тик иптәшләрчә. Кемнәрнеңдер суны болгатканлыгын сизе- нә.м. Сезгә ниндидер чаралар күрергә, уяурак булырга кирәкмиме икән диюем Кирәкмәгәнгә тыгыла дисәгез, гафу итегез.
Кайбер нәрсәләр аңлашыла төште, әлбәттә. Ләкин Денис Иванович, шактый үртәлсә дә. шикләренең кемгә караганын белмәгәнлектән. актан- карадан фикер белдерә алмады.
Шалтыра г у ьпыз очен рәхмәт, - дию белән чикләнде һәм. бүтән сүэкөтмәстән. (рубканы куйды
Кемдер хәлне юри куерта Кем өчендер форсат җайлы. Мондый җайны аңа. бәлки, озак KOI әргә туры килгәндер Морады на ирешәчәк тә түгел иде. әгәр гаепләнүчеләрнең берсе Михайлов фамилиясен йөрт- мәсә. Әгәр зур Михайловның утырган креслосы тарихи шартлар аркасында какшап шыгырдый башламаса. Мәсьәләгә шушылай киңрәк җирлек гәп карасаң, булачак вакыйгалар аермачык булып күренеп тора
Үзенең бүгенге хәленә Денис Иванович шундый бәя бирле
Ялт ыш.ма! ан иле Гөман ителгән бәла, соңламыйча һәм иртәләмичә, килен тә җитте, әлбәттә. Хат кыяфәтендә
«Райком бюросы әгъзасы иптәш Д. И. Михайловка Чакыру. 5 гыры- шиың кон тәртибендә:
1. Урып-җыюга әзерлекнең торышы.
2. Район эчке эшләр бүлеге башльны Д. И. Михайловның персональ ике.
3. Төрлеләр.
Бюро».
Хатны укып чыккач. Денис Иванович хәтта елмаеп куйды «Нинди өлгерлек, нинди беркатлылык һәм. оятсыз турылык!» дин уйлады ул Икс-оч кенә кон элек башка килгән фараз тулысы белән акланачак
Үз гомерендә аның үзенә бирелгән закон хәрефләреннән тайпылыш ясаганы ЮК иде. Соңгы очракны исәпкә алмаганда Ләкин барыбер кызык бит. Елмаерга мәҗбүр иткән сәбәп шул: сыйныф мәнфәгатьләре сагында ул үзен сак горучыларның берсе дип исәпли иле. ә менә аннан ла сизгеррәк, аннан да уяураклар бар икән ләбаса Бигрәк гә җитәкчелеккә соңгы вакытта килгән якын ипгэшләр Шуларнын берсе аның урынбасары.
Денис Иванович үз артындагы сәдәпкә басты. Бүтән чак бу ica. телефон аша үзе чакырыр иле иптәшне ..
Тыңлыйм. Денис Иванович.
Ишек ачып башын эчкә сузган кизү милиционерга ул Вәлиәхмәт овны чакырырга кушты. Тавышы гайре җитди һәм рәсми и ге Бүгән чак булса, башкачарак әйтер иде ул.
Вәлиәх.мәгов көттермичә килен керде. Кыяфәтендә саклык һәм икеләнү билгеләре сизелеп тора иде Утырды. Елмаерга тырышып, ш ыибар белән тынларга җыенуын сиздереп, ике кулы белән урынлык артын кочаклады Иркенләп сөйләшергә мөмкинлеге бар. янәсе Көннан бүген шактый кызу булачагынпап башламакчы иде. ләкин башлык Игнаш ул тәкъдим шкон темпны кабул игмәгәнлектән. кем әйткәндәй сүзне гуп- туры «үзебезнең сарык тәкәләре»ннән башларга (уры килде
Эш менә нәрсәдә. Марсель Вәлиевич Бүгеннән башлап, бү лектә җитәкчелекне, кош рольне кайчанга хәтле икәнлеге соңыннан ачыкланыр. . сиңа үз өстенә алырга туры килә
Сөенечен көчкә гыеп. ләкин күзләр ялтыравын оарыоер яшерә a i маган урынбасар бөтен кыяфәте белән их шрам белдереп, угыргшг җиреннән кузгалып, җитди сорау бирергә тырышiы
Аңламадым. Денис Иванович Эш нәрсәдә
Шулаймыни? Менә алайса, укы
Денис Иванович урынбасарга райкомнан килгән кәгазьне сузды Вәлиәхмәгов. боксройюн кыяфәт гә өстәл янына ки ген. кәг а гьнс a iлы га баскан килеш кенә бер кабат укыды, ике кабат, ләкин олрыбер. гүяки, төшенеп җит мәде ,
Соң дөньяда булмый юрган нәрсәмени инде Оу Минем lapirxia булганы юк. Ә бу кырык ел гык гарих
Бу лмаса сон Кем әйткәндәй, ярасыз батыр бу гамыни Денис Иванович сүл урынына җилкәсен генә җыерып куйгач. Вәлиахмәтов
дәвам итте:—Минемчә, ул хәтле күтәрелеп бәрелергә ярамый. Әйтер идем.-сезгә хас түгел болай. Күпме дошманнарны, җинаятьчеләрне җиңгән. каушамаган, курыкмаган кеше, хәзер... Хәзер килеп...
Болар—башка төрле, корал тотып түгел, шаяра-көлә киләләр. Болары тагын да куркынычрак.
Барыбер, болай ук курку — оят, җитди түгел, балаларча. Кеше көлдермәгез, зинһар, сорыйм, гафу итегез.
Денис Ивановичның кашлары җыерыла төшкәнне шәйләп, тыйлык- ты урынбасар Шуннан соң гәп җанлана алмады. Урынбасар үзе генә сөйләргә мәҗбүр.
Райкомның беренче секретарен ал, әйе, үзебезнең Сәлим Сәл- мәиовичны. Бер карасаң, әүлия. Ныклабрак карасаң? Обкомнан ничәмә выговор күгәреп кайтты? Борыны түбәнәйдеме соң? Киресенчә, шелтә күтәреп, башын күккә чөеп кайта да, мондагы оешмаларны, колхозларны пыран-заран китерә. Үзеннән бер башка түбәнрәк иптәшләргә кайнар шелтәләр өләшә Башка күп шелтәләр арасында аның бердәнбер шелтәсе эреп юкка чыга. Югары уңыш алынса, күчмә кызыл байраклар — районга, колхозга һәм башкалар, һәм башкалар. Котлаулар, бәйрәмнәр. Ә Сәлим Сәлмәнович исә —герой! Халык каршында йөзе ак, аңа зал аягүрә горып кул чаба! Так што, Денис Иванович, ашыгырга киңәш итмим сезгә. Мин сезне аңламыйм, аңларга теләгем дә юк.
Калганын инде үзегез карагыз дигәндәй, Вәлиәхмәтов. башын аска иеп. тын калды. Тынлык озакка сузылды. Хәзер Вәлиәхмәтовның әйтеләсе әйтелгән, бүтән үгетләре, нияте калмаган. Җитәкче кеше үзе акыл өйрәтсен.
Ләкин Денис Иванович авыз ачарга җыенмады, һәрнәрсәнең чиге бар, әңгәмәгә нокта куярга вакыт. Шуны сизү аркасындадыр, ниһаять. Денис Иванович телгә килде:
Мин сезне аңладым, рәхмәт,—диде ул. баштагы кырыслыгын киметә төшеп. — Ләкин сезгә мин әйткәнчә эшләргә туры килер. Алдагысын бюродан соң хәл итәрбез.
Әңгәмәнең төгәлләнгәнен аңлатып, ул урыныннан торды.
Көн саен райкомга ким дигәндә бер тапкыр сугылып чыга торган кешенең ул таба илткән эзләре суынды Денис Иванович күренми башласа, үзе шалтырата торган Сәлим Сәлмәнович та аның телефон номерын онытты. Ике ара — тын. Давыл алды тынлыгыдыр, галәмәтләр шуны күрсәтә. Көннәр аяз торуга карамастан, күңелдәге барометр давыл ягына авыша бара.
..Эшкә вакытыңда килеп, вакытында кайта биргән Михайлов иптәш эчке эшләрнең берсендә катнашмавын дәвам итә. Әгәр дә хезмәткәрләр теге яки бу мәсьәләне ничек хәл итәбез дип керсә, аларны ул Вәлиәхмәтов ка җибәрә. Бухгалтерлар керткән кәгазьләргә генә кул куя тора. Акча четрекле нәрсә, җаваплылыкны бүтән кешегә аударырга ярамый.
Шул рәвешле, атна буе диярлек ул эшендә эшсез утырды Шөгыль- сезлектән интекмәс өчен иске документлар карап уйланды. Ә кырык еллык хезмәт юлында төрлесе булган—гыйбрәтләр дә. хикмәтләр дә.
Юл дигәнебез туган авылдан шәһәр чаклы зур Катюма дигән авылдан башлана. Олыс Советы рәисе үз авылларындагы барча кыйммәтле әйберләрне төяп Чистайга җибәргән көннән. Авылга укытучы булып килгән Марва исемле япь-яшь чибәр белән бричкага утырып чапкан чактан Шуннан соң күпме гомер узган! Әйтерсең, пар атларда чабып кына узылган да куйган! Менә сиңа тормыш. Егерме ел Марва белән, калган егермесе — аннан башка. Менә пар атлар тукталды, тугарылды. Максатка җиттек дигәндә... Нинди дәһшәтле, коточкыч елларны имгәнми-нитми үткәч, кеше бүгенге ямьсез, рәнҗеткеч упкын каршына килеп чыгарбыз, дип кем уйлаган, кем уйлый алган! Башта шәпле аргамакларда, аннары тракторлар, автомашиналарда, соңгы чакларда исә җиңел «Волгалларда җилдерә торгач, җиңүләрдән җиңүләргә ирешә
курку галәмәте күренми иде
Авыл уртасында тукталып, әлеге хатынны исеме белән атап, өснең кайда икәнлеген сорадылар. Арка урам дигән җирдә, зират очындарлк икән Җәяүләп шунда юнәлделәр. Денис бераз тына алдан. Марва ике-өч адым арт тан атлады.
Килен җиттеләр йоргка. Өйалды идәннәре жимереләм. дип калтырый. Эчке ишек аркылы жылы пар бөркелә.
Шакымый гына керделәр Хатын бер үзе Миче дөрләп яна. казаны бытырдап кайный Ятлар күренүгә, хатын, кулга эләккән ерткыч ж.нт тек сыман куркын, гүяки тешләшергә әзерләнеп, сагая калды Дошманнары на ташланырга торган кыяфәтеннән, явыз күзләреннән үк хәлнең яманлыгы ялтырап күренде Денис, ана һич сүз кушмыйча, диварда, катан янында эленеп юрган озын саплы аш чүмечен алын, тиунын белән казаннан ит кисәге эләктереп чыгаргач, күрәсеңме, дигән ым белән. Марвага карады Күрмәскә иде дә. нишлисең, төшкә дә кермәскә тиеш те жан өшеткеч нәрсә.торне өндә күрсәтә бит каһәр те тормыш Үтен акы.на сыймаслык тырышлык белән көчлән бу тса ла. карады Марва һәм күрде, күрергә дучар ителде Чүмечтә бала ку ты иде
Денис почмакка кысрык.ташан хатын кыяфәтле, дер-дер калтыраган җәнлекне изүеннән готын аягүрә бастырды
Bv нәрсә? дип. чүмечне аның борын төбенә үк кигер те
Ерткыч ана ымлык чыгармалы. Кабат-кабат сорат анны та. әйтсрссн. ишетми иле Бите балавыздан ясалгандай хәрәкәтсез иде упән т.к те и те
Денис шушы хәтле чиркандыргыч күренештән чырай тары жысры т- тан ХӘЛДӘ.*нидер әйтә ала бит эте Марвата өндә катып торырга куша бугай Әйе Марваны ерткыч хатын белән икәудәи-нкәү калдырып, у тс ни нчеплер нолан {үбнеено менеп кнпе V . ы <>> .малы. ншек...п оа ,.и..п„ы тотып керде Баягы кул белой баи .......................................... I калып шалге тереп. Марвага су иы
Марва алмый торганлыктан
торгач, шушындый оятсыз таркаулыкка килеп чыгарбыз, мәгънәсез ыгы- зыгыларга, ил мөлкәтен тарката-тарката. шаулаша-шаулаша бушлыкка, юклыкка таба шуыша барырга, тәгәри бирергә мәжбүр ителербез дигән уй кем оашына килә алган!
Пар атларда олысның барлык авылларыннан җыеп. ә кайбер очракларда талап алынган байлыклар тиешле урынга бик вакытлы тапшырылса да. затлы әйберләр, алтын-көмешләр бәрабәренә шактый икмәк сатып алынса, якыннан һәм ерактан кайтарылса да. кара кышнын иләмсез олы корсагын тутырырлык була алмаган иде шул Кыш көне үк ачыккан төбәкләр белән чагыштырганда беренче чорда корбаннар артык күп булмаса да. язга чыккач, барыбер, илгә килгән афәт бөтен кыргынлыкларын эшкә кушмыйча калмаган иде. Халык тормышы, революция язмышы һәм Марва белән Денис язмышы да. гүяки, күктән иңгән куркыныч хәлгә кара кышка, кара язга, кара жәйгә. кара көзгә ач үлем вәхшилекләренә килеп чыккан иде
Тарихта кыргыйлык белән тамгаланган егерме беренче
Милиция хезмәткәре булып эшли генә башлаган Денис Михайлов дигән яшь егеткә олыс Советыннан үлемгә каршы көрәш бурычы йөкләнде. Вәхшилектән беренче хәбәр кайбер авылларда адәмнәр бер-берсен ашый башлаган Андый адәмнәрне тотып тиешле урыннарга озатырга кирәк Иске Ильмово диген авылдан тәгаен хәбәр- бер хатын үз бала тарын ашый, имеш
Дениска берничә кешелек о гряд төзергә тәкъдим ителсә дә. ашыгычлык сәбәпле, ул башка иптәшләр эзләп тора алмады Юлдаш итеп дошман ядрәләре аркылы бергә чыккан, инде сыналган кешене Марва дигән кыз баланы сайлады. Кыз. каршы килмәгәе дип шикләнсә дә. кая ул. бер сүзсез риза булды чибәр, һәм киттеләр Дөрес, бу юлы нар ат та түге.ч. сыңар ат белән
Денисның билендә маузер Шуңа күрәдер. Марваның чыраенда
Тот! дип. бөтен көченә акырды.
Шундый ук аяусызлык белән хатынга җыенырга кушты. Хатынга сәкедән алып сәләмә бишмәт кидерде дә. беләгеннән тотып, ишеккә таба селтәде.
- Агла! дип боерды.
Шулай урамга чыктылар.
Марва. имәнгеч тәнгә i имәсен өчен, кулларын алга суза-суза гына атлап бара иде.
Ул чакта олыс Советында «Кеше ашаучылар белән көрәш комитеты» оешкан иде. Җинаять өстендә тотылган әлеге хатынны шул комитетка илтеп тапшырдылар.
Мондый җинаятьчеләр бу хатын гына түгел. Олыстан аларны Яна чишмә дигән авылга озата тордылар. Аннан соң кая җибәргәннәр, нишләткәннәрдер — Денис монысын белмәде һәм кызыксынмады Шунысы хак. ул адәмнәр моңарчы яшәгән төбәкләренә кире әйләнеп кайтмадылар.
Фаҗигаләр дәвам итә. ач үлем тантана итә бирә иде. Boien илдә. Мәетләрне арбага төяп, утын урынына ташлыйлар. Барысы бер чокырга күмелә.
Шундый көннәрнең берсендә Денис белән Марвага гаиләсез калган балаларны җыеп милициягә тапшыру бурычы йөкләнде. Тәгаен адрес белән тагын юлга чыктылар.
Яңа Ильмово дигән авылга килделәр. Күрсәтелгән өйләрнең берсе — салам түбәле башы кыйшаеп тора. Монда аларны балалар көтә... Әтиләре кайдадыр, азык эзләргә киткән җирдә, ачтан егылып үлгән. Әниләре элегрәк вафат булган икән.
Шул кешеләр өенә җи ткәч. Денис Марвага чанада утырып торырга кушын, үзе өйгә кереп китте Өйдә җан иясе барлыгы сизелми. Өй алларын, чоланны айкагач та шул ук хәл. Аптырагач. Денис яңадан өйгә кереп, бераз тыңланып торса, маэмай шыңшуына охшаш аваз ишетелгәндәй тоела. Мич башларын, кәбәрткәне тикшерә Денис, мич асларына үрелеп карый юк. Ә бит тавыш ишетелде. Тын калгач, әнә тагын шул шыңшыган аваз Инде каралмаган җир калмагач, мич авызына карап тора. Мич капкач белән ябык Шуны ачып карасаң? Юри генә диярлек ачса, ике малай! Өч-дүр! яшьлек сабыйлар! Яннарында буш җамаяк, кашыклар аунап ята. Денисны күрүгә, балалар маэмай балалары шикелле бер-берсенә елышып чыннарга керешәләр. Денис аларның башта берсен, аннары икенчесен күтәреп, сәкегә утыртмакчы. Алар исә җан әчесе белән чыелдый башлый кулга, биткә ябыша, тырнашалар Үз-ләренә тотынырга курыкмады бөтен тәннәре, битләре тырналып, суелып беткән, кап-кара. пычрак. Ныклап караганчы ук күренеп тора: башларында бетләр йөгерә! Денис, балаларны икс кушыгына кыстырып. Марва янына килгәч тә ана бирмәкче. ә кыз. нишләптер куркып, читкә тайпы та һәм хәтта чәрелдәп җибәрә. Денис гадәтенчә җикереп куйгач кына, буйсынмыйча булдыра алмый. Чиркана-чиркана булса да. кулларына ала. Аннары үзе киеп килгән толыпка төреп, чанага урнаштыра.
Тиешле кулларга балаларны исем-фамилнясез т апшырмас өчен, күр-шеләрдән сорап, шуны ачыкларга туры килде. Сабыйларның берсе — революция яшьтәше. Семен исемле, икенчесе Сергей. Фамилияләре Собачкин. Дөньяга, яңа тормышка бер гаепсез сабыйларны шушы кушамат белән чыгарып җибәрергә ярамый бит инде. Марва белән икәүләп (озак уйлап торырга вакыт бармыни), кәгазьләргә балаларның фамилиясен авыл исеме бәдән Ильмов дип яздылар.
Шушы рәвешле, күпме авылларда булырга, купме сабыйны коткарырга туры килде. Күбесе онытылды. Ә менә Семен белән Сергей Ильмовлар (Собачкиннар) бүгенге көнгәчә хәтердә саклана.
Кыяфәтләре, әллә фамилия аркасында, чынлап та маэмай балаларына тартым кебек иде...
Коткару миссиясе байтак вакыт эшләде.
Соңрак Марваны балалар өчен махсус ачылган ашханәгә олыс башкарма комитеты вәкиле итеп билгеләделәр Анда Марва. барлык документларны язу һәм теркәү белән беррәттән. тирә-яктаты авы л up оуилап ашханә өчен азык эзли, табылган кадәресен кайтарып тапшыра иде. Икәуләп коткарган балалар йөзләр белән исәпләнгәндер Хәзер исә менә үз балаларын коткарырга чират җитте. Ә монысы, ни әйтмәк кирәк, тагын да катлаулырак булып чыкты лабаса!
Денис атлы кыю егет белән Марва исемле чибәр кыз нинди авырлык-ларны бергә кичереп, бергә уздылар. Ул чакларда исән калу үзе могҗиза иде. түзелде- исән калынды, чөнки карангы дәверләр кичкәндә, өмет якты, гаделлеккә, киләчәккә ышаныч нык иде. Хәзер исә якты заманда вөҗданнарга кара ягылды, өметләр каралды.
Әйе. хәрабәләрдән яна тормыш төзү батырлык иде һәм кешеләр шуңа ирештеләр Ә хәзер? Хәзер! Максатка ирештек, идеалга барып җиттек, бөтен илдә бәхетле магур тормыш кордык дип әйтергә мөмкин була башлаганда! Бу ни хәл? Хәзер булганны җимерү, бүлгәләү осталыгына ирешәбезме? Нәрсә бу?
Үз-үзенә: «Сине бюро утырышына көтәләр, бар. бәлки шунда җавап табарсың», дип. кузгалырга кушты Денис Иванович һәммә кешедән алдапрак барып, үзен гаепләргә җыенган утырышны түземсезлек белән кәгеп алды.
Бюро барометр. Тормышның кай якка авышканын ул тиз сизә, дөрес күрсәтә. Карары нинди булыр, анысы бик үк мөһим түгел, гаепләнүче үзе нинди фикергә килер, шунысы әһәмият терәк. Сизенүенчә, нинди дә булса нәтиҗә ясарга туры киләчәк.
Моңарчы утырышка чаклы, гадәттә, Сәлим Сәлмәнович кичтән, йә иртән, эшкә яки өйгә шалтыратып, хәл белешә торган иде. Бу юты кагыйдә үзгәрде, эндәшмәде иптәш секретарь. Моңарчы, тадәттә. бюро алдыннан иптәш Михайлов Сәлим Сәлмәнович кабинетына үзе керә, җитди сүз булмаса. һич югы кул кысып чыга иде Кагыйдә үзгәрде Беренче бүлмәсенә эчке эшләр будете башлыгы сугылмый гына узды
Бюро әгъзаларының һәркайсы үз урынын безгә. Михайловныкы озын өстәлнең урга төбәгендә. Ул инде үз урынында. Акрынлап, башка урындыклар да үз кунаклары белән кавышачак. Исәнләшүләр башлана Алар элек шатлыклы була һәм Михайлов иптәш белән кул кысышу күбесе өчен дәрәҗә иде. Елмаеп исәнләшүләр болай да булмады түгел, булды. Күбрәге колхоз җитәкчеләре. Ә беренче секретарь иптәш Габи- шев кереп утыргач, игътибар шул якка китеп бетте, дияргә туры килә. Утырыш башлаш айчы Габишен, ү зе өчен әзерләш он кәгазьләрне барлап утырганда, озын өстәлгә дә баш күтәреп күз салталыи Шуңа күрә халык сак. Михайловны күрмирәк тору хәерле. Өстәлнең каршы ягындагы буш урыша соңгарак калып кнлтән бер иптәш менә. Михаи тонны күрмичә, якындагы һәм ерактагы оарча кешеләр белән ым катып исәнләшсә дә, каршысындагы иптәшне күрмәскә тиеш тат ы Аннары исә әлеге дә баягы алгы яктылыкка батып, шым калды. Бусы арада ин яшь иптәш, комсомол райкомы секретаре чама белән әйткәндә, Миша Михайловның яшьтәше буладыр. Дәвернең үз продукциясе Сизгер, акыллы, ярашучан.
Колхоз рәисләре хисап биреп чыкканчы, аларнын каиоерләренә зирәк киңәшләр, кайбер тәренә чәнечке те искәрмәләр, ә кайберләреңә камчылы өркетүләр өләшеп чыкканчы, сәгатьтән артык накыт у т ты Шуннан соң чакырылган кешеләрне утырыштан азат итү өчен I абитпев унбиш минутлык тәнәфес игълан итте Башкалар белән Михаи IOB та чыкты Ләкин талдагы галәмәтләр коридорда та сизелә бирде Михаи тонка кори юр буйлап я ныз йөрергә туры ки тле «Мактау 1ан курка тар тип уйлады Михайлов шт тэт Ярый ә те. зынҗыр кидерергә башлары җит мот он!»
Шундый фикер һәм тойгылар белән ул. тагын һәммә кешедән алда кереп, үз урынына сыенды. Кешеләр сирәгәйгән, гадәттәге унбер әһел генә калган иде. Шәхси эш ябык утырышта тикшерелә. Бу юлы да шулай, һәм гиз арада тынлык урнашуы да гадәти иде.
Көтелгән вакыт җитте Габишевның тавышы көр:
Утырыш дәвам итә. иптәшләр. - Сабырлык галәмәте, тыйлыгып тору. Утырдашларны киеренке хәлгә күнектерә төшү. Аска карап шактый ара сүзсез торганнан соң. баш калкыту һәм аннан арысы ныклы, корыч аваз Кон тәртибенең икенче пункты сезгә билгеле Шундыйрак хәл. Республика прокуратурасыннан мөрәҗәгать алынды, кайсыдыр ки. районыбызның эчке эшләр бүлеге башлыгы иптәш Михайловка, хөрмәтле Денис Ивановичка кагыла.— Бу сүзләрдән урындыклар шыгырдап куя Хәлебез җайлы түгел. Үзебезнең бюро члены, өлкән иптәшебез, хөрмәтле дустыбызның тәртибен тикшерергә, бәя бирергә, билгеле бер карарга килергә мәҗбүрбез. Мәсьәлә аңлашыламы?
Урындыкларның таныш борчылуы, һәм бераздан кыюсыз сорау: Эш нидән гыйбарәт соң? Бәлки, информация кирәктер?
Бу сорауның иясе Ленин исемендәге атаклы колхоз рәисе Тимер- шин. чагыштырмача мөстәкыйльрәк иптәш.
Информация дисезме? Ничек, иптәшләр?
Шулай дөресрәк булыр. Сәлим Сәлмәнович. Тыңлыйк.
Денис Иванович, ничек, бәлки башта үзегез аңлатырсыз?
Юктыр, башта үзегез туйганчы тиргәгез, мин тоташтан җавап бирермен Михайлов, бу сүзләрне әйткәндә, елмаерга азапланмакчы бит әле.
Залга чынлап та кызыклырак булып китә, чынлап та елмаю, хәтта ясалмарак булса да көлешү ымлыклары ишетелеп куя. гәрчә сүзсез бу күренеш тә урындыклар шыгырдавы белән тө!әлләнсә дә. Ярый, юк ише түгел. Киеренкелек менә аз булса да кимеде төсле бит. һәрхәлдә, чырайларда шом сыеклана төште. Ни дисәң дә. гаепле кеше, шаһитләргә һич үпкә сиздермичә, тел ачкычы бирергә тиеш иде бит. Әнә. Габишевның да сүзләре фаҗигале үк төсле түгел инде.
Гаепләнүченең сүзе, дип шаяруны дәвам итте секретарь, әйе. гаепләнүченең сүзен исәпкә алмый булмый. Башка иптәшләрдән башлап карыйк. Монда Денис Ивановичның урынбасары, иптәш Вәлиәхмәтов чакырылды. Марсель Вәлиевич. Аны тыңлыйк. Шулай бит?
Кирәк, кирәк, диештеләр күтәренке күңел белән.
Иптәш Вәлиәхмәтов, димәк, әзер, әзерләгәннәр. Алай дисәң, теге көнне ихлас кайгырып, нинди кешелекле киңәшләр биргән иде Бәлки тагын шул ук матур фикерләрен кабатлар? Ләкин әзерләүләре хак булса, аңа хәзер кыенгарак туры киләчәк.
Әйдә. Марсель Вәлиевич
Марсель Вәлиевичның кыяфәг тыйнаклыкның нәкъ үзе. Чем кара чәчле, кара күзле, озынчарак чиста йөзле. Ияге ныграк очлы булуы гына композицияне бераз боза икән. Мәгәр болай да шәп — үзенчәлекле төс биреп тора. Үзенең күпме бергә эшләгән урынбасарына шушылай җентекле каравы беренче мәргәбә шикелле. Вакыт җитмәгән. Хәзер мөмкинлек гуды Кара һәм тыңла, һәм тыңлады Денис Иванович. Урынбасар тавышында гаепләү хикмәте сизелми иде.
Мин. иптәшләр, диде ул. һәм чак кына уңайсызланудан, ике бармагы белән күз читләрен сыпырып куйды. Мин эшне ул хәтле драмага әйләндерү ягында түгел. Эш бит ул хәтле зурдан кубарлык түгел. Бәхетсез очрак дисәк, дөресрәктер. Потерпевший өчен дә. гаепле кешеләр өчен дә. Уеннан уймак чыгарган тиле малайлар. Усаллык белән түгел, диваналык белән. Тикшерүне мин үзем алып бардым. Мәсьәләгә ике төрле карарга мөмкинлек бар иде. Уен итеп һәм анлы рәвештә эшләнгән җинаять итеп. Без урталыкны сайладык, чөнки уен дигәндә дә. аның азагы җитди. Төп гаепләнүче Константин Сергеевич Малышев... Сез беләсездер...
„„1IIVr.f ер'пей АндРеевич Уль«. беләбез, дип. Габишен мөһер cvrapra ашыкты Да. авыр хәл. Дәвам ит. Марсель Вәлиевич
ШУЛ инде аның. Сәлим Сәлмәнович. шаяруның фаҗига белән төгәлләнүе Шул сәбәп белән Константин Малышев гаепле дип табылды, суд шуны раслады Ә Мәлих Михайлов дигәндә, ул бокска турыдан-туры катнашмаган, судья булып кына торган Иптәшен яклый алмаган, уенны туктатырга акылы җитмәгән. Ләкин гаеп җинаять матдәсенә гуры килми. Бу мәсьәләдә мин Денис Иванович белән киңәштем Ул да шушы карашны дөрес дип тапты
Чөнки..
Нәрсә «чөнки», Сәлим Сәлмәнович?
— Чөнки Мәлих Михайлов Денис Ивановичның туган улы
Денис Иванович үз улыннан баш тартырга җыенмын
Гәрчә үзе андый башка мисалларны белсә дә Дөрес Әйтер сүзегез тагып бармы. Марсель Вәлиевич9
Минем бетте
— Әг әр сораулар булмаса Бармы сораулар?
Бар, Сәлим Сәлмәнович. дип. баягы мөстәкыйльрәк дигән иптәш, колхоз рәисе кузгалып куйды.
Соң?
Үзебезнең район суды карарына кем шик белдергән дә. кем жалоба язып җибәргән Шуны беләсе ки ггән иде
Марсель Вәлиевич. сорау сезгә бугай
Анысы мина билгеле түгел Мина билгелесе шул гына: безнең суд карары югары суд га расланмаган. Кабат тикшерү өчен прокуратурага җибәрелгән Прокуратура, үз чирагында, объективлык өчен тип. Чистай районына күчерергә гиеш гапкан. Әнә шундый механизм
Ә ни өчен, нинди нигезләргә таянып, хөкем карары яңача ки теп чыккан9
Малышев баштагы күрсәтмәләрен үзгәрткән Михай гов команда биреп торды, җинаять корбанын үзе лә бер мәртәбә сугып екты, дип
Михайлов шуны таныганмы?
Танымаса да Тикшерү Малышев күрсәтмәсен дәлилле дип тапкан. Шундый хәл. Ләкин мәсьәлә ни өчен Денис Ивановичка кагы га. мин аңлап бетерә алмыйм Бәлки сез аңлатырсыз?
Давай. Марсель Вәлиевич. тыйнаклык күрсәтмәгез Сез моны беләсез, дип. җитәкче иптәш төзәтмә кертергә гиеш тапты Бик яхшы аңлыйсыз. Белгеч буларак, сез Чистайныкылардан ким тә түгелдер Алар ачыклаганны сез дә ачыклый, дәлилли алган булыр идегез Комачау иткән нәрсә Мәлих Михайловның кем улы булуында Шулай түгелме әллә? Әйдәгез, ахыргача гадел булырга тырышыйк
Шулай г үгел дип беркем дә әйтә алмалы, хәтта бу юлы Вәлиәхмәтов та авызына су капты гуры мәгънәсендә Өстәлгә минераль су куелган иде бит Шуны үзе ачын, стаканга үзе салып, тулы стаканны төбенәчә чөмереп куйды.
Сораулар тагын бармы9 Юкмы9 Ярый Алайса, сөйләүләргә күчәбез. Кем сү т әйтергә гели ’
Миңа бирегез әле, Сәлим Сәлмәнович. дип. тагын шул ук мө-стәкыйльрәк кеше торып басты. нишләптер уңайсызлана төшеп һәм уңайсызлануын җиңәр өчен генә булса кирәк, кизү сүз өстәде Әгәр мөмкин булса. Кирәкми димәсәгез.
Мөмкин, нишләп алай дисез9 Рәхим ит. алайса Кәрим Iалимо вич. Синнән башлыйк
Кәрим Галимович унайсы г тануын җиңәр өчен г.п ын җилкәсен кашын куйды Сүзтәрсн иптәш Габншев якламаячагын сизү аркасында бутан, кызара төшеп, гамак кырталады Ләкин үзе болан гаярь егет шикелле
Менә мин. уйлан горам-горам ла. тагын бер уй ran куям әле Бар иле бит вакытлар Басудан ике Йөз грамм антлык алып кайткан өчен
81
хатыннарны тотып милициягә алып китәләр иде. Ул чакларда райком милициягә һич гә бәйләнмидерме. Ә менә хәзер бик төпченеп катнаша башладык, өйрәтә башладык.
Син Кәрим Галимович. ул вакытларны сагынма инде. Хәзер заман бүтән демократия. Тәртип саклау органнары партия күзәтүенә күчерелде. Элекке хаталарны партия кабатламаска куша. Бу —безнең шәхси тыкшынуыбыз түгел, белеп, ипләп сөйләш. Бу—парi ия линиясе. Без -шуны тормышка ашыручылар. Аңлашылдымы. Кәрим Галимович? Әйдәгез, ахыргача гадел булыйк.
Дөрес әйтәсез. Сәлим Сәлмәнович. белеп сөйләшергә кирәк. Кемнең кем икәнен белергә. Без Денис Ивановичны белмибез мәллә? Әйдәгез. ахыргача аның кебек намуслы булырга тырышыйк
Үз колакларына үзе дә ышанмаган Габишевның йөзендә күкле- кызыллы тимгелләр барлыкка килде... Ышанырлыкмыни беренче секретарьның үзенә намус турында шик белдерәләр ләбаса, ә? Шулай түгелме? Аның белән шушылай шаярырга ярыймыни? Менә бит. кайберәүләр- не артыграк азындырган булып чыга ул. эшләре әйбәт барган өчен генә мактап. Ялгышны төзәтергә беркайчан да соң түгел, төзәтергә туры килер, килер.
Ләкин каны артыграк кайнап өлгергәнлектән, ул беразга өнсез калын торды. Аннары гына сүрелә төшеп, тиешле микъдарда елмаеп, утырышны дәвам итте.
Рәхмәт. Кәрим Галимович. сезнең мөнәсәбәт аңлашылды. Искә алырбыз Шушындый караш та бар. димәк. Тагын кемгә сүз?
Үзенә чират җиткәнне сизгән комсомол секретаре кул күтәрде Габи- тпев аны тиз күреп, сүзне җәһәт һәм шәрехләүсез генә бирде бу юлы. Билгеле, яшь иптәш өлкән остазы каршында сынатмаячак, һәм менә ул ишетергә теләгән сүзләр:
Кәрим Галимовичның мавыгып китә торган гадәте бар инде аның. Көрәшче кеше бит. сабан туйларында бил алышкан. Хәзер лә шуны куа кем хәрәмләшә, кем намуслы көрәшә, ул моңа нык игътибарлы. Ләкин монда хәрәмләшүчеләр, аяк чалучылар юк бит. Кәрим Галимович. Барыбыз да честный кешеләр. Беренчедән, шушы Икенчедән. Денис Ивановичны да нечестный дигән кеше юк лабаса. Хаталанган дип кенә әйтәбез. Яшерен-батырын түгел, хата дигәндә, анысы бар. һәм хата бик җитди, чөнки бу тенденция дигән сүз. Әгәр дә төртип саклау органнары кода-кодагыйлык белән шөгыльләнә башласа, бүтәннәр өчен нинди сабак булыр иде бу? Бигрәк тә яшьләр өчен? Син үзең. Кәрим Галимович. колхозла кайбер кагыйдәләрне бозган кетне, бәлки сезнең өчен андый нәрсә азмы-күпме гафу ителә торгандыр Ә тәрбия мәсьәләсендә башбаштаклыкка без юл куя алмыйбыз, әгәр дә киләчәк хакында кайгыртсак. Өченчедән. Сәлим Сәлмәнович бик дөрес күрсәтеп үтте, партия линиясе турында. Югарыдагы хәлләрне без беләбез. Илдә эчке эшләрнең кемнәр кулында булып чыгуын. Ул эшләр дошман кулында булып чыкты. Дошман тотылды һәм агылды. Ләкин аның агентурасы бетте дип без әйтә алабызмы? Ул аген т ура бит югарыдан иң түбәнгә хәтле урнаштырылган. Шулай булгач? Әйдәгез, дөреслекнең күзенә туп-туры карыйк. Без кем белән эш итәбез9 Әйдәгез, ахыргыча честный булыйк.
Сәлим Сәлмәновичның күзенә карап торган, һәр сүзен җөпләргә күнеккән бюро членнары, хәтта алар да ахылдап куйдылар. Сәлим Сәлмәнович булып, хәтта ул да уңайсызлана төшен, иреннәрен кыегы. Денис Иванович исә. үз каршында утырган яшь нотыкчыга, беренче мәртәбә күргәндәй, аптырап, үз күзләренә үзе ышанмыйча карап торды, һәм күрде!
Яшь иптәш чама белән Мәлихның яшьтәше Чыраенда таныш чалымнар юк түгел бугай...
Егетнең фамилиясе Ильмов. Валерий Семенович. Бу кеше белән элегрәк кызыксынырга кирәк булган лабаса. Соң булса да уң булсын.
Сез. Валерий Семенович. Яна Ильмово авылыннан түгелме? ггетнең күзләренә гаҗәпләнү билгеләре чыкты
Яца Ильмово? Юк. мин аннан түгел Ә менә әтием шунда туган булган.
Дүрт яшеннән башлап, детдомда яшәгән. Шулаймы?
Шулай Әнинең сөйләвенә караганда
Әниегез дөрес әйткән.
Дөрес? Сез моны каян беләсез?
Бик яхшы белә.м Чөнки сезнең әтиегезне мин. ачлыктан коткарып. балалар йортына үзем тапшырган кеше Мин аны мич авызыннан Iартып чыгардым. Суыктан куркып, шунда кереп посканнар иде. ятимнәр.
Сез. сез... пи сөйлисез? Үз акылыгыздамы сез?
Мин үз акылымда. Ә менә сезне алай димәс идем Әтиегез миңа рәхмәт әйтергә кирәгеп, бәлки, белми киткәндер
Ул сугышта һәлак булды, инде аның истәлегенә күләгә төшер- мәкче буласызмы?
Юк. һич тә. Ә менә сез... Аның өчен рәхмәтне матур итеп әйттегез. Ерак китәрсез, молодец!
Бюро утырышында уеннан уймак телгә шактый еш ксргәләсә дә. көтелмәгәндә килеп чыккан әлеге хикмәтне уеннан чыкчы дип кем әйтә алыр иде икән? Бусы ерак иде уен дигән нәрсәләп Бар IMK IIIII.HU ь»р. нәрсә әйтергә, хәлгә ничек бәя бирергә белмичә, шаккатып дигәндәй утырдылар. Утыра бирделәр. Әгәр Габишев үзе контрольне ычкындырса (ә бит булды, бер мәлгә ул да аптырап, кемгә карарга, кемнән ярдәм сорарга белмичә аптырап торды!), утырыш шушы жәнжәл сыман күренеш белән чикләнәсе иде. Озаграк интегеп, азапланыбрак булса да. ул үзен һәм аннары башкаларны гәртипкә кайтара алды. Шау-шуны кыңгырау чыңлат а-чыгита га i укта га алды.
Гафу итегез, артыккарак китте, дип әллә яшь иптәш өчен, әллә вакытсызрак сорау алган эчке эшләр бүлеге башлыгы өчен гафу үтенде дә. тагып утырышны дәвам итәргә тырышты: Монда бер нәрсә бик дөрес әйтелде, чынлап та кемнең кем булуын белеп сөйләшер!ә кирәк Яшь иптәш кайнаррак, аңларга кирәк Денис Иванович безнең ихтирамлы кешебез Шуны истә югын сөйләшик Хәзер кемгә сүз?
Сөйләргә ашыгучылар юк иде. Шуңа күрә. Сәлим Сәлмәнович үзе. хөлге бәя бирү йөзеннән, башына килгән фикерләрен башкаларга жит- керү төсендә кайбер фара! гар бе юн уртак ташырга мәҗбүр нле Фикер ләүләрнең мәгънәсе тулардан гыйбарәт гер. Әйе. вакыт шунлый. партия линиясе шундый Эчке эшләргә партия күзәтче геген формализмга әйләндерергә хакыбыз юк. Денис Ивановичның күпьеллык хезмәтләрен истә тотып, беренче юлга каты шелтә белән чикләнергә ярыйдыр Исәп карточкасына язын, әлбәттә. Бәлки шулай килешербез? Ничек’
Бюро әгъзаларының барысы да «шушы фикер белән кушылабыз» дип ризалык белдергәч, йомгак ясар алдыннан Габишев Михайловка мөрәҗәга г ь и I г е
Денис Иванович, ннчек. сезне тыңлыйсы иде бит Бәлки хәл тагын да аңлашыла төшәр иле’
Денис Иванович, әйтерсең, гып-тыныч. Бигенең кәгазь икте агар- тайлыгыннан гына бу тынычлыкның асылын чамаларга мөмкин булган дыр Ана төбәлгән карашларда да баягы гажизлек. аптырау I.I 1 эмәтләре югала, сүрелә гошкән иле. Алар өчен хәзер иң кыены ариа каллы Когы 1Д1.1 лар тисәк тә ярыйдыр әлс Әйе. күнсгъэр бушанган, хисләр юашланган Әнә кайберәүләр хогга елмаерга ашнлана 1е.юкгәшлек белдерәләр Рәхмәт ипюшләргә. Ләкин Деппе Иванович алар көткәнне әйгә алмас ш\ i Я пышлык бу шы. гафу итеге», ки гәчәктө ссзнсн тетәк тәрегезне туры тәнкыйтегезне иегә тотармын, гип анг эчә алмаячак Киресенчә Денис Иванович, гагын бер кабат кешеләрне жайсыз хәлгә
куйды, дисәк тә ялгышмабыз, бәлки. Ләкин шунысы хак. ул торып басты, һәм җаваплар урынына сораулардан башлады:
Эшләр болайга киткәч, нәрсә әйтергә? Акланыргамы? Бу эшкә катнашым шуның хәтле генә дияргәме? Юк. моның кирәге дә юк. мөмкинлеге дә юк. Тәртип саклау кешеләре үз гамәлләренә карата шул дәрәҗәдә сак булырга тиешләр ки. алар хакында хәттә гайбәт сөйләрлек тә җай калмасын Цезарь хатыны шикләнүләрдән азат булырга тиеш. Бу юлы шикләр чамадан артты. Димәк, сылтауга җай бирелгән. Минем гаеп. Гафу ителми торган гаеп. Аннан мин нәтиҗә ясарга тиеш. Беренче сүзем шушы Икенче нәтиҗә өчен дә җирлек бар. Монысы тагын да мөһимрәк. Әйе. тормыш нык үзгәрде. Идея өчен көрәш тукталды, бетте Шау-шу күп. идея сафлыгы турында чыгышлар чик-чамасыз. шуның хакына җыелышлар. пленумнар, съездлар. Ә көрәш үзе юк. Хәзер һәркем диярлек ял итәргә, яшәп калырга җай күрде. Эшнең максаты хәзер бүтән — хезмәтнең идея хакына икәнлеге, җан таләбе икәнлеге, шуның белән бәйләнгән энтузиазм онытылды, чиггә калды. Ялкынлы чыгышлар гына түгел, хезмәтнең үзе дә күз буяу белән аралаша, тормышта уңайлы позиция алу яки саклау өчен генә башкарыла хәзер. Сез монда искә алган намус категориясе дә әүвәлге эчтәлеген жуйды. ул хәзер икейөзлелекнең иң беренче билгесе. Икенче төрле әйткәндә, шул: партия үзе мещанлашты...
Б сүзләрне ишеткәч, иптәш Габишев. үз колагына ышана алмыйча, коточкыч ялага бик зәгыйфь отпор гына биреп:
Сез. сез. акылыгыздамы?! дип кенә әйтә алды.
Бүтәннәр өнсез калудан файдаланып, гаепләнүче үз гаепләүләрен дәвам итте:
- Дәүләтнең эчке серләре ачылгач, корсагы ярылгач, барыбыз да борыннарыбызны тоттык Корсактан чыккан җен барыбызны бер мәлгә зиһенсез калдырды. Менә шушындый егетләр үсеп килә.— Денис Иванович үз каршындагы егеткә карамыйча, кул белән изәп кенә күрсәтте.— Дөнья менә кемнәргә күчә. Алар килә безгә алмашка. Ишеттегез алар сүзен, чамалый аласыз. Шундый үзгәреш. Аңа күпләребез әле әзер түгел. Шундый кешеләрнең берсе мин үземдер, һәрхәлдә, бу яңа шартларда эшләргә мин әзер түгелмен.
Денис Ивановичның сөйләүдән туктарга җыенмавын сизгән Габишев реплика ташларга мәҗбүр:
Денис Иванович, сез би-ик читкә тайпылдыгыз. Көн тәртибенең үзегезгә каг ылган өлеше белән чикләнсәгез, әйбәтрәк булыр иде.
Гафу итегез, әйткәннәремнең барысы да үземә кагыла. Әйтәсе килгәнем шул гына — мин яңа шартларда эшләргә әзер түгел. Эштән азат итүегезне үтенәм.
Бу сүзләрне әйтергә ул берничә көн элек үк әзер булса да. нишләптер, барыбер каушады. Йөрәге дөпелдәвен тоеп, үзе дә урындыкка дөпелдәбрәк утырды. Гүяки, башкаларда шушы хәлдә иде Бюро халкы — телсез. Авызлар ачылды да калды. Бер ара Габишев булып Габишев күзләрен угалап утырырга мәҗбүр булды. Шулай да үзен кулга алырга өлгерде.
— Да-а. хәлләр,— дип. баштарак кирәкле сүз табалмыйча интекте. Тик икенче мизгелдә һушына килеп, нәтиҗә ясады. Да-а. Денис Иванович рәнҗеде.
Ләкин сезгә түгел.
Кемгә соң? Монда сезгә бит ул хәтле ямьсез сүзләр әйтелмәде, минемчә?
Эш сездә генә түгел, ил күләмендә...
Ах. менә ничек! Шулай шул. без төшенә яздык, сез партия линиясе белән килешмисез.
— Партияне идеясез калдыручылар белән. Арттырмагыз, киметмәгез дә.
Мондый ук куркыныч мәсьәлә хакында сүз куерту — Габишев өчен файдасыз, хәтта зарарлы иде. әлбәттә. Ул утырышны адәмчәрәк төгәл-
лэргә тиеш иде. Шуңа күрә, бәлки ашыгыбрактыр, тәкъдимнәрне астан көтмичә, үзе кертергә кирәк тапты.
Мин болай уйлыйм, иптәшләр. Денис Ивановичнын соңгы тузынуын нервы лар кузгалуы гына дип белом. Эштән китү мәсьәләсен икәүдән-икәү сөйләшеп хәл игәрбез. Денис Иванович тынычлана төшкәч. Шулаймы'’ Тагын юкмы бүтән фикерләр?
Юк. юк! диештеләр иптәшләр, хәерсез хәлдән тизрәк котылу өчен.
' Ярый. Денис Ивановичнын карт большевик икәнлеге һәркайсы- бызга мәгълүм. Кырык еллык хезмәт юлы узган ветеран. Хезмәтләре партия һәм хөкүмәт тарафыннан лаеклы рәвештә танылган. Совет дәүләтен төзүдә, ныгытуда, киләчәк буыннарны тәрбияләүдәге уңышлары орденнар, мактаулы исемнәр белән билгеләнгән Без боларның барысын таныйбыз Шулай бит?
Шулай, әлбәттә, шулай!
- Әмма турысын әйтик, дүрт аяклы ат та абына. Анын урынында булсам, бәлки, мин дә аныңча лиләр идем. Нишлисен, бала биг Табигатьтән бирелгән көчле тойгы. Табигать законы, күрәсең, иж- тимагый кануннардан өстенрәк булып чыккан. Без моны аңлыйбыз, гәрчә аклый да алмыйбыз Шулай бит9 Чөнки мондый хәлдә үзебез закон бозсак, башкалардан ничек таләп игәрбез дөреслекне'1 Кыенлык менә шушы нәрсәдә, иптәшләр. Хәл бездән кырыслык таләп итә. Монда дөрес сүзләр әйтелде Мин сезнең белән килешәм Шулай Денис Иванович, сезгә карата теләкләребез гел яхшылыкта. Ләкин сезнең баягы шәхсән фикерләрегезгә кискен каршылык белдерәбез Бөтенләй икенче яссылыктагы кечкенә фактлардан зур политик гомумиләштерү ясарга ярамый Ярамый Әйе Бик тә куркыныч нәрсә бу. Денис Иванович Моны истә тотыйк. Барыбызга да сабак булсын. Шулай бит?
Шулай, шулай!
Инде эш нәрсәдә калды?
Мөстәкыйль иптәшкә шаяртырга җай туды шулай
Эш выговорда калды! дип кычкырып ук көлде у г
Көлке түгел, дөресе шул Башка тәкъдимнәр булмады Тәкъдим бер генә: республика прокуратурасы фикерен искә a 11.111. җинаять япе тикшерүдә җибәрелгән принципсызлык өчен КПСС әгъзасы Денис Иванович Михайловка, исәп карточкасына теркәп, каты шелтә белдерергә Кемнәр риза? Төшерегез. Каршылар9 Каршылар юк Тынлыгын калучы лар? Юк Рәхмәт Кон тәртибенен соңгы пунктына күчәбез. Төрлеләр Кемдә нинди сүзләр, тәкъдимнәр?
Марсель Вәлиевич. ашыгыч эш барлыгын сәбәп игеп. Габишен рөхсәте белән чыгып китте Чыгышлый. Денис Ивановичка күз карашы белән теләктәшлек сиздерергә өлгерде, дияргә кирәк Иптәш Гаоишев аны утырышка әзерләгән, әлбәттә Ләкин кеше ямьсез үк кы танмады ике якка'да ярый белде молодец! Габишсв үзе исә күбрәкне белә Җөмләдән, Денис Ивановичнын кайчан пенсиягә китәчәген Эчке ип ыр бү ге генә яңа шартларга туры килгән яшь иптәш киләчәген, кем киявенең яки туганнан гуган энесе куелачагын белә Моның өчен югарыдан үзен.» гиячәк әҗер микъдарын чамалый Хезмәт юлында аның да биг әле оу эше соңгы баскыч түгел.
Утырыш тәмам Денис Иванович тавышсыз-гынсыз гына чыгып китмәкче иде. аны Габишсв туктатты. _
Денис Иванович, шулай килештек сезнең өсләп Җаегыз ое. юн сут ылырсы з әле. яме Иркен гәп сөйләшербез, киңәшерсез I ик се з йөрәк кә ул хәтле якын алмагыз Исән булыйк Эшләгез
Шулай дигәч, секретарь җәһәт кенә ишеккә юнәлде _
«Эшләгез1» Нинди тирән, мәгънәле сүз' Боек юлоашчы сүзе бит ул! Моңы ишеткәч, ипләмәс җиреңнән эшлисең инде
Шушы уй белән чыгып барганда, аның колагына кемнеңдер борын сузганы сизелде. Баягы яшь иптәш. Валерий Семенович Ильмов. Ма-эмайныкына тартым борынын сузып, шәхси үче. ачуы барсыман зәһәрләнеп. үзенең эт җыймас сүзен ысылдап узды бу:
Сезнең көннәрегез санаулы! —диде һәм тиз арада баскычка борылып. гүбән таба теркелдәде.
Ышансаң-ышанмасаң. тәки әйтте шул сүзләрне, һәм бөтен кыяфәте, тәки маэмайга охшаш икәнлеге бу юлы һич икеләнмәслек дәрәҗәдә күренеп, хәтергә уелып калды.
Әйе. вакыт үз эшен башкарган — бәләкәй көчек эт булып җитешкән. Менә ул инде тешләшә башлады. Хәзер нишләргә? Ачуланырга, рәнҗергәме ана? Юктыр, алай кирәк түгелдер, аңлау хәерлерәктер. Хикмәт этнең үзендә түгел, аны өстерүчеләрдә бит. Кем өстерә аны! Чамаларга мөмкин...
Егет—үз дәвере баласы, токымына хас булганча, борыны исне яхшы тоя. Тугрылык белән хезмәт итәчәк һәм үзе дә шактый зур уңышларга ирешәчәк — төрле күргәзмәләрдә медальләр алачак...
Ә бит аның исеме әле күптән түгел генә ишетелә башлады. Кай арала яшьләр арасында лидер булып өлгергән дә. кай арада зур бюро әгъзасы булуга ирешкән! Җавап —баягы, хуҗасы көчле кешеләрдән. Ул үзенә яхшы хуҗа тапкан. Үз тәрбиясенә муафыйк рәвештә, бөтен бер буын яшьләрне үз мәктәбе аша уздырачак!
Ә Денис Ивановичка нәрсә кала? «Эшләргә!»
Эш дигәндә, анысы ничек булыр, ләкин шунысы хак. ул эш бүлмәсенә яңадан кайтты һәм үзенең көндәлек бурычларын җиренә җиткереп башкарырга тырышты. Бер. ике атна. Ә аннары Көннәрдән бер көнне...
Ул көнне Денис Иванович бүлмәсендә төн буе ут сүнмәде. Көн яктыргач та януын дәвам итте. Ә иртә белән бүлмәгә җыештыручы апа керсә...
Юк. җыештыручы апа күзләренә ул-бу чалынмады әле. Урам як тәрәзә төпләрен сөрткәләп, сейфка, аннары өстәлнең гүр кырыйларын сөртергә килсә...
Әләй!—дип кычкырып та җибәрде апа һәм чыгып та йөгерде бүлмәдән.
Ишек артында утырган кизү милиционер:
Нәрсә бар. ник кеше куркытасың9 дип сорагач, баягыдан һич ким булмаган курку белән:
Денис Иванович идәндә ята!—дип ачы тавыш белән кычкырды.
Якын тирәдәге иптәшләр җыйнаулашып кергәч күрделәр: апаның сүзе дөрес иде. Бөкшәеп ята Денис Иванович. Янында гына пистолет. Ярасы билендә иде. Кеше гадәттә йөрәгенә, яки башына ата. Ә бу — биленә, бөеренә. Шуңа күрә, төрлечә фаразларга, юрарга җай калды: бәлки үзе түгел, башкалар аткандыр. Бәлки бөер өянәге кузгалып, авыртуга чыдый алмагандыр да. бөер ташы теткәләнсен дип аткандыр. Ә ул гаш заман каһәре дип атала торгандыр...
Кан эчендә яткан Денис Ивановичны тиз арада мең төрле сораулар белән больницага озаттылар. Анна исә шул ук көнне Марвага телеграмма җибәрде. Анда; «Срочно приезжай погиб Денис Иванович» дип язылган иде.
Бишенче бүлек
лабугага кайткач. Аннадан акылга сыешлы бер хәбәр дә ишетә алмаганлыктан. Марва икенче көнне иртүк торып, ми шция йортына ашыкты. Теге чактагыча, кабул итү бүлмәсенә керде. Кизү егет элекке таныш иде. Аннан сорашты. Анысы да ачык кына әйтә
А
Миша Михайловның әнисе.
Әйе. дип гаҗәпләнеп каралы Марва
v’’r’ монда бер хат- Кичә генә килде Денис Ивановичка лично. дь1р,бит?УЛЬ1ГЬПДаН’ КИРе кайтару өчен сезгә гснә тапшырсам.. Ярый-
Ни дә булса уйлап өлгергәнче үк. куллар xaixa үрелде Хатны алды һәм шунда ук чыгып та китте Марва
Улы атасына хаг язган' Улы! Әтисенә! Ниһаять! Ничәмә еллар буе бер шәһәрдә аерым яшәгән ата белән бала, димәк, бер гаилә кешеләре буларак^ үз кешеләрчә аңлаша ала икән! Димәк, аерым яшәсәләр дә. ypiaK уйлары булган Ни сәбәптәндер, моңарчы сөйләшә алмаганнар, киңәшләре берекмәгән. Әкерсн-әкерсн читләшә барганнар Ләкин менә исләренә төшкән малайның атасы барлыгы исенә төшкән. Ләкин соңга калган шул, артык соңга калган Хәзер инде менә сөйләшерләр иде. ешрак киңәшерләр иде. Хәзер менә әйтеләсе килгән сүзләр бар. ага гына юк...
Марва хатны юлда кайтышлый күкрәгенә кысып-кысып куя. мәгәр ачып карарга курка иде Өйләренә кайтты. Мәлихның дәрес әзерли Торган өстәленә утырды Шунда гына, куркуын җиңәргә үзен мәҗбүр иген, хатны ачарга булды. Җилем нык ябышкан, болан гына ачы гасы түгел икән. Коннер 1ны бозмас өчен кайчы белән кисәргә туры килде Калтырый-калтырый, конверттан чыгарды хатны Укын карады Аңлар га тырыш г ы. Ьер кабат, икс. өч кабат укыды, гәкнн бернәрсә дә аңлашылмады. Аңлашылыр да иде. бәлки, әмма анда язы гганнар ышанырлык түгел. ышанырга үзеңне ничек гә мәҗбүр игәрлек түге г иде Укын укып күзләре гәмам томаланыр дәрәжәгә җиткән бер мәл гә Анна керде Керде до. ни өчендер:
Сәгать унбер, дин. киемнәрен алмаштырырга кереште
Сәгать унбер? Ә! Җеназа башлана! Ашыга төшеп. Аннага иярергә туры килде.
Бакчада, урам витриналарында газеталар чуар ганын кала Алары күз төшсә, газета битләреннән таныш сурәт каран озата. Егерме ел ярым яшәгәч, инде онытылган, бөтенләй ераклашкан кебек тоска га алай түгел икән Денис Иванович сурәтләре Марваның күзләренә гекәлеп нәрсәдер әйтмәкче шикелле Бөтенләйгә, мәңгелеккә хушлашыр чак җиткәч кенә аңлашылды якынлык. Алар асылда аерылмаганнар буган габа- са. Әле дә якыннар икән алар Нәрсә булды, ник икесе икс җирдә яшәделәр’ Бергә яшәгәндә дә берләшеп бетә алмадылар Ник соң?
Сәбәпләре булгандыр һәм алар җитди бу.н андыр сыман тое га хәзер Ләкин гәгаен генә атап булмый аларны Ник соң’ Тик бүген сәбәп горне тәгаен әй гергә уңайсыз бугай. У г хак га уйлау әхлакка хи гафлык кигерү булыр сыман Әйе
Мәрхүмнең гәүдәсе аның хәзерге фатирына куе пан иде Бүтән чакта монда аяк басарга көче җитмәгән Марва бүген, һичнинди шарг гы нар сәләртә ит ыибар итмичә, эчкә узды һәм күрде: киң генә за па у г яга Шундый тыныч, шундый таныш һәм кадерле
Денис Иванович гомер буе тынгысыз булды Марва өчен у г бәген гомерен нар аг га. бричкада, атларын бар кочен,, куган, чаптырган хә г гә күренә иде Ариан дошманнар ага. аны яклан Марва аягүрә басын берданка чакмасын гарта Агыш дәвам игә. a rap чаба га чаба I г гар арт га ка ы Тирән чокырдан кү юре нән ю гоасар гар нәрсә гер кычкыра кычкыра area гар ла. е i гар бус макса г тарына ирешә а гмыи игр нде Мено хәзер Хәзер ирештеләр, менә хәзер Денис гомерен өмеләр һәм у т
НИ сораР'а белмичә аптырап торганда, исенә нидер төшкәндәй, яшь милиционер үзе сорау бирде:
Я-3 Денис Ивановичның элекке хатыны бит. әйеме?
Әйе.
һәм менә шып тукталды ярсыган атлар. Арбадан төште батыр^егст, батыр ир. Менә ул ята шундый тыныч, шундый ягымлы. Төсенә бераз сарылык иңгән, әлбәттә. Ләкин бер дә ямьсезләнмәгән. Түгәрәк бит, таман зурлыктагы тыйнак борын, җыйнак кына мыек. Газеталарда еш чыга килгән сурәткә—ил җн iәкчеләренең берсенә тартым. Гел басылып чыга килгән ул сурәтнең инде газеталарда күптән күренгәне юк. Бүгенге газеталарда ’ Денис Ивановичның үз сурәте, беренче һәм, мөгаен ки, соңгы тапкырдыр.
Табут янында каравыл тору кай арада тукталып, кай арада матәм минутлары башланганын Марва сизми дә калды Сөйләүләр башланды. Габишев фамилияле беренче секретарь, тагын фамилиясе истә калмаган берничә кеше чыгыш ясады. Әлбәттә, Денис Иванович мактаулы тормыш юлы узган Йөрәкләрдә ул мәңге шулай сакланачак. Әйтерсең, кемдер менге яшәргә җыена.
Залда яңгырап юрган төрле сүзләр, төрле чыгышлар, көр авазлар Марва өчен тоташ бер гүелдәүгә әверелде. Тоташ гүелдәүгә әверелгән авазлар тора-бара бер кеше сүзләре булып. Денис Ивановичның бердәнбер улы. соңгы юлга озатырга әллә килә алмаган, әллә килергә теләмәгән улы. ясалырга тиешле булган, әмма ясалмаган чыгыш булып ишетелә башлады. Барча мәгънәләр һәм мәгънәсезлекләрне томалап, алмаштырып, улның атага әйткән рәхимсез гаепләве булып дөньяга яңгырадылар. Әйтерсең, күктән иңә иде ул сүзләр:
«Хөрмәтле Денис Иванович!
Мин сезгә шушы рәвешле мөрәҗәгать итәргә тиеш түгелдер. «Кадерле әтием!» — дип язарт a 1 иешле мендер, бәлки. Ләкин юк. тиеш түгелмен. Чөнки бит сез ата булу хокукына беркайчан да хаклы булмадьпыз. Мине башта айлар, аннары еллар буе күрмичә яши алдыгыз. Анна Ивановнага һәм миңа акча бирә торуыгыз белән ата булу вазифасы үтәлеп бара, дип уйлат ансыздыр. Ләкин бит тудыргансыз икән, сез баланы карарга да тиеш. Карарта теләмәсәгез, суд аша алимент гүләр идегез. Шулай күпмедер акча бирә килгәнегез өчен генә сезне әти дип атау бәхәсле булыр иде, әлбәттә.
Икенчедән, менә улыгыз дип саналган кеше җинаятьче хәлендә калды. Сез аңа ярдәм кулы су тдыгызмы сон? Дөрес, башта ниндидер булыш- лыр күрсәттегез шикелле. Беренче судта минем аклануым сезнең аркада булды сыман. Кешеләр шулайрак сиздерделәр. Ә икенче тапкыр? Икенче тапкыр да сез ярдәм итә ала идегез, мине коткара ала идегез бит? Этәр теләсәгез. тырышсагыз, көчегез җитәчәк иде. Чөнки бит мине коткару бик җиңел, чөнки бит чынлыкта да шулай — минем кул тимәде потерпевшийга. Харап, бер мәртәбә диванга төртеп екканмын икән... Диваш а төртеп екканнан кеше үләмени? Абсурд! Бөтен нигезләре шушы гына лабаса мине төрмәгә ты1 учыларның. Факт дигәннәре чын булса да, ул исәпкә алынырга ук тиеш түгел иле. Чөнки мин төртеп екканнан Гайсага чебен тешләгән хәтле дә зыян килмәде. Ул Малышев днваналыт ыннан һәлак булды. Судта мең мәртәбә кабатлаганча, мин дусны яклый алмаганмын. Бәлки ипнең шушы хәтле күпертеләчәген, үлемгә үк тоташасын белгән булсам, үлем әчесенең үземә үк әйләнеп кайтачагын чамалаган булсам, икенче төрле эш иткән булыр идем. Әмма бокстан ү.н ән кешене гомеремдә дә ишеткәнем бу.тматайлыктан, бу юлы да иртәгесен кайбер күгелҗем тимгелләр белән кеше елмаеп йөрер диебрәк уйлат ан идем шул.
Әйе, ялгышлык зур, ләкин ул җинаять түгел иде бит. Мин яклауга мохтаҗ идем. Ләкин сез үз гомерегездә бер генә тапкыр туры килгән шунты изге бурычыгызны үти алмадыгыз. Намус, вөҗдан кушмый, янәсе.
Мин сезне яхшы аңлыйм дип белом. Сез—Корчагиннар токымыннан. «Вөҗданда бер тап та будырта тиеш түтел, бер ran та!»— иш. ант эчкән кешеләрдән. И дея әчеп кеше үз ат асын, туган анасын сат арт а һәм атарга хаклы. Тарас Бульба кебек, ата үз улына җәза бирсә, шул да була олүг
батырлык. Ьашка туганнар хакында, якыннар, дуслар хакында әйт.ке дә түгел. мгрәк |.» 4MI-NI кешеләр турыны Сезме н идеягә каршы ик.ж. аны диварга терә. Шулай тиеш саналыгыз, дөрес IHII яшәдегез. Шул идеягә тугры калу өчен үз улыгызны якларга тиеш танмадыгыз, аның каравы, вөҗданыгыз чиста калды. Инн ш бөек сафлык! Ләкин нин IH үкенеч, фаҗша. Үзегезне кая куярта урын тапмыйсыздыр о те. башгарак мнне якларт а маташкан илегез ләбаса... Моның өчен үзегезне кичерә алырсызмы икән?~ Вөҗданда шушы авыр йөкне күтәргән хәлдә ничек яшәмәк кирәк! Әйе. сезнең кебек уйлаучылар, хәзер инде бармак белән генә санарлык булса да, калды бнг әле. Сез ШУЛ кавемнән — соңгы мт икан.
Сезнең ялгышыгыз — тарихи ялгыш. Теориягез у гония булып чыкты.
Сез. бөтен кешелекне вөҗданлы һәм намуслы итәргә мөмкин, дип уйладыгыз. Бөтен кешелекне көчләп оҗмахка кер!мәкче идегез. Ә җирдә оҗмах була алмын икән. Кешелек тоташ кыя түгел. җанлы һәм чуар конгломерат. .Адәм җиргә килүеннән башлан юнаһлы. Кемдер барыбер акыллырак, өстенрәк булыр!a 11.1p1.11na. камиллеккә омтыла. Кемнеңдер нәфесе зуррак, кемгәдер күбрәк кирәк.
Пичәмә еллар буе халыкны талап, бушка эшләтеп, изеп, матди һәм рухи байлыклар тупладыгыз — якты киләчәк хакына. Байлык шактый мул җыйнал ты — ил бәлеше кызарын пеште. Шул байлыкларны күбәйтә барган хәлдә, көннәр һәм еллар режимын кырыс сакла! ан хәлдә, бәлешне гадел генә, бик зурдан кубып булмаса ia. тигез генә бүлешә торыр!а вакыт җиткән иде. Ә ничек килеп чыкты? Кем алланрак о.переэ. шул йотар) а кереште. Кем отты, шул йотты. Мен төрле хәйлә һәм оятсызлык белән түргә үрмәләгән әрсезләр ул бәлешнең өсгенә үк менеп атландылар. Бәлешне умыра, кимерә башла |ылар. Кеше табшать- нен таҗы түгел, хайван булып чыкты. Әмма хайваннан комсызрак, аламарак.
Тирә-ягы! ыз!а күз салыгыз, күпме, бармы хәзер сезнең кебек чиста адәмнәр? Андыйлардан хәзер Кытай коммунис! :ары шп көләләр. Алар хәзер политик һәм материаль капшал туплыйлар, урлыйлар. Караклыкның төрләре күп: чит илләрдән алынган лауреатлыклар, сатып алынган товарлар белән махинацияләр, валюта үзләштерү. ришвә|ләр, исемле һәм исемсез бүләкләр бүлешү, инары nocnai ы.тарга шча nopiлары тоту— чиге-чамасы юк боларнын. Озакламый, җыш ан байлыкларны закон iaiii- тыру өчен политик көрәш башлаячаклар— властька үрмәләячәкләр. Капитализм законнары урнаштырачаклар. Ил күләмендә җанлы позицияләр яулап калу өчен рәхимсез көрәш бара. Ә сез яларга юл сабасыз, чөнки көчегез җитми, сизми кал тыгыз, алар өстенлек ал ты. Бөркетләр заманы узды, хәзер чебеннәр үрчи. Ил —чебеннәр кулын та. Сез— аларнын сомы дошманнары. Сез — ноль!
Булачак хөкемдарлар сезне юлларыннан алып ташлар өчен башта мине төрмәю тыктылар. Мине сәбәп итеп, үзегезгә тотыначаклар. Хәзер аларнын сезгә тешләре үтәчәк. Сез. якламыйча, үзегезне харап япегез. Бик сына.п ан ысул, ышанычлы механизм. Искергән фикерләрегез комачау итмәсә. сез моны анларга тиеш итегез.
Менә хәзер яшәп карагыз ин те иске әхлак кагый юләре белән. Озакка барырмы II.HII.I4 тормышыгыз? Сез шу на гаек.
Барлык шушы күренешләрдән чыгып. нәтиҗә ясар) а рөхсәт nieier: сез беркайчан та aia була алмады! ыз, com ы вакыт ia ана хокукы! ызны ук югалттыгыз. Шулай итеп, без - чит кешеләр. Мин сезне» балагыз lyic.i. сез минем атам түгел. ' зегезгә таныш төстә әйткәндә, мин сездән, атамнан баш тартам. _
Юлларыбыз бүтән һичкайчан та очрашмас IHII белом.
X у IIII.II ы з.
Им гам — Михаил Михайлов.
13 август. 1961 ел».
Үз уйларына чумган Марва соңгы сөйләүчеләрнең барлык сүзләрен бер генә и геп ишетә башлады: «Сез — минем атам түгел, мин сездән баш тартам, баш тартам, баш тартам...»
Табут күтәрелеп, кешеләр урамга чыга икән инде. Марва. «көтү тойгысы» кебегрәк күмәк хәрәкәт агымына ияреп, үзенең дә урамга чыгып җиткәнен сизми калган. Табутны хәтта узып кителгән икән. Урам уртасында, халык арасында, табут чыгып килгән капкага карап, ул да тынып калган. Табут капкадан уза һәм... шунда кинәт коточкыч шартлау— көтмәгәндә күк күкрәгәннән дә катырак яңгыраган тавыштан сискәнде Марва Бу сискәндергән шартлау белән мәсьәләнең хәл ителүен аңлады Марва: агага карата бала чыгарган хөкем карары — приговор! Литавраларның бер-берсенә кинәт шакылдап бәрелүе сыман булып, шул карар ишетелде, һичшиксез шул. Хөкем карарының игълан ителүе кебек, аның җиренә җиткерелүе дә бер шартлауга сыеп, урамны калтыратты
Үзенә күрә бәлки шунысы гына хәерле очрактыр—кеше үзе бу тавышларны ишетми инде һәм аңа улының беренче һәм соңгы хатын укырга туры килмәде, дип уйлады Марва һәм шушы минутта үз йөрәгенең дә күпмедер бер өлеше үлгәнен, мәңге яңармас, терелмәс өчен югалганын тойды.
Зиратта туганнарына, якыннарына хушлашыр өчен вакыт бирелгәч, мәрхүмнең яшь хатыны, хатынның туганнары булса кирәк, тагын ике-өч кеше табутка иелде. Алар артыннан балчык өеменә тауга үрмәләгәндәй һәм шәүләдәй шуышып. Марва килде. Егылмас өчен табут тактасына тотынып, иренен маңгаеннан үпте. Бәлки, кемнәрдер аны танырга теләп, гаҗәпләнебрәк карагандыр. Ләкин кем карашы үзенә төбәлгәнен сизәргә тырышудан ул ерак иде. Аның өчен хәзер кем нәрсә күрсә, нәрсә уйласа да барыбер иде.
Кабер өстендә кечкенә тау күтәрелгәч, һәм Анна килеп култыклагач кына, үзенең дөньяда икәнлеген, әле исән булуын абайлады Марва.
* * *
нисе Гөлсара белән. Денис Иванович белән. Анна белән, сөекле баласы белән гаҗәеп матур тормыш башланган иркен һәм нык таш йорг ничек бәхетсез булып чыкты. Нинди ишле гаиләдән бары гик бер кеше калды сураеп — Марва. Бер ялгызы!
Кайсы вакыттан, нәрсәдән башланды икән өйнең бәхетсезлеге? Гаиләсен язмыш иркенә гапшырып ата кешенең өйдән чыгып китүеннән алыпмы? Әллә көннәрдән бер көнне әнисенә Марваның үлгән баласын китереп тоттырган чактанмы? Шуның аркасында йортны ходай каргаганмы? Кайчаннан башлап?!
Таркалу, мөгаен. Марваның әтисеннән үк башлангандыр. Башсыз гаиләнең ничек көн күрүе һәркемгә билгеле биз. Марваның дәү әтисе салып биргән, күпләр өчен бәхет сарае булырлык өйдән чыгып, каядыр китеп олаккан бит ата кеше. Дөньяга, илгә бәхет даулаган булып, чынлыкта халыкны талап йөргән! Шулай булгач, ничек изеп бәрәкәт калсын ди аның йортында!
Икс баласы ачлык елларына хәгле үк тифтән үлгән. Бердәнбер ир бала Ваган сугышыннан кайтмады. Шул ук сугыш вакытында йортны гына түгел, дөньяның үзен әнисе ташлап китзе. Өйдә Анна белән Мәлих (ул чакIагы Мзлс) кына яшәп калды. Хәзер исә. Анна яландай зур өйдә, ә Марва мәет чыккандай бушап калган дөньяда япа-ялгыз көн күрәләр.
Йортны сатыйк та. күч минем янга. Казанга, ди Марва Аннаның хәленә керергә тырышып.
Аннаның үз дәлилләре:
Миша котылып кайтканчы, йорт ташлау килешмәс Аның да өе биг әле бу. Исән генә кайтсын, үзе карар шунда, - ди ул.
Ә
Анна хаклы Бәлигь бала өчен аның әнисе хәл итә алмый. Шуны уйлан. Марва, Аннаны үгетләүдән тыйлыга. Анна исә. киресенчә. Мар- ВаНЫм ГеГе еллаРда Ук Казанга күчүен ялгыш булды дип көрсенә
Марва. үз чиратында, билгеле инде, ялгышлар дими, язмышлар дип уфтанып куя. Дөнья үзе купи ы бит, бүтәнчә мөмкин түгел иде
Тугыз класс белем белән соңга таба мәктәптә эшләү авырайгач, укуны дәвам итәргә, яки бүтән эшкә күчәргә кирәк иле Нәкъ шул елларда. Денис Иванович Лаешка ГПУ бүлеге башлыгы урынбасары итеп күчерелгәч. Марва анда кече яшьгәгс җинаятьчеләр мәктәбендә эшләргә тиеш булды.
Балалар укырга, эшкә өйрәнергә геләмәү генә түгел, ә бәлки мәктәпкә килмәскә үк тырышалар Килсә, сораусыз китеп баралар. Тәртипкә чакырган буласын, гиргисен, янаган, куркыткан буласын Куркытырсың син аларны. бар. Куркудан күптән узган алар. Үзең курык.
Марвадан шелтә алган малайлар бер көнне мәктәп капкасы төбендә ниндидер шикле кыяфәттә басып торалар иде. Укыiучы апаларын көтәләр. мөгаен Сизә Марва. укытучы апаларына сабак бирмәкче болар Курыкканны сиздерер! ә ярамый, курыкмыйча да булмый. Ләкин өйгә кайтырга кирәк һәм аналары, шикләнгән, сизгән килеш, атлавын белә Малайларның барын-югын исәпкә алмыйча, батырларча атлый. Якынлаша һәм. һәм бервакыт шарт! Мылтык тавышы Ясалма мылтыктан ата болар. Ни булса шул. малайларның өсләренә ташланды Марва Апаларының дәһшәтле рәвештә үзләренә ia6a йөгергәнен күргәч, болар үзләре торып чапмасмы. Менә кит ге куыш, менә киг ге чабыш Ма гайлар йөгерә, апалары ажгырып килә Малайларның күбесе койма аркылы икенче якка коела. Кайберләре өлгерә алмый, шул исәптән, мылтыклы малай Коймага үрмәләмәкче. Ашыкмый торсын Марва апасы аның чалбар гәбеннән үк мэкгереп. өстерәп гә төшерде, шар-шор акырга- акырга. мылтыгы-нисе белән, завучка илтеп тә тапшырды
Мондый куркыныч уеннарны күн уйнар! а туры килде Шу гаи га Марва. уку елы төгәлләнүгә, балаларны башка класска күчәрлек иген әзерли аллы. Бары 1ик ике малай гына имтиханнан качын, пароход белән
зурлыгына кара!а бәләкәйрок пың гәүдә һәм би i г өзелеше у «снеке дә шундыирак. үзе гә осренчк класслы чггбггр гугсл. Лакин «Әгәр ггр tone маимшыгг га вм». булмас... аны чибор.о ыг Г,.Р1 а кнрак.» ш гар »ггг Ир кеше , « ман мыл nopowcr.-ri.ia бх гка га п га. ............................мге ..... , . Денис а..................................................................... е т
шунысы хик һарха-гда. Марва очен бахасси Денисның с«шы е flap-
каядыр киткән иде.
Эшне, әлбәттә, дәвам итәргә мөмкин иле Ләкин ары табан белем җитмәячәген сизүдән. Марна укырга китүне артыграк күрде Мондый карарга килүдә Денис Иванович белән мөнәсәбәтләр дә роль уйнады, билгеле.
Баш га ук мәхәббәт шаукымыннан акыл җуярлык хәлдә ой гәненг мәгәгшәр иде бит Берс-берсенә ышаныч хәл иткән иле Ләкин ир бс мн хатын очен ул гына эдигми икән шул. Марва ү «е генә сизен яшәгән хикмәт менә нәрсәдә ир хатыны буларак. Марва Денисны кызыктырмый башлады шикелле Кызыксынмауны арганлыкка сылтап күпме яшәргә була? Аны исәпкә алырга мөмкин, әлбәиә Анысы бар Әмма га. әмма да. атна lap. хәтта айлар буе иргә хатын кирәкми икән, бигрәк i ■ гомер кояшының әле күк түбәсенә күтәрелеп тә җитмәгән мә ген г<> моны инде арг айлыкка гына кайтарып калдыру җайсызрак бу га оара Кттмссг- кеч сәбәпләрнең иң беренчесен ү «ендә күрә Марва Аның хо гкы кырьк әйтергә кирәк. ир гәрчә нык Ир җәнлек исә көчсезрәкне. иркәрәкне ү« ярдәменә мохтаҗракны гели, диләр Шу лаймы ’ Нәфисне, игфаны чиоәр не соя күз тәре шхггдыи гарга гөшә шләр <> Марва’ Марва калынрак гәүдәле булып чыкчы шу г Бик үк ак га бу гмаган онге түгәрәк юн ь Борын, бигрәк I.. күзләр ерактан ук чакырып торырлык гүгс . ом- г ------- - сыман. Мыекны искә алмаганда. Денис
да күзләре читкә карый, чибәрләргә төшә башлады. Бәлки Марва туй-дыргандыр, бәлки бераз аерылып торыргадыр. Сагына төшкәч, бәлки хәл үзгәрер. Шулай түгелме?
Бу сәбәп кенә җитмәсә. тагын да җитдирәге бар халыкка югары белемле укытучылар кирәк Лаеш район советы рәисе Исхаков дигән кеше аңа Казан педагогия институтына китәргә киңәш ипъЛаеш колхозы стипендия бирәчәк. Шулай булгач, тагын ни уйларга? Әйе. тотты да китте Марва Казанга. Керү имтиханнарын тапшырып кайткач, яңалыкны иренә курка-курка гына хәбәр итсә, я хода, ир һич каршылыксыз риза лабаса! Бөтен нәрсәне кадрлар хәл итә ил укырга, укырга, укырга куша. Киләчәктә матур тормыш кору безнең уйларыбызда! Яңа тормыш төзү хакына, яшь буынның якты киләчәге хакына, бөек идеяләрнең чынга ашуы хакына намуслы ир, халыкның үз улы Денис Михайлов шәхси мәнфәгатьләреннән баш тартып торырга, вакытлыча хатынсыз яшәргә риза һәм. шул рәвешле, мәсьәлә җиңел хәл ителә. Кирәк көне килгәч. Марва институт ишеген, булачак бәхетләр ишеген бернинди икеләнүсез ачып керде.
Аны Кекин йорты дигән өйне биләгән тулай торакның унҗиде кешелек бүлмәсендә староста итеп сайладылар.
Көн саен иртән иртүк торып. Болак дигән елга буена чабасы. Ял көннәрендә төрле өмәләр. Бакалда дигән җиргә, синтетик каучук заводы төзелешенә яисә пристаньгә. институтның ярдәмче хуҗалыгына - Казансу буена. Иртән иртүк унҗиде кешелек бүлмәне Марва тавышы уята: «Подъем!» һәм кызлар шыбыр-шыбыр караватлардан идәнгә коела. юынырга ашыга, аннан-моннан капкалагач. урамга чыга. Урамда Марванын икенче командасы яңгырый:
По четыре становись! Тиз. тизрәк! Вперед шагом марш! Җыр башла!
Җырлый-җырлый атласалар да студентларны алда күңел ачу уеннары KOI ми. хәлдән тайганчы эш. физик хезмәт көтә. Кызларның зарланы- pia. шыңшырга хокукы юк. Марвага бигрәк тә бирелмәгән ул хокук. Ул - көрәшче, авызы тулы кан булса да. төкерергә ярамый аңа. Ул— староета. ул — җитәкче. Бүрәнәнең иң авыр башы — аның үзенә.
Бер көнне синтетик каучук заводы төзелешендә кирпеч ташыдылар. Җигүле ат дилбегәсен Марва үз кулына алды. Кызлар арбага кирпеч гөйи. Арба килгән цех янына китә тора. Ләкин кеше түгел, ат түгел, хәтта арба үзе дә арый, күрәсең. Бер мәлне, арба ярты юлда таралды төште. Кызларны тагын рәткә тезеп, кирпечне кулдан-кулга биреп, ягъни конвейер дигән ысул белән цехка китереп җиткерделәр. Ялан куллар белән. Бияләй дигән нәрсәнең исеме дә юк иде ул чакта. Өйгә кайтыр вакыт җиткәч, исләренә килсәләр, һәммәсенең тиреләре суелып чыккан—кып- кызыл кан! Юарга солярка бирделәр. Юынгач исә мәйдан бетереп сикер- гәләргә кереште кызлар. Менә башланды бию, сикерү, ыргу- менә сиңа кордебалет! Мондый да чын. табигый бию. мондый да ачыргаланып кычкыру, чыелдауның бер генә сәхнәдә дә булганы һәм булачагы юктыр. Ходай күрсәтмәсен! Нинди, нинди агония!
Марва шушы агонияне туктатырлык тавыш белән кычкырырга тиеш. һәм ул кычкырды да:
Становись! Тиз. тиз. тизрәк! Алга, шагом марш! Җыр башла!
Атлап китәләр кызлар, җырлагандай итәләр, тик тавышлары җырдан бигрәк елауга тарта шул. Ә кичен икенче гөрле бәйрәм оештырылырга тиеш. Күңел ачсын яшьләр, ял итсеннәр. Аларны бит тагын удар эшләр көтә.
Яз җитүгә Казансу буендагы ярдәмче хуҗалыкта яшелчә һәм бәрәңге җирләренә су сибәләр. Суны көянтә-чиләкләр белән елгадан i ашыйсың һәркемгә кимендә егермешәр көянтә. Норма. Үтәми калу мөмкин түгел Җилкәләр, кулбашлар суелса да. бөгелмә, сыгылма, сынатма, чөнки син - көрәшче.
~ Пристаньга гөшәргә туры килсә, тагын да яманрак. Тулай торакка кайткач, исәпләсәң, байтак кеше саны җитми. Арып калган, ягып калган, больница) а озатылганнар. Әмма зарланма, сукранма, болар барысы ла бөек җиңүләр хакына.
Шундый көннәрнең берсендә Марва аякларын көчкә өстерәп кайтып килә иле Ишеккә таба алпан-тилпән атлаганда, кемдер аның җиңеннән тартты. Караса. Денис. Сөенеч, зур сөенеч бит инде. Ләкин шатланырга хәл юк Хәтта елмая алмый интекте Марва Денис аңлый, хатынының җилкәсеннән каккалый, тынычландыра
Ярый. ярый, түзик. Аның каравы, укып чыккач жиңәләер. Син бит молодец, дип җитәкли ир сөекле хатынын. Анда күрерсең, бүлмәдә. караватын янында капчык булыр күчтәнәчләр.
Сөекле кеше сүзләрен аңлап ук бстсрмәсә дә рәхмәт әйтергә кирәген чамалап, хатын иргә рәхмәт әйтә, һәм шуның белән бәхетле очрашу азагына якынлаша.
Мин тагын килермен, озакламам, яме
- Йә. Денис, көтәрмен.
Чама белән бер айдан соң аларны тагын шушындыйрак кавышу көтә. Кыш үтә. яз һәм җәй!
Ләкин тукта, ашыкма җәйгә, нәрсәнедер онытмакчы. яшереп кал- дырмакчы бугай бит. Үзеңнән дә яшерәсе килгән, чынлыгына үзен дә ышанып беюсе килмәгән кайбер очрашулар тагын булды гүгелме сон? Булды шул. гөнаһ шомлыгы, булды
Аякларга гер асылган дәрәҗәдә кайтып килгән көннәрнең берсендә ишек гәбендә иптәш Исхаков Марваны укырга җибәргән һәм колхоздан стипендия билгеләткән кеше, райсовет рәисе басып гора иде Марва аның янына барып исәнләшкән мәлдә, кызлар, шактый мәгънәле хихылдашып, кытык итеп карап уздылар. Әле берничә минут элек кенә кыл кыймылдатырлык хәлләре булмыйча, ымлыклар белән генә диярлек сөйләшкән көннәре иде. Чак кына кырын эш сыман тоелган нәрсә күрүгә, арганлыклары онытылды. Марва янына сөяркәсе килгән, дип уйладылар, мөгаен Әмма кызлар ялгыша иде. Исхаков, һичшиксез, эш хакында сорашачак, стипендиянең әрәм китмәвенә ышаныр өчен килгән булырга тиеш ул. Әнә. исәнлек-саулык сорашкач га мәсьәләне шулай куйды да бит Ягъни, ашыкмыйча гына сөйләшәсе мәсьәлә бар икән кайчан һәм кайда мөмкин булыр?
Әйдәгез, алайса, бүлмәгә, дин. җиңел хәл ит мәкче Марва Кызлар анда.
Унҗиде данә генә
Бу сүзне ишеткәч. Исхаков:
Җыелышка куя торган мәсьәлә түгел иде шул,- дин көлде.
Иртәгә очрашырга, дигән фикергә килделәр. Иртәнге сәгать сигездә, нәкъ шушы урында. Нәкъ шул вакытта кызлар белән бергә чыкты да Марва «Атлый горыгыз, куып җитәрмен», дигән булып, үзе тиешле урында басып калды Иптәш Исхаков га көттермичә генә килеп җитте Чырае кичәге кебек үк җитди гүгел. күзләрендә кызлар сизенгән шикле очкыннар ялтырап куядыр кебек иде Шулай да Марва кунагын өйгә чакырмыйча булдыра алмады
Бүлмәгә кергәч, кунак баягыдан да якгыра төшеп
Нинди чисталык, матурлык! дип елмайды. Нәкъ инде мәхәббәтнең үзе төсле.
Шулай буягач, чишенергә рөхсәт сорап, башта ни өчендер Марваның төймәләрен ычкындырышты һәм ике пальтоны ла чөйгә үзе г где Ишек төбендә 6aci.ni калдылар Марва нәрсә уйларга, ни әйтергә белми. Исхаков бе ю. ләкин әйтми, тыйлыгып тора. Ләкин сөйләшүнең кирәге юк буган, iapii.iiii.iii. оялый гору үзе нәрсәдер аклагса кирәк һәм шулай булды да у г Ишек төбендәге кысанлык i а Исхаков Марваны башта бераз кочаклагандай иген горды ла. тагын берничә секундка сузылган гажиз-
лектән соң, көтмәгәндә, күтәреп үк алды. Көләргә дә. еларга да белмәссең. Кычкырсаң, коридордамы, күрше бүлмәдәме кеше булып, ишетүләре бар Марва. әйтерсең, тулысыңча Исхаков ирегендә. Исхаковка нәкъ шушы кирәк тә. Ул Марваны күтәргән килеш бүлмәнең нәкъ уртасына килде дә. аны караватларның берсенә яткырмакчы Марва шунда гына сүз әйтә алды:
Минем карават түгел.
Кайда синеке?
Әнә. иң почмакта.
Исхаков аны күтәрергә яңадан иелгәч, бу юлы Марва, каршылык күрсәтмәү түгел. Исхаковпың җилкәсеннән ике куллап үзе кочаклап алды. Тиз арада Исхаков, законлы сөяркә хокукында, үзенә тиешле гамәлне башкарырга керешкән дә иде инде.
Күкрәгендә аның кулларын тойгач ук. бөтен гәне у г шикелле дөрләгән Марва. калтырап үзен каядыр бушлыкка очкандай тойды. Бетте Марва. юкка чыкты, исән калган бөтен нәрсә ул татлы катылык иде— куллар катылыгы, куллар ныклыгы. Менә ул куллар Марваның муенында, күкрәкләрендә, аркасында һәм аннан түбәндәге өлешләрдә. Нинди каты, нинди йомшак, нинди назлы куллар! Мондыйны Марва беренче мәртәбә тоя. Нинди бәхет, нинди рәхәтлек!
Шушы ук куллар Марваның өстендә калган эчке күлмәген салдырып ата. һәм ир кеше үзенең ашкынуын, сөекле кешесенең бәхетен озаккарак сузу өчендер. Марваның тәненнән аерылып, караватка утыра. Утырган килеш, яңадан Марваның бөтен гәүдәсен сыпырып, түбән төшә Куллар белән генә түгел, күзләре белән дә иркәли, назлый, һәм аның бу хәрәкәтләре хәтта сүзләргә дә әйләнә алды.
Кара син. кара, нинди гүзәл икәнсең син. Бу тән. бу гәүдә, гел мәхәббәт белән гомер итәр өчен генә, бер-бер артлы балалар тудыру өчен генә яратылган икән ләбаса. Ә бу төшең... нинди гүзәл, нәкъ гөләп чәчәге!
Шул сүзләр белән Ир кеше тагын Марваның күкрәгенә капланды...
Бу хәлләр чынлап булдымы соң. әллә юкмы9 Көннәр буе Марва шуны ачыкларга тырышкандай уйланып йөрде. Башында сәер уй: адәм телендә ят җир дип йөртелгән нәрсә дә гүзәл була ала микәнни? Шулай диде би г Исхаков - матур диде, гүзәл диде, гөләп чәчәге диде.
Гаҗәптер. Марваның да Исхаковка шундый күзләр белән карыйсы килә икән. Ә ул, артык мавыгудан, ир кешенең ялангач тәненә бөтенләй дә карый алмаган икән.
Шундый сәер хис белән Марва яңадан Исхаковны көтә башлады. Сәерме? Сәернең дә ниндие! Ул үзенең законлы ирен түгел, законсыз сөяркәсен көтә ләбаса! Исәпләсәң, исең китәрлек.
Ни булса шул. икенче очрашу...
Икенче очрашуны Марва барча теләкләре әзер хәлдә көтеп алды, һәм иреште теләгенә.
Бүлмәгә кергәч тә. һич тартынмыйча, ишекне бикләде. Өске киемнәрен салгач та. караватына ашыкты. Шунда килде дә апабыз һава дәрәҗәсендә ялангач калды. Аннары хәтта сөяркәгә чишенергә ярдәм итте әле. һәм аягүрә басып, сөяркәсенә текәләп карады. Менә ул. ир кеше, бер кулы белән карават башына таянган да. басып тора. Ул инде бөтен нәрсәгә әзер. Көчле, гүзәл гәүдә. Денистан ярты башка калку, гәүдәсе генә бераз юкарактыр. Мыексыз, чип-чиста бит. Саргылт чәчләр. Әгәр йөккә узарга туры килсә, баланың кемнән икәнлеге аермачык күренеп торачак. Мәгәр Марва да риза- булсын, теләсә ни булсын. Бу бәхет хакына яшәүнең үзен дә корбан итәргә әзер ул. Риза Әнә бит нинди зифа гәүдә... Ә түбәндәрәк!.. Марва тагын нәкъ теге көндәгечә, әйтерсең, һуштан яза. Хисләр татлылыгы аркасында, тезләре бөгелеп төшә, һәм кинәт ике куллап ирнең биленнән кочаклап, караватка утыра. Секунд эчендә йомшак урынга ава. .
Булдымы 6} хәлләр, юкмы? Марва аларга үзе ул чакта ук ышанып бетә ал м аса. билгеле вакыттан соң боларның бары тик кызык төш икәнлегенә үзен ышандыра алды. Исхаков тагын, тагын очрашырга тырышса да. Марва. бу хәлләрдән исән чыгуына шөкер итен, өченче очрашудан баш тартты.
Денис килгәләп тора бит, күчтәнәчләр китергәли. Марванын арганлыгын. талчыкканлыгын искә алып, аны кызгана, ишим дигән очрашуларга дәгъва кылмыйча гына, кайтып китә. Хатынының ни дәрәҗәдә талчыкканлыгын башына китерә алмый ул. бичара
Ярый, ак тәүбә. кара тәүбә. Инде яз җигә һәм җәй'
Каникул вакытларында студентларны ялга өйләрен.) җибәрәләр. Ике айдан артык ир белән хатын тагын бергә, һәм шул рәвешле, үзенә күрә бер төсле чират белән уза вакыт. Дүрт ел. Дүрт ел Денис хатынсыз, сукранмый гына гомер кичерә. Яңа тормыш төзүдә - бөек тарихи вакыйгаларда катнашкан хатын аңа аерым яшәгәндә дә ошый. Киләчәк хакына андый гына корбаннар биргәнмени ул'
Дүрг елдан соң үз үтенече белән Марваны Алабугага билгеләделәр. Әнием ялгыз дигәч, каршы килмәделәр. Гаилә хәле буенча аның янына Дениска да кайту мөмкинлеге туды Менә шуннан сон булды да инде гомерләренең иң матур, онытылмаслык еллары. Нәкъ шушы йортта. Нәкъ шушы йортка больницадан алма кебек ир бала алып кайттылар. Нәкъ шушы йортта Мэлс дигән бала - күңелләрдәге бөек уйлар, теләкләр символы булган гере куаныч идәндә бөтерчек кебек бөтерелеп- бөтерелеп, ауный-ауный үсте. Энгельс шикелле бәхетсез булмады Аннушка бик яшь чакларында үзләре эшләгән Катюма авылыннан килгән ганыш кыз аны карарга татланып риза булды. Ир белән хатын үзләренең бөгеп сәләтләрен, барлык көчләрен җәмгыять файдасына багышларга мөмкинлек алдылар һәм шәхси мәнфәгатьләр белән иҗтимагый мәнфәгатьләр гармониясенә ирештеләр, фәлсәфәләрнең чын тор-мышчан булуын расладылар
Бәхетле, тигез гормыш ике-өч ел дәвам итте Ләкин шуннан сон Шуннан сон. уф. күңелдәге иске шикләр яңармаса ни булган да бит Нишлисең, нишли аласың, йөрәккә гел боерык биреп кенә яшәп булмый шул. Боерыкларга ул буйсынмаска да гырыша. авызлыкны тешләп, үзе теләгән якка дулап чаба кайчакларда Нәкъ шулай булды, яңарды, берничә ел элек йөдәткән иске хис терелде Ул тагын, ә бу юлы инде чын-чынлап. Дениска үзенең хатын буларак кирәк түгеллеген сизә башлады. Ир ризалыгы белән аспирантурага, белемне тагын да арттыра төшәргә дип. тагын Казанга китте дә. үзе исә туп-туры шәһәр мәгариф бүлегенә юл тотты. Рус геле укытучылары Каганда да артык түгел икән, һич авырлыксыз кабул иттеләр. Институт еллары белән чагыштырганда да сәеррәк гормыш башланды ир белән хатын үз теләкләре белән татын аерым яшәргә риза булдылар аерылмадылар да һәм аннары инде бүтән кушы-лмадылар да.
Хикмәттер, таконлы аерылышу таләп итмәде Денис Ике елдан соң. ниндидер яшь хатын белән юра башлагач кына, гөп йөрттан китте. Марванын әнисе Гөлсара. Анна һәм Мэлс өчәү калдылар
Әллә хәзер дә Казанда яшәгәнгә. Марва студент елларын ул хәтле өзелеп сагынмый Ә менә мәктәптә (элеккечә әйткәндә, гимназиядә) укыган чаклары искә гөшсә. йөрәгесулык-сулык итеп куя. Менә ичмасам бәхет ге еллар!
Тугыз классны бетергәч, дәү әгисе ул чакта бик гә сирәк нәрсә кул сәгате бүләк иткәч. түбәсе күккә тигән иде Марванын Ничек ерак карый белгән бпг анг.нг дәү әтисе «Син хәзер зур үстең, ү ген кечкенәләрне укытырсың. Сәгать бик кирәк булыр Укучы ларыңның да. үз вакытыңның ia кадерен бс ген яшә», дигән иде. Ләкин иң матур, чынлап кадерен белерлек вакыт лар инде шул чакта ук артта калган иде
Мәктәп елларында язылган дәфтәрләре шактый күп җыйналган. Китаплар да хәтсез калган иде Ул китап-дәфтәрләр куелган киштә хәзер юк инде. Ә үзләре кайда икән'1
Аннадан сорап белде, өй түбәсендә, ягъни чормада. Марва үсмер чактагыча җитезлек белән шунда менеп китте, һәм чынлап та исәннәр-- жеп белән бәйләнгән бер өем кәгазьләр!
Марва аларны үтә дә саклык белән актарырга кереште. Югарырак класслардан башлады — һәр дәфтәрне, һәр китапны актарганда, бәхетле елларның искиткеч матур хатирәләре яңара торды. Шулай ул. дөньясын онытып, ничә сәгать —әйе. минутлар түгел, сәгатьләр! утыргандыр, анысы исәпкә сыярлык түгел иде. Саннар көчен җуйды. Ни дисәң дә. гомер эчендә табигатьтән бик тә азга, бик тә кыска вакытка бирелә торган татлы мизгелләр — үз вакытында кадерле беленмәгән мизгелләр еракта, зәңгәр томаннар артында калгач кына аңлашыла икән ләбаса. Алар менә шушында, шушы дәфтәрләрдә генә җыйналып, сакланып калганнар икән. Йөрәкне сулык-сулык сызлатса да, ничектер, назлый да бу хатирәләр Аһ! Аларны һич югы хәзер озайтасы, шушы көннәргә тоташтырасы иде. һич югы калган гомерне - гомернең соңгы урамын — шундый хисләр белән узасы иде. Булса икән, шулай мөмкин булса икән . Калган гомер шушы хатирәләр өстендә чайкалып узса икән. Шушы хатирәләр ирегендә көймә шикелле тыныч кына аксаң икән. Аксаң да аксаң икән лә! Ага-ага шулай мәңгелеккә китсәң дә. мөгаен, үкенечле булмас иде. Ләкин...
Ләкин хәзер үк көймә ниндидер каты бер истәлеккә дөп итеп төртелде дә инде. Уф! Күз алдында — сабый куллар төшергән беренче хәрефләр! Элек1р суккан сыман, йөрәкне кинәт авырттырып, тетрәтеп җибәргән нәрсә шул хәрефләр икән.
Мәктәпкә беренче мәртәбә барган ел. Беренче сызыклар, хәрефләр, ижекләр, җөмләләр. Аннары икенче елгы беренче дәфтәр Анысының тышлыгына—латин хәрефләре белән —укучы үз кулы белән язган хәбәр: «Икенче класс укучысы Мәрүә Артым кызы Гәрәева...»
Хәзер бу сүзләргә ышанасы килерлек т үгел хәтта.
Ирексездән күзләргә яшь килә. Әллә тузан кереп, әллә югалган матурлыклар үкенеченнән әчетә күзләр. Әйе, ышансаң-ышанмасаң, булган бит менә шундый зур-зур хәрефләр белән тырышып-тырышып язган чаклар, кояшлы көннәрнең үзләреннән дә яктырак тойгылар, теләкләр. Булган лабаса! Инде бөтенләй булмагандыр сыман тоела башлаган иле югыйсә. Кул түгел, уй да барып җитә алмаслык ераклыкта калганнар сыман иде. Бөтенләй юкка чыккан төслеләр иде
Бүгенге Марва — Марва Артемовна Михайлова дәфтәр тышлыгына үзенең кем икәнлеген үз куллары белән язып куйган сабый дәфтәрен аерып алып, башкаларын таралмаслык бәйләде дә аска төште Ишектән чыккач, дәфтәрнең тузанын янә бер какты. Аннары, тузаннан тәмам арынган дәфтәрне күкрәгенә кыскан хәлдә, верандага керде. Дәфтәрне күкрәгенә кыскан хәлдә, диван артына баш куеп, истәлекләр дөньясына бирелде
Диванда оеп. йокымсырап та кителмәде микән әле Ләкин юк, бу аның сагышлы моңнар агышында, еллар агышында тирбәлүе иде Үзе рәхәт, үзе елыйсыны китерә торган, җиргә бала чактагыдай ягып ауный- ауный елыйсыны китергән моңнарда чайкалуы иде Шул агымга бирелеп, ул каядыр, күпмедер акканнан сон. сөекле ләү әгисе янына барып чыга. Сөекле дәү әти. ике кулын сузып, аңа бүләк бирә. Сүзләре бүгенге Mapeai а да аермачык булып ишетелеп тора «Мә, кызым, истәлегем итеп сакла. Озын гомерең сәгатьләрен бер дә ялгышмыйча санасын, бер дә ватылмасын. Дистә-дистә елларын сине безнең белән бәйләп, тоташтырып торсын Нәсел-нәсәп җепләре өзелмәсен. Безнең сәламнәрне, яна дәверләргә, яна балаларыбызга илтеп тапшыр Аларга да ходай сәгать саннарына сыймаслык озын-озын гомерләр бирсен».
Дәү әтисе сәгатьне ияннәреңә-иянсәрләреңә бүләк итәрсең дигән иде. Ә чынлык I а ничегрәк килеп чыкты соң? Үтер, хәтерләми Марва
Икеме-өчме ел сәгать аның кулыннан төшмәде Монысы истә нык саклана. Аннары? Аннары, кияүгә чыкканда, ул әле бар иде. Кайсыдыр шкафта яны шикелле. Аннары бетте- чынбарлыкта түгел, хәтердә дә сакланмаган булып чыкты Шунысы хак. сәгать югалган, юкка чыккан, һәм аның белән бергә Мәрүә атлы чибәр кыз да югалган.
Мәгәр тагын шунысы бар. әгәр дә сәгать югалмаган булса? Аны кемгә бүләк итәргә мөмкин булыр иде икән’ Әнисе Гөлсарага мәет хәлендә илтеп тапшырылган Энгельс исемле беренче балагамы9 Әллә бүгенге көндә төрмәдә ябылып яткан Мэлска Мәлихкамы"’ Әгәр аңа бүләк итсәң, нишләп миңа ватык сәгать бүләк итәсең, мондый ямьсез нәмәрсә белән әллә мине мыскыл итмәкче буласың, дип рәнҗемәс һәм бүләк сузылган кулны читкә тибәрмәс дисеңме"’ Уф!
Тукта, йөрәкне ярырлык итеп, тагып нидер шартлады — күк күкрәгән тавыштан көчлерәк яңгырады. Денис гәүдәсен урамга алып чыккач булган шартлау. Шул, гагын шул кабатланды. Хөкем карары, үлемгә хөкем! Бу юлы Мәрүә дигән кызчык вафат Хөкем карары аңа. һәм карарның җиренә җиткерелүе. Бер тавышта, бер үк шартлауда. Литваралар, бер-берсенә бәрелеп, колак саңгыраулаткыч тавыш чыгарган сыман, язмыш хөкеменең җиренә җиткерелүе Марваның җанында шартлады, мөгаен, һәм бөтен гомергә нокта! Хуш, Мәрүә, хуш, Артым кызы, хуш, Гәрәева!
Ә Михайлова Марва Артемовна исән. «Аһ!» — дип кычкырып җибәргәч, үз тавышыннан үзе сискәнеп торгач ук. шул ачыкланды. Өйдә нәрсәдер эшләп йөргән Аннаның йөгереп керүе дә аның ниндидер мәгънәдә гере икәнлеген күрсәткәндер
Ни булды, Марва. син нәрсә?
Гаепле кеше сыман, шулай күзләреңне яшер. Марва. Син бит. Анна каршында булмаса да. кем каршындадыр барыбер гаепле бугай. Сәгагь югалткан өчен дәү әтиеңнән гафу сорарга шешсеңдер Күптән үлгән кешедән ничек гафу үтенергә дисенме? Ә син тап җаен Шунсыз җирдә тынгылык таба алмассыңдыр.
Ни булды, дим. Марва!
Юк ла, болай гына "Гычкан дип торам, күземә әллә нәрсә күренеп киткәндәй булды.
И-и, мин тагы йөрәгең-фәлән тоттымы дип торам. Котны алдың.
Анна үз йомышы белән тагын чыгып киткәч. Марва өйгә керде. Шуны аңлады Марва: хак иде. җирдә ул Мәрүә булып яшәргә тиеш иде Үзе булып яшәргә. Ләкин менә ап-ачык күренә ки, ул сәгать югалтканчы гына үзе булып алган да. аннан соң исеме белән бергә җисемен дә югалткан. Хәзергечә әйткәндә, шәхесен җуйган. Икенче кеше булып яши башлаган Үзе булып яши белмәгәч, бүтән кеше булып. Марва булып чын яшәү белән яши алды микән соң ул? Моның чынлыгы ничегрәк"’
Теләсә генә нәрсә әйтсәң дә. Денис аннан көчлерәк булган икән. Денис үзенә беркайчан да хыянәт итмәгән булып чыга. Денис булып яшәде. Денис булып дөнья куйды ул. Үзе булып яшәргә мөмкинлеге калмагач, иманына хыянәт итмичә, үз теләге белән дөньядан киткән. Аның үлемендә дә мәгънә бар булып чыга.
Ә Марва?
Алтынчы бүлек
gi бат-кабат үгетләүләргә карамастан. Анна үз сүзендә торды.
Миша кайтсын әле. Әйбәт кенә яши башласак, балаларын карармын Өй гулы бала-чага белән гагын бер тапкыр шаулашып яшәргә хыялланам әле. дип тәкрарлавын белде.
7. «К У » № I
K
97
Марвага Казандагы ялгызак тормышына кайтудан башка чара калмады.
Өйгә кайтып кергәч тә. ни өчендер, йөрәге дөпелдәп куйды Юл сумкасыннан вак-төяк күчтәнәчләрне каударлана-каударлана бушатырга кереште. Әйтерсең, ашыгыч эше. барасы җире бар. Кухняга кереп, суыткычны шак-шок итеп ачып-япты, әйтерсең, кемгәдер ачуы купкан. Әйтерсең, ачуын басар өчен генә, әйтерсең, каушый-каушый. чертләтеп шырпы кабызды. Кискенлекне сөймәгән күкерт очкыны кулга төшеп, үртәлүне янә арттыра төште. Кабынган газ өстенә мөлдерәмә гулы чәйнек кайнарга куелды. Хәзер нәрсә кала? Ә. бар икән шөгыль. Юынырга тиеш Марва. Шулай. Юынгач, зал ягына чыгып, китап шкафлары өегеннән шкатулка үрелеп алды да. азмы-күпме җыйналган бизәнү әйберләрен барларга кереште. Киемнәрне киеп тә. бизәнмәләрне тагып та караган булды. Сылу чакта солы капчыгы килешсә, хәзер исә алтын-көмеш тә матурламый төсле күренде. Киресенчә, көлкеле кыяфәт кенә бирә бугай. Бу юк-барны әрҗәсенә кире салып, бүтән кузгалтмаска кирәктер. Аңа монда бүтән нәрсә кирәк бит әле. Нәрсә соң? Нәрсәдер эзләп, Марва шкатулка эчен шалтыратты. Кулына иске сәгать эләккәч кенә нәрсә эзләгәне хәтеренә килде. Менә шушы бит сәгать, «Слава» дигән сәгать. Бабасы биргән сәгать югалганны белгәч, монысының ниндирәк хәлдә икәнен беләсе килгән иде. Монысы исән икән. Бәлки әле йөридер дә. Юк, борып-борып карагач та уклар селкенергә теләмәде. Димәк, төзәтергә кирәк. Монысы бик җиңел, әлбәттә Бер квартал узгач та — остаханә. Хәзер үк барсаң да борып чыгармаячаклар. Әйе. ник сузарга? Хәзер үк барып кайтырга кирәк.
Марва. хәзерге сәгатен әрҗәгә салгач, кулына иске «Слава»сын тагып, ишек төбенә килгән иде, башы әйләнеп киткәндәй булды. Борында ниндидер татлы ис. Ә! Газ! Газ яна лабаса! Юк. янмый, ул сүнгән ләбаса. Кухня эче зәп-зәңгәр. Су кайнап утны сүндергән дә. чыжлап газ чыгып тора «Уш бетте, бөтенләй акылдан язам, ахрысы»,— дип уйлап өлгерде Марва Җитмәсә, форточка да ачылмаган Әгәр йокларга дип яткан булса? Үкенер иде микән Марва? Үкенерлегең калыр идеме? һәй лә. барыбер I үгелмепи хәзер?
Газны ябып чәйнекне күчергәч, юлдан соң чәй дә эчмәгәнлеге исенә төште Иллә, ярый инде, бер җыенгач, йөреп кайту хәерлерәк булмагае. Шул ният белән ул сәгать төзәтү остаханәсенә китте.
Йөрәге кисәк-кисәк әле дә кагып куя Моның сәбәбен беләсе килә. Сәбәп бер генәдер —ялгызлык. Дөрес, пичәмә ел бит инде. Марва өйдә берүзе генә яши. Ләкин моңарчы ялгызлыкның никадәр ачы була алуын белеп җиткермәгән, моны ул ныклап әле генә сизә башлады бугай. Чөнки кайдадыр якыннары — улы. ире барлыгын тоеп яши иде. Шул — кемнәрнеңдер булуы аңа күпмедер көч биргән икән. Ә хәзер? Хәзер әнә түп- түгәрәк кенә ялгызлык килде.
_ Укучылар төрлесе төрле җирдә каникулда. Марва Артемовнаның барын-югын уйламыйча ял итәләр. Апалары исә зур шаулы калада, дөбердәп колакларны саңгыраулаткан таш урам буйлап каядыр бара. Алны-артны карарга да вакыты юк аның. Урамның икенче ягында гына — остаханә. Ул шунда ашыга.
Урам чаты. Чыгып кал тизрәк! Машиналар шатырдый-дөберди бит Ашык. Менә шулай, чыгып та җиттең бугай. Ләкин. Ләкин чыгып җиттем дигәндә, кинәт кенә, көн яктысы юкка чыкты.
..Яктылык яңадан барлыкка килгәндә, күзләре күрә башласа да. үзенең кайда икәнлеген аңламыйча, шактый озак баш ватарга туры килде аңа Башка караваттагы кешеләр бу җирнең шифаханә булуын әйтсәләр дә. үзенең монда ничек эләккәнен шәфкать туташы килеп аңлаткач кына белә алды. Аны автомобиль бәреп еккан, аягы сынган һәм баш мие бераз селкенгән икән.
Больницадан ул бер айдан сон гына чыкты. Әгәр чак кына аксаклап йөрүен искә алмасаң, аяк төзәлде диярлек. Болай да таякка таяныр 98
вакытлар җитеп килгәндә, тәкъдир бераз ашыктыруга карамастан, монысы өчен бик аһ ормаска да мөмкиндер кебек. Ләкин яманрак нәрсәләр бар идс шул. Борчылырлык хәлләр бүтән иде.
Гөннәрдән бер төнне кинәт нәрсәдер шакылдаудан уянып китсә, йә Хода, Марва, аяк өстендә. Өй бетереп йөргән икән. Шул фикер башка төшкәндәй айнытып җибәрде дә. хәлнең бүтәнчә булуына аз гына калган өмет белән, ут кабызды Юк шул, ышанырга туры килә яман фикергә. Күр әнә, зал уртасында чәчелеп, кап-кара кыйпылдыклар ята. Язулы кыйпылчык ватылган нәрсәнең кайчандыр пластинка дип аталуын исбат итә. Идәндә чәчелеп яткан кара валчыклар «Комсомолка Гөлсара» дигән җыр кисәкләре булып чыга. Хәзер син аларны җыеп кара. Төнге йокысын дәвам иткән килеш, аягүрә йөргән икән Марва — нәкъ бала чактагыча. Иске чир яңарган, кире кайткан булып чыга Әллә Мәрүә терелдеме? Мөмкин микән шундый нәтиҗә ясарга?
Кыйпылчыкларны җыярга курыккан Марва тиз генә кире урынына барып ятты. Кояш яктысы белән уянды. Бүтәнчә торып йөрмәгән иде. Шулай гына булсачы. шулай гына була күрсәче - бер генә мәртәбә булган хәл кабатлана күрмәсен!
Күз яшьләрсез елаган Марва үзенә шундый теләкләр теләде. Шул теләкләрен шыңшый-шыңшый. пластинка ватыкларын җыйды, җыймыйча кала алмады, һәм шул валчыклар белән бергә, күңелендәге шомлы уйларын чиләккә коеп төшерергә тырышты. Сизүенчә, караңгы уйлары белән бергә, яшьлекнең, үсмер чакның, сабыйлык елларының ерактан аваз салган иң матур парчаларын да чүп әрҗәләренә чыгарып түгәргә мәҗбүр булды. Иң бәхетле мизгелләргә бәрабәр музыканы, өйгә кайткач. бер генә тапкыр да уйната алмады ичмаса'
Их. язмыш диген, язмыш. Нишләп шушы хәтле рәнҗетте соң әле ул Марваны? Кем каргады? Кем? Үз гомерендә бер генә кешене дә рәнҗетмәде шикелле ләбаса. Кемне соң?
Әтисен ул рәнҗетә алмый, әтисеннән ул бер яшьлек вакытында аерылган. Әнисен дә рәнҗетмәде кебек. Тагын кемне'’ Юк. беркемне дә. Ләкин ни өчендер Алла каргады булса кирәк. Кайсысы терелесеме, әллә мөселман Алласымы? Аларның кайсын рәнҗетте икән соң Марва? Ныклабрак уйлаганда, дөресен әйтергә мөмкин булыр иде. ләкин анысыннан ул курка. Марва дөреслекне сизә, ләкин аны үзеннән дә яшерә, үзенә дә әйтә алмый ул...
Берничә көн. юк, берничә төн әйбәт кенә узды. Атна, тагын бер атна. .
Августның искиткеч матур, тыныч көннәре (юк ла төннәре) иде. Искиткеч матур, тыныч һәм якты август төнендә Марва караватыннан торды Залны әйләнде. Бернәрсәгә дә тотынмыйча, тоткарланмыйча, ишеккә килде. Ачкычны борып, ачты ишекне. Чыкты Ишек төбендә өскә таба тимер баскыч. Марва шул баскычтан менә башлады. Баскыч өстендә люк дигән тимер капкач, хәерсезгә каршы, йозаксыз иде Марва. шул капкачны ачып, чарлакка үрмәләде.
Нәкъ менә шулай өскәрәк үрмәләгәч, бисккәрәк күтәрелгәч, кинәт дөнья үзгәрде дә инде. Дөньяны караңгылык басты Каралуы, караңгылануы җитмәгән, тарайды, бөтенләй кысанга әйләнде донья
Җитмәсә, баскан саен аяк аегында нәрсәдер шыгырдап тешкә тия. «Нәрсәдер» дигәннең гиз арада хәерсез пласт инка кыйпылчыклары икәнлеге ачыклана Аяк баскан саен таныш авазлар тапталып уала тора «Тормышыбыз. .» четерт. «Матурланды. » четерт «Илебез...» че- терг. Аяк баскан саен шулай, һәр аяк'баскан саен!
Аскы яктан тагын да яманрак тавышлар кычкырышлар, талашлар ишетелә Кычкырыш- талашлар, бөрелеш-тәпәләшләрне. иеш-гөр тешләрне ниндидер көйгә салып шаулаталар, җитмәсә Чайкалыпмы чайкала җир өсте Җитмәсә. ниндидер җан ияләре булып бөтерелә, баш аркылы сикерә, ыргый, ауный, мүкәйли. шуыша, өстерәлә. Әйтерсең, бии. әйтер- 7» 99
сен, җырлый. Бу бию, бу җырлау «Бөгелә-сыгыла дер-дер ит»—дип атала икән. Бөгелә-сыгыла дер-дер килеп, котыра кара җан ияләре. Аларның да аяк асларында Марванын сөекле җыр өзекләре тапталып ахыр чиккәчә тетелә: «Илебез, илебез».—дигән сонгы мәгънәләр юкка чыга. Кемнәр, кемнәр болар? Бераз карап торганнан соң аңлый алды Марва, бу биеклектә адәм балалары түгел, җен-пәриләр шаша-котыра икән. Котыра-котыра, алар адәмнең күген җимереп төшергәннәр. Адәм үзенең күк йөзеннән мәхрүм ителгән. Менә шуңа^күрә кысан икән, шуңа күрә баш күтәрерлек тә урын калмаган — тәп-тәбәнәк өске як, чак кына тураерга теләсәң, башың тимер сыман ка1ы нәрсәгә бәрелә. Адәмнең күтен — Тәңресен харап иткәннәр. Күк булмагач, каян килеп исән калсын ди йолдызлар? Кайсы кай якка коелып, чәчелгән, тапталган, сүнгән алар. Бу биеклектә ай бар иде. Анысы хәзер кайда икән?
Бераз күзәткәннән соң. карлы-тузанлы өермә күзгә чалынды. Тик өермә шикелле бөтерелгән нәмәрсәләр—шул ук җен-пәриләр, кара көчләр икән. Шулар үзгәрткән икән дөньяны. Үзләре исә. таш коймалар белән уратып алынган тыныч кальга эченә бикләнеп утырганнар да. кулларына сәнәк хәтле чәнечкеләр тоткан килеш, табын уртасыннан нәрсәдер чәнчеп-чәнчеп алалар да. шуны үзләренең иләмсез зур авызларына дыңгычлый-дыңгычлый тутыралар. Нәрсә гугыралармы? Табында нәрсәме? Алларында, табын уртасында Ай! Кара көчләр шуны. Айны барча адәм затына мәңге-бакый җитә килгән яктылыкны ки- скәли-кискәли эләктерә: каба, чәйни, йота-йота сикерешә, котырына ла- баса. Алар айны кызарып пешкән бәлешкә әйләндергәннәр ләбаса!
Иң 1үрдә айның үзе төслерәк шома башлы шайтан утыра. Барча җеннәр, барча пәриләр шуның тирәсендә бөтерелә. Сәнәк хәтле чәнечкеләр белән ай кисәкләрен эләктерәләр дә, үзләре бер каба, ә теге шайтанга икене каптыралар. Шайтан авызы капкадай олы авыз — җирнең үзен йотар дәрәҗәдә ачыла да куя. ачыла да тора. Ун тапкыр, йөз тапкыр, мең тапкыр—сан-исәпсез мәртәбә. Шайтан йотып өлгерә алмаган очракта кайбер калҗалар аяк астына тәгәри дә, аларны әүмәк- ләшә-әүмәкләшә вак җаннар талаша-талаша эләктерә һәм, башкалар кул сузып өлгермәсен өчен, чәйнәми-нигми йогып та җибәрә.
Ничәмә сәгать, юк. сәгать түгел, ничәмә көн, юк. көн түгел, ай. юк. ай түгел, ничәмә ел. әллә дистә, әллә йөзләрчә ел, гасырлармы дәвам итте икән бу вәхшәт? Бу тантана? Анысын бүтән кеше түгел, хәтта Марва үзе дә әйтә алмас иде. Марва үзенең иң төпкел күңел тирбәнеше белән шуны тойды адәмнең күк гөмбәзен шушы женнәр. шушы пәриләр, шушы шайтаннар җимерделәр. Адәмнәрнең аен шулар урлап, шулар йоттылар. Озакламый, айның соңгы кисәкләрен, йолдызларны сандыкларга, амбарларга, өр-яңа складларга тутыра башлаячаклар. Марва шушы кыргый хисләр тантанасын үз күзләре белән күреп, комсызлыкның. оятсызлыкның нинди дәрәҗәләргә җитә алуына ышанды.
Мәгәр азынуның соң чикләренә җитеп мавыккан кара көчләр, артык мулдан кубып, байлыкларны юкка исраф итә үк башладылар. Сәнәк хәтле чәнечкеләрдән коелган валчыкларның кайберләре, вак җеннәр кулына эләкмичә, ераккарак тәгәрәп, кайдадыр, ниндидер томан араларында яңадан үсә башлап, кайберләре йолдыз, ә берсе ай шытымына әверелә язды түгелме соң? Әйе, алгы якта, гәрчә бик еракта, гәрчә сукыр лампа уты чаклы гына булса да, ниндидер яктылык күзгә чалынды лабаса. һәм, билгеле инде, Марва. һич вакыт әрәм итмәстән, шул айга таба атлап китте.
Алгы яктан сирпелгән яктылыкка таба күпмедер атлагач, чыраена нур сирпелеп, адымнары тизли төште. Яктылык көчәя барып, инде тәрәзә кебек нәрсә барлыгы сизелде. Өй тәрәзәсе кебек, җитмәсә үзе ачык. Марва интекмичә генә тышкы якка чыкты. Ниһаять, менә ул инде иректә, ниһаять иркендә. Искитмәле матур киңлектә канатларын коштай җәен, җир чите буйлап атлый китте Марва.
Алда бая дөрес юлдан алып килгән яктылыктан да матуррак, көчле, сихерле^ нәрсә балкый Бу яктылык Марваның гомер буе хыялланган, гомер буе омтылган изге максаты икән. Марва биектән, ерактан үзен чакырган, гомер буе алгысыткан бөек яктылыкка таба кыю рәвештә атлап китте. Канатлы шикелле, очкан шикелле җиңел иде баруы Сонга таба гына адымнар авырая төште. Акрыная төште адымнар. Нәрсәдер комачау итә иде. Комачау иткән нәрсә тавыш иде. Гомере буе алгысын- ган яктылык ягыннан ук. каршы яктан, ниндидер ямьсез тавыш килә. Баш га күгәрчен гөрләве сыман ишетелгән аваз, әкертен-әкертен дөпелдәүгә әйләнә барды. Каршылык көчәйде Шулай да Марва. үзенә каршы чәчрәгән ямьсез гөрелтене җиңә-җиңә. барыбер атлавын белде. Алга омтылышы шулчаклы көчле, аны туктата алырлык каршылык була алмыйдыр төсле иде. Әйе. гөрелтегә каршы барып, үҗәтләнә-үҗәтләнә атлый бирде Марва. Әнә. югарыдагы сихерле яктылык якыная да башлады инде. Тик. хәерсез, ары атларга җир бетте аяк басарлык та калмады җир. Калган араны ничек үтәргә? Нишләргә? Канат, канат, адәм баласына канатлар бир. тәкъдир!
Тәкъдир аны ишетте кана!лар бирде Менә хәзер, санаулы гына минутлар калды инде. Үзен гомер буе алгысыткан яктылыкка калган араны ул очып үтәчәк. Хәзер канатлар җилпенә дә башлады. Марва хәзер очып китәчәк — яктыга, биеккә!
Ләкин гел син дигәнчә генә булса икән лә. Хәерсез, (үбәндәге гөрелтенең һич кимемичә комачау иткәне җитмәгән бит. Нәкъ шул яктан... бу ни? Коточкыч шартлау! Әйе. таныш, үтергеч шартлау! Денисны озаткандагы сыман. Гүяки, нибарысы автомобильнең хикмәтле шартлап куюы гына гүгел. Әйтерсең ки. литавралар бәрелешеннән хасил булган шартлау, чатнау! Хөкем карарының җиренә җиткерелүен аңлаткан күкрәүле нокта.
Марва сискәнеп уянганын сизәргә өлгерми дә калды. Кая очканы аңына килеп җиткәнче, баскан җиреннән купты Марва. Әйе. ул чынлап та очып китте. Күңеленең иң гирәндәге бер тоемы ышандырып куйганча, ул барыбер яктыга таба очты.
Айга таба.
1991 1992 еллар