КӨН ВӘ ТӨН

Госманны тикшерүче янына чакырдылар. Тикшерүче белән очрашкач. аның зәңгәр күзләре зур булып ачылды, яңаклары тартышып куйды, йөзенә гаҗәпләнү чалымнары чыкты. Нәрсә шаккаттың, утыр! —диде тикшерүче дорфа гына, аннары, бераз йомшара төшеп: — Аптырама, егет, мин сине озак тоткарламам,—дип өстәде — Бер нәрсәне ачыклыйсы бар иде. Бәлки, беләсеңдер дә, сезнең лаборатория мөдире Карпинский кулга алынды бит.. Госман агарынды, гаҗәпләнүе шомлы куркуга әверелде. Ирекссздән тез буыннары калтырый башлады. Нәрсә булган, ни өчен? Коткыдыр ла. . Әллә соң. ходаем, власть алышынганмы? Кем соң, нинди кеше бу тикшерүче? Шәкүрне озата килгән ат карагына шундый да охшаган үзе. Юктыр ла. ялгышамдыр... Тикшерүчене үтәли күрергә теләгәндәй, үзе дә сизмәстән. Госман гәүдәсе белән алга табарак иелә төште. Коткы бу. иптәш тикшерүче! Селекционер Карпинскийныц бер генә гаебен дә белмим мин. — Барысын да белүең мәҗбүри түгел. Менә бу кәгазьдәге аңлатманы раслап кул куйсаң, шул җиткән. Тикшерүче кулдан язылган бер бит кәгазь сузды. Кемдер үзенең имзасын куеп өлгергән бу кәгазьдә мондый юллар бар иде. «... селекционер Карпинский совет фәненә карата астыртын төстә корткычлык эше алып бара. Буржуйлар тегермәненә су коя. Бигрәк тә Мендель, Морган кебек буржуаз галимнәрнең ялган теориясен кулланма итеп, фәнни эзләнүләр. 1әҗрибәләр үткәрә. Бу бөек юлбашчыбыз Сталинның тәгълиматларын инкарь итү. Шуңа күрә халык дошманына безнең арада урын булмаска тиеш». Имзаны танырлык түгел иде Канаевмы. Капкаевмы шунда Госманнын күз аллары караңгыланып китте Кем өяр икән мондый пычракны?! Әле быел гына институт бетереп селекция үзәгенә килгән Капкаевмы әллә?! Ну. диде тикшерүче, дөрес язылган бит. әйеме9 Мин берни дә әйтә алмыйм, иптәш тикшерүче. Бер генә дәлилем дә юк Юк, дисен? Фикердәшеңне яклап калмакчы буласынмы9 Кара аны, халык дошманын яклаган өчен башыңнан сыйпамаслар Әйттем бит инде берни дә белмим дип Боргаланып маташма, безгә барысы да мәгълүм Мсндельне изучать ит геңме? Иттең! Мендель дисезме? Китапханәдә бар иле андый китап Мин аны укырга гына алып тордым. Иптәш Сталинның күрсәтмәләре сиңа закон түгелмени9 Генетика безнең фәннең дошманы, дигән ул. кем Закиров, төшенәсеңме? Ә бит укымаска димәгән. Дошманга каршы көрәшү өчен аның ни уйлаганын, тактикасын өйрәнергә кирәк Иптәш Сталин менә шундый фикер дә әйткән, ялгышмасам Хитришь. Закиров! Алайса, генетик Вавилов белән хат алышуыңны ничек аңларга? Менә нәрсә яза ул... Тикшерүче xaiHbi кычкырып укый башлады. «Кызык, бу хат бирегә ничек килеп эләкте икән91 Укыгач та өстәл тартмасына салып куйган идем, югыйсә. Кем житкерде икән? Тулай торакта шымчы бар. димәк!» Хатны укып бетергәч, тикшерүче урыныннан торып. Госманга таба атлады. Менә шулай. Закиров. Боргаланып маташыр урынын юк. Тәк шту, Вавилов сиңа генетика буенча эзләнүләр алып барырта. язышып торырга кушкан. Саллы дәлил бу Тагын халык дошманы Камай белән очрашуыңны өстәсәк, менә нәрсә көтә сине! Тикшерүче бармаклары белән «рәшәткә» ясап күрсәтте Госман сискәнеп китте Уйнап түгел, чынлап сөйли бит бу юньсез' Әгәр дә ул теге ат карагы Фалис булса, утыртыр, ике дә уйлап тормас. Әллә соң кем икәнен төпченеп караргамы? Ул Буранчы якларын искә төшермәкче булып авызын ачкан иде. вакытында тукталып калды Башыннан хәтәр уй йөгереп узды: «Тиле дә инде мин Әгәр таный калса, ни эшләтергә белер бу!» Ну, ну. нәрсә әйтмәкче идең? диде 1икшсрүче. елмаеп Госман жавап бирмәгәч, үзе үк дәвам ит те: Ярый, ихтыярың. Авыл малайлары шулай куркак була инде алар Үзең кай яклардан соң? Госман аптырап калды. Дөресен әйтергәме9 Әгәр чынлап та теге бәндә булып, мине таный калса9 Хәер, аңа минем кайдан булуым мәгълүмдер инде. Иң мөһиме шик тумасын Буранчыдан, диде ул. дулкынлануын басарга тырышып Башкортстан чигендә үк Ерак икән, диде тикшерүче тыныч кына Ул якларда булырга туры килгәне юк Халык ничегрәк яши? Тормыш әйбәтләнә Колхозлар ныгый Туган якларны кайтып күрәсең киләдер, шәт ’ Килә, әлбәттә Шуңа да туган-үскән як бит ул Алайса, сузма, тизрәк кул куй хатка Минем бер гаебем дә юк Аңлыйсызмы9 Камайнын халык дошманы булуына ла ышанмыйм Мин ана реактивлар алырга гына бардым Реактив дисеңме9 Монысы тагын нәрсә’ Шартлаткыч түгелме соң ул? Бу сүзләрдән соң Госман гикшерүченең чынлап та надан булуын чамалады Шулай да хаван бирергә ашыкты: - Нинди шартлаткыч булсын ди! Лабораториядә анализлар ясау өчен кирәкле нәрсә генә ич ул. — Хатка монысын да өстә. Карпинский өчен алып кайттым диген. Синең ике дошман арасында арадашчы булуыңны күрсәтә ул. Сузма, Закиров! — Мин бернәрсә дә язмыйм. Гаебем юк. — Алайса, кул куй! Кул да куймыйм. Язылганнар дөрес түгел. — Соңгы тапкыр әйтәм, Закиров! Юкса, башыңны Себердә черетәчәкмен! Бу минутларда Госман абыйсын исенә төшерде. Аның кыюлыгы, куркусыз үлеме егеткә көч өстәгәндәй булды. — Теләсә нишләтегез. Кул куймыйм! Шул арада ишектә шәмдәй төз гәүдәле сакчы күренде. Тикшерүче, аңа ымлап: Чирканчык алдырыгыз! — дип фәрман бирде. Егетнең рухын сындыру озак дәвам итте. Аны төштән соң гына, канга баткан, аңын югалткан хәлдә, үзе кебек үк ачы язмыш көткән, хәлсезләнгән тоткыннар янына кертеп ыргыттылар. Азмы-күпме кыймылдар хәле булган тоткыннар аның янына шуышты. — Әбәү, нинди егетне харап иткәннәр!. — Шулкадәр кыйнамасалар, кансызлр!.. — Үзеңә аз эләктемени кичә? Алардан ни игелек көтәсең? Беләсезме, минем бармакларны тимер кыскыч белән ничек итеп изделәр?! — Ярый әле, башка җиреңне измәгәннәр! Анысы бигрәк яман, түзмәде түгел, ди. «Эрерәк кошларның» телен әнә шулайрак чишәләр икән. Тоткыннар арасыннан берәү егетне таныды булса кирәк: Бәй. бу теге аспирант бит.. Селекция үзәгендә эшләүче,- диде. Аннары Госманны уңайлырак урынга күчерде, җайлап яткырып, киемнәрен рәтләде, баш астына бишмәт кисәге кыстырды. Госман кинәт ыңгырашып куйды, сөйләнә-саташа башлады: — Җигәр, каерма кулны! Ә-ә, әнкәй бәгърем, синмени бу?! Абый кайда? Үтерделәр?! Шахмаймы? Ат караклары килгән! Кыйныйлар! Хуш, Буранчы! Госманның хәтереннән, өерелеп, истәлекләр уза иде... л чактагы Буранчы авылын онытып буламы соң?! Йортлары, гөмбәләрне хәтерләтеп, көлсу туфракка зәгыйфь тамырлары белән ябышып утыра. Якын-тирәдә урманы дисәң, урманы, суы дисәң, юньле суы юк. Бер карасаң, бу җирләрнең нинди ямен, нинди тәмен табып утырганнардыр бирегә Буранчының тәүге кешеләре? Кем белә, бәлки, түрәләренең бихисап салымнарыннан качып килгәннәрдер алар бу тирәләргә? Ә бүген исә авыл халкы өчен шушы авылдан да. шушы кырлардан да. аның уңдырышсыз көлсу туфрагыннан да якынрак урын юк кебек, һәр кеше, һәр гаилә шушы туфракка тамыр җибәреп, шул җирләрдә кыш чыгарлык арыш яисә бодай үстереп, алдагы язларга һәм язмышына ышанып яши Госманга унберенче яшь кенә киткән иде. Әнисенең бердәнбер таянычы ул хәзер Сугышта яраланып, аягын югалтып, хәлсезләнеп кайткан абыйсы Хафиз да. җиде яшьлек сеңлесе Хәмидә дә әле кул У арасына керерлек түгел. Әтиләре исә Герман сугышыннан әйләнеп кайта алмалы. Сания түтәй, көтеп-көтеп тә ире кайтмагач, бөтен авырлыкны үз җилкәсенә салып, тормыш арбасын төптән җигелеп тарта башлады Революция дулкыны Буранчы авылын да читләтеп үтмәде Бирегә әледәнәле йә аклар, йә кызыллар сугылып, авыл яшьләрен үзләре белән сугышка алып китә торды Бер килүдә аклар Госманнын абыйсы Хафизны да үзләре белән китәргә мәҗбүр иттеләр. Әмма берничә атнадан Хафиз акларга каршы сугышып йөри иде инде Ул көрәшкән атлы эскадрон аклар өчен яшен ташына әверелде. Ә Хафиз үзен чын батыр итеп танытты. Көчле күкрәк, кин җилкә! Дошман һәрчак бу батырдан чит гәрәк булу ят ын караган диләр. Әмма егерменче елны, каты яраланып. Хафиз да лазаретка эләкте. Язын, авыл халкы кәлҗемәгә дип черек бәрәңге казып яткан чакта, җит үле ат белән бер солдат килеп төште. Арбада гәүдәсе кечерәеп, кыскарып калган Хафиз утыра иде. Озата килгән санитар аяксыз Хафизны өйгә күтәреп кертте дә. чолан почмагына аның шинелен элеп, ярты капчык чамасы он калдырып китеп тә барды Улым җаным, нишләттеләр сине?! Сания, әйтер сүзен әйтеп бетерә алмыйча, күз яшьләренә буылып сларта кереште Харап кына иткәннәр икән үзеңне' Хафиз исә әнисен тынычландыра башлады Баш исән булсын, әнкәй, бер җае чыгар, борчылма Миңа да эш табылыр. Буранчы җирләре авылны да туйдырыр, илгә дә өлеш чыт арыр әле. Шулай бит. энекәш9 Госман, абыйсына башлап сүз кушарга кыймыйча, башын кагып куйды. Хафиз түш кесәсеннән бер уч акча чыгарды да әнисенә сузды Менә, бар байлыгым шушында, әнкәй. Миңа Югары оч Габдрах- ман абыйдан тире эшкәртә тортан ышкы белән тирече пычагын алып кайтырга кирәк. Теләгән бер кешене итекле дә. башмаклы да игәрмен Хафиз теккән башмакны яратып килеләр авылда Тик тектерүче тенә сирәк булды. Башмак дип барлы-юклы икмәгеңне биргәнче, яланаяк йөрүең хәерлерәк иде ул көннәрдә Шулай да Хафиз эшсез утырмады Үз һөнәренә акрынлап энесе Госманны да өйрәтте Әмма булган ризыкны саклабрак тотарга, билне кысыбрак буарга туры килде Ул көнне Госман караш ылы-як тылы ук уянды да абыйсы янына килде, аңа күзләрен тутырып карады Абый, карале, әллә Сулы Чокырга барып, бурсык-фәләп аулап карыйммы икән? Элек готкалый идек бит Хафиз яратып, энесенең иңнәренә көрәктәй ку тларын са тды Бар. энем, тик сат рак бул Бурсыкның холкын ү зен беләсең. диде ул Әйтеп бетермәгән сүзе калган сыман, озак кына күзләре белән энесен озатып кады Госман зират почмагына кереп күмелер!ә дә өлгермәде, авылга җилдереп аглылар килен керде һәркайсында мылтык, ә арбаларында хәтта пулемет та бар Кызы тлар дисәң, кызыллар түгел, аклар да түгел сыман. Ничек кенә танымакчы булса да. Хафиз боларның кем тетеп гәгаен тенә аера алмады Бербер артлы арбадан сикерешеп төшеп, алар йортларга сибелделәр. Чоланбазларны. абзар-кураларны актарып, күзләренә нәрсә чалынса, шуны арбага таптый башладылар Чират күрше Сәет бабайларга җитте Эз.тәп-эзләп тә йортыннан берни гапматач. абзардан аның атын алын чыктылар Сәет бабай, атының ялына ябышып. бирмәскә тырышкандай игте Юк. бирмим! Адәмнәр бит сет. кын ана белегет' Шушы аттан башка бернәрсәм дә ток бит минем Җибәр атны, йолкыш1 Гете дөньяга олагасын килмәсә. кит юл өстеннән! Сәет бабай Шахмай атаманнын сүзләрен ишетмәде, бахбае артын- нан сөйрәлә бирде. Ул әле һаман да бу бәндәләрнең миһербанлылык күрсәтүләренә өмет итә иде. Ни әйтсәң дә, бүре түгелләр ич, ике аяклы кешеләр... „ Шулчак һаваны мылтык тавышы яңгыратты. Сәет бабай атының алдына көлтәдәй шуышып төште. Җирән кашка исә, хәлне аңлагандай, әче итеп кешнәде дә, куш тоякларын атаманның маңгаена чәпәде. Бандитлар атаман белән булашкан арада. Җирән кашка, ычкынып китеп, Сулы Чокырга таба элдертте. Бу хәлдән ачулары тагын да кабарган бандитлар халыкны ныграк җәберләргә керештеләр. Госманнарның күршесе Хәсән булган ашлыгын нык яшергән иде. бу йорттан берни дә алып чыга алмадылар. Ләкин барысы да әйбәт кенә үтеп китте дип торганда, бандитлар Хәсәнне төрткәләп чыгардылар да ишекне эчтән бикләп куйдылар. Хатыны эчтә калды Коралланган өч бандитка Миңсылу берүзе ничек каршы торалсын ди? Әче итеп бер кычкырды да тынып калды: авызын томаладылар, ахрысы. Акылын җуяр дәрәҗәгә җиткән Хәсән бар көченә ишекне каерырга кереште. Ләкин ул хатынына берничек тә ярдәм итә алмады, эчке яктан атылган кургашын аны шундук аяктан екты. Авыл өстенә килгән каза Госманнар йортын да читләтеп узмады. Кермичә үттеләр, ахры, дип торганда гына, сул кулын иске чүпрәк белән бәйләгән карсак кына буйлы бер бандит йөгереп керде. Аны күргәч. Хәмидә мич башына менеп китте, әниләре, коты очып, стенага барып сөялде. Тик Хафиз гына, керүчегә артык әһәмият бирмичә, киез итеккә олтан салуын дәвам итте. Бандит иң элек ишек борысына элеп куелган шинельне эләктерде. Әмма, Хафизның башындагы кызыл йолдызы ялтырап торган фуражканы күргәч, башта тынып калды, аннары, усал елмаеп Хафизга таба атлады: — Кызыллар исе килә. Бу исне мин бик өнәп бетермим, егет! Хафиз да бандитка карап елмайды һәм аны, бармагы белән ишарәләп. әйтер сүзе бар сыман кыяфәттә, үзе янына чакырды. Тегесе исә кулындагы шинельне бер читкә томырды да, наганын чыгарып. Хафизга ташланды. Тешләрен ыржайтып, наган көпшәсен Хафизның иягенә үк терәде. Бер мизгелне алар, бер-берсенә текәлгән килеш, сүзсез калдылар. Шунда Хафиз, айнып киткәндәй: — О-о. Макар! Кайдадыр очрашкан идек бит без синең белән,—диде. Котырынган бандит наганын Хафизның тешләренә үк терәде, авызын канга батырды: — Ну, кызыл эт! Әйт соңгы сүзеңне Макарга! Күрәсең, Макар килә башлагач, Хафиз олтан сала торган безен җиң очына яшергән булгандыр. Күз ачып йомган арада очлы безне тартып чыгарды да бандитның бугазына батырды. Макар, канга тончыга-тон- чыга, өстәлгә капланды. Ишектә тагын берничә бандит күренде. Алар шундук Хафизга ут ачтылар. Күкрәге ядрәдән телгәләнеп беткәч кенә тынып калды егет. Тәмам шашынган бандитлар, стенага сөялгән килеш өнсез калган Сания түтәйнең башына приклад белән тондырдылар да, чыгып тайдылар. Сания түтәй чак ишетелерлек итеп: «Башкисәрләр!» —дип пышылдады да. һушы китеп, идәнгә сыгылып төште. Сания түтәй кич белән генә аңына килгәндәй булды. Әмма ул үз акылында түгел иде инде. Менә ул тәрәзә төбендә яткан бәрәңге тукмагын табып алды да әйләидерә-әйләндерә уйнарга кереште. Аны ипләп кенә чүпрәккә төрде, башына иске шәлен бәйләде. Йөзендә елмаю бил геләре чагылып үтте: гомеренең иң якты минутларын исенә төшергәндер. ахрысы. Тукмакны нәние кебек игеп кулында тибрәтергә кереште: _ Йокла, бәбкәм Хафиз, йокла! Менә үсәрсен дә әниснә ярдәм итә башларсың. Йокла, бәбкәм, йокла! Госман белән Хәмидә, бу хәлдән гаҗизләнеп, ни эшләргә белмичә аптырап сүзсез калдылар. андитлар өере, болай да ярлы яшәгән Буранчы халкының бар- лы-юклы онярмаларын. кош-кортларын талан, мәетләр калдырып, яшен-картын кара кайгыга батырып, үз юлларына олактылар. Икенче көнне Госман абыйсын җирләп кайтты, күгәне белән каерып ташлаш ан ишекне рәтләде, кош-кортсыз калган тавык кетәген сүтеп, мичкә HI ып җибәрде. Өй эче җылынып ки г кәйдәй булса ла. күңелдәге боз аз гына да эремәле. Г осман тәмам an г ырашка калган иле Баз гүренә яшереп куйган икс чиләк чамасы бәрәңгедән, бер чиләк алабутадан башка өйдә бер мыскал ризык әсәре калмады Инде ни эшләргә7 Таяныр кешесе дә юк Өйдә гөп 1 аяныч хәзер ул үзе. Йоклаганда ла бәби итеп торган тукмагыннан аерылмый торган газиз әнкәсе лә. Хәмидә дә аннан ярдәм көтәләр Күпме генә уйласаң да. очына чыгарлык i үгел. Кырларда иксез-чиксез бушлык, әче суык җанны өшетә. Тик бер ала Kapia гына чүплектә нәрсәдер чемченеп йөри. Аның ла яшисе килобит, ул да җан иясе Суыктан бөрешкән шул ала карга белән берничә чыпчык готын кайтты Госман ул көнне Бер-ике бәрәңге янына гнуларны салып пешергәч, эчкә жылы кереп киткәндәй булды Ләкин бу рәхәт озакка бармады. Госманнан күрмәкче. бүтәннәр дә тота башлады чыпчыкларны. Ике-өч кон дигәндә, авылда чыпчык га күренми башлады. Кырлар гына түгел, йорт тирәләре дә бушап калды Ара- г ирә кое сир i мәсе шьп ырлаганны исәпкә а гмаг анда, авыл шом.гы бер тынлыкка чум1 ан иле. Менә шул тынлыкны бозып зират капкасы ачылды Сания түтәй, тукмагын кочаклаган килеш, әле кар ла каплап өлгермәгән яңа кабер янына килеп утырды.. Әнисен өйдә тапмагач. Госман сеңлесе янына килде Әни кайда Хәмидә? Пичек күрми калдык соң әле без аны'’ Беркөнне Са IKI.UI Чишмә буеннан алып кайткан идем, шунда ки г модеме икән’’ Эзләп кай г ыйм әле мин аны Ә син мичкә яг а гөр. Хәмидә, ярыймы’’ Госман капкадан да чыгып өлгермәде, аны Бәләкәй әби тукта п ы Балам, әниегез зиратка габа китте. Туңып-нитсп үлә күрмәсен, бичара . Сезгә дә бирде дөнья кирәкне, балакай тарым Кечкенә генә булса да. әле нык бу карчык бирешергә уйламый иде Аның ir.ni гып басып йөрүе генә дә нигәдер башкаларда яшәүгә ышаныч уята сыман Госман да: «Бәләкәй әби дә бирешмәгәнне, нигә безгә сынагын торырга әле?!» дип уйлап куйды Госман зиратка килгәндә. Сания түтәй анда юк иде инде Кая китәр икән затын'’ Якын-тирәдә беркем күренми Кайсы якка чыгып кипе икән? Эзе буй ran бармый булмас Хафизның кабере яныннан бер генә эз узган: капкага түгел, ә кире якка юнәлгән Кайчандыр Госманның әтисе гогкан койма кыншаган. байтак так гасы бәген гәй кубып гешкон Әнисе шул ачыклыктан чыккан ла туп-туры Озын Куак ягына киткән Әнә, инде куак lap арасына кереп бара Aina кышын ла iуңмый торган сазлы урыннар бар ич' Үзен-үзе харап итә күрмәсен тагын, ашыгырга кирәк I осман, әнисен җигәк гәп. кояш баеганда гына кайтып керде Шу гай иген. га1ЫН бер мәшәкать артты Аз гына карамый горлынмы. күзе кая карый, шунда чыга да кигә әниләре Эзли-эзли хәлдән гаясын Б Көннәр шулай үтә торды. Бер бәрәңгене дә икегә бүлеп кенә ашарга туры килә башлады. Язгы кояш җылырак карый башласа да, яшел үләнгә әле ерак, бик ерак иде. Беренче кара каргалар килер вакыт та җитте. Кинәт Госманның күзе очкынланып китте. Моннан берничә ел элек абыйсы белән Мөшеге урманына барган чагын исенә гөшерде ул. Әле дә хәтерендә: бик күп имән чикләвеге күргән иде ул анда Хәтта ашап та карады әле Авызны бөрештерсә дә тәме болай ярыйсы сыман иде. Шул тәм әле дә авызында саклана кебек _ Әнисе һәм сеңлесе белән хушлашты да, аркасына абыйсыннан калган сопдат капчыгын асып, Мөшеге урманына җыенды Госман. ~ - Әнкәйгә күз-колак була күр, сеңлем. — диде дә. һәркайсысына икешәр бәрәңге калдырып, юлга чыкты. Әллә имән чикләвеге үзе аз булган, әллә җыеп бетергәннәр көне буе йөрсә дә. ярты чиләктән ары чикләвек таба алмады Госман. Юлда буран чыгып, күкне томалагач, төнгә каравылчы карт йортында калырга булды ул. Каравылчы аны кырыс каршы алды: — Ничек шәйләмичә керәсе иттең? Үзеңне тотып ашарлар дип тә курыкмыйсың Әнә, күрше авылда Касыйм дигән кешенең базыннан унике адәм башы тапканнар, ди. Хәер сорашып йөргән кешеләрнең башлары алар. — Сиңа ышанам мин. бабакай. Әйбәт кеше син. Хәтерлисеңме. Хафиз абый белән кереп төн кунган идек без монда? — Буранчы Хафизмы? — Әйе. — Син шуның энесе буласыңмыни инде? Батыр егет иде, мәрхүм Әнә. Макарны ничек итеп теге дөньяга озаткан. Хәзер аны тирә-юньдә белмәгән кеше юк. Шахмай карак аткан, диләр үзен. — Шахмай дисеңме? Каян беләсең син аны, бабай? — Күрше авылдан ул. Яшьли каз-үрдәк урлап үсте. Аннан ат урлый башлады Хәзер барысын урлый, якташларының җанын да кызганмый хәтга... — Хәзер кайларда йөри икән ул? Абый өчен үч аласы иде бит... — Ашыкма, балам, өлгерерсең. Бераз үсә төш. Тик онытма: бик хәйләкәр, явыз, диләр аны. Шулчак каты итеп ишек кага башладылар. — Нәрсә сузасың, тизрәк ач. картлач! Тышта нинди буран икәнен күреп торасың бит! — Хәзер, хәзер ачам,—диде карт, үзе Госманга мич башына менәргә ишарәләде дә. сөйләнә-сөйләнә ишеккә юнәлде. Тиз селкенеп булмый шул хәзер, аяклар сызлый, картаелды. . Ә-ә-ә Шахмай. син икәнсең әле. әйдә, рәхим ит. - Мин озакка түгел. Берәрсе сугылмадымы бирегә? Тик дөресен әйт. картлач! Карт уйга калды. Көндез бер атлы авылдашы кереп чыккан иде аңа. яңалыкларның барысын да шул сөйләде. Нәрсә дияргә соң бу башкисәргә? Дөресен әйтсәң башсыз калуың бар... — Юк. беркем дә кермәде, Шахмай туган,— диде карт. Җирән кашка атны да күрмәдеңме? — Ә-ә-ә. бер кеше узып киткән иде, кая юл тоткандыр, бер дә игътибар итмәдем. Шул,—диде Шахмай, ярсып. — Бездән качып кигте ул. Зәйнулла бай яшергән алтынның кайда икәнен күрсәтергә вәгъдә иткән иде. Кайсы якка китте? — Әнә теге якка, дия-дия, урман каравылчысы бөтенләй кире якны күрсәтте. Алдасаң, башыңны кисәм, картлач!—дип кычкырды Шахмай. буранга күмезгә-күмелә Картның эченә җылы урнашты. Госман да мич башыннан шуып төште. _ Ярый әле. күрмәде үзеңне! Танып. Хафизнын энесе икәнеңне белсә, сиңа да, миңа да котылу юк иде. Ир тә белән буран тынып калган иде Госман каравылчы бабай белән хушлашты да Буранчыга юл тотты Өйдә аны сеңтесе үзе генә каршы алды. Абыем, диде Хәмидә. Госманны кочаклап, әниебез югалды Төнлә, мин йоклагач, чыгып киткән. Мин уянганда эзе дә юк иде. Андый буранда эз торамыни’’! Ары сугылдым, бире сугылдым, тавышым бег көнче кычкырып карадым, бер җавап та килмәде Инәкәем, бәгърем' Беркайда да юк ул хәзер Хәмидә үксеп-үксеп елый башлады. Госман бертын сүзсез торды, бу хәбәрдән башы түнде, әйтер сүз таба алмады. Аннары имән чикләвеген мич башына ыргытты да урамга чыгып йөгерде. Анда бер генә жан иясе дә юк. төнге буран бөтен жирне тигезләп киткән иде Гәүдәсен бу тса да табасы иде бит Ләкин кайдан табасың аны9 Башта көрт ера-ера зиратка килде. Монда бер билге дә юк. абыйсының каберен кар тигезләп киткән. Аннары Салкын Чишмәгә сугылды. Сулы Чокырда булды. Озын Куак буйларын әйләнде. Караңгы төшкәч кенә, хәлсезләнеп, өйләренә кайт гы Хәмидә исә. елаганслаган ла. мендәргә капланып йокыга киткән иле Госман атты уятмаска тырышып кына остенә япты, коңгырт чәчләреннән сыйпады, аннары үзе дә урынга ятты. Менә хәзер, шулай итеп, бөтенләй икәү генә калдылар Иртәгесен имән чикләвеген мичкә салып киптерделәр, әниләреннән ка.нан кителә төйделәр Ярты чиләк чамасы он чыкты Бср.и кон итәрлек рәт бар иде хәзер. Тик газиз әнкәсен табу геләге тынгы бирмәде Госманга. Гаг ын Сулы Чокыр ятына юнәлде ул. Мондый тынлык, иксез-чиксез кар диңгезе берәр кайчан булдымы икән тагын* Җәен жнр җиләкләре кызарып пешә торган Кырын Гауны да үтте. Сулы Чокыр ла артта ка тлы Аннары Госман, сулга борылып. Биек Гауга юнәлде. Аның түбәсенә менсәң, тирә-юнь киңәеп, офыклар ерагаеп кала Менә Госман бу якларның ин биек, иң тот ары ноктасы Биек Тауның түбәсендә. Тынлык, тынлык Хәзер Буранчының бәген җире күз алдында Тукта, ниндидер кара нокта кыймылдый түгелме соң Отып Куак буенда* Кеше дисәң, охшаматан Биек Таудан очын төшкәндәй төште Госман. Озын Куакка таба юнәлде Кара нокта дигәне төлке булып чыкты Әле бер куакка, әле икенчесенә сикерә, тәпиләре белән карны тырный Күрәсең, ул да ашарына эзли Ул да Госман хә тендә Мылтыгын алып төзәгән иде лә, ничектер кызганыч булып кипе Аз тына булса да яшәсен әлс. эзләсен әле ашарына. Тик ойдә калган ач сеңлесен исенә төшергәч, мылтытын тагын кулына а тлы Бу авыр язның һәр коне, һәр сәгате елга тиң иле Урман караны т чысы биргән патроннар бу.тмаса. нәрсә эшләр иде икән Госман? А.тар- нытт берсе дә бушка китмәде Бер төлке, ике куян атты Госман Менә инде па тропның соңгысы Монысына нәрсә эләгер икән’ Шундый уйлар белән, көннәрнең берендә Госман Озын Куак ятына юл тотты Яз якынлаша Урыны-урыны белән тау битләре, ярларның кояшка каршы яклары кардан арынган Кар басылып тытызлана төшкән Кояш ут на авы тыннан көчәнебрәк бер җылы бөркесә, бар донья су бу ii.ui агарта әзер юра Әнә. куак төбенә икс ала карта очып төште Госман башта гаҗәпләнде: ничек исән ка наннар диген’ Инде ай чамасы бер кош-корт тагы күренгәне юк иде Буш кул белән кайтканчы, әллә берәрсен aii.ni а тыргамы? Шулчак, патроныңны бушка әрәм итмә пион дәп куак янындагы чокырда бер җәнлек күренде Карале, бурсык бит бу' Госман, дөньясын онытып, аны күзәтә башлады. Кышкы йокысыннан ачыгып уянгандыр, күрәсең. Ашарына эзли, гүя аның беркемдә дә эше юк Менә соңгы ядрәләр очты, ала каргалар дәррәү күккә күтәрелде. Госман, карга бата-чума. бурсыкка омтылды. Тик шулчак аның каршында. күз алдында чукылган бармаклар пәйда булды. Нәрсә сон бу? Әнкәем. бу бит синен бармакларың! Ала каргалар менә ни өчен төшкән икән бирегә! Госманның күкрәгендә нәрсәдер өзелгәндәй булды, нидер каты итеп чәнчеп куйды, аннары бөтен тәне, буыннары буйлап кайнарлык йөгерде, күзләренә яшь тулды... Онытылып, кызу-кызу карны чокый башлады Госман. Әнә шәлгә уралган бәрәңге тукмагы да янәшә ята. Гомеренең соңгы минутында да аерылмаган ул аннан, һаман да: «Хафизым. йокла, бәбкәм, йокла!» дип куенына кыскандыр ул аны... Озак, бик озак исәнгерәп утырды ул әнисенең гәүдәсе янында. Кояш инде кичкә авышып бара иде. Авылга кайтып килсә, кояш баерга байтак вакыт бар иде әле барын. Тик әнисен биредә ялгызын гына калдырасы килмәде Госманның. Юанрак ике залны сындырып алды да. аларны вак тал чыбыклары белән үреп ныгытты. Тора-бара чанага охшаш бер нәрсә килеп чыкты. Кояш баеганда инде ул Буранчыга кайтып җиткән иде. Әнисен күргәч. Хәмидә башта югалып калды, аннары бөтен көченә: Инәкәем! дип кычкырып җибәрде дә үкереп еларга кереште. Иртәгесен авылдашлары Сания түтәйне хәл кадәренчә хөрмәтләп улы Хафиз белән янәшә күмделәр. Госман Хәмидә өчен әти дә. әни дә, абый да. бердәнбер таяныч та булып калды. Буранчы халкының хәлен аңлагандай, ул елны яз иртә килде. Ике-өч көн дигәндә көн шундый җылытып җибәрде, елга ярларыннан ташып чыкты. Бозлар утырып калмагач, тормыш әйбәтләнер, туклык килер, диде авыл картлары. Халык киләчәккә ышанды, шуңа күрә дә ачыкса ачыкты, әмма ачыгучы районнарга ярдәм йөзеннән бирелгән чәчүлек орлыкка беркем дә кул сузмады. Госманнарга да симәнә өчен бер капчык чамасы бәрәңге, өч чиләк бодай биргәннәр иде. Чәчүлек орлыкка тимә- сәң дә яшәргә була хәзер. Кар астыннан никадәр алабута җыйдылар, аны һәркем диярлек суктырып, алабута көлчәсе пешерде. Аннары койма буйларында, үрләрнең кояшка караган якларында кычыткан да күренә башлады. Какы, йонлы көпшә, кәҗә сакалы, ат кузгалагы, юа булганда ачлыкка кем бирешсен?! Булган орлыкны һәркем тизрәк җир куенына күмдерергә ашыкты. Ләкин иртә килгән яз үзенең эссе-җиләс көннәре белән туфракның дымын бик тиз алмады. Туфракта дым әсәре калмады. Таң атты исә. һәркем күккә карап, яңгыр көтте. Тик анда бияләй хәтле генә бер болыт кисәге дә күренмәде. Кырлар һаман каралып яга. шытым юк. Көннәрдән бер көнне Буранчыда арыган, хәлсезләнгән берничә җәя- үле туктады. Үзләре каяндыр Туймазы якларыннан икән. Әстерханнан кайтып килүләре. Бирегә ял итәргә, хәл алырга туктаганнар. Юлаучыларны Габдрахман бабай ачык йөз белән каршы алды. Кулына авыру яшь баласын тоткан хатын, бераз ял иткәч, кулларын болгый-болгый сөйли башлады: Әстерханнан алып бөтен Идел яры буйлап үләт дигән яман чир таралган. Кайсы гына авылга барып кермә, бөтен җирдә әллә ничә көн күмелми яткан үле гәүдәләргә тап буласың. Кырыла халык, кырыла... Кинәт йокымсырап яткан бала ыңгырашып куйды. Күзләрен ачып, тирәят ына җыелган Буранчы кешеләренә бер карап алды да тагын күзләрен йомды. Тәне уттай яна иде баланын. Хәле авыр, нәрсәдер сөйләнә-сөйләнә саташа. Күпме генә яшәргә тырышса да, Туймазы якларына кайтып җитә алмады бала. Габдрахман бабай йортында җан бирде, бичара. Туфрагы шушында булган икән. Юлаучылар, баланы Буранчы зира тына күмгәч, ары киттеләр. Шуннан соң күп тә үтмәде. Габдрахман бабай үзе аяктан егылды Аннары Хәлимә түтәй Ат гына вакыт эчендә Буранчы зираты уннарча жанны үзенең куенына алды. ... Газиз бабайнын бер дә үләсе килми иде Үләт дигән хәбәрне ишеткәннән бирле ул өеннән чыкмады, кешеләр белән аралашмады Әгәр дә берәрсе йомыш белән керсә, ишек аркылы гына сөйләште Янәсе, ишекне ачса, үләтнең кереп калуы бар Авыл кешеләренең күпләп кырылуы аны да куркуга салды. Саклану чарасын күрергә кирәк, дип. кешеләр уянганчы өеннән чыкты да абзар янында яткан иске сукасын алып, үткенләгәндәй итте һәм үзе сукага җигелде. Чирәмне ерттырып бер-ике атлый да Аллаһе әкбәр! Аллаһе әкбәр' дип тәкбир әйтә, аннары бераз туктап хәл ала да тагын сукалый башлый: — Аллаһе әкбәр' Аллаһе әкбәр! Ничек кенә тырышса да, кешеләр уянганчы йортын әйләнеп чыга алмады ул Күршесе Бәләкәй әби бу хәлне бертын карап гаҗәпләнгән сыман күзәтеп торды да сүз катты И-и Газиз бабай, болай булгач, синен йортка үләт бөтенләй кермәс инде Ә минем күк ялгыз карчыкны кем кызганыр сон9 Минем йортны да кертеп сукалыйсыңмы әллә. Газиз? Яшәсәк, бергә-бергә яшик, диюем. Газиз бабай күршесенең сүзен чынга аллымы, юкмы, әмма җавабын шаяртыбрак бирергә тырышты Синдәй җен ташы янына үләт керәмени’ Чакрым ярымнан әйләнеп үтә ул сине. кем. Минҗамал Аллаһе әкбәр' инзәләдән доктор килгәндә Госман аяктан егылган иде инде Доктор аңа рәттән ике укол ясады һәм әйтте: Син яшәргә тиеш. Госман энекәш Бүген кич мин сине үтем белән Минзәләгә алып кигәм Сведение дә. Син кем соң? диде Хәмидә кыяр-кыймас кына Мин доктор булам. Сергей Михайлович Гади генә итеп. «Сергей абый» диярсез. Аю урманына кергәндә, көн инде караңгыланып килә иде Госман арбада яга, аның белән янәшәдә Хәмидә. Тынлыкны Сергей Михайлович бозды Абыеңны кемнәр атты, дисең. Госман9 Аны безнең якларда Шахмай карак дип йөртәләр Кансыз диләр үзен. Кешене чебен урынына да күрми Аз гына карышып тордыңмы, гота да ага. Алай, кансыз дисең. Кулыңнан килсә, ни эшләтер идең’ Мин анымы9 Мин аны' Ә үскәч кем буласың килә. Госман энекәш? Нәрсә дим сон? Туйганчы ашыйсы килә. Әпекәй үстерәсе иде. Игенче булмакчы. димәк. Ә мин синнән эшче чыкмасмы дигән идем Теләгеңә каршы килеп булмас алайса Кинәт ат өркеп, каршы чигенеп куйды Шулвакыт куаклыктан ике кеше килеп чыкты Берсе атның йөгәненнән эләктереп а.гды. икенчесе, наганын алга таба сузып. Сергей абыйга ташланды Егетләр, диде доктор, каушамаска тарышып, ялгышмыйсызмы икән сез. ө? Мин үз гомеремдә берәүне дә кыерсытмадым Шулай булгач, миңа үчле кеше юктыр дип уйлыйм Аннан соң. арбада каты авыру бала, аның тормышын саклап калу миңа йөкләтс.пән Мин доктор. М — Безне синен кем булуың кызыксындырмый. Арбада нинди байлыгың бар? Менә нәрсә кызыксындыра безне, доктор әфәнде.--диде тырпаеп торган калын кашлы, озын борынлысы, кулындагы наганын болгап. Аннары, арбадагы бөтен нәрсәне актарып, андагы әйберләрнең астын өскә китерде. Госман юлбасарга текәлебрәк караган иде, йөрәге «жу» итеп китте, аздан гына: «Шахмай!»—дип кычкырмыйча калды. Шахмай исә өч-дүрт банка консерва, докторның костюмын эләктереп, арбадан жиргә сикерде: — Тугар атыңны! Юлбасарлар ничек кинәт килеп чыккан булсалар, шулай кинәт кенә урманга кереп юк та булдылар. Ә болар өчәүләп, кичкә каршы урман уртасында атсыз арбада утырып калды. Караңгы төшкәнче юлда берәү дә күренмәде. Госманга янә укол ясады доктор, аннары, чыбык-чабык җыеп, учак тергезеп җибәрде. Госманның хәле бераз рәтләнә төшкән кебек иде. Ара-тирә ул да сүзгә кушылгалап куйды: — Сергей абый, сез ничек татарча сөйләшергә өйрәндегез? — Татар булгач, ничек үз телеңне белмисең ди? Үз ана телеңне белмәү тәрбиясезлек булыр иде, Госман энем. — Ә исемегез? Нигә урысча соң ул?—дип Хәмидә сүзгә кушылды. — Анысы инде бүтән сүз. Моннан дүрт йөз еллар элек Явыз Иван дигән урыс патшасы Казанны алгач, тирә-юньдәге халыкларны урыс- лаштырмакчы булган. Бабаларыбызны көчләп чукындырган, исемнәрен үзгәрткән. Ләкин аңа карап кына без татар булудан туктамадык. Телебез, гореф-гадәтләребез сакланган. Керәшеннәр тагар теленең сафлыгын әле күбрәк тә саклап калмадылармы икән? — Бигрәк кызык сөйлисез сез. Минем тизрәк үсәсем, күбрәкне беләсем килә. — Белерсең. Хәмидә, белерсең. Казан дигән калада зур-зур уку йортлары бар. Аларда барын да өйрәтәләр. Тик моның өчен иң элек укый-яза белергә кирәк. Менә Минзәләдә үзегезне укырга урнаштырырбыз. Үсә төшкәч, барын да аңларсыз... Сергей Михайлович сискәнеп китте. Куаклар арасыннан кинәт кенә берьюлы ике атлы килеп чыкты. Безгә Шахмай кушты, доктор,—диде атлыларның берсе.- Атыгызны бирәбез, әмма син безнең бер кешебезне дәвалыйсын. Кулдан килерлек булса, тырышып карарбыз,— диде Сергей Михайлович. бераз тынычлана төшеп.— Авыруны бирегә китерегез. Атлы юлбасар, иптәшен култык астыннан эләктерде дә, учакка таба сөйрәде. Хәле шәптән түгел, диде доктор.—Шулай да укол биреп карыйк. Кем белә, бәлки, бәхете булып исән калса, кешеләргә үзе дә игелек кылыр... Авыру аңында иде, Сергей Михайловичның бу сүзләрен тыныч кына тыңлый алмады ул: Гомерем булып, исән калсам, кешеләрне түгел, песи баласын да кыерсытмас идем! Терелт мине, доктор, терелт... Бу үләттән кем дә исән калмый, диләр, тик син терелт мине. Хәзинәмнең яртысын бирәм. Зәйнулла байның яшергән алтыннарын табып алдык без. Ал алтыннарымны, тик гомеремне генә саклап кал! Шулчак авыруны озата килгән юлбасар урыныннан сикереп торды да: — Әллә үзең белән алдыңмы алтыннарыңны? Үләсе кешегә пиемә ул алтын?! Үземә бир! —дип. кабалана-кабалана авыруның кесәләрен тентергә кереште. Берни дә тапмагач, авыруга ташланды: — Кая яшердең алтыннарыңны, хәзер үк әйт! Юкса.. — Юкка борчылма. Фалис, диде авыру тыныч кына. Алтыннар барысы да Шахмайда. Ул бит үз өлешемне бирергә вәгъдә итте. Шуны әйтүем бу. Авыру дөресен әйтмәде. Чынында уя. алтынны алып, яшереп куярга өлгергән иде инде Аның кайда икәнен үзе генә белә ул! Үлә-нитә калса, алтын да анын белән «китеп барачак» ич' Башка беркем дә таба алмас аны Их. исән каласы иде бит' Кадерле доктор, калдырма мине монда, ал үзен белән, диде ул. ялварып Үзен белән ала күр' Юлдашын озата барса, мин каршы түгел, диде Сергей Михаилович. күреп горасын ич. арбада урын тар. Фалис җавап бирергә ашыкмады Ин элек Шахмайнын үзен күреп, алтын турында белешәсе килә иде анын Аннары кантком, өязком урнашкан төбәкләрдән ераграк йөрергә ярата ул Ә монда Минзәләнен нәкъ үзенә барырга кирәк Шулар турында уйлады ул башта Соныштан, сыкрап булса да. ризалык бирде Озата барам. Тик Минзәләгә кадәр генә, күпер чыкканчы Аннары кире борылырга кирәк мина. Фалис сүзендә торды. Күпер чыгу белән капылт туктады да Ярый, сәламәтләнә күр. Шәкүр Докторга ышан син. Ә алтыннарын турында кайгырма, мин аларны Шахмайдан алып яшерү чарасын күрермен Тик менә шушы ышаныч кәгазенә генә кул куйсаң иле Гак шту. һәммәсе дә тәртиптә булыр, диде Шәкүр баппа югалып калды. Аннары, үзен кулга алып. Фалис язган ышаныч кәгазен укып чыкты Мин кул куям. Фалис. IHK сак бул Үзеңә ышанган кебек ышана аласын мина, диде тегесе һәм кәгазьне түш кесәсенә тыкты да 1изрәк урман ятына элдертте Минзәләгә килеп җиттеләр Шәкүр, һәр йортны күздән кичергәндәй, бик озак сүзсез барды Тик ярминкә була торган мәйданга җиткәч кенә телгә килде Карагыз әле. доктор, мина, терелсәм дә. Минзәләдә калырга ярамый бит. Шахмай шайкасы төн җиткәч үк эзләп табачак мине Ьшрәк ю Фалис Мин бит ялган ышаныч кәгазенә кул кундым Минем Шах майдан берни аласым юк Үземә тигән алтынны кичә үк яшереп куйган идем Ни лпләртә сон инде мина хәзер? Бер дә кайт ырма. Шәкүр1 Җаен 1абарбыз Ышанычлы җиртә яшерәм мин сине Шунда дәвалармын. Ә үзен? Сийнән таптырырлар бит алар Казанга озаттым, диярмен Шуннан эзләсеннәр Аннары, без гә Советлар власте юкмы әллә? Көннәр үтә торды. Әмма Минзәлөдә Шахмай шайкасы күренмәде Шәкүр лә. Госман да сәламәтләнеп аякка бастылар Озакламый Шәкүр солдатка язылды Госман белән Хәмидәне исә Алабуга шәһәренә балалар йортына аллылар. лабу! ала үткен көннәр ятим балаларның күңелендә мәңге ж үс i мае ха г ирә булып калды Бер кичне Госман ктпабын алды га Каманың иң биек ярына чыгып утырды башта талгын гына аккан Чулманны күзәт ie. аннары карашы ирскссздән аргы якка Митәлә якларына юбәллс Авылда кемнәр исән калды икән.’ Мотаһир ни хәлдә икән? Ич. ул да бирелә, минем янда булса!.. Аңа да менә шушы икмәк үстерү |урындаты KHIUII ларны укытыр илем Нәрсә әйтер иле икән’’ Китапны япчы ia тим бер башак үскән урында ике. өч башак үстерергә мөмкин булыр, дшән әнә I осман абый. I осман абый' Ссңлссе Хәмидәнең кинәт итләшүеннән Госман сискәнеп KHI ie А Нәрсә булды тагын? ~ — Шахтада эшләгән, әти белән бертуган Гариф абыйны беләсеңме? Шул кайткан, безне авылга алып китәм. ди. Йорт-җирем. сәламәтлегем бар чакта нишләп туганымның балаларын чит җирләрдә йөртим, ди. Син ничек уйлыйсың, абый? Кайтыргамы, юкмы икән безгә? Бәлки, миңа калсам да ярыйдыр. Ничек дип әйтим. Монда да начар түгел ич. Ашаталар, эчертәләр, әнә нинди укытучыларның дәресләрен тыңлыйбыз. Китапханә бар. теләгән китабыңны алып укырга була. Ә бит авылда әле боларның берсе дә юк. Госман үзе сөйли, үзе Хәмидәне күзәтә Карашы үзгәрмәсме, янәсе. Хәмидә биредә үзе генә каласын сизенә иде. Дөресрәге, абыйсының авылга китәргә ризалык бирүенә һич кенә дә шиге юк иде аның. Шуңа күрә ул җавабын шаярта төшеп, ләкин кистереп әйтте: Хуш. Госман абый, исән-имин яшә. Ә мин сиңа һәр җәйдә кунакка кайтырмын, ярыймы? Балалар йортында Гариф абыйлары аларны ачык йөз белән каршы алды. Йә, ничек, сөйләшеп, килешеп өлгердегезме инде? Мин сезне бит авылга алып китәргә дип килдем. Быел мәктәп эшли башлады Аннары кантонда укырга була. Ашау-эчү ягы да бераз рәтләнеп килә Мин кайтам. Гариф абый.—диде Госман.—ә Хәмидә калсын, биредә укысын, үзенең дә теләге шундый. . Ак пароход кузгалып киткәч, әллә ни булды Хәмидәгә. Ялгызы гына кады түгелме ул биредә? Хәзер инде бердәнбер абыйсы, якын кешесе, янында булмаячак. Нишләргә соң? Әллә авылга кайтып китәргәме икән? Хәмидә ашыга-ашыга интернатка кайтты да әйберләрен җыйнаштыра башлады. Үзе китапларын җыя. үзенең күзеннән бертуктаусыз мөлдерәп яшь ага. Калам диюе генә ансат икән шул. Кала башлагач, бик үк рәхәттән түгел икән. Инде кузгалып чыгам дигәндә генә ишектә Шәкүр абыйсы күренде. Исәнме, сеңелкәш?—диде ул, елмаеп.— Госман кайда? Хәмидә башта аптырап калды. Солдат киемендәге Шәкүрнең әле хәрби киеменә, әле кызыл йолдызына сокланып, ни дип җавап бирергә дә белми торды. Ә-ә. Госманмы? Авылга кайтып китте бит ул. Син дә авылга җыенгансың түгелме? Юк. беркая да бармыйсың, сеңлем. Моны теге вакытта безне аякка бастырган доктор абыеңның боерыгы дип кабул ит, ярыймы?! Ә менә бу хатны ничек тә Госманга җибәрергә тырыш Очрашырбыз әле без аның белән. Кабатлап әйтәм, доктор абыеңның сүзен тот. Ярый, хуш, сеңлем! л елны да яз иртә килде. Көннәр җылы торса да. авыл картлары гәпләштеләр-гәпләштеләр дә, тагын бер атнасыз кырга чыкмаска булдылар. Гариф абый.— диде Госман.— минем сиңа бер үтенечем бар иде. Быел чәчәчәк җиреңнең бер өлешен бүлеп миңа бирче, ә? Сиңа җир нәрсәгә, энем? Үземнеке бар чакта ач булмассың, бер дә борчылма! Аннан түгел. Гариф абый. Минем үз кулларым белән җирдә икмәк үстереп карыйсым килә Рөхсәт ит инде, ә? Юк белән булышма. Госман. Җир эше синең эш түгел ул. әнә, сабагыңны укы. өйрән... У Укыганымны сыпан карыйсы килә дә инде. абый. Җиреңнең бераз өлешен генә булса ла тырмаларга рөхсәт ит. ә? Нәрсә, икмәксез калдырасың киләмени’’ Әнә кояш ничек кыздыра. Тырмаласаң, бусулар бер көндә корып бетәчәк Ә болай кабык белән капланган туфрак җилләми. дымсу килеш тора. Ышанмасан. өй артындагы түтәлне тырмалап күрсәтимме’ Тариф абыйсы бәрәңге бакчасына чыкты да. кул тырмасы атып, ике адым чамасы җирне тырмалады. Икәүләп күзәгә башладылар Күп тә үтмәде, чынлап га. тырмаланган җир җилли, кибә, аксыл төскә керә барды. Күрдеңме инде, энем? Тырмалау файда кигерсә, әнә Бәкер ише кар I лар эшләр иде инде аны Госман бирешергә теләмәде. Китапта язылганнарга ышанган иде ул. Тик менә Гариф абыйсын пичекләр генә күндерергә икән сон"’ Абый, үтенеп сорыйм, миңа җиреннән кәчкенә генә өлеш чыгар инде Укытучы абый кушты, аңа вәгъдә бирдем Гариф энесенең бу сүзләренә колак салмый булдыра алмалы Күпме җир кирәк соң сиңа? Кызганмасаң, күбрәк тә ярый Эш биг кызгану-кызганмауда түгел, энем Җирне эштән чыгармыйк. диюем Ярар, ни язса, шул булыр Чәчеләчәк кырны өч буй итеп бүл дә. берсен үзенә ал Әй. сөенгәннәре Госманның! Төштән сон ул абыйсы кишәрлегендә иде инде Тырманы җайлап куйды да атына йомшак кына эндәште Әйдә, бахбай, кузгалып карыйк Гарифның йөрәге түзмәде Госман бер әйләнеш ясаганда, ул кыр башында басып юра иде. Тырмалап төшкән ин беренче эзнең инде җилләп гә өлгергәнен күргәч, аның кәефе кырылды Шу гай да моны Госманга сиздермәскә тырышты. Йә. ничек, гырмалагг буламы9 Әйбәт гармалана Җирнең нәкъ өлгергән чагы, өсте әле кабыкланып га җитмәгән, дип. абыйсын тынычландырырга ашыкты Госман. Күрерсең, бу җир әйбәг уңыш бирәчәк. Кеше үстергәннең хст яртысын ала алсак, диген Синең чакка шуңа да канәгать мин. энем. Үзенә тигән өлешне Госман кояш баеганда гырмалагг га бетерде Берара I ариф аны туктатырга да ымсынып караган иле әмма ба ганың күңелен кайтарасы килмәде Алабугадан үзе барып а гып кайтты ич малайны. Аллага гainribip.ibiK. ни булса, шул булыр Иртәгесен Госманның тырмага чыгуын бөтен авы г белде Күпләр моны начарга юрады. Теге дет ломнан кайткан малай быел Гарифны икмәксез калдыра икән, диделәр кайберәүләр Кояш исә кыздыруын белә. Тырмаланган җир урыны-урыны белән инде яры га да баш гады Авыл чәчүгә керешкән көнне I осман б^лән Гариф га кырга юнәл те гәр Моннан бер агна элек тырмаланган кишәрлекне күргәч. I ариф. башын тотып, аптырап калды җир өстен ямь яшел үлән баскан иде Әмма Госман аптырап ка гмады Үлән өстснә чәчәргә ярамый, абый Тагын гырмалагг чыгарга кирәк, чүп үләнне бетерү өчен Гарифның чын-чын ran ачуы чыкты Кызып китүдән ү эен чак-чак кына тыеп калды ут Бодай да корып беткән җирне тагын ла корьпыргамы’ Аннары бодай түге г. шайтан таягы да үсми анда, энем Әгәр дә җир дымсыз булса, монда ү лән үсмәс иле. абый Күрәсең бш. котырып үскән Димәк, дым бар Тырма тарга кирәк. каршы кн гмә инде, абый җаным! Хәзер, чынлап та, бүтән чара юк иде инде. Үлән арасына симәнә күмдереп уңыш алып булачак түгел. Кешеләр чәчә, болар үлән тырмалыйлар. Төш җитәрәк, Гариф янына авылның дәрәҗәле карты Бәкер килде: — Кат-кат тармалап, юрган киптергән кебек киптерәсеңме җирне, Гариф? Кем инде мондый эштә бала-чага сүзенә карый, акылы бармыни аларның? һич югы. тырмаланган өлешенә чочеп кал инде бүген, анысы да катып, ярылып бара бит. Бәкергә кайтарып сүз әйтә алмады Гариф. Авыл аксакалына нәрсә әйтсен ди ул? Шул арада Госман да әйләнеп килеп җитте. Гариф абыйсының йөзе үзгәрә баруын күреп, атын туктатты: — Тр-р-р. бахбай! Әнә бабай да килгән. Әссәламәгаләйкүм, бабай! — Вәгаләйкүмәссәлам, улым! Болай үзең тәртипле генә малай күренәсең күренүен. Тик нигә дип әле абзыеңның җирен бозасы иттең? — Кем әйтә аны, бабай? Без менә үзебезчә. яңача эшләп карарга телибез. Җитте, Госман,—диде Гариф усал итеп. —Олы кешегә шулай әйтергә ярыймыни? Йомырка тавыкны өйрәтми бит. Абыйсының бу сүзләреннән соң Госман алыштырып куйгандай булды. Дилбегәсен бер читкә ыргытты да, өстендәге тузаннарны каккалап, Гариф абыйсы янына килде: — Җиреңне бозган булсам, кичер мине. абый. Ачуланып калма, хуш! Аннары яшьле күзләрен җиң очы белән сөртеп алды да авылга таба йөгерде. Госман, кая киттең, Госман, дим?.. Госман исә артына да әйләнеп карамады. Бәкер карт, сакалын сыпырасыпыра. сүзсез генә үз кишәрлегенә юнәлде. — Нишләргә соң инде хәзер?—Гариф аптырап калды.— Үләнле басуны тырмалап бетерәсеме, әллә чәчәсеме? Госманны да үпкәләттем. Тукта, яңадан Алабугасына китеп бармасын тагын. Гөнаһлы булырмын. Гариф кайтып кергәндә, Госман, әйберләрен җыйнап, чемоданын әзерләп куйган иде инде. — Мин китәм, Гариф абый.—диде ул гаепле бер кыяфәттә.— Ачуланма инде мине. - Беркая да бармыйсың! Мин әтиең урынына калган кеше. Әгәр дә акыллы малай булсаң, син мине тыңларга тиеш. Ә җир турысына килгәндә. үлән баскан кишәрлек синеке — бөтенләй үзеңә бирәм. теләсәң нишләт. Моннан ары катнашмыйм. — Рәхмәт, абый! Бу изге эшеңне беркайчан да онытмам. Ул көнне кичкә кадәр бергәләп тырмаланмаган җирне чәчтеләр. Аннары кырда Госман үзе генә калды: үләнле кишәрлекне тырмалап бетерде, ә иртәгесен бодай чәчте. Беркөнне Госман түзмәде, кишәрлегенә юнәлде. Килсә, үз күзләренә үзе ышанмады: башкаларга караганда бер көнгә соңрак чәчсә дә. аның бодайлары ямь-яшел булып тишелеп килә иде. Ул. шатлыгын кая куярга белмичә, тишелеп килгән шытымнарны сыйпады. Аннары абыйсы чәчкән кишәрлеккә юнәлде. Тукта, нишләп биредә бөртекләр начар тишелгән соң әле? Үсешенең төбен чокып карады. Бодай урынына аннан солыча килеп чыкты. Ниндидер кара солы... — Нәрсә соң бу? Абый бит монда солы чәчмәгән иде. Бәлки, узган ел коелып калгандыр? Шулай булырга тиеш, чөнки тирәнрәк туфрактан чыккан... Ә менә бодай шытымнары күтәрелеп килә! Шатлыгын абыйсына җит кергәндә, Госман солы турында искә алмаска тырышты. Ә менә беркөнне Бәкер карт аны үзе кырга чакырды. Бу вакытта инде бүтәннәрнең дә кишәрлекләре яшәреп килә иде. — Барыбыз да бодай чәчтек, улым.— диде ана Бәкер карт Синен җирдә бодай гына үсә, ә безнекендә бодае да. солысы да Сәбәп нәрсәдә сон? Бәлки, аңлатып бирерсең. Г осман уйга калды. Теге китапта бу хакта нәрсә язылган иле сон әле’’ Тукта, тукта, тырмалаган җирдә ниндидер бер чүп үләне иртәрәк һәм (изрәк шытып чыга, дип язылган иле. Овсюг, ахрысы Солы түгел ул. бабакай, авсюг дигән чүп үләне. Ә нигә соң синең кишәрлектә әпсүк юк? Нишләп булмасын? Теге көнне син мине тиргәгән чагында нәрсәне тырмаладым соң мин'* Шул авсюг иде бит инде ул Госман бу сүзләрне шулкадәр ышанып һәм кистереп әйтте, теге конне солычаны тырмалавына хәтта үзе дә ышанды Бәкер картны исә мәсьәләнең икенче яг ы борчый иде Шулай да булсын ди. Ә нигә синен кишәрлектә, дым беткән булса да. бодай әйбәт тишелгән? Дым бетмәгән, тырмалагач, киресенчә, сакланып калган Бәкер карг йомшак туфракка бармакларын батырды. Аннары дымлы туфракны учына алгач, хәйран калды: Вәт могҗиза1 Җен эшедер бу. Туфракны киптер-киптер дә, дымлы да булсын, имеш Гаҗәп, гаҗәп Бәкер картның сер бирәсе килми иде Аннары, борын асты да кипмәгән малай алдында ничек җиңелеп калмак кирәк’ Шуңа курә бу турыда ул кешекарага әйтеп тормады Әмма күз алдындагы әйберне яшереп буламыни9 Кемдер кичә Госманның кишәрлеген күреп кайткан да хәбәрне бәген авылга тараткан ич әнә Бәкер картка акланудан бүтән чара калмаган иде Җен иттедер бу. Мондый хәлләр булгалый Кяферлар мәктәбендә укыган биг. Аида малайны тәгаен җен котырткандыр Бәкер каршын бу сүзләре Госманны рәнҗетте. «Иң яхшысы Алабугага барып, теге китапны гагын да әйбәтрәк өйрәнеп кайтырга кирәк», дип уйлады ул бу минутларда. Иртәгесен Алабугага барып җитте Сеңлесе Хәмидә аның сөйләгәннәрен тын да алмый тынлап утырды Китапны габып. солыча турын га язылган битләрен кат-каг укыдылар. Кайбер урыннарын Госман дәфтәренә күчереп гә алды Бер урында ап-ачык итен: «Тырмалаган җир алданрак җылына, шунлыктан анда солыча иртәрәк тишелеп чыга», дип язылган иде Хәмидә, кинәт нәрсәнедер исенә төшергәндәй, сүзне икенче якка алып китте: Абый, син теге вакытта Шәкүр абый язган кәгазьне алдынмы’ Алдым. Хәмидә. Бер үтенечен язган иде ул анда. «Кем белә, бәлки, сугыш Iан әйләнеп кайтып булмас, дигән иде хатында. иң ышаныч, ты кешем син Көрәш кырында ятып калсам, яшергән алтыннарым бер мәгънәсезгә югалмасын Син аны эзләп тап һәм икебез исеменнән ләу тэт органнарына илтеп т атнпыр!» Ә бит ул урынны бо.тай гына табып булмый, сеңлем Нинди лә булса берәр төрле ачкычы булырга тиеш аның Дөрес әйтәсең, абый Ә беләсеңме, бар тис бит ул Минем китаплар арасыннан юкка чыкты Нигә аны вакытында хәбәр итмәдең? Алтыннан җилләр искәндер инде хәзер. Бездән башка ул урынны беркем дә таба алмастыр Чөнки Шәкур абый «ачкыч»ның кереш өлешен телдән генә әйтте Хәтерлисеңме, тете вакытны, токгор Сергей Михайлович белән авылдан Минзәләгә ки пәйдә. безне Шахмай туктаткан иде Күпер төбен өйтәм Әнә шул күпердән яр чите буйлап туп-гуры көньякка таба барырга кирәк Берәр чакырым чамасы баргач, матур бер аланлыкка килеп чыгасың «Ачкыч» әнә шу т урынны тапкач кына ярдәм итә ала — Ә «ачкыч»ны хәтерлисеңме соң? - Тулысыңча хәтерләмим. Шулай да бераз өлеше истә калган. — Йә. әйтеп кара. Шул аланның төньягында бер карт имән үсеп утырыр. Шул имәннең төбенә басып, кичке сәгарь биштә туп-туры кояшка таба йөз адым атласаң, юкә агачына тап булырсың. Юкә күләгәсе беткән урын яңа ориентир булып тора... Шунда кадә- ресе истә калган. Башкасын онытканмын. Тукта, тукта. Юкәнең күләгәсе беткән урыннан күпергә таба ничәдер адым атларга кирәк, иллеме, кырыкмы Инде анысын төгәл генә хәтерләмим. Аннары тагын шартлы өч сан бар иде анда. Менә шуның серенә төшенсәк... диде дә Хәмидә нидер эзли башлады. Шартлы саннар, дисең... Хет шулары исеңдә калмаганмы соң? Менә таптым, күчереп алган идем.—дип. Хәмидә ниндидер саннар язылган кәгазьне абыйсына сузды. Госман исә озак кына аларның серенә төшә алмый азапланды. Анда «Ш 40-К 50-Т февраль» дигән хикмәтле сүзләр, саннар язылган иде. Бертын утыргач, ул. көлемсерәп, сеңлесе янына килде Катлаулы берни дә юк икән монда. Хәмидә. Шәрыкка кырык адым, аннары көньякка илле адым һәм төрьякка февраль озынлыгы, ягъни 28 адым ясарга кирәк, диелгән. Шәкүрнең байлыгы шунда ятадыр. Бүген минем өчен алтыннан да мөһимрәк, кадерлерәк нәрсә бар. Әгәр күрсәң икән шундый матур булып тишелде бодайларым! «Алтынны кесәңә салсаң, икмәкне йөрәгеңә кыс», ди халык. Бик дөрес әйтелгән сүзләр Ярый, мин тиздән китәрмен, сеңлем. Хуш хәзергә1 Госман Алабугадан кайтып килгәндә, каланча янына бер гөркем картлар җыелган иде. Бэкер карт та. хәтта волком рәисе Вилданов та шунда иде. Хә.мәй абыйсы, аны күргәч, ымлап, үзе янына чакырды: Йә. хәлләр ничек. Госман энем'’ диде ул елмаеп Җен алыштырган кишәрлегеңнең серен аңлатып бирәсеңме әллә безгә. Аннары ул. картларга таба борылып: Йәгез. җәмәгать, диде Бәкер картны тыңладык, инде хәзер Госманны тыңлап карыйк. Икмәксез йортның морҗасыннан төген чыкмавын да. бер валчык икмәкнең алтыннан кадерлерәк булуын да яхшы беләдер ул. «Алтын» дигән сүз чыккач. Госман сискәнеп китте. Теге вакыйганы әллә Хәмәй абый да белдеме икән? Серне болай озак тик яткыру ярамас. Эзләп карарга кирәк, бәлки, табылыр да... Госман, ниһаять, уйларыннан арынып, сүз башламакчы булып авызын ачкан иде, күзләре Бәкер карт күзләре белән очрашты. Тегесе, нидер сөйләнеп, җиргә төкерде. «Җен алыштырган нәрсә», дип сүгүедер инде... Әллә ни шаккатарлык нәрсә юк биредә, диде Госман. Солычаны әйтәм, тармалаганны ипләп кенә көтеп ята ул. Ник дисәң, гыр- малаганнан соң аңа үсү өчен шартлар яхшыра, җир җылына, «куркыныч» та үтә. Чөнки безнең игенче, гадәттә, тырмалаган көнне чәчкән яисә чәчкән арты тырмалый барган. Башкача җиргә кагылмаган. Ә солычага шул гына кирәк. Үзе рәхәтләнеп үсә. бодайны кысрыклый, аңа үсәргә ирек бирми. Ә без. абый белән иртә тырмалап, аны «алдадык». куркыныч үтте дип белеш ул ныграк үсә башлады. Шул чакта, тагын тырмаладык һәм юк иттек без аны. Әкият сөйләмә син безгә.—диде шулчак Бәкер карт, артык түзә алмыйча.— Ходай яраткан үләнне ничек алдап, хәйләләп булсын ди аны? Халыкка көфер сүз таратма! Бәкер ага. диде Госман тыйнак кына.— безнең кишәрлеккә килеп үзегез күрдегез: дым да бар, солыча да беткән. Дөреслекне танырга туры килә. Җен эше бу. Кяферләр детдомында жен алыштырган сине, улым. Чынлап та. моның жен эше булуы ихтимал.—дип сүзгә кушылды С алих бай Андый икмәкне ашау кемгә дә хәрәм Сезнең сүз закон түгел хәзер, кем. Салих мелла. Авыл карт ларын тыңлыйк. Алар ни дияр бит әле9 Сүзгә җәһәт кенә дусты Могаһир кушылды Дөрес әйтәсең, Госман. Теге вакыт га шушы Салих мелла галарга килгән иде бит инде сезне, хәтерендәдер Имеш, мәрхүмә Сания апаның аңа бирәчәге калган Менә кем ул хәрәм байлык туплаучы! Салих кебекләр сүзе безгә чүп хәзер. Үз кишәрлекләребезне Госман әйгкәнчә эшкәртсәк, дөресрәктер Хак әйттең. Могаһир. диде волком рәисе Яңалыкка йөз белән борылырга вакыт Халык таралырга ашыкмады. Рәхмәт, улым. Хафиз абыеңа охшагансың, диеште картлар. Гик шунысын әйт. синеңчә эшләсәк, чынлап та икмәкле булырбызмы без? Госман исә. «Булыр, агайлар, ышана аласыз», дигән кебек ипле генә итеп башын какты да волком рәисенә текәлде Тегесе аны шунда ук төшенеп алды: Җирнең кадерен белсәң, аның турында кайгыртсаң, һичшиксез икмәк уңар, агайлар, диде Хәмәй Вилданов Картлар акрынлап тарала башлады Бу вакытта Госман күңеле белән Аю урманында йөри иле инде Иртәгә үк шунда булырга кирәк ... Менә ул Аю урманы. Инде төш вакыты узып барса да. ниндидер сәер бер тынлык. Хәт та кошлар да аваз салмый. Теге таныш күпер янына җиткәч, дусты Мотаһир белән бергә, яр буйлап урман эченә атладылар Бераз баргач. Госман ау мылтыгын Мотаһирга сузды Син шушында кал. Чиг кеше күренсә яисә ул-бу булса, хәбәр салырсың. Мин синнән калмыйм. Госман. Ничек инде ялгызыңны Аю урманына җибәрим? Азмыни монда Шахмай шайкасы калдыклары, төрле җилкуарлар, кеше талап йөрүчеләр9 Тыңла. Мотаһир! Беләсеңме, шулай кирәк. Син шушыннан торып күзәтергә тиеш мине Үзен сак бул! Ярыймы’ Госман урман эченнән инде ялгызы гына атлады Озакламый аның каршында Якты Алан калкып чыкгы. Сәтагь дүрт җитеп килә Ин элек ул аланлыкның төньягына күз ташлады Анда колачлы карт бер имән үсеп утыра иде. Моңа кадәр Госман күргәннәрнең иң мәһабәтенә, иң өлкәненә охшаган иде бу. Нинди гене елларны, нинди генә җирләрне, нинди генә яуларны күрмәгәндер бу имән Әмма үзе. берни дә булмагандай, горур утыра Бодай тамырлары да имәннекедәй көчле, табигать көйсезлек ләрснә бирешми торган булсын иде ул Кешеләр беркайчан да ачлыкны белмәсләр иде Госман кинәт айный киткәндәй булды. Монда хисләргә бирелергә ярамый Хәмидә югалткан «ачкыч» кем кулына барын эләккәндер бит әле? Шундый уйлар белән ул кояшка таба йөз адым атлады Әмма каршыла бернинди дә юкә агачы күренми иде Уңдарак калды, ахрысы Чөнки әле биш туларга шактый вакыг бар Бинт тулгач кына кояшка таба гуп-туры барырга кирәк Ашыкты шул. көтәргә вакыг юк бит Бераз ун яккарак тайпылып, юкә агачын эзләвен дәвам итте Госман Ләкин якын-тирәдә бер генә юкә атачы ла күренми иде Янә уңышсыз гык Бәлки, юкә булмагандыр ул? Элмә яисә каендыр’ Усак тар ла күп бире гә Аннары Шәкүр абыйның я тгышуы да бар бит Тагын теге имән янына барып, кояшка гуп-туры йог адым атлау кирәктер Госман янә әлеге мәһабәт имәнгә габа китте. Кояшка каран басты да тагын алга атлады. Тагын йөз адым үтелде. Туктады. Өч метрлар чамасы сулдарак карама агачы утыра, уңда—каен. Ә юкә күренми. Эзләүне каеннан дәвам иттерергәме, карамаданмы? Кайсысын сайларга? Карама тәбәнәк, каен — озын, күләгәсе ерак сузылган. . Каенга таба атлауга. Госманның күзләре үлән арасында яткан юкә ботагына төште. Димәк, ул табарга тиешле юкәне кискәннәр Төбе шушы тирәлә булырга тиештер... Менә ул! Төптән үк киселгән, өстен иске яфраклар белән каплап куйганнар. Димәк, сернең эзенә төшкәннәр. Әллә Шәкүр абый үзе булдымы икән биредә? Нишләргә соң? Эзләүне дәвам иттерергәме, әллә кайтып китәргәме? Дәвам итәр өчен иң элек юкәнең биеклеген белергә кирәк ич. Ә ничек? Госман киселгән юкә төбенә иелде, юанлыгын үлчәп маташты. Тукта, киселгән теге юкә агачын әллә ни ерак ташламаганнардыр әле. Шуны эзләргә кирәк. Әнә ич, чокыр төбендә ята икән. Госман юкә агачын күтәрим дип иелгән иде. урманны тутырып мылтык тавышы яңгырады. Аңа җавап төсендә ату тагын кабатланды. Монысын Мотаһир атты, ахры... Ату тавышына аның: «Авылдаш, сак бул!» — дигән сүзләре кайтаваз булып кушылды. л вакыйгалардан соң байтак сулар акты. Язмыш диген... Ничә еллар үткәч кенә изолятор шифаханәсендә кабат очрашты алар. Госманның хәле шәптән түгел иде. Шуңа күрә Мотаһирны башта аның янына кертмәскә булдылар Әмма Мотаһир исеме колагына кергәч, Госман айнып киткәндәй булды Рөхсәт итмәүгә карамастан, урыныннан ук торып утырды. Яшьлек дустым Мотаһирмы ул? Кертегез үзен, үтенеп сорыйм, кертегез.— диде һәм койкасыннан ук төшә башлады. Кертегез, алайса, диде күзәтүче врач.— Монда икенең берсе: йә хәле яхшырып китәчәк, яисә. Докторның калтырап киткән тавышына игътибар иткәндә, ул үзе дә. Госманның күрешүгә булган омтылышын күреп, нык дулкынланган иде. Ишектә Мотаһир күренүгә. Госман дустына таба омтылды, күзләрендә бу очрашуның никадәр әһәмиятле булуын сөйләүче очкыннар пәйда булды. Мотаһир доктор белән баш кагып исәнләште дә. авылдашына кулларын сузды: Исәнме. Госман! Хәлләрең ничек? Нәрсә булды сиңа, дускай? Булды инде. Мотаһир Без күргәнне бүтәннәр күрмәсен. Синең тавышны ишеткәч, яшьлек елларыма кайткандай булдым. Их. яңадан башлыйсы иде гомер юлын. Мотаһир!. Кешеләрне танырга өйрәнәсе иде Шуның аркасында күпме ялгыш ясалды. Сөйләшүнең мондый юнәлеш алуын күргәч, доктор чыгарга булды. Әмма ишекне кабат ачып: — Озак тормаска тырышыгыз, авыруны борчырга ярамый, диде. Сүзне Мотаһир дәвам итте: — Мин синең баштан ниләр үткәнлеген шактый яхшы беләм. Шуңа күрә бүген алар хакында сөйләшеп, сине борчыйсым килми Шулай да синең өчен бер яңалык әйтмичә булдыра алмыйм. Хәтерлисеңме Аю урманында булган вакыйганы? Хәтерлим, Мотаһир, хәтерлим. Әле бүген дә күз алдымнан бер-бер артлы тезелеп үтте ул көннәр. — Хәтерләсәң, әйт әле, ул чакта безгә кем атты дип уйлыйсың? — Белә алмадык без моны. Мотаһир. Мәңге ачылмас сер йомгагы бу хәлләр.. Шәкүр көрәш кырында һәлак булды. Алтынны да габа алмадык. Аткан кеше дә билгесез калды У Калмады, Госман, калмады, диде Мотаһир, пышылдауга күчеп. Ул кешене кичә кич Казанда очрат т ым Күргәч, артыннан калмыйча күзәттем моны Мунчага керде бу Мин анын артыннан Беләсем килә: улмы, түгелме’ Шунда бүре ядрәсеннән чәрдәкләнгән иңсәсен күрдем Теге чакта шәп эләккән икән үзенә! Ул. дисең, алайса? Шулай да бу хакта ныклап уйларга кирәктер Хәзергә ашыкмыйк. Мотаһир Менә миннән сорау алган 1икшерүче дә бик таныш кебек Шәкүр абыйны озата килгән Фалиска бик охшаган Ләкин шикләнәм Ялг ышып куюыбыз бар Бәлки, бер үк кешедер болар? Госман уйга калды. Шулчак ишектә доктор күренде Хөрмәтле иптәш, бүгенгә җитеп торыр Авыруны тынычлыкта калдырыгыз Кайтыр жирсм ерак шул. доктор Бер киткәч тиз генә килеп булмый Ә Госман минем яшьлек дустым, авылдашым Бер бәрәңгене урталай бүлеп ашый идек... Аннары, саубуллашып, болай диде Нык бул, Госман, бирешмә! Тизрәк аякка бас! Рәхмәт. Мотаһир1 Онытмавың, якын итеп килүен өчен рәхмәт! Мотаһир урамга чыкты Көнбагышгын куе кара болытлар күтәрелеп килә иде Давыл алдыннан була торган тынлык Черек күл буенда кайнашкан бишалты бала-чаганы исәпләмәгәндә, якын-тирәдә берәү дә күренми Кешеләр Черек күл буена урнашкан бу дәһшәтле биналар тирәсеннән үтәргә куркалар иде. ахрысы Мотаһир, Госман яныннан чыккач, үзен-үзе битәрләп аллы: «Берәр ничек ярдәм игеп булмыймы икәнни соң"’ Гаепсез кешене ничек инде гаепле дияргә мөмкин? Нинди заманда яшибез9 Үз күләгәңнән үзең куркып йөр инде!..» Шулчак урам почмагында өстенә гимнастерка, галифе чалбар, башына ак фуражка кигән берәү күренде Ул. бераз уң аягына ак- сый-аксый. «кыямәт» бинасына габа борылды Могаһир утырган ккә- мия янына җиткәч, алар күзгәкүз очраштылар Мотаһир тыелып кала алмады: Фалис иптәш' дин дәште Тикшерүче сискәнеп китте Әмма шундук үзен кулга алып, ю тын дәвам и I те Фалис иптәш, лиле кабат Мотаһир, урыныннан горып Сезне бер генә минутка мөмкинме’ Ялгышасыз, мин Фалис түгел. Кем белендер бутадыгыз. ахры Аю урманын искә төшерегез Бүре ядрәсен Берни дә аңламыйм Тикшерүче бирешмәскә тырышса га. аның каушап калтаны сизелә иде йөзе, күзләре үзгәреп китте Аңлатып сөйләгез нинди Аю урманы ’ Нинди ядрә у т’ Могаһир. һөҗүмгә күчеп, турыдан кистерде Хамелеон! Кеше талаучы, ai карагы син' Беренче генә көн күзәтмим мин сине Менә нәрсә күп сүз юк сүз Кыска тотам Этәр гә бер гаепсез Госман Закировны иреккә чыгармасаң. башың Себер киткән дип исәплә' Бүре ядрәсен онытма' Мотаһир башка бер сүз до эндәшмәде Кызу-кызу ат лап Черек кү т аша чыкты да Университет урамына кү тарс i де Яңгыр коя башлат ач. юлаучы машинага утырып, вокзалга килде Аның Мәскәүгә китеп барышы иде Тикшерүче Фалис эш урынына кереп утырырга да өлгермәде, аны дежур офицер дәште: Сезне телефонга чакыралар Министрлыктан, лиме Трубкада Мотаһирның таныш тавышы ишетелде Йә. ничек, уйладыңмы? Тикшерүче як-ягына каранып алды: шикләнә иде ул Үч иткәндәй, бүлек начальнигы да биредә Аннары бу сөйләшүне тыңлап тормаслар дип кем әйтә ала? Шуңа күрә ул кыска тотты: ~ — Борчылмагыз, сез әйткәнчә булыр, диде дә трубканы куйды. Мотаһир шул сөйләшүдән Мәскәүгә китеп барды. Госманны исә. ни гаҗәп, сорау алырга бүтән чакырмадылар. Нигә, ни өчен? Сәбәбе аңа билгесез иде. Дөресрәге, гаебе булмагач, аклаганнардыр дип уйлады. Госман тулай торакка гаиләсе янына кайтып кергәндә, хатыны Гөлфия Черек күлгә барырга җыенып йөри иде. Ирен күргәч, куанычыннан яшьле күзләрен сөртә-сөртә, аңа ташланды. Уллары Алик исә берни белми йоклап ята иде. аҗәеп бер матур иртә. Урман өстеннән кояш күтәрелеп килә. Бөтен җир яшеллеккә чумган. Өстә, биектә тургайлар сайрый, чәчәктән чәчәккә кунып күбәләкләр уйный, бал кортлары тырышып-тырышып бал җыя. Нинди генә җан иясе юк биредә Әнә шулай бөтен табигатькә, серкә очырып утырган арышларга, баш чыгарып килгән бодай кырларына соклана-соклана Госман тәҗрибә кырына килде. Кишәрлекләр янында беркем дә күренми. Хәер, бүген бит ял көне —сабан туе. Г осман ап-ак чәчәккә күмелгән борчак кишәрлекләре янында тукталды. Нинди генә сорт, нинди генә гибрид юк биредә. Аны бигрәк тә утыз сигезенче номерлы кишәрлек кызыксындыра иде. Ышанычы ул Госманның. Узган ел да сынатмады: кузаклары эре, һәр кузакта сигезәр-тугызар борчак булды. Кузаклар саны да күбрәк булды. Быел көзгә сортларны сынау комиссиясенә тапшырасы булыр... Госман кайтыр якка борылды. Оныта язган икән, Гөлфия бүген Каенлыкка — сабантуйга чыгабыз, дигән иде бит. Ул кайтканда, Гөлфия дә, Алик та җыенып беткәннәр иде инде. — Ашарга әзер, Госман, капкалап ал да, киттек. Шулчак телефон шылтырады. Трубкада Мотаһирның дулкынланган тавышы ишетелде: — Бөтен планнар җимерелде, Госман. Сугыш... Инде Киевны бомбага тоталар, кабахәтләр. Тиздән фронтка китәм. Күрешә алмасак, хуш, авылдаш .• Гөлфиягә күп сәлам... Бу хәбәрне ишеткәч, Гөлфия, өнсез калып, диванга утырды. Алик мөлдерәмә тулы күзләрен әле әнисенә, әле әтисенә төбәде... Госман бу сугышның котылгысыз икәнен абайлый иде Әмма Мотаһир җиткергән хәбәр аның өчен көтелмәгәнрәк булды. Нәрсә эшләргә соң инде9 Әллә хәрби комиссариатка барып караргамы9 Сугышка үз геләгең белән китү начармыни? Ә гаилә, фәнни эш, дуслар?.. Алик та әле бик кечкенә. Гөлфия? Ул моны пичек кичерер? Хәрби комиссариат бинасы янында халык гөж килә. Ничек кенә тырышса да, Госман хәрби комиссар янына үтә алмады. Гаризасын дежурныйга тапшырды. «Мине хәрәкәттәге армиягә җибәрүегезне үте- нәм. Трактор йөртә беләм. Винтовкадан атам Теләсә нинди приказны үтәргә әзер» — дип язды ул. Хәрби комиссариатка Госманны өч көннән генә чакырдылар. - Гаризагызда сез кайда, кем булып эшләвегезне, белгечлегегезне күрсәтмәгәнсез,— диделәр ана. - Хәзерге көндә кайда эшлисез? — Мин фәнни хезмәткәр. Селекционер. Быел республикабыз кырларына яңа сорт бирергә исәплибез. Хәер, анысын миннән башка да ахырына кадәр җиткерерләр дип ышанам. Комиссар тиз генә каядыр шалтыратты да: Г Теләгегезне канәгатьләндерә алмыйм. Югарырак мөрәҗәгать итегез, диде һәм өстәп куйды: Сез монда фронттагыдан күп өлеш артыграк файда китерә алыр идегез, иптәш Закиров. Уйлагыз 1941 елның августында Госман хезмәт иткән укчылар дивизиясе Вязьма районына килеп тукталды. Тиздән алар беренче сугышчан чирканчык та алдылар. Ул көнне Госманнар ротасына яулантан биеклекне ничек тә фашистларга бирмәскә дигән бурыч куелган иде. Пулемет взводын алгарак күчереп тә өлгермәделәр, немецлар, дивизиянең елга ярына сыенган алгы подразделениеләрен туктатырга теләп, еракка ата торган туплардан давыллы ут ачтылар. Poia командиры, яңа гына училище тәмамлап килгән яшь кенә лейтенант, бер ут ноктасыннан икенчесенә күчеп, солдат ларның рухын күтәрергә тырышты; Әйдә, интеллигенция, дөмектер фашистларны' Лейтенант ополченецларта үзенә бертөрле ихтирам белән карый иле Чөнки аларныц күбесе лейтенантның әтисе яисә бабасы яшендәге тәр Батальон командиры аңа ополченецлардан торган өстәмә көчне тапшырганда кистереп әйтте; Сип. лейтенант, кара аны. кеше бул! Монда синец ротада хәтер биш кандидат, оч доктор, бер профессор. Әнә теге чандыр гына, мыек ты абзыйны күрәсеңме? Мәскәү университеты профессор Василенко у т Ә менә бу төп кебек таза, нык абыең Казаннан, кандидат. Госман Закиров. Окоп янында тәмәке көйрәтеп торганы шулай ук фән докторы, танылган галим. . Нитә кирәк миңа бу кадәр доктор? диде лейтенант, сөйләп бетергәнне дә көтмичә. Хәзергә берсе дә җиткән Санинструктор бармы? Бар Менә дигән кыз Ут кебек. Берүзе дә өлгерәчәк ул Ә бу докторларны бүтән роталарга җибәрсеннәр Их син, лейтенант! Болар дәвалый торган докторлар түге i ■> галимнәр. Төшендеңме? Бу сөйләшүдән соң лейтенант Госманны күздән ычкындырмады Молодец, әйбәт сылыйсың, иптәш Закиров Әллә Гражданнар сугышында да катнашырга гуры килдеме үзенә? Эләкмәде диярлек. Ә менә җәнлек аударта ярага идем Бушка киткән патроннарым булмады шикелле. Ә монда, узегез беләсез, тси- генант, аерата сакчыл будырта кирәк Госманныц бу ротага эләгүе очраклы гына ки теп чыкты Мәскәу тә чакта университетка йомыш белән кергән иде Анда халык ополченец ларыннан торачак махсус дивизиягә язылу бара икән Госман та, озын-озак уйлап тормыйча, шуларга кушылды Мәскәү ополченецлары, нит езда, интеллигенция вәкилләре иде Үзләренең институтларын, кафедраларын, лабораторияләрен. ачы тын җитмәгән ачышларын ка тдырып. өс төренә шинель киделәр гө М.и,к.»у каласын фашисттан сакларга күтәрелде тәр Үзләрен бимазалаган төрле-төрле чирләрен онытып торып, хәзер менә дошман бс тән көрәшәләр, аның ана баруын ала гына бу тса ла тоткар тап тора тар Винтовка һәм автоматлардан агалар, яндыргыч шешә тәр ыртытып. «тигрмларны шаргтаталар. атакага күтәреләләр, пулемет утына •тәтеп егылалар. Атышлар тынтан арада су тыш бөтенләй онытылып киткәндәй була Алар. бәхәслошә-бәхәс тәтттә. йә фән дөньясына кереп чума тар. йә Пушкин. Блок шигырьләрен укый башлыйлар, яисә Декарт һәм Монтескье философиясен. Эйнштейн теориясен тикшерәләр. Ул көнне тынлык озаккарак сузылды. Гәпләшергә генә түгел, улы белән хатынына хат язып салырга да вакыты табылды Госманның. «Кадерлеләрем минем Алик, Гөлфия! Менә сезгә хат язам. Канда диген, канчандыр безнең Буранчы кебек шау-гөр килеп торган бер авыл читендә. Тик инде биредә жан әсәре юк. йортлар урынында янып бетмәгән кисәүләр генә көйрәп ята. Җан әсәре юк диюем бик үк дөрес булып бетмәс, әнә, урман ягыннан бер мәче кайтып килә. Хуҗасын күрергә теләгәндер, мөгаен. Ләкин ул аны инде беркайчан да күрә алмас... Үзегез ничек яшисез? Хатларымны ешрак язарга зырышырмын. Кызу сугыш әле монда. Кичә генә командирыбызга унтугыз яшь тулды. Дамирдан нибары өч яшькә генә олы. Күрше Дамирны әйтүем. Аның кебек, кыюлыкны Казан у рамында хулиганлык кылып түгел, ә эш белән, көрәш белән исбат итәргә кирәк. Моны онытма син. Алик. Болар матур сүзләр түгел, ә сугыш тынган арада башка килгән уйлар. Борыныңны салындырма, әниеңә булыш, ярыймы? Минем өчен борчылмагыз. Әтиегез сугышырга өйрәнеп килә инде. Ашыгам, почтаны алып китәргә җыеналар. Хуш. Гөлфия! Хуш. улым! Әтиегез». Бу хат. озын-урау юллар үтеп. Казанга бик соңарып кына барып җи т те. Көттереп килгән хатны ачканда Гөлфиянең куллары калтырады. Хатны кат-кат укыдылар, туганнарына. Госманның сенлесе Хәмидәгә шылтыраттылар: «Аллага шөкер, исән-таза. барыгызга да сәлам юллый». диделәр. Шул ук көнне иске дәфтәр битенә Гөлфиянең саф йөрәктән чыккан сүзләре тезелде: «Кадерлем минем! Менә зарыгып көткән хат минем кулымда. Сине ничек сагынганымны белсә идең. Госман! Үзең дә беләсең, синнән башка минем гормышымның мәгънәсе юк. Үтенәм, сак бул! Үзеңне безнең өчен, киләчәк өчен сакла. Бу сүзләр, бәлки, сәеррәк яңгырар. Гафу нт. Мин бит гомеремдә беренче тапкыр ялгыз калдым... Барысын да син өйрәткәнчә эшләргә тырышам: артык нәрсәләрне оборона фондына бирдем. Тик син бүләк иткән йөзекне калдырдым: бик тә кадерле ул мина. Ә хәзер хатны Аликка бирәм. ул дәвам итә: Исәнме, әтием! Кичә көне буе дежур тордым. Караучысыз калган апаларг а, абыйларга су китердек, угын кисештек. Әтием, күршебез Дамир турында башкача алай уйлама. Ул бик үзгәрде хәзер, кыерсытылган һәркемне яклый. Әгәр дә мөмкин булса, иң элек Гитлерның үзен дөмектерер идем. ди. Кичә генә әле күрше Галләм бабайның ишеген төзәтеп бирде. Хәзер инде фронтка китәргә ашкына, тик алмыйлар гына... Ешрак яз. әтием. Кайнар сәлам белән, улың Алик». Бу хатны Госман сентябрь башларында алды һәр карыш җир өчен каты сугышлар бара иде. Ул көнне алар Вязьма якларындагы урман авызына урнашкан икенче бер авылның яшелчә саклау складлары янында тукталдылар. Атларны исә окоплардан көньяк-көнбатышта рак урнашкан таш сарайга яптылар. Ул көнне Госман озак кына йокыга китә алмады. Йокымсырауга, улы күз алдына килеп аптыратты. Менә инде ул яп-якын. каршыда гына' «Әтием, мин сине бик тә сагындым»,- дип аның муенына сарыла кебек. Җылы сулышы йөзгә кагылгандай була. Госман, күзләрен киң ачып. караңгылыкка текәлә. Алик исә. эрегән кебек, кинәт күздән югала Күзләре йомылырга ла өлгерми, тагын улы күз алдына килеп баса «Әллә бер-бер хәл булдымы Алигыма?» дигән шомлы уй килде Госманның башына. Әллә авырып киттеме'’ Нәрсәдер әйтергә, ниндидер хәбәр җиткерергә тели бит. балакаем. Юкса, бу кадәр лә йокымны бүлмәс иде Инде таң беленеп килә иде Кинәт якында гына ату тавышлары яңгырады Кемдер: «Тревога1 Фашистлар безне камарга омтыла!» дип кычкырды Госман, йөгерә-киенә. бу хәбәрне бүтәннәргә җиткерде Таш сарай янында пулемет тыкылдый башлады Ике ополченец шундук җиргә егылды Пулеметның кайдан атканын абайлагач, башкалар иске канау буйлап урманга таба чигенә башладылар Урман авызына кергәндә, тагын икәү яраланды Берсе галим Васи генко әле исән иде. Аның янына амады Докторны калдырып китәр микәнни'’ Куак арасына керен поскан кеше Шәрәпов булды микәнни’ Ничек белер! ә моны? Госманның уйларын абайлагандай. Николай Сергеевич сүз какы Докторны Шәрәпов белән калды, дисезме’ Нигәдер у i кешене мин оно!! бетермим. Ә ни өчен, үзем дә белмим Ихлас кеше i ү i е 1 ул Шхлвакы! Упкын чигендәге куаклар арасыннан Шәрәиов кычкырды Доктор Василенко үлде. Мине көтмәгез. Аны биредә җирлим дә үзебезнекеләр янына китәм. Аңладыгызмы? Аңладык. Тик документларын алырга онытмагыз! Николай Сергеевич, нәрсәдер исенә төшкәндәй. Госманның шинеленнән тартып куйды: Итек кунычында блокноты бар. Көмеш портсигарда. Галимнең бөтен хыяллары, яңа ачышның планнары шунда иде. Әйт, алырга онытмасын. Иптәш Шәрәпов. докторның блокнотын алырга онытма. Итек кунычында. . Иптәш Шәрәпов! Әмма Госманга җавап бирүче булмады. Урман кабат автоматлар тыкылдавына күмелде. Немецлар, яңа көч туплап, урманны тарарга керештеләр. Ашыгырга кирәк, диде Госман һәм. Николай Сергеевичны сукмакта калдырып, өзелгән урынны карарга китте. Бомба ярылганнан соң сазлык юл ничектер сыегаеп калган кебек. Аякларны төпкә суыра башлады. Госман кызукызу атларга, ничек тә төпкә чуммаска тырышты. Түмгәккә ябышып үскән куак ботагына югынырга була. Талпынды... Ботак аның кулында. Хәзер инде Николай Сергеевичка булышып, аны ничек тә биредән чыгарырга кирәк. Госман, бер кулы белән ботакка тотынган килеш, икенче кулын Николай Сергеевичка сузды. Бер-берсенә тотынышып өзеклекне үткәндә, автомат тавышлары Упкын сазлыгына ук якынлашты. Өзеклекне үтеп, теге якка күтәрелгәч, Николай Сергеевич та җәһәтрәк кыймылдарга тырышты, һәр адым осталык, тәвәккәллек таләп итә иде. Яралы кеше түгел, сау-сәламәт кеше өчен дә мондый сират күперен үтү җиңелдән түгел иде, билгеле. Ничек кенә тырышсалар да, немец автоматчылары Упкын сазлыгына килеп җиткәнче алар сукмакны чыгып өлгермәделәр. Шәрәпов белән доктор Василенко калган төбәктә: «Хальт! Рус. сдавайся!» — дигән тавышлар яңгырады. Берсе, Упкындагы сукмакны табып. Госманнар ягына таба атлады. Ә болар исә, түмгәкләргә елыша-елыша. һаман алга үрмәләделәр. Шулчак фашист автоматтан атарга кереште. Ләкин ара шактый ерак булганлыктан, бу Госманнар өчен куркыныч түгел иде. Шунда тагын ике немец Упкын сукмагына керде. Госманның ачуы чыктымы, әллә башына бер-бер уй килдеме. Аверьяновның кулыннан тотты да; Аз гына көчең калган булса, син бу фашист актыгына күре- непкүренеп алга таба шуыш. Ә мин. яшеренеп, а.тарга каршы барам. Хәйләләп карарга кирәк. Без исән калырга тиеш. Николай Сергеевич. Мин каршы түгел, тик син сак була күр, Госман Айдарович! Госман, сазлык түмгәгенә таба шуышып, үзенә җайлы урын сайлады. Аларга таба килгән фашист һаман да Аверьянов шуышкан якка төбәп ата иде. Ул Госманны күздән ычкындырды. Сукмакка тагын берничә немец керде. Инде алдагысын сазлыкка әйләндереп төшерергә ДӘ була иде, ләкин Госман атарга ашыкмады. Алдагысы сукмакның өзелгән турына җиткәч, туктап калды: күрәсең, сазга төшәргә шүрли иде. Аның янына тагын икәү килеп туктады. Болары да сазга керергә батырчылык итмәде. Соңгы төркем белән килүче өч фрицның берсе нәрсәдер боерып кычкырды. Тик шуннан соң гына алдан килгәне сазга керде һәм бата да башлады. Икенчесе, аны коткарырга теләп, кулын сузган иде. куак арасыннан Госманның автоматы телгә килде. Кулын сузган фриц башы белән сазга мәтәлде. Аннан икенчесе Калганнары тар сукмакта эте- шә-төртешә качарга тотындылар. Әле генә нидер боерып кычкырган офицер да саз эченә мәтәлде. Калганнары да Госманның ауда йөреп чарланган үткен күзеннән ычкына алмадылар. Шулчак Упкын сукмагы башында старшина күренде. Молодец, егетләр! Булдырдыгыз!— диде ул Фрицлар ягына чыккан солдатны Шәрәповка охшаткач, бик борчытган илем Сез монда орденга лаек батырлык күрсәтәсез икән, дип сөйләнә-сөйләнә. Упкын сукмагы буйлап Госманга каршы атлады. Шулчак автоматтан очередь бирделәр Старшина елмайган килеш Упкын сукмагына егылды. Кайдан аталар икән моны? Әллә яна төркем фрицлар килеп чыктымы'’ Юк. беркем дә күренми Кинәт сукмактагы бер тү мгәк селкенеп куйды Әле генә сазлыкка мәтәлгән немец офицеры сукмакка менмәкче булып гырма- ша иде. Менә кем икән ул безне старшинасыз калдыручы' Мә. ал. бәдбәхет! өтеп-көтеп тә хат килмәгәч. Гөлфия. Аликны алып, бөтенләйгә Буранчыга күчеп кайтты. Гомер итү өчен авылда әйбәтрәк булыр, дип уйлады ул. Сыер-фәлән дә алып җибәрсә, катык-сөтеннән өзелмәс Аннары, туган-үскән җирләргә ни җитә?! Алик та табигатьне, бо- лын-кырларны яратып үсәр ..Ул елны яз кинәт кенә килде Кояш, бөтен җылысын өреп, кышкы юлларга су тутырды Гөлфия. Җирән бияне җигеп. Чаллыга орлыкка дип килде Кайтканда, җене өзелеп. Җирән бия юлда җан бирде Ә Гөлфия өенә билдән суга багып кайтып керде Кулында яргы капчык бодай иде Ашап та юрмыйча. урынга егылды Гөлфия Алик эчтән генә «Бирештең бит. әнкәй», дип куйды. Ә иртән йокысыннан уянса, әнисе инде күптән эшкә киткән иде. Госманнан хат юк га юк Шул көннәрдә көтмәгәндә генә авылга Гыйлаҗ кайтып төште. Авыр хәбәр алып кайтты ул (Гөлфия белән Аликка Ниндидер Упкын сазламыгында ополченецлар ротасын немецлар чолгап алып юк иткәннәр, имеш Ниндидер могҗиза белән Шәрәпов дигән кеше генә исән калган икән Ул анын белән госпитальдә танышкан, шунда сөйләшкәннәр. Адресын алмадыгызмы соң ул Шәрәпов дигән кешенең’ дип сорады Гөлфия, күз яшьләренә буылып. Каян табарга икән аны ’ Анысын сорарга башка да килмәгән. Гөлфия. Тик син үз-үзенне бетермә, үлгән артыннан үлеп булмый Шулаен шулайдыр. Гыйлаҗ абый Тик минем Госманым үлгән булырга гиеш түгел Гафу ит. сеңелем! Мин сезгә кеше авызыннан ишеткәнне генә җиткердем Гөлфия уйга калды Нигә сон әле Гыйлаҗ үзенекен генә расларга маташа? Госманның үлеменә ничектер куанган сыманрак сөйләшә Кү т- ләрен генә күр әле син анын?! Шулай да үзе сөйкемле, ягымлы күренмәк- че булып кылана Борчылма. Гөлфия, диде ул. тагын да якынрак килеп Синең мәче тырнагына эләккән тычканның хәлен күргәнен бармы* Бар көчен бетергәнче, үтермичә, озак уйнатып йөри ул аны Моннан ла коточкычрак язмышның булуы мөмкин түгел Кешенең дә бер тотам гомере әнә шул тычкан хәленә охшаган бит Язмыш туктаусыз куа. ашыктыра Кеше моны көче сызгач кына абайлый, әмма инде соң була Бу мин уйлап чыгарган уй түгел, бу хакыйкать. Гөлфия, ачы дөреслек Шугга күрә, гомерен бушка узмасын, әйдә, болыннарны әйләнеп кайтыйк булмаса Гый гаҗнын бу сүзләреннән Гөлфиянең тәмам ачуы кабынды һәм. тунын нәтиҗәсе буларак. «солдат»ның күзеннән утлар сибс где Көзләр җиткәч. Буранчының хатын-кызлар гире тамган кырларында тук башак i.ip өлгерде Алик басу буйлап атлый, башакларны уып. өреп карый Нинди тре. тук башаклар! К Басу почмагында шулай игеннәргә сокланып торган чагында кинәт кенә аның биленә китереп типтеләр. Бу Гыйлаҗ иде. Шакшы малай.— диде ул.— ник урлыйсың колхоз икмәген? Яшең җиткән булса, моның өчен башың Себер китәчәген беләсеңме син? Елады бала, сабыйларча үкси-үкси елады... Авылны пошаманга салып, яңгыр болытлары күкрәп үтте. Игеннәр җиргә тагын да ныграк сөрлектеләр. Бөтен авылга бер лобогрейка, ул да яткан игенне юньләп урдыра алмый. Бөтен өмет, бөтен ышаныч хатыннарның тамырлары бүрткән кулларда. Аз гына булса да йөри алган һәр кеше кырга күчте. Икенче ай инде менә Аликның үз әнисен көндез өйдә күргәне юк. Иртән кояш белән торып эшкә китә, кичен караңгы төшкәч кенә кайта. Календарьда инде октябрь булса да. кырда эшнең кызган чагы. Шундый көннәрнең берсендә авылга Мотаһир кайтып төште. Шул көнне үк Гөлфияләргә килде ул. Алик, аңа сокланып, күкрәгендәге медальләрен санап утырды. Мотаһир иң әүвәл фронт юлларын, кайда яралануын, нинди госпитальдә ятуын искә алды. Госман ниләр яза?—дип сорады аннары Аннан инде күптән хат-хәбәр алганым юк,—диде Гөлфия, сагышланып Гыйлаҗ, үлгән, дигән хәбәр таратты. Ә мин ышанмыйм, күңелем ышанмый. Мотаһир Мин дә ышанмыйм. Нигә кирәк булды икән аңа Госманның үлеме? Тукта, алар госпитальдә бергә ятмадылар микән? Соңгы хатында Госман миңа шулай дип язган иде — Госпитальдә? Госман анда ничек эләккән соң? — Сезгә хаты килмәдемени? Юк. бу хакта язмады. Менә болай була ул. Вязьма тирәсендәге сазлыкларда алар чолганышта калалар. Чолганыштан берничә кеше генә чыга. Алар арасында яралы бер Мәскәү галиме дә була. Аны чолганыштан алып чыкканда Госман үзе дә яралана, госпитальгә эләгәләр. Шул ук госпитальдә Госман Гыйлаҗны күргән кешене очрата. Тик ул Гыйлаҗны, терелеп кабат фронтка китте, дип язган иде. Ә ул әнә биредә икән! - Хат килмәве аптырата мине. Сезгә язган, ә миңа юк. һаман да Казанга язып ятмыймы икән ул? Анда язса, җиткерерләр иде. Бернәрсә дә аңламыйм мин. Мотаһир... Әйе. уйланырлык нәрсәләр бар монда. Әмма барысы да ачыкланыр. Бераз сабыр итәргә кирәк. Ул елны авыл халкы күпме генә тырышмасын, кар төшкәнче урак бетмәде Урылмаган бодай кыры ятып калды, кибән төпләрен кар каплады. Әмма хатынкызлар суык дип тормады, урагын да урды, ашлыгын да сукты. Фронт өчен дип җан тырмашты... Карлары һәм бураннары белән тагын бер кыш сынды. Басулар кардан арчыла башлау белән, хатын-кызлар, кыр казлары кебек тезелеп, кар астыннан чыккан башакларны җыярга ашыкты. Әнә капчык-капчык башак җыеп кайтып киләләр. Үзләренең түбәләре күккә тигән. Әмма беркайчан да. беркем дә күрмәсен иде мондый куанычны Бодай онымнан пешкән икмәкне бик тә ашыйсы килә иде Аликның. Дусты Хәкимҗан кулында бер бәзен бәләкәй күмәч күргәч, авызы ерылды: — Әйдә, яртысын майга алыштырам! - Дуслар өчен берни дә җәл түгел. Алик. мә. ал яртысын. Аннан алар, кеше күзенә чалынмас өчен, иске бура эченә керен яшеренделәр Яна пешкән күмәчкә май ягып, туйганчы ашадылар. Телләрне йотмалы иде күмәч, тәмле, баллы иде Кинәт шунда бөтен дөньяны караңгылык басты Алик, карале, кояш тотыла бит. диде Хәкимҗан. Кояш тотыла? Хәкимҗан, ашалып бетмәгән күмәчен бер читкә куйды да. дустына таба омтылды. Бер почмакка барып сыендылар Хәзер көн уртасы бит. нигә шулай карангы сон әле? Ике араны шушы карангылык өзәр дип кем уйлаган?! Көтмәгәндә кайсыдыр, азан әйтеп «Үләт килә!» дин кычкырды. Ә Хәкимҗан, дустын калдырып, өйләренә таба йөгерде. Аларнын соңгы тапкыр күрешүләре. ә Хәкимҗанның кояшны соңгы тапкыр күрүе булды бу. Үләт.. Бу сүзне Аликның беренче ишетүе иле Аның дусты Хәкимҗанның. татын бик күпләрнең гомерен шушы но лот гопткән афәт чикләде Үләт дигәннәре Аликка да килде тел очлары кабарып чыкты, әҗәл белән кон-төн якалашты ул. йөзе көлдәй агарын калды Ләкин бирешмәде. үлем белән бар көченә көрәште Үләт Аликтан качты Дөресрәге, сыер сөте коткарды Бу хәлләрнең ниндидер явыз рух япе икәнен аңламый-нитми. яз айларында гына да Буранчының җитмештән аргык сыду кызлары. балалары, апалары дөнья куйды Үләт чире нинди сукмаклардан килеп тапгы соң бу авылны?! Кырларда тау хәтле итен үстереп гә. бураңда бер уч икмәк булмасын әле Мондый хәлнең кайла бу паны бар’ Унлап карасаң. колларның да таматын гуйдырганнар Ә монда үзе үстергән икмәкне бер уч алса ла. кеше себер китте Буранчылар үг җирләрендә, үз куллары белән үстергән икмәкне кабып карарга гар булып, ачтан һәм ат улы бөртекләр ашап харап булды Соңлап, бик соңлап авыл халкы җыйган агулы бөртекләрне алыштырып бирделәр Кайдандыр киемнәр дә кайтардылар. Аликка ну тя тишкән фуражка гләкте Янында Хәкимҗанның булмавы анын өчен фаҗига иде \ з-ү генә урын таба алмалы Алик Беркөнне шулай ялгызы тына йөреп кант ты ла үкси-үкси еларга кереште Әнисенең эштән кайтканын га сизми калды ул. Гөлфия аптырашта иде. Ни булды, улым, ник елыйсын* дип сораштыра башлады Хәкимҗанны күрәсем килә Ансы» бик күне тсез миңа, әни Нишлисең инде, улым Үлгән кешене кире кайтарып булмый бит Йә. ярый, елама, югыйсә, минем дә елыйсым килә бантлады Шул көнне Госманнан хат килен төште Ут игеннән, көрәш кырын нан язган иде ул хатны «Көрәштәшне, дусны җирләдем. дигән Бик күп көннәр сак тап йөрткән серен үләр алдыннан миңа чиште «Гын таҗ тугры бәндә түгел, диде Теге чакны госпитальдә бергә яткан адашының кәгазьләрен үзенә алган. Бичара солдат юлла җан биргән. з калдырмаган Бармак тзе кат масын өчен, хатынның башына бәргән тимер боҗраны та котай, белән тоткан Хатын бе тән янәшә генә кечкенә сумка ята Анда хатын-кыз кирәк-яраклары, паспорт Әмма акча юк иде С анатории шрекюры бу ханымның дәвалау курсын үтүе һәм КаменецПодольск шәһәренә кадәр билет алуы турый.та хәбәр итте Әгәр д.» шушы хәл булмаса. ул инде Украинасына китеп барган булыр иде Ә билетг.т кайда соң әле аның? Барлык чит тән килгән кеше торие, үз йорт тарында торучы тарны тикшерергә, срогын тутырып кайткан җинаятьче лорие, мәрхүмәнең та- нышбелешләрен ачык тарга булдылар Икенче көнне I.III.Iгорийта якын тына бер йорт та ниндидер бер с.«ер кешенең бүлмә а тын яши башлавын хәбәр иттеләр Николай Нузитов дигән кеше ИКӘН Моннан бер ай тлек кенә срогын тудырып кайткан, әлетә беркайда ла эшләми Ген кебек нык. утыз яшьләр тирәсендәге Нузитов үзен тикшерүче янында бик тыныч тотты, сорауларга ышаныр тык итеп җавап бирде Э Хәтта ачыктан-ачык сорау биргәндә дә кыенсынмады. Әмма тикшерү вакытында Нузитовнын кесәсеннән тимер юл билеты килеп чыкты. Сез. Нузитов, әле генә бу якларда төпләнеп калырга ниятләвегезне әйткән идегез. Ә үзегез әнә кая Каменец-Подольскига билет алгансыз? Алмадым һәм алырга уйлаганым да юк -Нузитов мыскыллы елмайды — Мин аны таптым, беләсегез килсә. Ә нигә милициягә яисә кассага тапшырмадыгыз? Тапшырырга теләгән идем. Хәтта кассага бардым да... Кассиры туры килмәде. Аннары онытканмын. Тикшерүче күрше бүлмәгә чыкты һәм вокзал начальнигына шалтыратты: Сезгә берәрсе билетын югалтуын әйтеп мөрәҗәгать итмәдеме? Каменец-Подольскига кадәр?.. Бер кеше булды,— диде начальник.— билетын тапшырырга теләгән иде. Ниндидер эше килеп чыккан, хәзер бара алмый икән. Ләкин ул билетын тапшыра алмады кассир юк иде Шуңа күрә, соңрак килермен әле, дип китеп барды. Экспертиза Нузитов җиңендәге тапның буяу түгел, ә кан булуын, әйе. күптән түгел үтерелгән ханымның группасына туры килә торган кан булуын раслады. Менә егетебез прокурор алдында аз гына елмаеп, зәңгәрсу күзләрен кыса төшеп утыра. Ул күзләрдә үкенүнең әсәре дә юк. Сөйләгез, ничек мондый җинаятьне эшли алдыгыз9 Бернәрсәсе дә юк аның. Беләсегез килсә, акчам беткән иде. Карыйм. миңа таба бер хатын килә. Якын-тирәдә беркем юк. Мине үтеп китте бу. Мин аның артыннан һәм сез тапкан тимер боҗра белән. Менә шул гына Билгеле, акчасын алдым. Күпме? — Илле биш сум. Шулчак телефон шалтырады. Санаторий директоры үтерелгән ханымның I уганы килүен хәбәр итте. Минһаҗ башын тотып катып калды. Аннары урыныннан сикереп торды да Нузитовка ташланды: Неужели Хәмидәне үтердең син. бәдбәхет9 Сугыйм гына дигәндә, эш урынында икәнен искә төшереп, бу адымыннан. тыелып калды. Кабинетта хәтәр тынлык урнашты Прокурор, инде ни әйтергә белмичәме: Тагын ниләр эшләдең, эт жан? — диде. Тегесенең исә бер дә исе китмәде: Билетын алдым. Акчага әйләндерергә теләп, кассага килгән идем Барып чыкмады, кассир юк иде. Кеше үтердем, дип, ничек шулай тыныч кына сөйли аласың? Кем тудырды сине? Кайда үстең син?. Алып чыгыгыз үзен! Бүлмәдә үзе генә калгач та Минһаҗ Салихов бик озак уйланып утырды. Буранчыда үткән яшьлек елларын күздән кичерде. Хәмидәнең Алабугадан кайткан чаклары онытылмас хатирә булып истә калган. Шундый җылы бер кич иде Яшьләр авыл янындагы аланга уенга җыелдылар. Минһаҗның күзе Хәмидәдә. Башкалар өлгергәнче дип, беренче булып аны биергә чакырды. Озак биеделәр ул кичне. Аннан ул аны Мотаһирларга кадәр озата кайтты. Бик тә ошыйсың син миңа. Хәмидә... Чынлапмы? Чынлап. Тагын кайчан күрешербез икән? Исән булсак, күрешербез әле. Дөньялар гына тыныч булсын. Ә син бүтән Алабугага китмисеңме инде? Юк. Минһаҗ, Мәскәүгә укырга барам. Тагын кайчан кайтырсың икән? Киләсе елга, җәйге каникуллар җиткәч Син дә авылда булырга тырыш, яме? Бергә-бергә күңелле булыр Икенче җәйне Хәмидә чынлап та Буранчыга кайтты. Тик Минһаҗ авылда юк иде инде Барысы да әтисе аркасында Колхозга каршы сүз әйткән өчен. ул. әтисе белән килешә алмыйча, авылдан чыгып китте Шуннан соң Хәмидәне бер тапкыр да очратырга туры килмәде Язмыш, диген, үле гәүдәсен генә күрергә насыйп булган икән Тикшерү инде ахырына якынлашып килә иде Шул көнне кич белән район прокуроры Салихов һәм тикшерүче Зеленодольск шәһәренә кайттылар. Хәзер йомгак ясарга да мөмкин Свияжск һәм Әгерҗедә квартира баскан Пермьгә дә сугылган. Андагы прокуратурага запрос ясалган иде. әмма әлегә кадәр җавап алынганы юк Салихов телефон трубкасын алды: Мине Пермь өлкәсенең прокуроры белән тоташтырыгыз әле! Озак көтәргә туры килмәде. Линиядә прокурор үзе иде Тыңлыйм сезне. Менә нәрсә. Сезнең Пермь шәһәрендә ачылмый калган олы җинаять очраклары юкмы? Бар. диде коллегасы. Моннан бер ай чамасы элек өлкән яшьләрдәге бер хатын үзенең квартирасында үтерелгән иде Нинди ысул белән? Башы яньчелгән. Җинаятьче кыйммәтле әйберләрен алып качкан Утыз-утыз биш яшьләр тирәсендәге ир кеше Ул берничә көн шу i хатында фатирда торган Әйе. Пермьдәге үтерүнең дә Нузитов кулы икәнлегенә шик ка гмады Сорау алу вакытында Нузитов бары тик бераг ачынган, гаҗәпләнгән сыман, ике генә сүз әйтте: Тәки казынганнар Башкача вакыт уздыруның кирәген тапмады прокурор икс айда ике йорты баскан, ике кеше үтергән Нузитов Судта ул бөтен гаепне гаиләсенә аударды, әти-әнисен хурлады Имеш, аны ага-анасы тәрбияли белмәгән Гаепләнүче аз гына булса да шәфкать күрсәтүне, хөкем карарын йомшартуны сорый Үкереп елый Мин яшәргә телим' Яшисем килә' Дежурный, авыр сулап, ишекне бикләп куя Кич җитте. Салихов хөкем ителүче белән соңгы очрашуга килтс Прокурорның вазифасы шундый Тиздән хөкем карары җиренә җи г кереләчәк. диде ул Нузиговка әкрен тенә Җинаятьченең күзлвренде нәфрәт кагыш ялвару кайный Мин яшәргә телим! Яшисем килә' Сон инде. Нузитов. сон. Син үтергән теге ике хатынның яшисе килмәгәндер дип уйлыйсыңмы әллә’ Салихов бу сүзләрне пышылдап кына диярлек әйтсә дә. а rap корило рда кайтаваз булып яңгырады сыман — ,1МИ ГӘ у icpc II .HI көннәр |Ә кү к Iкат бо ил I tap асы шнып горды Алар хәтер дә таралмаган килеш Тик күңелләр күгенә генә күчен тәннәр. Хәмидә, нәрсә ипләттеләр сине” Киткәнче ое и ә керәм дигән и тең бит Бү гән күрергә насыйп бу тмаган икән ү теине Ә би г ки ьк.с с i 11 бергә-бергә Бх рамчыга кайтырбыз, дип сөйләшкән илек Нәрсә сон б\ ’ Кайсы явызның эше? Юлыңда очраган ерткыч хайваннар да сине күреп, йомшак тавышыңны Hineien. юашланып калалар иде бит Ә сиңа кул күтәргән адәм ерткыч хайваннан да ерткычрак булып чыккан түгелме соң? дип. тезләнгән җиреннән күтәрелмәкче булган иде. йөрәген тотып, янә сеңлесенең күкрәгенә капланды. Гөлфия ярдәмгә ашыкты... Бердәнбер сеңлесен югалтуны бик авыр кичерде Госман. Хәмидәнең кызлары, оныклары килеп чыккач, күңеле кат-кат тулды, кабат йөрәгенә ябышты Кызлары әниләренең гәүдәсен Украинага алып китәргә теләгәннәр иде. Тик Госман аларга: Буранчыда, туган авылында күмәбез әниегезне, сеңелләрем, диде Үзенең васыяте шундый иде Кайсыбыз исән калсак та, васыятебезне үтәргә сүз куештык Соңгы юлга озатканда, аның теләгенә каршы килә алмыйм... Әгәр дә әниемнең гәүдәсе бу якларда кала икән, мин дә биредән китмим, диде Хәмидәнең кече кызы Халидә. Госман, аңышып җитмичә, башта ни әйтергә белми торды. Аннары исенә килде, күзләрендә өмет очкыннары кабынган сыман булды: Калырсың, сеңлем, бергәләп селекция үзәгендә эшләрбез. Госман Буранчыдан өч көн үткәч кенә әйләнеп килде. Бүлмәсенә кереп утырды, әмма эшкә кулы бармый иде. Әйе. үскәндә әнә шулай олы хыяллар белән янып йөрисең дә. шул хыяллар тәмам чынга аша дигәндә генә, ниндидер бер адәм аламасы һәммәсен дә чәлпәрәмә китерә. Тарих фәннәре кандидаты Хәмидә Закирова инде докторлык диссертациясен төгәлләп килә иде. Ә яклагач. Казанга эшкә кайтуда иде исәбе. Тарихны ярата иде шул. Сугыш булмаса. концлагерьларда газап чик- мәсә. кем белә, инде күптән доктор булыр иде. бәлки... Теге ачлык елларында, бер бәрәңгене икегә бүлеп ашарга туры килгән елларда, бер туйганчы ипи ашау турында хыялланган минутларда туган олы хисләр аларның барыр юлында якты маяк булды. Фән өлкәсендәге һәр яңалык. Госман катнашында чыгарылган һәр яңа сорт, гибридлар белән һәрчак кызыксынып тора иде. мәрхүмә. Кече кызы Халидәнең селекционер һөнәрен сайлавы очраклы хәл түгел иде. билгеле. Буранчыда үткән көннәрен, аның кырларында ничек итеп бөтен Буранчы туярлык икмәк үстерү хыялы белән яшәүләрен, пичек итеп Госманның бодай үстерергә өйрәнүен һәм башка хәлләрне ул кызына бер генә тапкыр сөйләмәгәндер. Шуңадырмы, унынчы классны белергәч. Халидә әнисенә: — Госман абыем юлыннан китәм.— диде Бүген бер башак үскән урында икене, өчне үстерү юлларын эзләп табасым килә... Институтны тәмамлагач. Халидә берничә ел академик Ремесло белән бер институтта эшләде. Илебезгә, башка илләргә танылган сортларны чыгаруда, генетик буларак. Халидә дә үз өлешен кертте. Ә хәзер ул биредә. Казанда. Алдан сөйләшкәнчә, мин монда калырга булдым, абый, диде ул. Ярый, гаризаңны язарсың да... Минем әзер инде, язылган. Госман эчке телефоннан шылтыратты: Иптәш Шаламова, бер генә минутка кереп чыгыгыз әле минем янга. Күп тә үтмәде, ишектә лаборатория мөдире Шаламова күренде. Утырыгыз. Ольга Давыдовна. Ялгышмасам, сезнең лабораториягә генетика буенча белгеч кирәк иде бугай? Әйе. әйе. Госман Айдарович, бик кирәк. Мин бу хакта галимнәр советында да әйткән идем инде. Ул чагында менә Халидә белән сөйләшеп карагыз. Ул — селекционергенетик Моңарчы академик Ремесло белән бергә эшләгән Теләге Казанга кайту Шаламова сүзен, гадәпәгечә. төпченүдән башлады: Нәрсә, танылган селекционер янында ошамадымыни? Әллә Әйтеп бетерегез, нәрсә әйтергә теләгән идегез9 — диде Халидә. Шаламовага туры карап Әллә китәргә куштылармы, дип әйтүем. Хезмәт кенәгәгезне күрсәтегез әле. мөмкин булса?' Башка вакытны, диде Халидә һәм. Госман абыйсына борылып: Ольга Давыдовна белән уртак тел таба алмабыз, ахры, күнелем шулай сизә, диде Теләмәсәгез. ихтыярыгыз Китәргә мөмкинме мина. Госман Айдарович? Әйе, әйе. Борчуым өчен гафу итегез. Шаламова чыгып киткәч, Халидә абыйсы янынарак килеп утырды да Мондый кешеләр белән ничек эшлисен син. абый9 Әллә бик танылган селекционермы үзе? дип сорады Госман җавап бирмәде Ул нәрсәдер уйлый иде Дөресрәге, аңа сеңлесенең кызы алдында уңайсыз иде Ник сон әле без «яхшы мөгамәлә», «кешелеклелек» дигән нәрсәләрне онытабыз? Тәрбия дигәнен җитми, күрәсең. Нигә уйга калдын әле. Госман абый? Мин килеп борчыдым бугай инде үзеңне. Юк. юк. Халидә, алай уйлый күрмә Мин болай гына Госман Айдарович тагын телефон трубкасына үрелде. Зариф Хәкимович. бер генә минутка кереп чыга алмассызмы икән9 Кузаклы кулы уралар селекциясе буенча бүлек мөдире Хәми г ов бик ачык йөзле кеше булып чыкты Керергә мөмкинме? диде ул. елмаеп. А. кунаклар да бар икән! Кунак дисәң дә ярый Әмма. Зариф Хәкимович. кызның биредә эшләргә теләге бар Белгечле! е буенча кем? Селекционер-i енет ик булам. Зариф ага. диде Халидә Ерак тан килдем Моңарчы Украинада ипли илем Үзебезнең якларга гарта Бик хуп. диде Хәмитов. Белгечлеген дә бик әйбәт Шәт. уртак тел табарбыз Әгәр дә үзегезгә алырга риза икәнсез, мин шуны әйтергә бурычлымын бу минем сенлемнен кызы Ә ссңлемне. инде ише г көнегезчә авылда җирләп килдек Әнисе туган төбәктән кире китәсе килми Халидәнең. Ләкин безнең мөнәсәбәтләр эшкә зыян кигерергә тиеш түгел Ничек кулай күрәсез, шулай галәгг итегез, шулай эшләгез Борчылмагыз. Госман Айдарович, әйткәнне көтеп тора торган кызга охшамаган Халидә. Әгәр килешсәгез, бергә гәп Нохигов янына кереп чыгыгыз I ый- льми хезмәткәрләрне эшкә кабул иткәндә аның визасы кирәк Гомумән, ул белен торырга тиеш Халидә директорда озак булмады Зариф ага таныштыргач, бүтән бернәрсә до өстәп сорамады Нохигов Кәефе юк идеме, кая да булса ашыга идеме шунда _. охигов бу гмәсендә кабат геле тәмем. Әллә берәр нәрсә сизенгән инде? Фәлән, ди. академик, ди Атнага ике көн ипкә киләсез, аның да берсе гарнлата алырга ш Ну бу хатынның телен! Моңарчы әле О\ гек мөдире вагифасын үти иде Аннан та бушаттым инде Гак что. хәзер хезмәт хакын алтмыш CVMra кимрәк ата Мөдир итен Картинаны би лгеләдем Анысын нык кисәмем «Эш белән күм. мин әйтем, ул хатынның иснәнеп йөрергә вткыты к.т тмасын» дидем Таба бит вакыт Алын кына ташыр илен эшен тә бәй тәнер нәрсә юк. ди Каргина Төгәл, пөхтә, вакытында >шли икән Район, хужа гык белгечләре у ген мактан бетерә алмын тар А — Бәлки, яхшылык белән алдырып булыр, Харис Сәлимович? Яхшылык эшләп карагыз сез аңа, премиясен кызганмагыз. Бу көчле хатынны үз файдаңа эшләтү кирәк... — Чынлап та, хак әйтәсез бит сез, Алексей Иванович. Уйларга кирәк булыр. Үзегезнең хәлләр ничек соң? Хәлләр ярыйсы Менә «романмны төгәлләдем. Хәзер машинкага бирергә кирәк. Аннары тагын бер кат карап чыгармын да, Госман Айдаровичка күрсәтеп карарсыз. Нигездә аның материалларына таянып язылды, ул нәрсә әйтер? Монысы читенрәк мәсьәлә. Башкача мөмкин түгелме? — Ничек инде директор урынбасары диссертациянең эчтәлеге белән таныш булмаска тиеш? Фән өчен, нигездә, ул җавап бирә бит. — Әгәр дә каршы килсә? Монда бар ягын уйларга кирәк. — Анысы сезнең эш, Харис Сәлимович. Ничек телисез, шулай эшлисез.. Ә менә квартир мәсьәләсе белән ничек булыр икән? Җәфаландым бу иске квартирада: кышка керсәң, җылысы юк, күп вакыт суы булмый. Якын көннәрдә хәл итәсе иде. Харис Сәлимович — Кайгырмагыз. Әйттем бит инде мин сезгә, бу ел фондыннан була, дип. Озакламый биш квартир бирәчәкләр. Так что. берсе синеке. Тик нигә ул сезгә өч бүлмәле фатир? Өч кешегә ике бүлмәле җитмимени? — Кысанрак шул. Кайвакыт миңа шулай өйдә эшләргә туры килә Аннары, дөнья хәлен белеп булмый, кызның да кияүгә чыгып куюы ихтимал. Үзебезнең яннан җибәрәсе килми — Ярар, аңлашылды, Алексей Ивановч. Сез дигәнчә эшләрбез. Тик бу хакта безнең икебездән башка беркем дә белергә тиеш түгел. Югыйсә, үзең беләсең биредә эшләүчеләрне. . Күбесе энәдән дөя ясарга ярата. — Борчылмагыз, Харис Сәлимович. барысы да сез дигәнчә булыр. Миңа тагын бер-ике ай эшләргә рөхсәт итәрсез бит? Эшләрсез. Сезнең кебек ветераннарга мөмкин. Коршун чыгып киткәч, Нөхитов кулъязманы караштырып утырды, аннан кыңгырау төймәсенә басты. Бераздан ишек төбендә секретарь-машинистка Гүзәл елмаеп тора иде: Тыңлыйм, Харис Сәлимович — Беләсеңме. Гүзәл, нәрсә... Сиңа бер атна-ун көнгә минем ял бүлмәсенә күчеп утырырга туры килер. Срочный эш бар. Югыйсә, сиңа приемныйда комачаулыйлар. Әле бер йомыш, әле икенче йомыш табып, эшеңнән бүләләр. Килештекме? — Бик яхшы булыр. Тынычлап эшләрмен, ичмасам. Сылу кыз Гүзәлне эчке бүлмәгә урнаштыргач, директор аңа кулъязманы тапшырды да, озаклап кызның күзләренә карап горды: - Их, яшьрәк чагым булса... Нәрсә эшләр идегез. Харис Сәлимович? — Яратыр идем... Гүзәл, кызарып, башын түбән иде. Шулчак эш бүлмәсендә телефон шалтырады. Нөхитов йомшак кына итеп Гүзәлнең иңнәреннән какты да, «Башлый тор, булмаса»,— дип. телефонга таба ашыкты — Мәскәүдән? Ә. Ольга Ивановна1 Исәнмесез! Нинди яңалыклар бар ВАСХНИЛда? — Куандыра алам, сезнең селекция үзәге фән өлкәсендәге ачышлары һәм аларны гамәлгә кертүдәге уңышлары өчен СССР Халык Хуҗалыгы Казанышлары Күргәзмәсенең беренче дәрәҗә дипломына лаек Ә үзләреннән аеруча зур өлеш керткән галимнәрдән Зариф Хәмигов. Госман Закиров. Галина Рязанова алтын һәм тагын биш гыйльми хезмәткәр көмеш һәм бронза медальләр белән бүләкләнә Якын арада вәкил җибәрегез һәм медальләрне тантаналы шартларда тапшыруны оештырыгыз. — Рәхмәт сезгә, Ольга Ивановна! Хушыг ыз! Нөхитов трубканы эчке бер канәгатьсезлек белән урынына куйды «Үткән көннәр, үткәндәге уңышлар Болар минем өчен плюс түгел» Шулчак ишек ачылды Урынбасары Госман Закиров күренде Мөмкин булса, бер мөһим мәсьәлә турында сөйләшеп алырга теләгән идем Рәхим итегез. Госман Айдарович. Үзегез дә беләсез, гомуми игенчелек лабораториясендә өлкән гыильми хезмәткәргә вакант ты урын бар. Әгәр дә шул урын өчен Алик Закиров документларын конкурска бирсә, сез ничек карарсыз икән*’ Күптән түгел ул кандидатлык диссертациясе яклады ВАКта инде расланды Хәзер шул теманы тирәнрәк дәвам итәргә уйлый Кайда эшли соң ул хәзерге вакытта’ Авыл хуҗалыгы министрлыгында Мин үзем каршы түгел Әмма министрлыкның кадрларын алган өчен безгә беркем дә рәхмәт әйтмәс. Госман Айдарович Икенчедән, хатыныгыз Гөлфия биредә эшләгәнгә дә үз тиреләренә сыеша алмый йөрүчеләр шактый. Тәк шту. шулай булгач, уйлап карагыз инде Аңлашылды. Харис Сәлимович. Дөресрәге, гел төбегезне аңладым. Ул бит турыдан-туры минем кул астында эшләмәячәк Бүлекнең мөдире бар. анда тулы бер коллектив бар Монда туган тумачалыкка бернинди дә җирлек юк Госман Айдарович, мәсьәләгә аек карасагыз иде. Әле кичә генә бүлек мөдире Шамкасв та шушы мәсьәләне күтәрде Так что. хатыныгыз Гөлфия Афзаловна үз вазифаларын башкарып җиткерми икән Битрок тә хуҗалык килешүен үтәү буенча эш начар тора Сез. Харис Сәлимович. миңа Шамкасв сүзен сөйләмәгез. Аннары, уңайсыз хәлдә калмас өчен, үзегезгә лә бухта гтериягә шалтыратып сорарга була иле бит Әйе. әйе. Гөлфия Закирова исәбенә хуҗалык килешүе буенча күпме акча кергән, дип . Бүгенге көнгә ул гу лысынча үтәлгән. Димәк. Алик Закировка документ тарын конкурска бирмәскә киңәш итәсез? Аннан соң бит. әлстәчә ут урында авы т хуҗалыгы фәннәре кандидаты Коршун эшли. Алексей Иванович Вакытлыча алган идек Ишеткән идем һаман да эшлимени әле ул? Дүрт кенә айга дигәннәр иде бит Тат ын ике айга озайтуны сорады Бөек Ватан сугышында катнашкан. Бик үтенгәч, ничек каршы киләсең? Анысы шулай Тик мина бер нәрсә ап ташы тмый Нәрсә татын'’ Нөхитов шикләнә калды Бантыннан «Кем җит керде икән’» дигән уй йөгерен үпс Диссертация турынладыр Картина түгелме икән'’ Юк юк. ул әйтмәс Әллә А тсксеһ Иванович үте ялгыш ычкындырдымы?» Бетәсездер. Харис Сәлимович. киңәш те >ш таркалмас, литән халык. Ә сез киңәшләшүне үзегез өчен түбәнлек саныйсы т ахры Юктан проб тема ясамагыз Мин сет тәи башка ипкә тә кабу т игә алмыйммыни ин те? Үз өстегезгә күбрәк аласыз түгелме’ Тәк шту авырга туры ки тмәсен Кстати, мин сезне болай ла икенче бер мәсьәлә буенча чакыргырта уйлап тора илем ВАС XНИЛ тан хат бар Сезне, там бута рак оч айлык курсларга чакыра тар Вакыты у т түге I бит. Харис Сәлимович Язга китәрмен тип тора ИДСМ L- -2» , Т Курслардай сон чыгарсыз ялга Килештек Әзсрләнетет тәк шту ква тификацияпе ними рәвештә күтәреп тору заман та тәбе икәнен онытмагыз. I осман Айдарович Закиров, у т бүлмәсенә чыккач та. директор та сөи тәшкәннәрне татын бер кат купе тештән кичерде Нитә сон эте у т мине курс тарта озатырга тырыша'’ Ни «ер аңлашылып җитми мои та Бәлки киңәшеп эшлисе килмидер. Вакытлыча тынычлап калырга уйлавымы? Ярый, ни булса да булыр, тәвәккәлләп карарга кирәктер.. әскәүгә белемнәрен күтәрергә килгән галимнәрне Тимирязев исемендәге академиянең тулай торагына урнаштырдылар. Дәресләр көн саен иртән сигездә башлана, алтышар сәгать дәвам итә Дәресләрдән соң Госман шәһәр урамы буйлап җәяүләп үтәргә ярата, саф һава сулый. Аннары почта тартмасына хат салып килә. Беркөнне шулай Гөлфиядән хат килеп төште. «Әтисе, син юкта биредә безнең өчен аңлашылып бетмәгән шактый гына сораулар туды. Берконне Нөхитов Халидәне үзенә чакырып алган да төпченә башлаган. «Син, имеш, Закировка кем буласың? Ничек бирегә килеп зләктең?» — дип аптыратып бетергән. Ә Халидә югалып кала торганнардан түгел икән. «Беренчедән, мин Закиров кул астында түгел, ә Зариф ага белән эшлим. Икенчедән, сезнең болай сорау алырга, дискриминация белән шөгыльләнергә ни хакыгыз бар? Үз эшегез белән ныграк кызыксыныгыз!»,— дигән. Аннары тегесе шушы ук мәсьәлә буенча Зариф аганы чакырткан. Аның белән сөйләшү нинди тәртиптә булгандыр, белмим. Тик, чыккач, Халидәгә: «Шулай, ныграк бул, кызым!»—дигән. Мондагы юк-бар нәрсәләр турында язып борчуым өчен гаепләмә. Болар турында синең дә белеп торуың кирәктер дип уйлыйм. Хәзергә хуш, әтисе. Синең Гөлфияң». Госман хатны папкасына салды да авыр сулап куйды. Ни өчендер Нөхитов ике арадагы мөнәсәбәтләрне катлауландырырга уйлый. Нәрсә җитми моңа? Нәрсә тели ул миннән? Әллә беренче очрашуда әйткән сүзләрем ошап җитмәдеме? Әллә өлкә комитетындагы сөйләшүнең эчтәлеген җиткерделәрме? Дөресрәге, шулайдыр. Димәк, аның анда ышанычлы таянычы бар. Югыйсә, бу кадәр дорфа кыланмас иде Әллә үзем тормыштан артта калдым, әллә заман үзгәрде. . Безнең бит' әтиләр, абыйлар хаклык өчен, дөреслек әчеп, якты киләчәк өчен көрәштеләр, гомерләрен бирделәр. Ә менә бүген хак сүз әйткән кешегә ихтирам сизелми, киресенчә, кайберәүләр аны эзәрлекләү җаен карыйлар. Бу гадәткә кереп бара. Ничек көрәшергә моңа каршы, ничек корытырга моның тамырын? Аннары күп нәрсәләрне аек акыл түгел, ә шәраб хәл итә Шәраб парыннан томаланган акыл зәгыйфь уйлый, зәгыйфь фикергә килә, зәгыйфь карар кабул итә. Ә моннан намуслы кешеләр, җәмгыятебез зыян күрә... Ул көнне беренче дәрес генетикадан иде Лекцияне ниндидер профессор Шариков укырга тиеш икән. Ун минут үтте, әмма Шариков һаман күренми Госман, шушы «тәрәзә»дән файдаланып. ВАСХНИЛга китәргә генә җыенган иде. ишектә профессор үзе күренде. Сакал-мыектан. Сакалы инде агара да башлаган Дәрескә соңарудан ашыккангамы, пеләшендә вак кына тир бөртекләре дә ялтырый. Хәерле иртә. хөрмәтле курсантлар, диде ул.— Азрак соңарырга туры килде: сезнең алда гафу үтенәм. Бу тавыш Госманны 1етрәндереп җибәрде. «Таныш тавыш Кайда гына очраштык соң без бу профессор белән? Күзләре дә кемнедер хәтерләтә. Шариков? Ләкин мондый фамилияле кешене хәтерләмим. Бәлки, кемгә дә булса охшаган гынадыр?..» М Менә тәнәфес җигте Госман, ныклы фикергә килеп, туп-туры профессор янына юнәлде Турысын әйтеп сөйләшергә булды. Иптәш Шәрәпов. сезне бер генә минутка мөмкинме’ Профессор кинәт үзгәреп китте. Аннары, тиз генә үзен кулга алып Шариков тыңлый сезне, рәхим итегез.— диде Госмапнын протез кулына текәлеп. Ополченецлар батальонында көрәшкән Шәрәпов сез бит \ л. ялгышмасам. Профессор баштарак аптырап калды Башыннан: «Танытмаскамы, әллә дөресен әйтергәме'.’» дигән уй йөгереп узды булса кирәк Танытмаска маташуның мәгънәсезлек икәнен профессор бик тиз абайлап аллы һәм фронтташына ташланды Ялтышмасам. Закиров буласыз бит. шулаймы'1 Йә. сөйләгез, ничек исән калдыгыз? Ул мәхшәр көнне искә төшерсәм, хәзер дә исем китә. Безнең батальоннан исән калган беренче кешене очратам Ничә еллар үткәч Менә нәрсә, бүген эшләр тәмамлангач безгә кайтабыз Иркенләп сөйләшеп утырырбьи Минем әле татын бер лекция укыйсым бар Деканатта очрашырбыз Килештекме? Мин рәхәтләнеп риза, диде Госман Шундый очрашудан ничек баш тартасың? Чынлап та. көрәш кырында аз гына вакыт бергә булсак та. сөйләшер сүзләр, уртак хатирәләр күп безнең Деканаттан автобус тукталышына кадәр ерак түгел иде җәяүләп кенә чыктылар Госман, тукталышта Башкортстаннан килгән бүлмәдәш егетне очраткач, аны чигкәрәк чакырып аллы Бүген миңа соңарып кайтырга туры килер Профессор Шариков* ларда кунакта булам Кайсы профессор дисеңме'’ Генетикадан лекция укый. Фронтта бергә булган идек Мине югалтма, ярыймы’’ Бик соңарсаң, кайтып йөрмә Дәресләргә ничек тә өлгерерсең Ярый, хәерле юл үзенә Менә сиксәненче номерлы автобус килеп 1ә туктады Профессорның кинәт кенә кәефе кырылды Нәрсә турындадыр бик бирелеп уйлый иде ул. Аннары, уйларыннан арынып Рәхим итегез, безгә кадәр шушы автобус кайта, диде профессор һәм сорап куйды Әлеге егет кайдан була ул0 Ә-ә-ә. таныштырмадым, гафу итегез Ул минем белән бертә укый. Башкортстаннан Ничек соң. курсларның файдасы бармы'1 Булмыйча, бар. билгеле һәр лектор нинди дә булса яңалыкны, яңа алымны җиткерергә тырыша Гафу изегез, исемегез истән чыккан Михаил Яковлевич Миңа Госман Айадарович диярсез, диде Закиров һәм. исенә төшерергә теләтәиләй. кайдадыр еракта калган хәвефле елларга әй тәнеп кайтты әтисенең исеме ничектер бүтәнчәрәк, дөресрәге, безнеңчәрәк кебек иде Нитә үзгәрт те икән соң ул аны'1 Хәер, андый кешеләр атмыни бу заманда? , _ ' Прот|>ессор Шариковның квартирасы иркен өч бүлмәле, биек түшәмле зур кухнялы Әмма өйдә берәү дә юк иде * Бер дә аптырамагыз өйдәге тәртипсез.теккә, дип аңлатты про фессор Марияне у и ан а т нала больниска са иан идем Ашка таны бе тән җәфа тапа Хатын булмагач, уңайсыз шул Сез мина игътибар HIMOTCI Әнә бу бүлмә лә китап тар караштыра торыгыз Ә мин капкаларга берәр нәрсә әмәлләп алыйм Борчы тмагыз. Михаил Яковлевич, минем гамак гук Сез үз бизмәнегез белән генә үлчәмәгез, мин тә бар әле бу тоньяда ШП. профессор кухняга кереп китте Кунак бү тмөсе китап белән тулган Идәннән алып түшәмгә кадәр китап киштәләре һәркайсы шыплап тутырылган Госман, кызыксынып. әле берсенә, әле икенчесенә үрелә. Болары таныш. Күрче, менә революциягә чаклы басылган иске китаплар. Менә монысы аеруча таныш. Кайдадыр укыган иде бугай ул аны. Тукта, тукта... Госман китапка үрелде. Беренче битен ачкан иде, үз күзләренә үзе ышанмыйча, нәрсә эшләргә белми торды. Анда «Алабуга интернат мәктәбе» дигән мөһер сугылган иде. Хәмидә укыган мәктәп.. Ничек бирегә эләкте икән соң бу? Шуны профессордан сорамакчы булып бүлмәдән чыгып бара иде. баскан җирендә катып калды. Теге вакытта Хәмидә югалткан «ачкыч». Әйе. әйе. Шәкүр калдырган «ачкыч» Ни эшләргә соң хәзер? Ничек тә алып чыгарга кирәк бу китапны Ә ничек? Папкасын да калдырып килде бит. «Юк. моны һич тә алырга ярамый», диде ул үз-үзенә. Өстәл янына утырып. «ачкыч»ны тиз генә кәгазьгә күчереп алды да китапны урынына куйды. Аннары икенче бер китапка үрелде. Шулчак алгы бүлмәдә карлыккан тавыш ишетелде: Кунак бар икән, исәнмесез! Госман янына таза гәүдәле бер пәһлеван килеп утырды. Исәнмесез,- диде Госман, менә бер кызыклы цитата очрады да, шуны күчереп алмакчы идем, ручка язмый. Әнә шул ручканы гына алып бирегезче! Госманның кулында профессор Шариковның китабын күргәч, пәһлеван күзләрен уып куйды. Шул арада кухнядан профессор үзе дә килеп чыкты. — Кичке аш әзер, Госман Айдарович, диде ул, әмма, пәһлеванны күргәч, аптырап калды.— Ничек, син өйдәмени, улым? Үзең өйдә булырга куштың ич. Нәрсә, әллә теге таныш фронтовигың килмәдеме? — Ул бүген килмәде, менә Госман Айдарович белән очраш г ык бит,— диде профессор, сүзне икенчегә борып Әгәр дә безгә соравың булмаса. безнең икебезне генә калдырсаң икән. Ярый, мин озак йөрмәм, тиздән әйләнеп кайтырмын... Икәүдән-икәү генә калгач та, Госман сүзне нәрсәдән башларга белми аптырады. Иң мөһиме—хәлне катлауландырырга ярамый. Бераз үткәннәрне искә төшерергә дә, үзен Казанга кунакка чакырып, тулай торакка кайту ягын карарга кирәктер. Хәтерлисезме. Михаил Яковлевич, безнең командирны, япь-яшь кенә бер лейтенант иде...— дип сүз башлады Госман. Хәтерләмичә, андый кеше гомергә истә кала ул. Әйдә, сез капкалап утырыгыз әле. . Лейтенантны әйтәм, докторлардан ничек итеп баш тартканы әле дә исемдә. Бер док гор миңа бик җиткән, калганнарын теләсә кая җибәрегез, дигән иде... Менә нәрсә, Михаил Яковлевич, безгә, бер вакыт табып, батальон соңгы бәрелешкә кергән җирләрдә буласы иде. Сез анда кемне коткардыгыз әле? Юк шул, коткара алмадым мин аны Кулымда җан бирде, шунда, куаклар төбендә, җирләдем. Үз кулларым белән... Тукта, тукта, исеме ничек иде соң әле аның? «В»га башлана иде бугай... Шариков нәрсәдәндер шикләнә т өсле тоелды Госманга, һәм ул сүзне икенчегә борырга тырышты: Онытсак та гаҗәп түгел, шактый еллар үтте бит инде. Исемә төште, Госман Айдарович. Аның фамилиясе, минемчә... Тукта, тел очымда гына тора бит... Фән докторы иде, шулаймы? Анысын белмим. Ә фамилиясе Васильев булырга тиеш. Василенко түгелме? — диде Госман һәм ник әйткәненә шундук үкенеп тә куйды. Профессорның кинәт кенә йөзе каралып китте, тавышы үзгәрде: Ну. хәтер дә инде үзегездә, Госман Айдарович. Дөрес әйттегез, чынлап та Василенко шул. Үзе. Василенконы әйтәм. Мәскәүдән иде бугай, гаиләсе белән элемтәгез юктыр? Юк. Госман Айдарович. Документларын тиешле урынга тапшырдым. Ә менә гаиләсен эзләү турында уйламаганмын.. — Хәзер эзләп карасак? Үткәннәрне нигә каг-кат әйләндерергә. Госман Айдарович? Гаиләсеннән кем дә булса исән калган булса, йомылып килгән яраны нигә кузгатырга? — Сез хаклы. Михаил Яковлевич, диде Госман һәм. хәлне кискенләштермәс өчен, бөтен кич буе Шариков әйткәннәр белән килешкән кешедәй ваемсыз булырга гырышты Мин док г ор Аверьяновны Упкын сазлыгы аша алып чыгып җиткердем. Госпитальдә дәваланганнан соң тагын фронтка киткән Ә менә сугыш беткәндә исән калганмы ул. юкмы, анысы мәгълүм түгел Михаил Яковлевич, кинәт кенә башына куанычлы бер фикер килгәндәй, елмаеп куйды. «Шушы профаннан куркып яшәдем бит гомерем буе. дип уйлады ул эченнән Ә ул. баксаң, берни дә белми икән Аверьяновың кайтты. гик ул бүтәнрәк кеше иде. шуңа гомере кыска булды...» Капкалап утырыгыз әле. Госман Айдарович Бу тостны без җиңү хакына тотабыз Әйе. безнең җиңү хакына. Тик соңгысы.. Бүтән ярамый. Бераздан Закиров китәргә җыенды. Сыегыз өчен рәхмәт сезгә. Михаил Яковлевич Кунакчыл, ачык кеше икәнсез. Үзегез Казанга кунакка килегез Сезнең белән очрашу үзе бер гомер. Ярый, хушыгыз! Тукталышка кадәр озата барам Таныш түгел җирлә уңайсыт була ул. Фронтовиклар г ук талышка якынлашуга, автобус та килеп җи тте Ярый, зур рәхмәт сезгә. Михаил Яковлевич Казанда очрашырбыз дин өмегләнәм. Шариков куаклар янына җитүгә, аның каршысына теге пәһлеван улы килеп чыкты. Планнар ни эшлән үзгәрде.’ диде ул әтисенә Бер төрле сөйлисең. икенче герле эшлисең. Ярамын иде. беләсеңме, ярамый Тимирязевка дан без киткәндә якташы озатып калды Ә ул мине яхшы таный. Аннары, мәшәкатьләнүнең кирәге дә булмаган Үткәннәр хакында Закиров бернәрсә дә белми Алайса, үзегезгә карагыз Миннән эш калмады Турысын әйтим, бу кеше миңа бик серле күренде. Аверьянов ише генә түгел бу Соң. мин каршы гүтел. артыннан күзәт алайса Тимирязевканың тулай герагында яши ул Аны табуы сиңа читен булмас Ул-бу сизелсә, шунда ук миңа хәбәр ит Аннары Казан белән элемтәгә керергә кирәк _ _ айчандыр разведчик булып хезмәт иткән Госманның күзләре ү гксн- ТС рәк бу 11.111 чыкты Әнә. әле генә салына башлаган тулай торак почмагын ы Шариковның улы кем бсләндер сөйләшеп тора иде Госман ни уйларга та белмәде баштарак. «Әлчә берәр нәрсә сизенде гәрме? Аның монда аяк басуы юкка гына түгел Теге китапны нләп тапканнардыр, бәлки Тукта, безнең курсташ белән СӨИ 1ӘШ.' iyie гме соң буНиһаять. Пәһлеван тулай торакка ку гы белән төртен күрсәт ге дә ашыгып китеп барды Менә үзе дә биредә икән, диде курсташы. Госманны күргәч Сине берәү эзләп килгән иде. сукса тимер өзәрлек... Нигә кирәк булдым икән мин аңа? Танышым, ди. очрашасы бар иде. ди Шуңа синең кайда торганыңны әйттем. Аннары ул дәресләрнең кайчан бетүе белән кызыксынды. Гомумән, иртәгәләргә кереп чыгар ул синең янга. Күчтәнәчеңне әзерләп куярга онытма.. «Күчтәнәч, имеш.. Кем икәнен белми торып, нигә адресны әйтергә иде ана?» Госманның курсташын ачуланып ташлыйсы килгән иде дә. яхшысынмады. Әмма кунак башкача күренмәде. Тик беркөнне Гөлфиядән килгән хатның ачып ябыштырылган булуы гына Госманда шик уятты. Шул иснәнеп йөрми микән? Хат аша нинди дә булса яңалык эләктерергә тырыша, ахрысы... Икенче көнне почта килгән вакытта Госман лекциягә кермәде. Чит күзләр күрми торганрак урынга утырды да. газетка күмелеп, укырга кереште. «Кунак» үзен озак көттермәде. Килгән хатларны карап чыкты да тыныч кына китеп барды. Бу хакта Госман телефон аша Гөлфиягә шылтыратып өлгергән иде инде. Шунда ул чит күзләр укырга тиеш булмаган хат язып җибәрүен әйтте. Бу көнне Госман почтаны үзе көтеп алды. «Кунак», вестибюльгә кергәч. Госманны күрде дә. тиз генә икенче катка күтәрелде. Госман исә. хатны алып, уку корпусына юнәлде. Әлеге хаттагы хәбәр, чынлап га. уйландырырлык иде. Гөлфия анда институтның Гыйльми Советында Нөхитовның диссертациясен тыңлауларын хәбәр итә. «Галимнәр советына түгел, ниндидер ашык-пошык оештырылган җыелышка охшый иде ул. Беренчедән, кворумы юк иде, барыбер башладылар. Тирәнтен анализлап чыгып .чсаучы булмады. Нөхитов әзер таблицалар буенча аңлаткандай итеп чыкты. Әмма сорауларга юньләп җавап бирмәде. Мин куйган оч сорауның берсенә дә җавап бирә алмады. Ярый, болар турында, үзең кайткач, иркенләп сөйләшербез. Диссертациясе белән танышкан кешеләрдән Каргина, аннары Букреев чыгыш ясады. Төпле анализ булмады. Бары тик мактадылар гына. Шәрәф тә, Зариф ага да. Галина Федоровна да укымаганнар. Имеш, җитмәгән, өч кенә нөсхәдә булган. Без дә күз төшерә алмадык. Шулай итеп, урыс әйтмешли, «капчыктагы мәчепне якларга туры килде. Госман, бүген менә үзебезнең үткән тормыш юлын бер кат күздән кичердем. Хаклык дип, хыялларны тормышка ашырыйк дип күпме каршылыкка очрадык, күпме сыналдык, күпме мәшәкать, күпме кыенлыклар күрдек, әмма сынмадык, үзебезнең өскә төшкән авырлыкны намус белән илтәбез. Госман, гомеребезнең шактый өлешен яшәдек инде. Киләчәктә дә, ничек кенә булса да, мәңге тынмас кешеләр булып калыйк. Хуш! Синең Гөлфияң!» әскәүдән китәр вакыт җитте Иртәгәге көнгә Казанга билет алынган. Бүген исә Госманның буш көне. Ул ВАСХНИЛга юнәлде. Алай артык зур йомыш юк иде югын, шулай да сугылып чыгарга булды. Белеп килгән диярсең. Ул кергәндә. Авыл хуҗалыгын алып бару системасы буенча Совет утырышы башланырга тора иде. Берничә академик һәм күп кенә фән докторлары җыелган. Академик Грязнов та шунда. М Ул Идел һәм Урал буендагы фәнни-тикшеренү учреждениеләренә курьерлык итә: кирәк чакта булыша да. таләп тә куя Утырыш озакка сузылмады. Бары тик Белорусиянен бер өлкәсе өчен эшләнгән системаны җентекләп анализладылар һәм. күрсәтелгән кимчелекләрне төзәткәннән сон кабат тыңларга, дигән карар чыгардылар да таралыштылар. Академик Грязнов әллә игътибар итмәде, әллә танымады. Госманның эндәшүенә башта җавап бирмәде Бер генә минутка мөмкинме сезне? диде Госман, аны куып җитеп Ә. исәнмесез, иптәш Закиров! Утырышка сезне дә чакыртаннар идеме? Юк. үзем килдем Мин Мәскәүдә курсларда илем Хәзер укулар бетте, иртәгә Казанга. Бик яхшы Сезнең зона системасы да әзер булырга тиеш инде хәзер. Аны ике-өч айдан да соңармыйча тыңлаячакбыз Бу турыда сезгә хәбәр иткәннәрдер инде. Сынатырлык булмасын, яхшылап әзерләнегез Датасын әле төгәл генә әйтмәгәннәр иде Менә курсларда иң кирәкле вакытлар үтте Әле вакыт бар Кат-кат карап чытыгыз, бөтен система ресурсларга нигезләнгән булсын. Алай булмаганда, система эшләмәячәк, ягъни аның кәгазьдә генә калуы ихтимал Моны без истә тоттык, иптәш Грязнов Шулай да әле конкретлаштырасы урыннары бар. - - Тагын бер нәрсәне исегезгә төшсрәм Сезнең бит инде яңа директор. Харис Салимович белән килешеп, бер-берегезгә ярдәм итешеп ипләгез. Аңа хәзер сезнең ярдәмегезнең бик кирәк чагы, диде академик. Госманга кулын сузып. Ярый, хушыгыз! Госман академикның соңгы сүзләренә җавап бирмичә генә саубуллашты: Хушыгыз! Госманның әле беркайчан да бүгенге кебек аптырашта калганы юк иде. Нәрсә соң бу? Грязновны танылган галнм. академик, дибез Алай зур ачышларын белмәсәк тә. безнн өчен олы авторитет Ә у.т әнә моңарчы фәнгә якын да килмәгән, фән кешесе була ла алмаячак Нөхитонны яклый, аның турында кайгырта Әллә үзем артта калдым инде бу тормыштан, әллә? Аңлашылмый Күпләргә үткәннәр дә. киләчәк тә кирәк түгел Тик көн үтсен, дип. бүгенге көн белән яшиләр, үзләрен генә кайгырталар, күбрәк каерып калырга тырышалар Әйе. уртак байлыкны, халык байлыгын Күрсәгкән эше бу.чмаса да. нәфесе зур хәзер кайберә- үләрнең Гурыдан-гуры кул суза аямаса. читләтеп урлый, әй тәнтеч юллар таба Берсе дуслар ярдәмендә күбрәк түләнә торган урыша үрмәли ә Нөхитов кебекләр кандидатлык шосертациясен әвәләп хезмәт хакын бер ярым тапкыр арт гыру җаен карый Ә андый та тимнәрдән фәнгә дә. илебезгә дә бер тиенлек файда юк Ә Грязнов ише тор шундый.тарта булышалар Әйе. халык байлыгын «законлы» рәвештә каерырга ярдәм игәләр Мондый хәлгә кем чик куяр, кайчан чик куелыр' Әлегә бу сорауга җавап юк . Дилбегәне кирәгеннән артык бушаттык, ахры Мин дә читтә калсам, ул да кул селтәсә, нәрсә килен чытар’ Соңгы төндә Госманның күзенә бик озак йокы кермәде осман Казанга кайтып төшкәндә. Халидә тулай торакка күчәргә I Йөри иле Абый, кайтасытшы алдан хәбәр итмәдең Өлфәт бетон барып алган булыр идек ү зенне Бүген минем ял көне бит. диде Халидә - Нинди Өлфәт белән ул? Менә ич, таныш булыгыз. — Исәнмесез. Госман Айдарович, диде егет, башын кагып.— Өлфәт дигәне мин булам инде. — Исәнмесез, Өлфәт! Сезнең дә ял көнеме бүген? — Безнең дәресләр тәмамланды инде. Бүген икегә кадәр генә. Мин бит мәктәптә укытам. — Мактаулы эш. Яратасызмы соң үз һөнәрегезне? ■— Турысын әйтим, Госман Айдарович, башта бер дә ошамый иде. Чөнки мин биолог булырга хыялландым Ә менә укытучы булып эшли башлагач, моңарчы уема да килмәгән ачыш ясадым - - балаларны бик тә яратам икән. Хәзер инде алардан башка яши дә алмам кебек. Дөрес фикерлисең. Өлфәт энем. Ә кая җыендыгыз соң әле сез болай? Менә Халидәгә булышырга килдем, тулай торакка күченергә. — Нәрсә син. сеңлем, безне ташлап китәргә булдыңмыни? — диде Госман, ачуланып ук. -Әллә бездә урын җитмиме? Алай-болай Гөлфия апаң берәр нәрсә әйтмәгәндер бит? — Госман абый, булмаганны сөйләмә инде... Аннары, Өлфәткә борылып: — Әйттем бит ачуланыр дип,- диде Халидә, турсаеп. Госман Айдарович, —диде Өлфәт, аңа якынрак килеп,— исегезгә төшерегез, үзегезнең дә яшь чакларыгыз булгандыр... - Дөрес әйтәсең. Өлфәт энем.—диде Г осман, киң елмаеп Безнең дә булды ул яшь чаклар Кадерен белдек, матур яшәдек. Әмма яшьлек еллары онытылмаслык булып калсын өчен тулай торакка китү кирәкме икән? Бернинди дә гаеп юк монда. Госман абый, диде Халидә,— бары тик сезне борчыйсым гына килмәгән иде. Чөнки соңарып кайткан чаклар да, походларга китеп, кайтмый калган көннәр дә була.. Ярый, килештек, ышандырдыгыз. Тик минем сүзләргә колак сал Аңладым, абый. Сеңлең өчен борчылма. Барысы да син дигәнчә булыр. Госман яшьләрне урамга озата чыкты. Өлфәт зур чемоданны үзенә алды. Алар бакча буйлап акрын гына троллейбус тукталышына юнәлделәр. Тукталыш турысына җиткәч, юлны аркылы чыгарга уйлаганнар гына иде. кара «Волга» килеп чыкты Яшьләр артка чигенделәр. Руль артында — Мәхмүт, ә янәшәсендә Өлфәтнең әтисе иде... Өлфәт Халидәгә тулай торакка урнашырга булышты да, бер җирдә дә тукталмыйча, өенә юнәлде. Ул кайтканда, әтисе инде өйдә иде Нөхитов улын караңгы чырай белән каршы алды Кайчаннан бирле носильщик булып ялландың? Укытучы, тәрбияче кешегә бер дә килешми. Так что, алдан ук кисәтеп куям: усал кыз ул. аның белән бүтән чуаласы булма.. Әти, әйдә, вакланмыйк, ә? Синең бит болай да эшең күп, үз мәшәкатьләрең шактый. Тормышта вак нәрсәләр юк. улым. Син инде бала түгел. Өлкәннәр сүзенә колак салырга вакыт, югыйсә, соң булуы бар. — Әйе, мин сабый түгел. Шуңа күрә бу мәсьәләне ничек хәл итүне үз ихтыярыма калдыр! Шул кыз белән чуалуыңны инде миңа җиткергәннәр иде, хак икән. Безнең ике арадагы мөнәсәбәтләрне катлауландырма. Өлфәт, гадәтемне яхшы беләсең. Өлфәт әтисенә бүтән бер генә сүз дә дәшмәде. Үз бүлмәсенә кереп китте. Нөхитов бу хәлне авыр кичерде. Нәрсә эшләргә бу малай белән? Әллә башка берәр шәһәргә аспирантурага җибәреп карыйсымы’’ Әйе, шулай итәргә кирәк. Аерым яшәү һәм вакыт үз эшен эшләячәк... Бу хак Iа ул сүзне бераз тынычлана төшкәч кузгатты: Өлфәт, бер генә минутка минем янга керен чык әле - - Нәрсә булды, әти? Әле бүген генә теге таныш академик Грязнов белән сөйләштем Сине аспирантурага чакыра Үзе үк синен җитәкчең булачак Бик яхшы килеп чыга бит әле бу. Өч ел да үтмәс, фәннәр кандидаты будырсын Аннары, кирәк икән, Казанга кайтырсың, кирәк икән. Мәскәүдәка тырсын v Юкка борчыласын син. әти Мин үз урынымны таптым тормышта. Хәзер балалардан башка яшәүне күз аллыма да китерә алмыйм Нәрсә, гомер буе мәктәптә калырга уйлыйсынмыни'7 Шхндый мөмкинлек барында9 . Ярдәмг ә мохтаҗ түгел мин. әти. Нәрсә эшләсәм лә. үз көчем белән әтиләргә телим. Ә бүген исә мин аспирантурага керергә әзер түгел әле Әзер булмасан. әзерлән Үз көчен белән кер. ул вакыт га Юкка борчылма, әти. Безгә синен кандидат булу да бик җиткән Бәлки, анысы да кирәк булмагандыр әле. Йә. тагын нәрсә? Нөхигов урыныннан горды Йомырка тавыкны өйрәткәнне кайда Күргәнең бар’ Каян алдың син бу кире текне'’ Нигә миңа гел кырын торасың син9 Нәрсәм ошамый9 Нигә синең белән уртак тел таба алмыйбыз без. яле. әйт әле? Икебез ике төрле уйлыйбыз, әти. Тормышка икебез ике биеклектән карыйбыз. Әти буларак син миңа якын, ә менә яшәү рәвешен Яшәү рәвешен Нөхигов үзенең тормыш юлын күз а тдыннан кичерде. «Ул бит әле минем тормышның бик аз өлешен генә белә Этәр дә барысын да белсә Наил турында да. яшерен алтын турында да. бирегә ничек эшкә урнашуым турында да » Уйласаң, уелып ки т мәле, һәм ул уйг а чумды Дуамал яшь тет е бе тән очраклы рәвештә килеп эләккән Шахмай өерен ул чын-чынлап күра тмыи иде Байлык култа гөтпү белән, шактый өлешен ышанычлы урыш а яшерде дә, бу яклардан бөтенләйгә таю ятын хуп күрде Шуннан соң Мәскаудә аны әтисенең якын танышы Шәрәпов үз канаты астына алды Укы. Фалис. укы. диде ул. укыган кеше югалмас' Менә шул көннәрдән соң ул Шәрәповнын сүзеннән чыкмады Кыска сроклы курсларда укыды, аннан рабфакта Шәрәпов ярдәме белән, билгеле. Казанга кайтып, милициянең район бүлегенә эшкә урнашты Җайлап кына эшләп ятасы иде дә бит я тгытнып куйды Партия кушуы буенча, дигән булып, халык дошманнарына каршы көрәшү өчен. Черек күл»гә күчте Гаилә корып җибәрде, малайлары тулы, әмма таи тә тар калды Моңа Черек күл буендагы конфликт та сәбәпче бу тды Х.эер. шуннан сон аның бөтен планнары җимерелде Ашыгыч рәвештә китәртә мәҗбүр булды Үткәннәрнең кабат калкып чыгуын һич тә те томи и тс \ i Их. гомер диген! Каганнан киткәч, ул шактый тына вакыт татын Мәскәүдә, Шәрәпов фатирында яшәде Зур мәшәкатьләр бе тон исемен үзгәртте Ни әйтсәң гә. беркем дә. бернине дә бушка тына эш томи шу т Аннары сугыш Ярый .тле. Шәрәпов тиз әй тәнен кайт ты Менә шун та у т күз күрмәгән, колак ишетмәгән якларга китәртә бу тды Шаронов ана Себер якларында жы ты. тыныч урын тапты Себсрдә у т кабат өи ь-нсн җибәрде Өлфәте тулы һәммәсе ы тәртиптә иле сыман Нитә дип шушы Казанга кайтасы ит те ә те у т” һаман ла шу т нәфес таен те Нөхигов йөрәген тот гы Өлфәткә шик тәнен ку г таш талы Бар. чык. у темне генә калдыр, диде ул. өстәл читенә тотынып — а т та X Әллә нинди кешеләр бу коллективта Бигрәк т.» Закиров мәкер те Җиде бабаңа кадәр җитәр Юк. эшләп бх iMac анын белән. Ахырт ача көрәшергә кирәк Закиров кергәндә директорның кәефе юк иде, ул аны салкын каршылады: Курслар беттедәмени инде. Г осман Айдарович? Вакыт тиз үтә ул, Харис Сәлимович. ә шул арада институтта никадәр үзгәреш. Диссертацияне төгәлләвегез белән котлыйм. Мин уйлаганнан да тизрәк тоткансыз сез аны. Шулай да, авыр язылды. Ярый әле, булыштылар Мәсхүдә Хәй- рулловна карап чыкты, киңәшләре белән ярдәм итте. Сезне борчып тормадык инде... Хәзер дә соң түгел әле. Харис Сәлимович Мәскәүдә дип ишеткән идем, кайчанрак якларга уйлыйсыз сон? Нөхитов диссертацияне кайда һәм кайчан яклаячагын үзенә күрә сер итеп саклый иде. шуңа күрә Закировның соравына да: — Әлегә төгәл генә билгеле түгел,— дип теләр-теләмәс кенә җавап бирде. Мөмкин булса, карап чыгыйм дигән илем диссертациягезне, бәлки. берәр файдалы фикерем дә булыр... Борчылмагыз. Госман Айдарович. Хәзер инде сезнең фикерләрне исәпкә алырга, төзәтеп торырга вакыты да юк. Аннары, сезнең алда бик җаваплы эш тора Системаны бик җентекләп карап чыгып, бер айдан да соңга калмыйча. ВАСХНИЛга тапшырырга кирәк. Беләм,— диде Госман.— бу хакта академик Грязнов миңа әйткән иде инде Аннары ул минем сезгә булышуымны да сораган иде. Кирәкмәстер. Госман Айдарович Ә болай эчкерсез булышырга йөрүегез өчен рәхмәт. Так что, диссертацияне академик Грязнов инде үзе карап чыкты, нигездә уңай фикердә тора. Академиктан соң докторга анда ни калган? дип уйлыйсыздыр, бәлки, диде Закиров, ярым шаяртып. —Ә шулай да мин аны карап чыгарга тиеш, вазифам буенча... — Карарсыз. Госман Айдарович. Тик басылган артык нөсхәләре калмады шул. Үземдә дә юк. Кулъязманы биреп булмый бит инде. Бирсәгез дә ярый, диде Закиров. Миңа сезнең почерк яхшы таныш. Озак тотмам мин аны. Нөхитов кинәт кенә йөрәгенә тотынды: Әллә нәрсә булды Диссертация дип йокысыз үткән төннәр нәтиҗәсе бу. Ә сез, кулъязма, дисез... Каян табыйм мин аны сезгә хәзер?! Закиров 03 номерын җыйды, ләкин трубканы алдылар да нигәдер җавап бирмәделәр. Тагын җыярга туры килде. Кирәкми, Госман Айдарович, чакырмагыз, үтә бугай, хәзер миңа бераз җиңелрәк... Кәефегез начар вакытка туры килдем, борчуым өчен гафу итегез. Сөйләшүне бүгән вакытка калдырыйк, булмаса. Шулай әйбәтрәк булыр. Госман Айдарович. Аннары, өйдә дә бераз күңелсезлек булып алды... Чыкканчы шуны гына әйтим дигән идем безнең бер төркем фәнни хезмәткәрләр СССР Халык Хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенең медальләренә лаек булды, дип әйткәннәр иде. Аларны алып кайтып, ияләренә тапшырырга кирәктер инде... Тапшырдык, күптән тапшырдык, Госман Айдарович Бәлки, үзегезгә тиешлесе кызысындырадыр сезне? Сезгә бирмәделәр, так что. бу хакта министрлыкның махсус хаты бар. Анда әйтелгәнчә, ачышларыгыз- ны гамәлгә ашыру буенча тиешле кайгыртучанлык күрсәтмисез икән. Ә мин нәрсә эшли алам? Менә шундый хәлләрдән соң... «Яхшы» хәбәрегез өчен рәхмәт, Харис Сәлимович Мондый эш сезнең катнашлыктан башка эшләнмәгәндер дип уйлыйм. - Ничек телисез, шулай уйлагыз, анысы сезнең эш. Шулвакыт бүлмәгә бүлек мөдире Шамкаев килеп керде. Комачауламадыммы. Харис Салимович* Иптәш Закиров өйдә булганда, сезгә эләгү кыен эш. Менә медаль даулый, диде директор. Закировка ымлап . „ кешенең бармагы үзенә таба кәкре, шулай бит. Госман Аидарович? ' Монысы инде күбрәк сезгә кагыла, иптәш Шамкаев. Ә сез. Харис Сәлимович. үзара гына ачыклыйсы мәсьәләне күпертеп, мәгънәсезлек эшлисез... Мәгънәсезлек? Ә медаль даулау нәрсә, мәгънәлекме? Мин дауламыйм, дөреслекне генә белергә геләгән идем. Сезгә бит күбрәк кирәк, алыгыз! диде дә Госман ишеккә таба атлады Шулчак Шамкаев телгә килде Сезнен берәр вакыг тормыш тан канәгать чагыгыз булдымы икән? Элекке директор вакытында да шундый идегез, хәзер дә Нәрсә җитми сезгә, Госман Айдарович ’ Күп нәрсә җитми безгә Шул исәптән, селекция үзәгендә инде ун елдан артык утырып, производствога бер генә файдалы тәкъдим дә бирмәвегез борчый Аннан сон менә шундый кешеләрнең әкренләп директорның җылы канаты астына сыенуы ла ачу тудыра Госман Айдарович, чынлап та. ни эшлән әле.сез барын да үз өстегезгә алырга тырышасыз? Тыныч кына, җай гына Имләсәгез ни була? Иң зур хезмәт хакы сезнеке, авторитет бар. ачышларыгыз* хезмәтләрегез дә юк түгел Нигә кирәк-кирәкмәгән җиргә борын тыгарга, нигә конфликтка керергә? Тыныч яшәүгә ни җигә’ Нәрсәсез, гаделсезлек күрә торып, мина кул кушырып утырырга киңәш итәсезме? Мин алай булдыра алмыйм Ничек кенә булмасын, уртак тел габарта. аңлашырга мөмкин бит? диде директор, сөйләшүне җылырак төстә төгәлләргә теләп Медаль мәсьәләсен ачыкларбыз. Ә улыгызга килгән вакытта, сез әйткән вариант кулайрак кебек күренә. Анысын үзегез карагыз Әңгәмәнең мондый юнәлеш алуын күргәч. Шамкаев авызына су капкандай тынып калды. Ул нәрсәгәдер борчылган кебек иде Закиров чыгып киткәч. Шамкаев ачыктан-ачык сөйләшүгә күчте Нигә көйләп торырга аны’ Башка институтка кигертә тели икән, китсен Әллә бергә-бергә ипли алмабызмы? Селскциты^зөге профессор Закировның кендегенә бәйләнмәгән гер бит Шулай кирәк, бүген шулай кирәк, аңлыйсызмы? ...Үз бүлмәсенә чыгу белән Закиров ишекне бикләп, киемнәрен алыштырды халат, кирза итек киде һәм тәҗрибә кырына юнәлде Анда аны Зариф ата ерактан ук танып, е тмаен каршы алды Кайтуыгыз белән. Госман Айдарович! Рәхмәт Сезнен хәлләр ничек монда’ Тете борчакның алтмыш дүртенче номерлы гибриды ничегрәк күрсәтте’ Куан тыра л т.гм ЯӘКЪ СВЗ \и тлт.чгчл ина I ибри i * 1 ан тарI СОр гка карат анда уңышны жиде цен терт а күбрәк бирде Үсешен, чәчәк ату вакытын, кузаклануын фогога төшереп аллык Әйбәт, бик әйбәт диде Госман \ иан ел биш центнер күбрәк биргән иде Өченче ел да уңышы ют ары бу т ты Уртача уңышны оч елда стандарт сортка караганда 29 процентка күбрәк бирде Минемчә, быел аны дәү тот сорт сынау комнсснасен.» тапшырыр га мөмкин Исемен ничек атыйбыз’ «Татарстан» тисәк. ничек бу тир икән ’ Элеккесе «Катан» иде Бик яхшы, монысы «1атарстан» бу кын Авторларына килтәндә. Нөхитов үтен соавтор итеп кертүне сорый Мин аңа теманың җитәкчесе иптәш Закиров, тидем Аннан башка хәл итә алмыйм дидем У т кызып \к китте Барыгыз да шуңа А тлата табынган кебек табынасыз, ди. Аннары, Халидәне эшкә алганга бәйләнде. Ә мин. Халидәгә тел тидермәгез, иптәш Нөхитов, ул безнең өчен алыштыргысыз кадр, дидем. , — Авторлык мәсьәләсенә үзегез ничек карыйсыз соң? Мин бер сүз дә әйтми дип уйлагыз. Нәрсә эшләр идегез? — Ничек инде ул. Госман Айдарович, әле безнең кишәрлекләрне килеп күрергә дә вакыт тапмаган кешене ничек соавтор итәсең ди? Булмаганны... — Үзенә нәкъ менә шулай дип әйтергә кирәк иде. — Ни әйтсәң дә, директор кеше бит. Каты бәрелеп, берәр җиреңне имгәтүең бар... — Менә шулай шул без, Зариф Хәкимович. Турысын әйтергә тартынабыз Ә алар тартынмыйлар, хәтта кулындагыны тартып алырга торалар. Яңа сортның җаваплы, төп авторы сез үзегез. Кемнең күпме көч куйганы, өлеш керткәне бары тик сезгә генә мәгълүм Сезнең кырдан кайтмыйча, шалаш корып куна ягуыгызны бөтен кеше белә. Бу яңа сортка кирәкле документларны әзерләп, бу атнадан да калмыйча Галимнәр Советы утырышында карарга һәм дәүләт сорт сынау комиссиясенә тапшырырга кирәк. „ Шул арада Госман янына Халидә дә килеп җитте Иөзе кояшта янган, керфекләренә тузан кунган. Соңгы кишәрлекне суктырдык. Зариф абый, диде ул —Анда борчакның Башкортстан фәнни-тикшеренү институты чыгарган гибриды чәчелгән иде. Уңышы Казан сортына караганда югарырак булса да, алтмыш дүртенче номерлы гибридтан биш центнерга калышты. Кишәрлекләрдә үстерелгән биш йөздән артык сорт һәм гибрид арасында безнең номер беренче урында. Котлыйм сезне, Зариф ага. Госман абый! — Сиңа рәхмәт. Халидә. Сезнең кебек кызлар белән әле бер генә сорт чыгармабыз... Ярый. Зариф Хәкимович, килгән-килгән, Шәрәфнең кишәрлекләре белән дә танышып кайтыйм. Люцернаның Казан сорты ышанычлы, өметле күренә иде. — Хушыгыз. Госман Айдарович Бирешмәгез, нык торыгыз. Без дә бар әле бу дөньяда. — Рәхмәт. Госман абыйсы белән бергә Халидә дә янәшә атлады. Кырлар инде бушап калган. Бары тик карабодай, тары һәм күпьеллык үлән кишәрлекләрендә генә урып-җыю эшләре бара. Селекционерлар йөри торган олы сукмакка чыккач. Халидәсүз башлады: Госман абый, сез кызыксынган теге диссерт ациянең кулъязмасы кайда икәне миңа мәгълүм. Дөресрәге, Өлфәг әйтте. Әтисе аны аспирантурага җибәрмәкче булган икән, ә Өлфәт теләмәгән, үз көчем белән юл ярырга телим, дигән... Шунда ул кемнеңдер кулы белән язылган диссертациянең оригиналын укуын әйтте. Ул хәзер Нөхитовның өендә, эш бүлмәсендә икән. Аннары, мин бирегә килгәч тә Гүзәл белән дуслашып киткән идем. Син Мәскәүдә укыган вакытта аның янында булырга туры килде. Ни эшлисең, дигәч, директорның диссертациясен басам, диде, аннары өстәп куйды: «Бирегә беркемне дә кертмәскә кушты».— диде Мин кызыксынып ук киттем һәм кулъязманы актарып карадым. Чынлап әйтәм, абый, аның берничә генә битенә Нөхитов кулы тигән... Шулай дисеңме? Миң әле алай уктыр дип уйламаган идем осман белән булган соңгы очрашу Нөхитовны нык кына уйландырды. Укырга дип хәтта диссертациянең кулъязмасын сорый. Кирәк бит. ә? Нәрсә дияргә, нинди сәбәп табарга? Ташладым, дисәң, ышанмас. Ә бу килеш биреп булмый Эшләр болай катлаулангач, кулъязманы күчермичә мөмкин түгел. Ул-бу килеп чыкса, авызын капларга да әйбәт булыр. Ул көнне өйгә кайту белән. Нөхитов кулъязманы күчерергә утырды. Беренче көнне, бик тырышып утырса да. ун биттән арттыра алмады. Икенче, өченче көннәрне дә зш өстәле артына утырды ул Менә ничә көн инде әтисенең күзгә-башка чалынмыйча үз бүлмәсендә утыруына Өлфәт аптырады, һәм көннәрдән бер көнне әтисе янына үзе керде Әллә чынлап та галим булырга уйлыйсың инде, әти9 Нөхиговка улының «юк-бар»га игътибар итеп йөруе ошамады: Комачаулама Әйткәнне тыңламадың, бүтән мин синен белән сүз куертырга уйламыйм. Өлфәг әтисенең өстәлендә яткан теге таныш кулъязмага күз төшерде. «Ба. сүзгә-сүз күчерә Нәрсәгә кирәк булды икән9 Аңлашылмый» Өлфәт әтисе бүлмәсеннән урамга ук чыгып китте Ничектер, соңгы көннәрдә тулай горакка кагылып чыкмаса, күнеле тынмый, нәрсәдер җитмәгән кебек. Ул кергәндә. Халидә зштән әле яна гына кайткан иде Мөмкинме? Әйдә, рәхим ит. Өлфәт Тик юынып кына өлгермәдем әле Бүген эштән соң да озак кына калып эшләдек. Зариф аганы беләсеңдер инде үзе дә кырдан кайтмый эшли, безне дә эшләтә белә, бүген менә соңгы кишәрлекне җыеп суктырдым Алайса, арыгансыңдыр инде. Халидә Әллә кинога барып кайтыйкмы дигән идем Безнең яшьтә нинди ару ди ул. Өлфәг. Барабыз! Менә чәй генә куеп эчик тә... Кафега гына сугылсак? Алай да була. Урамга чыгып, кафе янына җигкәннәр иде. аларны урга яшьләрдәге, бөдрә чәчле, карчыга борынлы, таза гына бер ир кеше куып җитте. Сез Өлфәг буласыз бит? Бер генә минутка мөмкинме9 диде аңа бөдрә чәч һәм чигкәрәк алып китте. Өлфәт ни уйларга да белмәде Менә нәрсә, егет, диде аңа теге ир Халидә янында бүгән эзең дә булмасын. Аның ярагкан кешесе бар, аңладыңмы? Тагын бер очратсам. үзеңә үпкәлә! Өлфәг баш га каушап калды, аннары айнып кигкәндәй булды һәм. тегенең изүеннән алып Кем син һәм кем кушуы буенча килдең? диде Өлфәт, диде Халидә, ку тынны пычратма, җибәр' Өлфәтнең үзенә дә уңайсыз булып кипе Янәшәдән генә кешеләр үтә. ә алар Тиз генә ку лып ычкындырды да Халидәгә таба а глады Таныйсыңмы бу кешене? Каян таныйм ди? Син нәрсә. Өлфәг9 ! Халидә янында эзеңдә булмасын, ди Халидәнең кешесе бар. ди бит Шушы өрәк әйтәме? Кит аннан Әй. юләрем. Синнән башка кемем булсын ди Чынлапмы. Халидә? Кайчаннан бирле миңа ышанмый башладың әле син9 Егет кызны куныклап алды. Алар елмаешып кафега кереп киттеләр —, алимнәр Советы у тырышы ул көнне. Нөхитов теләсә-теләмәсә дә. д озак дәвам ипе Кон тәртибендә билгеләнгәнчә, анда оч мәсьәлә каралырга тиеш иде Ләкин беренче мәсьәлә буенча бәхәс купканлыктан. шуңа гына тукталырга туры килде — Совет рәисе буларак, - диде Нөхитов. мин фәнни эзләнүләрне комплекслы алып баруны максат итеп куям. Моны Мәскәү таләп итә. Шуңа күрә, телибезме, теләмибезме, аерым төркемнәрне бетерергә кирәк. Менә иптәш Умнов группасын гына алыйк. Шунда ук хөрмәтле Гөлфия Афзаловна. тагын ике фәнни хезмәткәр эшли Алар солычага каршы көрәш чараларын эзлиләр. Ә күпме утырырга мөмкин бу тема өстендә?! Ике кеше инде кандидатлык диссертациясе яклады, ә авыл хуҗалыгы институтында шушы темага докторлык диссертациясе төгәлләнгән. Тагын нәрсәсен өйрәнергә?! Мин бу төркемне ябарга дигән тәкъдим керттем. — Ә җавабын кем бирер?—диде Зариф Хәкимович. урыныннан торып Республикабыз кырларында солыча елдан-ел киңрәк тарала бара. Аңа каршы әлегә комплекслы чара юк. ә сез иң мөһим эзләнүләрне туктатырга уйлыйсыз. Минемчә, бу хилаф эшкә юл куярга ярамый. Иптәш Умновның үзең тыңларга кирәк. Умновның фикере мәгълүм инде аның, диде Каргина, урыннан тормыйча гына. Кемнең үзе утырган ботакны үзе кисәсе килсен? Аны тыңлап, вакыт әрәм итүгә каршы мин. Шулчак партия оешмасы секретаре Шамкасв сүз алды: Мәсхудә Хәйрулловна хак өйгә, мин аның белән тулысынча килешәм. Иптәш, Умновны тыңлап торуны кирәк дип санамыйм, ә конкрет төп мәсьәләгә килгәндә. Нөхитовның фикере дөрес. Теманы ябарга, ә көчн£ мөһимрәк проблемалар өстендә эшләүгә тупларга кирәк. Минемчә, диде Закиров.- Михаил Елизаровичның үзен тыңламыйча конкрет фикергә килә алмыйбыз. Сүзне аңа бирүегезне үтенәм. Ниһаять. сүзне Умновка бирделәр. Дөресрәге. Совет утырыша яңабаштан башланды. — Галимнәр Советын ниндидер мәче туена әйләндерүегез бер дә килешми, иптәш Нөхитов. - диде ул. Монда, сезнең алда, балалар түгел, ә галимнәр, үз тармагын тирән ген белә торган фәнни хезмәткәрләр утыра. Солычага каршы көрәш ысулларын эшләүгә багышланган теманы ябып беркем дә отмый, киресенчә, оттырабыз гына. Солычаның республикабызда гына да ничә миллион сумлык зыян китергәнен экономистлар төгод санап чыгарган инде. Ел саен кимендә утыз миллион, иптәш Нөхитов! Әлегә солычага каршы крмплекслы чараның эшләнгәне юк. Дөрес, аерым алымнар бар. Әмма болар проблеманы тулысынча хәл итә алмый. Солычаны бетерәбез дип. соң чәчүне тәкъдим итәбез. Нәрсә соң бу9 Дөрес, академик Терентий Мальцев соң чәчеп ота. диләр. Ләкин бездә Курган җирләре түгел, бездә башка шартлар. Соң чәчү бездә, абсолют күпчелек елларны солычага каршы көрәш чарасы булса да. уңышны киметә. Ә солыча барыбер бетми. Туфрак катламында ул йөз елга кадәр яши. Нәрсә, йөз ел буе соң чәчәрбезме? Мәсьәләгә конкретрак килегез! диде Шамкаев. аны бүлеп. Конкрет эзләнүләргә килгәндә исә. солычага каршы көрәштә без комплекслы система эшләргә исәп j отабыз. Монда туфрак эшкәртү алымнарын җитди үзгәртергә туры киләчәк. Бу җиңел бурыч түгел. Шулай да тагын ике-өч елдан без аны производствога бирербез дип ышандыра алам. Ике-өч^д бик күп вакыт ул, иптәш Умнов, — диде Нөхитов — Без моның белән килешә алмыйбыз. — Мин үз сүземне әйттем,—диде Умнов Әгәр дә теманы ябасыз икән, мин биредән китәргә мәҗбүр булачакмын. Куркытырга тырышуы түгел иде бу Умновның. Чынлап та. аны инде Оренбург фәнни-ткшерснү институтына чакырып хат язганнар иде. Тик Михаил Елизаровичның Казаннан китәсе килми иде. Шуннан соң селекционер Рязанов сүз алды. Мин Михаил Елизаровичны тулысымча яклыйм, ана ышанам. 1 руппа комплекслы системаны өч елдан түгел, биш елдан сон бирә алса да. бу фәннең производствога керткән гаять зур өлеше булачак. Галимнәр Советы членнарында тагын нинди фикерләр булыр? диде председательлек итүче.— Әйдәгез, Букреев, рәхим итегез! Менә сез, Михаил Елизарович, Совет членнарын биредән китәм дип куркытасыз. Ә сез киткәннән селекция үзәгенен берәр жире кителер дисезме’ Телисез икән, китегез. Ә теманы ябарга кирәк Бер солыча өстендә күпме утырырга мөмкин9 Моның бер чиге булырга тиештер бит?! Зал гөж килде: Мәгънәсез... — Акыл сатма! Кешене кимсетергә юл куймабыз Председательлек итүче, ручкасы белән графинга каккалап, залны тынычландырырга тырышты. Хәер. Букреевнын бүтән әйтер сүзе дә юк иде инде. Бодай бәхәскә киткәч, миңа да үз сүземне әйтми ярамас, диде Госман Айдарович сүз алып. Чынлап та, моңарчы солычага каршы көрәштә бсрберсеннән аерылган төрле алымнар өйрәнелде. Иптәш Умнов җитәкчелегендәге группа тәкьдим иткән чаралар кызыклы. Билгеле, һәр алымның үз уңай йогынтысы бар. Тик монда менә шул барлык чараларны бер бөтен изеп өйрәнергә һәм эзләнүләрне ахыргача җиткерергә кирәк Уйлап карагыз, туфрак турындагы, басым ясап әйтәм. кешелекне туйдыручы туфрак турындагы фән бары тик узган гасыр ахырында гына туды Ә бит шуңа кадәр генә Чарльз Дарвин үзенең бер хатында: «Безнең туфрак структурасы турындагы белемебез йөз акр җирнең бер кечкенә почмагында казынучы карт тавыкнын белеменә бик тә охшаш булуы мине гаҗәпләндерде».- дип язган иде. Дөресен әйтергә кирәк, гуфрак эшкәртү системасында ачыклыйсы проблемалар әле дә күп. Ни өчен гуфрак искерә, ни өчен аның уңдырышы кими9 Болар аны ничек эшкәртүгә бәйләнгән. Әйе. әйе, ничек эшкәртүебез белән Бу юнәлештә хәл игәсе мәсьәләләр, димәк, ачыласы яңа ачышлар шактый Ә без бу төркемне ябу турында сүз алып барабыз Киресенчә, аны ныгытырга. Михаил Елизаровичка булышырга, ярдәм итәргә кирәк Аннары ул, председательлек итүчегә борылып: Фикерләр төрле булды, шуңа күрә тавышка куярга тәкъдим итәм, диде. Беренче тәкъдимнән башлыйбыз, диде председательлек игүче Кем дә кем иптәш Умнов җитәкчелегендәге группаны ябарга ди. шулар кулларын күгәрә. Акрынлап куллар күтәрелә башлады Нөхитов. кулын күтәргән килеш, сөзелеп. залда ут ыручыларның һәркайсын күзеннән кичерде Дүртәү, бишәү, алтау Ә сез. Ольга Давыдовна? Шаламова, көтмәгәндә үзенен исемен ишетеп, сискәнеп китте Билг еле. сүз дә юк. ябарга кирәк. Харис Салимович! Барысы сигез тавыш, диде председательлек итүче Ә кемнәр каршы? Өчәү, бишәү, җидәү сигез ун унике Димәк, күпчелек тавыш белән, теманы ябарга дигән тәкъдим кире кагыла Эшегезне ахырынача дәвам итегез. Михаил Елизарович' Нөхитов канәгатьсезлек белән карап алды да. саубуллашмый гына . залдан чыгып китте Өенә кайткач. Госман Айдарович үзе дә-уйга калды 1ик аны инде бүтән герлерәк уйлар биләп алган иде Чынлап та. ялгышмадымы икән соң ул9 Менә өченче ел инде республика кырларында уңыш артмый, киресенчә, кимү сизелә. Ә бит ул тәкъдим иткән алым сөрү катламын тирәнәйтү тәҗрибәләрдә дә, хуҗалыкларда да берничә ел шактый өстәмә уңыш бирде. Ә менә 4 — 5 елдан соң үсеш бетте, уңыш та кими башлады. Сәбәп нәрсәдә? Нәрсәдә ялгыштым соң мин? Табигатьнең закончалыкларын бозуга юл куябыз түгелме? Ә менә күпьеллык үләннәрдән соң туфрак яхшыра төшә Ни өчен? Чөнки монда табигатьтә меңнәрчә еллар кабатланып килә торган процесс саклана — үлән чәчелгән мәйданнарны сөрмибез. Нәтиҗәдә туфракның структурасы яхшыра, ул гумуска байый төшә... — Гөлфия, бер генә минутка кер әле минем янга! -диде Госман, кулына каләм алып. — Нәрсә бар, әтисе? — Безне кем дип атарга була, беләсеңме? Фәндә ялгыш юлга тайпылганбыз. Әйттем, өч-дүрт еллык тәҗрибәләр белән генә колхоз һәм совхозларга чыгу ярамас, дидем Уңыш күзгә күренеп арткан иде шул, аннары басулар чүп үләннәреннән дә чистарды. Ә хәзер - тупик, быел да уңыш артмады... — Үзең беләсең, ел корырак килде бит, Госман... — Юк, Гөлфия, монда башка нәрсә. Ә былтыр ел начар килдемени? Ә шулай да уңыш 14 центнердан артмады. Хәзер үзем дә төшенәм. Теге вакытта Терентий Семенович хаклы булган. Ә без, вакытлы уңышка ышанып, ялгыштык, Гөлфия. — Ничектер ышанасы килми. Конференцияләрдә, төрле семинарларда республикабыз белгечләре үзеңне яклап чыктылар, мактап телгә алдылар. Ил белән ялгышу була түгелме соң бу, ә? — Әйе. Без бу хатаны соңармыйча төзәтергә тиешбез. Иң элек Гыйльми Советта күтәреп чыгарга, хатаны танырга кирәк. — Ә Нөхитовлар, Шамкаевлар, Букреевлар нәрсә әйтер? . Болай эшләмә. Госман. Акрынлап, җайлап кына кирәк. Бу сүзләрдән соң Госман танымаслык булып үзгәрде: — Нишләвең бу синең, Гөлфия? Мин сине танымыйм Гомер буе дөресен әйтергә курыкмый торган кеше. Нәрсә булды? — Белмим, Госман, үзем дә белмим. Бәлки, өстебездә болытлар куера барганга күрә шулай үзгәргәнмендер... — Ни генә булса да, без турысын әйтергә тиешбез. Беләсеңме, кайда ялгышканбыз? Уңдырышлы туфрак ясалу теориясен исәпкә алмаганбыз. Ел саен сөрү катламын тирәнәйтә барып, туфракның әле моңарчы сөрелмәгән структуралы аскы өлешен эшкә җиккәнбез һәм ул уңышның артуына вакытлыча гына булышкан. Чөнки сөрү катламын чиксез тирәнәйтеп булмый.. — Алай ук түгел инде, Госман. Ашламасы булса, уңышы булыр иде әле. Бөртеклеләрнең һәр гектарына республикада нибары кырык килограмм чамасы ашлама кертелә. Бу бит җирдән уңыш белән алынган туклыклы матдәләрнең биштән бер өлешен дә капламый. — Беләсеңме, Гөлфия, туфракны дөрес эшкәрткәндә, аның структурасын саклаганда, туклыклы матдәләр туфракның үзендә барлыкка килә. Болыннарга гына кара. Кеше аннан меңнәрчә еллар файдаланган, печәнен җыеп алган. Аңа карап, болыннарның уңышы кимемәгән. Меңнәрчә ел файдаланганнан соң да, болынлыклардан кырыгар центнер печән җыеп алабыз. Бу нәрсә дигән сүз? Туфракның структурасы сакланганда, ул тузмый, искерми — Ә бит болында үсә торган үләннәр белән берьеллык культураларны чагыштырып булмый Бодай, арпа, солы — боларны бит җирне ярлыландыручы культуралар дип атыйбыз. Хатаның асылы менә шунда шул, Гөлфия. Туфракны ярлыландыруда бу культураларның бер гаебе дә юк. Киресенчә, гаеп үзебездә. Бу культураларны үстергәндә, без табигатьнең үзендә бара торган туфрак ясалу процессын җимерәбез, юкка чыгарабыз. Ел саен, ә кайчакта елына берничә тапкыр сөрәбез, сөргәндә туфракны бутыйбыз, астын өскә, өстен аска әйләндерәбез. Көпшәк туфракта исә үсемлек тамырлары тизрәк таркала һәм минераллаша Органик матдәләрнең запасы кими, туфракның структурасы, димәк, уңдырышы начарлана Әтисе, диде Гөлфия, нәрсәдер исенә төшкәндәй,- хәтерлисеңме тәҗрибәләр үткәрү өчен яңа участокка күчкән елны? Аның бер өлеше солыча белән нык кына чүпләнгән иде. Әйе, әйе. хәтерлим Солыча орлыгын аскы катламга әйләндереп салмас өчен, оез бу участокны берничә ел әйләндермичә генә сукаладык Ә менә күпме уңыш алганны хәтерләмим Ике елда да иң югары уңыш алынды аннан. Госман Әмма сон чәчелгәнгә күрә, без аны типик дип санамадык һәм исәпкә дә алмадык Ә нәтиҗәсен син дә җентекләп сорамадың, мин дә әйтмәдем Шул кишәрлекнең күрсәткечләрен габарта кирәк безгә. Архивта саклангандыр дип уйлыйм Иртәгә исә иптәш Умнов белән әйбәтләп сөйләшергә туры килер Аның тәҗрибәләрендә төп урынны шушы проблема алып торырга тиеш Аңа башка лабораторияләрнең дә бу тышчы кирәк. нде сентябрь керсә дә. көннәр җылы тора иде Шуңамы. комлырак урыннарда чабыр чәчәк атып утыра, сукмак буй тарына сары тузганаклар сибелгән, кайберләре инде, көмеш шарга әверелеп, кояш нурларында чат ылыпчагылып ала Янәшәдә генә гөлбадран бетон меңъяфрак. соңгы ромашка һәм зәңгәр цикорий тар барысы та нәкъ җәй көнендәге кебек «Көзнең дә үзенә бер яме бар шул Га.тгын җил каяндыр бал исен алып килә. Соңгы бал. тик аңа инде әчергә насыйптыр, чөнки тирә-як гып-тын, бер генә бөҗәк тә очмый Тургайлар ипле күптән тынган, сыерчыклар да күренми, хәтта кычыткан чыпчыгы да киткән. Бал кортлары һәм төклетуралар, чуар күбәләк тор барысы да почмакларга. үз ояларына кереп йокыга талганнар Инде вакытлыча җылыта көзге кояшка берсе дә ышанмый Әбиләр чуагының соңги балын җыяр җан иясе юк...» Госман Буранчыда чакта мондый көннәрдә атлар көтәргә ярата иде Чөнки бу вакы тта алар бик тә т ыныч, үзләрен берни борчымый Чая кашка тай тәмлерәк үлән ззләп чигкәрәк китсә. Актүшкә бер итләшүе җитә иде Госманның, тегесе шундук кашканы калган атлар янына куып кигерә иде Җәй саен көтү көтеп, һәр атның, һәр тайның хо ткын бе теп бетергән Дөрес, ул элегрәк тә үт лнеп начар башкармый ите Гик яшьлеге беләнме. кызык табыпмы, кирәкмәтәнлә дә яшь тай тарны куып йөртә иде Хәзер инде алай түгел Көтүне бер төбәккәрвк җыя да. яше т чирәмгә сузылып ята. үзенең күзләре хуҗасында Көннәр тыныч, аяз булганда, кояш иркәзәп торганда ат көтеп йөрүе рәхәт, билгеле Әмма җәй сиздерми генә һаман ерак таша бара Кояш сүрәнәя Үзәнлекләргә, тау итәкләренә көмеш келәмен җәеп әкрен генә көз якынлаша Тагып бер. ике атна, аннары кар катыш са ткын яңгыр коярга тогына. Аштан инде адаштырган ап-ак бураннарына та ерак ка тмый Ә менә бу «бураннар»ны үткәреп, кояш ты язга''Чыксак бетер идем нишләргә икәнен, дип. авыр көрсенеп куйды ГоСм.тп Я пыш адым ясавымны көтеп кенә юрганнар диярсең' Үзем дә ашыктым тете вакыт та Йөз е i яшә. йөз ел өйрән, дип юкка гына әйтмәгәннәр шу т Тәҗрибә участогы янында I османны Халидә куып җитте Исәнме. I осман абый' Мальцев яныннан кайтканыңны ишеткәч Mrt бүлмәңә сузылган итем син юк Кая китәр, мин әй тәм Өйгә шылтыраттым. анда да юксын Көчкә эзләп таптым менә И Исәнме, сеңлем! Нинди яңалыклар бар соң үзеңдә? — Хәлләр бер көе. Госман абый. Синең чыккан хезмәтләреңне, фәнни отчетларыңны тикшерергә биргәннәр. Үз-үзенә каршы килә дип гаепләмәкче булалар. Аннары туган-тумачалыкта. Мине дә «дело»га керткәннәр Ярдәмем тимәсә дә. бәла булдым мин сиңа. абый. Башка урында да эшли ала идем бит. югыйсә! Борчылма, сеңлем. Болар барысы да миңа мәгълүм. Синең бер гаебең дә юк монда. Ә минем бар. аны мин үзем таныдым, үзем аныкладым. Биләүле парны яклап ялгышканмын.. Киресенчә, алар сине чиста парны яклаган өчен гаепләмәкчеләр. Монысы гаеп түгел, монысы чынбарлык. Аның дөреслегенә мин. Терентий Семенович белән сөйләшкәч, тагын бер ка г инандым, сеңлем. Теге вакыттагы ялгышларым борчый мине. Бәлки, олкә комитетына керергә, барысын да ачыкларга, аңлашырга кирәктер? Әмма авыл хуҗалыгы бүлегендә соңгы фикеремне дөрес аңларлармы? Башта ныклап уйларга, исбатларлык, башкаларны да ышандырырлык итеп әзерләнергә кирәк. Дәлилләр кирәк. Халидә — Унике еллык тәҗрибә нәтиҗәләре дәлил түгелмени? — Алар бит без үткәргән тәҗрибәләр генә. Халидә Хәзер инде эштә сынап карау һәм шуның нәтиҗәләре кирәк Кайдандыр ишеткән идем мин бу хакта. Әйе. Актанышта бер колхозның агрономы сөйләгән иде... — Чиста пар турындамы? — Әйе. әйе. Ул бер чәчү әйләнешендә чиста парны бетермәгән. Ялгышмасам. нәтиҗәсе әйбәт дигән кебек иде. Моны ачыкларга кирәк. Госман абый. Мине командировкага җибәрегез. Бераз соңрак, Халидә. Сәбәбе чыккач, барырсың. Шулчак институт ягында кара «Волга» күренде. Тәҗрибә басуына килә иде ул. — Нөхитов машинасы. Нәрсә исенә төшкән тагын? Әйе, шул. Җәй үтеп, тәҗрибә кырыма килгәне юк иде . Ярый. Госман абый. Мин кыр лабораториясенә керим әле. Басу уртасында икәүдән-икәү басып тору әллә ничек Халидә лабораториягә кереп киткәч. Госман туфрак катламын әйләндермичә сөргән кишәрлеккә килде. Туфрак тирән итеп сукаланса да. сөрү катламы әйләндерелмәгәнлектән. анда камыл өлешчә утырып тора иде. Кара «Волга» Госман янына ук килеп туктады. Аннан давылланып, җилләнеп Нөхитов килеп чыкты. Ул, ишекне йөзен чытып, каты итеп япты да. исәнләшеп тә тормыйча сүз башлады Нинди хәл инде бу, иптәш Закиров? Ничә көн кунак булып йөрдегез. Мальцев янында булган, имеш. Кайткач, кереп күрешү юк. сөйләшү юк... Аңламыйм мин сезне... — Кердем мин сезгә, Харис Сәлимович. Совминга киткән идегез. Сез бушаганчы тәҗрибә кырларын карап кайтырга булдым. Сүз уңаеннан әйтим, мин кунакта йөрмәдем, кирәкле, мөһим мәсьәләләрне хәл итү юлларын эзләп йөрдем - Ярар, сезне хәзер упкыннан Мальцев кына йолып кала алмас дип уйлыйм. Так что. җавабын үзегезгә бирергә туры килер. Совминда да шулай диделәр. Бүген бюро утырышы Сезнең, коммунист буларак, отчетыгыз тыңланачак. — Мондый вакытта, гадәттә, алдан искәртеп куя торганнар иде. Әзерләнмичә ярыймыни? Берничә көнгә кичектерүегезне үтенәм. - Инде барысына да хәбәр ителгән. Минемчә, үз эшегез белән таныштыру өчен озаклап әзерләнүнең кирәге юктыр. Так что, сезнең карамакта ике сәгатьләп вакыт бар әле. Әйдәгез, утырыгыз машинага! ашинада бертын сүзсез баргач. Нөхитов әле генә сөреп ташланган кишәрлеккә күрсәтте Нәрсә инде бу? Нинди тәртипсезлек' Кая карый безнен фәнни хезмәткәрләр? Сезнен Халидә участогы дип әйттеләр моны Нигә юл куямдыр мондый башбаштаклыкка, үзем дә аңламыйм. Сөрелгән жир кебек гә түгел, камыллары тырпаен тора Госман аны бүлдермәкче булган иде лә. сүз көрәштерүнең файдасыз икәнен аңлатач. дәшмәде Шулай да Нөхитовнын соңгы сүзләреннән сон ул үзен тыеп кала алмады, көлеп үк җибәрде Юкка баш катырасыз, иптәш Нөхитов Ьу кишәрлек бит нәкъ шулай эшкәртелергә тиеш иде Методика буенча Шуңа да тәжрибә кыры дип атала ул. Юкка көләсез сез Так что. иртәрәк көләсез дип әйтүем Аңламыйм мин сезне, иптәш Закиров Беггә тәжрибә хакына тырышыргамы, әллә тәжрибә безгә хезмәт итәргә тиешме.’ Аннары Халидәгезнек тәртибе дә ошап бетми миңа Нәрсә әйтсәң дә. бер сүзгә биш сүз белән җавап кайтара Хәт та Өлфәтне үз ят ына авыштырып, мина каршы куярга маташа. . Бу сүзләрне нигә мина сөйлисез сез. иптәш Нөхитов’ Мин яшьләрнең шәхси эшенә катышмыйм, үз ихтыярлары Ә менә ип ягына килгәндә, гел-теш тидерерлек түгел Гырышып ипли, төгәл эшли, нәтиҗәле эшли I аегшс үзегездән эзләсәгез, әйбәтрәк булмасмы икән? Бәлки, төшенерсез'’ Аннары улыгыз да аңлар сезнең күңелне Сафсата сатмагыз, иптәш Закиров Нәрсә эшләргә икәнен без үзебез беләбез Халидәгез Өлфәт янында бүтән уралмасын' Так что, кисли еп әй тәм Тагын бер кабатлыйм бу аларның үз ипләре. Әгәр күзгә авыру йоккан икән, табибка күренергә кирәк Томаланган акылга ышану ярамас... «Волга» институт ишеге төбенә үк килеп туктады Нөхитов. бүтән бер сүз дә эндәшмичә, ишекне каты итеп япты да. үле лә онытылып, институт фасадында үскән ин биек зәңгәр чыршы янына килеп басты Күзләре исә аста җәйрән яткан кү нә текәлгән, ә күңелендә давыл иде «Табибка күренергә кирәк, чиме’ Үзенә күренергә туры килмәгәе әле. Закиров Әйе. ипне уйлаганча өзәргә кирәк Тик диссертацияне генә һаман расламыйлар » юро утырышы нәкъ билге тәнгән вакыгга башланды. Көн гәртибен- др каралтанча. иң элек коммунист Закировнын үзен тыңладылар. Чыгышның ахырында ул хәл игәсе мәсьәләләргә. киләчәк п таннар- га тукталды Без коллективны а тда гогнап шул бурыч тартты үтәүгә тупларга тиешбез А тар арасында иң мөһиме яңа туфрак сак тау системасын эшләү, яңа сорт тар чыгаруны тизләтү Коммунист буларак, мин бу эшләрне башкару та үз ал гым та тур җаваплы тык гоям. дип төгәлләде үзенең чыт ышын Госман Хйдарович Кемдә пин ти фикерләр бу тыр’ тиде партбюро секретаре Шам- каев. ,, „ _ .. Мнн гә бар. Ш те Нөхитов Сет менә. I осман Андаровнч. чиста нарны арттырырга кирәк шсез Сезнсңча аиын май таны сарү кяр* ләренен кимеп тә уп процентын тәшки т итәртә тиеш > г үгетенә каршы киләсез Iүтелме сон? М Бу хакта мин инде сезгә әйттем, үз хатамны таныйм. Өч-дүрт еллык тәҗрибәләргә таянып, башта шундый фикергә килгән идек, әмма унике еллык тәҗрибә безне башка нәтиҗә ясарга этәрде. Безнең шартларда чәчү әйләнешендә чиста парлардан башка мөмкин түгел. Ә бит әле кайчан гына биләүле парны гайрәтләнеп яклый идегез. дип бүлдерде аны Шамкаев,— Кайсына ышанырга? Белгечләр нәрсә әйтер? Биләүле пар турында никадәр хезмәтләрегез, тәкъдимнәрегез... Барысын да макулатурагамы? Кирәгеннән артык күпертмәгез, иптәш Шамкаев. Биләүле пар файдасына нибары бер мәкалә, бер рекомендация әзерләдем. Әле боларын да. өлкә комитетыннан таләп иткән өчен генә, ашык-пошык кына эшләргә туры килде. Өч еллык тәҗрибәләр биләүле парның өстенлеген күрсәтмәсә. хәтта таләп иткән очракта да моңа бармый идем. Мин бөтен җаным-тәнем белән чиста пар ягында. Игенчелекне күтәрүдә бу төп чара. Чиста пар. дисез. Димәк, республикабызда өч йөз илле мең гектар җир ел саен уңыш бирми, гик ята дигән сүз: менә шул җирдән алынмый калган уңышны нәрсә исәбенә капларга уйлыйсыз? Уңышның артуы исәбенә . Бүген дә түгел, иртәгә дә түгел, ә берничә елдан каплый алачакбыз, хәтта артыграк та җыячакбыз. Чепуха,- диде Нөхигов. Чиста нар сез вәгъдә иткән эффектны бирә башлаганчы республика дәүләт алдындагы изге бурычын нәрсә исәбенә үтәр? Так что. иптәш Закиров, коры вәгъдәләр белән генә икмәкле булу мөмкин түгел. Мөмкин.—диде шулчак моңарчы тыныч кына торган Зариф ага. Безгә күптән киләчәккә карап эш итәргә вакыт. Галим бүгенге көн белән генә яшәргә тиеш түгел. Госман Айдарович хаклы. Аның күпьеллык тәҗрибәләре нигезендә расланган соңгы тәкъдимнәрен беркем дә инкарь итә алмый. Харис Сәлимович. сез бакчама таш ата дип уйламагыз, күп вакыт бездә фәннән ерак кешеләр, фән дөньясына оялап, аңа төзәтеп бетерә алмаслык зыян китерәләр. Теге вакытта Госман Айдаровичның әйткән сүзләре әле дә хәтеремдә. Ашыкмыйк әле чиста парларны бетереп, тәҗрибә җитәрлек түгел, диде. Ә ашыктырдылар, кулланма талрп иттеләр, биләүле парның өстенлеген дәлилләүче рекомендация әзерләргә боердылар. Фәндә, бигрәк тә авыл хуҗалыгы фәнендә, бер-ике ел эчендә генә ачыш ясап булмый. Хәтта бер яңа сорт чыгару өчен дә берничә ел вакыт кирәк. Әле кайчан гына мине дә ничек битәрли иделәр! Имеш, дәүләт акчасын җилгә очырам, имеш, файдалы бернәрсә дә килеп чыкмаячак... Урынны «сәләтлерәк» кешеләргә бушатуымны сорадылар, хәтта таләп игтеләр. Мин китмәдем, көрәштем, кимсетүләргә 1үздем. чөнки яңа сортның туачагына ышандым Ә бүген ул сорт ничәмә-ничә өлкәдә районлашты... Шуңа күрә дә Ленин орденына тәкъдим иттек бит үзегезне, диде Нөхитов. аны бүлеп. Сез түгел Төп мәсьәләдән читкә киттек булса кирәк Кыскасы, Госман Айдаровичның соңгы ачышын игенчелек системасын камилләштерүгә кер1кән зур өлеш дип бәялим. Гаепләргә түгел, ә яклап чыгарга дип тәкъдим кертәм. Бик җитди кыяфәттә Мәсхудә Каргина күтәрелде: Сез мәсьәләгә принципиаль килмисез. Зариф Хакимович. Партия члены кимчелекләргә күз йомарга тиеш түгел. Ни өчен Госман Айдарович. үзе инанмый торып, элек биләүле парны яклап чыкты? Бу принципсызлык Бүген бер төрле, иртәгә икенче гөрле сөйләү фәннәр докторы, бигрәк тә институтта фән өчен гөп җаваплы кеше буларак. Госман Айдаровичка килешеп бетми Кем белә, иртәгә ул. бәлки, бүгенге фикерен дә инкарь итәр. Институтта әле быел гына эшли башлаган Букреев сүз алды. Белүемчә. диде ул. безнен селекция үзәгендә туган-тумачалык тамыр җибәрә Хатыны бирелә эшли, тутаннан-туган сенлесен эшкә алды, тагын улын кабул итәргә исәпли, дип ишеттем Мондый хәлгә, минемчә, шулай ук чик куярга вакы! Селекция үзәгеңә бер аягыгыз кереп, икенчесе кермәсә дә. мондый эшләрдә сезнен шома кеше булуыгыз инде безгә мәгълүм, лиле аны бүлеп. Зариф Хәкимович Ә менә селекция үзәге өчен ин кирәкле кешеләргә тел тидсрмәсәгез иле. Бүлдермәгез, ипгәш Хәмитов' Нинди башбаштаклык бу?’ Тора да кычкыра, тора да кычкыра, диде Нөхитов. тузынып Ә сез дәвам итегез' Менә шул Фәндә буталчык тудыруы, үз тирәсенә туган-тумачаны җыюы, күп кенә өметле яшьләргә юл бирмәве Госман Айдаровичнын үз урынында түгеллеген сөйли Моны хәл итәргә, әйе. бүген үк хәл итәргә кирәк Мин дә шундый ук фикердә, диде Шамкаев Менә Ольга Давыдовна гына пигәдер авызына су капкандай утыра Миңа аз гына уйларга кирәк Мәсьәләне болай җиңел генә хәл итәргә ярый микән? Сикереп чьн ардан элек «һоп» дип кычкырганчы, сикерәсе урынны яхшылап карарга кирәк түгелме икән'7 Ялгышып куймабызмы9 Шулчак Нөхитов аңа шундый итеп карады. Ольга Давыдовна бөтенләй мескенләнеп калды һәм директорның әле кичә генә үз бүлмәсенә чакырып әйткән сүзләрен исенә төшерде «Әгәр дә минем тәкъдимне хупламасагыз. сезнең урынга теләүчеләр бар. хөрмәтле Ольга Давыдовна. » Әйе. үзен кемнәндер бәйле хис иткән кешенсн фикере дөрес булса да. аны юкка чыгару өчен «нәчәлник»нен бер күз карашы ла җитә, күрәсең.. Вакыт үтә, иптәш Шаламова, сезнең фикерне көтәбез ‘ Әйберне прокатка алган очракта да вакыт бик гиз уткән кебек ул. Харис Сәлимович. диде Зариф ага сабырлыгын җуеп. Әгәр дә үзенең гөп фикере юк икән, нигә кешене бимазаларга? Олыа Давыдовнаның маңгаена салкын гир бәреп чыкты, бер яктан вөҗданы, икенче якган иртәгәсе көне iурында уйлану өзгәлн иде аны Харис Сәлимович. диде ул. ниһаять, үзен кулга алмакчы булып. әгәр дә сез әй г көннәр хак икән, димәк, иптәш Закировның гаебе юк түгел... Тәкъдимегез нинди? Сез дигәнчә булыр. Харис Сәлимович. минем башка сүзем юк Моңарчы тыныч кына гынлап утырган өлкән фәнни хезмәткәр Җә- лилов кул күгәрде: Берничә сүз әйтергә мөмкинме? Рәхим итегез, диде Шамкаев. елмаеп, үзем дә сезне тыңларга дигән фикердә идем Госман Айдарович, кемгә-кемтә. ә сезгә күбрәк таныш Хәтерлим, теге вакыт га үзегезне тәҗрибә кырыннан ничек куып кайтарган иде. Бер хаксызга бит. югыйсә Хаксызга түгел Ул хаклы иде Мин аннан үзем гафу үтендем Мине бүген борчыган мәсьәлә бүтән Нигә бүгенге утырышта Дәүләт премиясе гаурсагы Рязанова юк. технолог Сабитов кайда’ Мин алардан башка бүгенге сөйләшүне тулы дип исәпләмим Сабитов командировкада, ә Рязанова авырый, поликлиникага кит ге. диде Шамкаев Бюро буласын белә илеме соң алар ’ Алардан башка та безнен кворум бар. иптәш Җәлилов Башка сүзегез бу гмаса. утырыгыз Шу лай иген, ип юш тәр. күпчелек бюро членнары иптәш Закировны үз вашфаларын үти г тмау та гаепләделәр Алар хаклы Мин үзем тә шундый ук фикердә Фәндә бүген бер төрле, иртәгә икенче төрле сөйләп, коллективны партиябез куйган бурычларны башкарып чыгуга туплау мөмкин түгел. Коммунист Закировны партиядән чыгарырга, ә эш урынында калдыру мәсьәләсен хәл итүне дирекциягә тапшырырга. Беренче тәкъдим шундый. Кем дә кем шушы тәкъдим белән килешәм ди, кулларын күтәрә. Өчәү, ә сез, Мәсхудә Хәйрулловна, нигә тартынып утырасыз? Дүртәү Ә сез, Ольга Давыдовна? — Мин бер якка да кушылмаска булдым. Теләсәгез ни әйтегез, мин Госман Айдаровичны үз урынында түгел дип әйтә алмыйм, ул грамоталы, һәрчак ярдәмчел, киләчәккә карап эш итә торган галим. Ә кайбер ялгышлары өчен кисәтү белән чикләнергә кирәк Минем фикерем шундый. — Ольга Давыдовна, сезнең юмакайлыкка да карамастан, күпчелек тавыш белән беренче тәкъдим үтә. һәм сезгә, Ольга Давыдовна, һәр ситуацияне тирәнтен аңлый белергә күптән вакыт... — Дөрес әйтәсез,— диде Нөхитов, Шамкаевның фикерен хуплап.— Яшәргә өйрәнергә, кешеләрне таный белергә өйрәнергә кирәк. Сезнең дә, Зариф Хәкимович, өлкә комитетында башыгыздан сыйпамаслар, хәтта орденлы селекционер булсагыз да. Минемчә, Галимнәр Советының чираттагы утырышында иптәш Җәлиловның отчетын тыңларга. Югыйсә, кемнең кемлеген белмибез, вакыт җитми. . Ул төнне черем дә итмәде Госман. Нәрсә эшләргә? Кая мөрәҗәгать итәргә? Барысы да инде өстә килешенгән булса кирәк, кичә директорның үзен тотышыннан ук сизелде бу. Аңлашыла Мине республикада бүген биләүле парга каршы чыгуым өчен беркем дә якламаячак. Бердәнбер юл — китәргә кирәк Тукта! Хәтерем ялгыш- маса, теге вакытны минем Аликны гомуми игенчелек лабораториясе мөдире итеп алу турында сүз чыккач, үзең директор урынбасары булып эшләгәндә ярамый, дигән иде. Бәлки, компромисска барыргадыр?.. Иртәгесен аны Нөхитов елмаеп каршы алды: — Рәхим итегез, Госман Айдарович. Так что, нәрсәгә керүегезне төшенәм. Котлый аласыз. — Аңламыйм, нинди куанычыгыз бар? . — Илле бишне тутырдым бит! Госман Айдарович аңа: «Этләрнең илле бишкә кадәр яшәгәнен беренче ишетүем»,— дип әйтмәкче булган иде, тыелып калды һәм сүзне үз файдасына борырга уйлады: — Котлыйм, бөркетләр күк озак яшәгез, Харис Сәлимович. Тик начар яктан искә алмагыз... — Нәрсә, китәргә булдыгызмыни? — Сез шулай телисез бит Бу — беренчедән. Икенчедән, әгәр мин китсәм, Аликны лаборатория мөдире итеп алырга була, дигән идегез... Сез аны яхшы беләсез. Әгәр шуның белән килешсәгез, мин, сезгә артык мәшәкать тудырмыйча, китмәкче булдым. — Гаризагызны калдырырсыз, хәл итәрбез. Шулай да, кая китәргә уйлыйсыз? — Баш исән булса, иптәш Нөхитов, урын табылыр, һич югында колхозда да тәҗрибәләр үткәрергә, фәнгә өлеш кертергә була бит. Әнә, Мальцев гомере буе туган авылында. Ә үзе бөтен дөньяга танылган кеше, Почетлы академик. Ярый, хушыгыз. Минем соңгы үтенечемне онытмассыз дип ышанам. - — Уңышлар сезгә. Бүтән абынырга язмасын. — Моннан соң күзне ачыбрак атларга туры килер инде, нихәл итәсең... рынбасарының бер каршылыксыз гариза бирүе Нөхитовны куандырса да. икенче яктан шакгый гына уйландырды да. Әллә электән үк китәргә йөрде микән? Авыл хужалыгы институтына проректор итеп җибәрмиләрдер бит? Ул урын күптәннән буш гора. Алай дисәң, өлкә комитетында утырып. Хәсрәт Хәевич белми калыр илемени’ Планнары аңлашылмый моның... Ә-ә-ә. конкурска материаллар әзерләп йөри, дигәннәр иде Институтның үсемлекчелек кафедрасына бирергә йөрми микән? Немедленно шалтыратырга кирәк! Алло! Сәлам. Виктор Петрович! Нөхигов әле бу Хәлләрегез ничек? Шулаймы? Ректор итеп җибәрәләр9 Закировнымы9 Шаяртмагыз Инде. Шулай да. йөриме? Ә-ә. конкурска бирергә җыена9 Нинди кафедрага'’ Үтенеп сорыйм синнән, лус буларак сорыйм ул бәндәне якын җибәрмәгез Инде Сөйләштемени? Нәрсә дидең соң9 Нинди хата җибәргәнсең. Виктор Петрович! Тәртибе, законы шундый. имеш Анысы шулай, һәр галим конкурста катнаптырт а хокуклы Ә бит законнарны әйләнеп тә узып була Димәк, хәстәре күре пән? Рәхмәт! Рәхмәт. Виктор Петрович* Хәзергә хуш! Шулчак ишек төбендә көнлек почтаны күтәреп инде байтактан бирле басып торган Гүзәлне күргән. Нөхитов агарынып китте! Ничә тапкыр әйтергә кирәк сиңа, кызый, рөхсәтсез кермә, дип9 Кайчан тәртипкә өйрәнәсең инде син? Так что. соңгысы булсын, атмадыңмы? Монда ишеткәннәрне бсрәрсснә әйтәсе булсан. кара аны* Нәрсә дисез? Колагың ишетсен, дим монда ишеткәннәрне кешегә сөйлисе булма! Үзем дә шулай дим шул. колагым тизрәк ишетә башласа иле. дим. Грипптан соң тәмам томаланлы Әйт тем бит мин сиңа чыныктыр у зенне. чыныктыр, дип Чыгып тор. дисезме. Харис Салимович? Хәзер Гүзәл чыгарта дип борылган иде. аны Нөхигов янә туктатты Организмыңны чыныктырырга кирәк, шм мин сиңа, саңгырау! Кая. бир әле монда папканы* Почта папкасын ачып карауга, өстә генә яткан гарцдега күзе төште Нөхитовның. Алик Закировтац иле ул Гомуми итенче тек; лабораториясенә мөдир вазифаларын башкаручы итеп а туны үтеш.ит Каләмен кысып тоткан килеш. Нөхигов беразга тынып калды Башында бөтенләй сәер уйлар кайнаша иде аның Этәр ю Алик тиюне бирегә килсә, тыныч кына мп тәр микән сон’ Бу хакта ныклап уйларга кирәк Рязановаларны. Зариф Хәкнмовнчларны, Сабитов һәм Җәлилов ларны үз тирәсенә тупласа’ Гөлфия һәм Халидәләр болай да үзенекеләр... Хәтта Шаламова та шулар ятына авышып бара Башына яңа бер фикер ки леп. Нөхигов тиз генә звонок төймәсенә баст ы Гүзәл татын ишектә күренде Кемне чакырырга, Харис Сәтимович’ Шаламова тиз генә кереп чыксын әлс! Хәлимова дисезме? Шаламова. Шаламова* гиде Нөхитов. бүлмәне яңгыратып I у- зәлнең чын тан та ныклан ишетми баш .тавына ышанды ул Шаламова кертәндә. Нөхитов инде Аликның таргосына нидер ята башлаган иле. Ләкин ул. язып бетермичә, ка тәмен бер читкә куйды Олыа Давыдовна, ничек уйлыйсыз. Алик Закировны сезнең бүлеккә эшкә алырга мөмкин бу .тирмы Ник булмасын. Харис Сәтимович* Институтны яхшыта тәмам лап ничә ел производствода ипләде. фән өлкәсендә никадәр яна тәкь- димнәр керт гс Авы т хужалыты фәннәре кан ди заты Минемчә аны алып дорес эшлисез. Харис Салимович Мин риза У — Аңлашылды. Так что. без аны, алсак та, сезнең урынга алабыз, иптәш Шаламова. Тик сезнең «өлкән гыйльми хезмәткәр итеп күчерүегезне сорыйм» дигән гаризагыз гына күренми әле... — Әзер ул. Кичә үк язылган иде. Шаламова, кулына түгәрәкләп тоткан кәгазь кисәген өстәлгә куйды да. ишеккә таба атлады. Шулчак директорның «йомшак» тавышы яңгырады: — Ольга Давыдовна, гаризагызны кире алыгыз. Мин эчкерле түгел Кичәге хатагыз өчен мин сезне бүген гафу итәм. Алыгыз, алай ярамый. Так что, сез әле мөдир булып эшли алырдай галим. — Кимсетмәгез! Мин үз мөмкинлекләремне аңладым. Гаризам үз көчендә кала. Шаламова чыгып киткәч. Нөхитов ачу белән өстәлгә сукты да бер читкә тәгәрәп киткән каләмне кулына алды: «Йөрмәсен, Закировлар нәселейең эзе дә булмасын монда!» — диде һәм гаризага: «Объектив сәбәпләр аркасында әлегә кабул итү мөмкинлеге юк»,— дип язып, имзасын куйды. Имзасын куйды куюын, әмма күңеле тыныч түгел иде директорның. Бер сәбәпсез вәгъдәсен бозганы өчен түгел, ә ниндидер үч. ниндидер көч җилкендерә иде аны. Ул кинәт кенә урыныннан сикереп торды да. әрле-бирле йөренергә тотынды, тик күңеле барыбер тынычланмады. Шундый минутларда ул Мәсхудә Хәйрулловна белән киңәшләшергә ярата иде. выл хуҗалыгы институты урнашкан бу мәһабәт бина Казанда һәркемгә таныш. Җомга көнне шунда Гыйльми Совет утырышына җыелдылар Инде вакантлы урынга сайлаулар тәмамланып килә. Тавыш биреп чыккан Совет әгъзалары һәркайсы Госман Закировның кулын кысты, чын күңелдән уңышлар теләде. Ә менә биш кеше каршы тавыш биргән булып чыкты. Дүрт кенә каршы, булса да. конкурстан үткән булыр иле Госман Айдарович. Юк. очраклы хәл түгел бу. кемнеңдер йөнтәс кулы уйнаган биредә. Виктор Петрович шушындый эшкә барыр микәнни? Нөхитов сүзенә карап?! Ничек кенә булмасын. Татарстаннан китүдән бүтән чара калмый, дип нәтиҗә ясады Госман. Кая да булса башка берәр өлкәгә китәргә кирәк. Рәсәй иркен, эш табылыр, шәт Госман Айдарович, тәмам кәефе . кырылып, урамга чыкты. Уңга борылды, аннары институт янындагы бакчага кереп, бераз ял итеп алырга уйлады. Ләкин озак утырырга туры килмәде. Бакча ягыннан үтеп барганда, профессор Гобәй аның ялгыз гына утыруын күреп, янына килде: Госман Айдарович, нишләп ялгыз гына? Болай ярамый. Дөрес, күңелле хәл түгел түгелен. Тик. аңа карап, сез үз фикерегездән кире чигенергә тиеш түгелсез. Көрәшергә кирәк. Госман Айдарович! Көрәшергә!.. — Әйтүе генә ансат ул. Әхмәт Вәлиевич! Көрәшүе бик авыр Бигрәк тә таяныр кешең, фикердәшең, дөресрәге, сине аңлаучы кеше булмаганда.. - Гафу итегез, Госман Айдарович, сезне аңлаучылар бар. Сез эшләгән селекция үзәгендә дә. бездә дә. Мин үзем дә тулысы белән сезнең фикергә кушылам. Дөрес әйтәсез, биләүле пар тагын берничә елдан, һичшиксез, үзенең дөреслеген күрсәтер. Чынлап та шулай уйлыйсызмы. Әхмәт Вәлиевич? Рәхмәт сезгә! Терентий Семенович та шулай дигән иде. — Димәк, фикердәшләрегез бар. Госман Айдарович. Монда һич тә борчылырга урын юк Көрәшергә, фикереңне партиябезнең Үзәк КомитеА гына җиткерергә кирәк. Әмма гариза биреп хата эшләгәнсез Китәргә кирәк түгел иде. Госман Айдарович Уйлар башкачарак иде шул. Әхмәт Вәлиевич Ялгыштым, ахры Шулчак тукталышта Алик күренде. Ул бакчада утырган әтисенә игътибар и I мичә генә институтка таба ашыга иде Ашыга, конкурс нәтиҗәләрен беләсе киләдер, күрәсен Алай дисәң, аны шалтыратып та белергә була иде бит Алик' диде Госман Мин биредә Таныш тавышны ишетүгә. Алик як-ягына каранып алды Шуннан соң гына бакчада утырган әтисен күрде, сизелер-сизелмәс кенә башын какгы Күңеле төшенке иде егетнең Исәнмесез. Әхмәт ага. диде ул. профессорга баш иеп —Сез һаман да яшь әле. бирешмисез Рәхмәг. Алик улым, рәхмәт Гомергә яшь булып каласы иле лә. гик барыбер акрынлап бирешәбез шул. дип. урыныннан кузгалды профессор һәм. Госман Айдаровичка борылып Ярый, кордаш, бирешмә Мин әйткәннәрне истә loiapia тырыш Хушыгыз' диде Профессор кигкәч. беренче булып Алик сүз башлады Конкурс нәтиҗәләрен беләм. әткәй. Барысы да шунын кулы Анысы бер х.» I. минем гаризаны да кире каккан Күңелем сизгән иде аны Димәк, мине алдаган' Нишләргә сон хәзер, ә?! Фәннән генә гүгсл. җирдән дә аерылдым түгелме9 Бердәнбер юл башка өлкәгә китәргә кирәк. Анда аңларлар, аяламый калмаслар... Ашыкма, әткәй. Минем эшләргә урыным бар. анысы өчен борчылма. Син үзен селекция үзәгендә калырга тиеш Вакантлы урынга гариза бир. алар берни дә нн ги алмаячак Дөрес уйлыйсын Фәнни хезмәткәр булып булса ла. тәҗрибәләр не ахырына җиткерергә кирәк Әткәй. Мотаһир абый килгән иде. күрдеңме? Күрдем улым, күрдем. Озаклап сөйләштек Ул да шундый ук фикер әйтте. Димәк гартышып карарга кирәк Тик ул әле конкурс нәтиҗәләрен бе гмгг Василъевога киг ге. шунда ял ию Алар акрын гына Ирек мәйданына таба атладылар Урамда инде көз булса да. коне җылы, хәг га бөркү лә сыман иле Иртәдән бирле яңгыр яумакчы була, һаман ява алмый, лиле Госман Айдарович Куна килә ахрысы Гсатр бинасы янына җиткәч, аның сүзләрен раслагандай, агач яфракларына. куакларга, гсатр алдындагы көзге чәчәкләргә вак кына тамчылар сибәли башлады Кызлар йөгерешеп трамвайга керен тулдылар Агалы-уллы Закиров rap һаман га юл чагында кара-каршы басып тора лар иде әле. —- —. охигов у г коннс сон ган кына Кремль ягына юл топы Бүген анын дТЖ Мәсхудәнс бигрәк гә күрәсе, сөйләшәсе ки гә иде Улы О гфәгнен а rap 'арас .....................................агы якын гыкны сизенүен Мәсхудә белми иле әле белүен Ләкин у г Нөхитовны аргык борчымады ла. куркытмады да һаман очрашуын тәвам итте « Яраткан кешен хакына барына да барыр га бута». ши сй най н ге у г Юк. Нохнтов аны беркемгә дә калдырырга риза гүгсл и ге ин ге Дөресрәге. Мәсху зәгә үгенен шәхси әйбере итебрәк карарга күнегә баш гаган и ге Торган саен ныграк ияләнде ул бу хатынМенә М.тсхудә яши юрган йорт Әле ут яна Нөхигов тәрәгәгә күт төшерде, тәкнн анда беркем лә күренмәле Анын тәрәзәдән балкып күренүенә, киткәндә кулын болгап озатып калуына Нөхитов инде күптән күнегеп беткән иде. Ә бүген күренми. Кинәт кенә бүлмәсендә ут та сүнде. «Йокларга да ятты, ахры Иртәрәк түгелме соң әле?» дип уйлады Нөхитов. Икенче катка күтәрелгәч, елмаеп звонок төймәсенә басты. Ләкин ишек ачарга килүче булмады. Әллә ваннада юынамы? Алай дисәң, су аккан тавыш ишетелми. Шомлы уйларга бирелеп, ул тагын төймәгә басты. Тынлык. Нөхитовның йөзендә елмаюы сүнеп, чырае сытылды. — Бу мин. бер генә минутка ач әле.- диде ул. инде ишекне катырак кагып. Ләкин җавап бирүче булмады. — Ач инде, Мәсхудә. син бит өйдә, әле генә утың яна иде! Нөхитовның соңгы сүзләрен ишеткәч. Мәсхудә коелып төште. Ишекне ачарга дип талпынган иде. көчле куллар аны кире урынына утыртты. — Ачасы булма! Көтәр-көтәр дә китәр. Хатыны бар аркылы төнлә нишләп йөри ул?! — Шулай килеп чыгар дип уйлаган идем аны.—диде Мәсхудә.— Күңелем нәрсәдер сизенгән иде Менә ул. озак көттермәде. — Ә нигә шулкадәр таләп итә ул синең ишек ачуыңны? — Чөнки ул кечкенә кенәз. шулай кирәк дип белә. Өендә дә. эштә дә һәммәсе аныңча булырга тиеш дип уйлый. Власть ярата... — Минем монда килгәнне беләме ул? — Моның әһәмияте юк. Мотаһир. Аңа кем булса да барыбер. Аны бүген килер дип көттеңме соң син? — Юк. Сөйләшмәдек. Тик шикләнгән идем. - Мәсхудәнең тавышы калтыранып чыкты — Бетте Барысы да бетте. — һич аңламыйм. Нишләп шул тикле бәйле соң син аңа? Звонок тагын шылтырады. Мәсхудә аңа инде игътибар итми иде. Ул бары тик сискәнеп кенә куйды. — Тынычлан.—диде кунагы, аны кочагына кысып.— Алла хакы өчен, тынычлан. Иртәме-соңмы, бу хәл барыбер булыр иде. Мәсхудә кунагының кулыннан ычкынырга теләп, тартылып куйды. Әмма тегесе аны үзенә тагын да ныграк кыса төште. — Тынычлан Болай килеп чыгуы, бәлки әле, яхшыгадыр да. Хәзер без барын да хәл игәргә тиешбез. Мин үзем инде хәл иттем. — Ә миңа нәрсә эшләргә? Син. ялың беткәч, китәсе кеше... — Синең тормыш болай дәвам итәргә тиеш түгелдер бит. Без бергә булырга тиеш. Мәсхудә. бергә! Бераздан тынлык урнашты. Мәсхудә, урыныннан торып, тәрәзәг^ килде. Урам инде бушап калган, ара-тирә гакси һәм ашыгыч ярдәм машиналары гына күзгә чалынып китә. Йортларның әле бер катында, әле икенче катында бер-бер артлы утлар сүнә, ә каршыдагы йорт бөтенләй караңгылыкка чумган Аның янәшәсендәге йортның бер тәрәзәсендә, киресенчә, балкып ут кабынды бәлки, яшь ана елап уянган нәниен имезергә торгандыр Аста Нөхитов күренде. Бу юлы артына әйләнеп карамады ул. Күрәсең, үпкәләгән, аны инде Мәсхудә тәрәзәсендә утны$ барлыгы да. юклыгы да кызыксындырмый иде... Кунак Мәсхудәнең кайнар күкрәген үзенә тагын да ныграк кыса төште. Бу минутта аны сәер бер хис биләп алды: шушы сөйкемле хатынны югалтмагаем берүк, дип уйлады ул. Бар дөнья йоклый, бары тик алар гына уяу. күзгә йокы кермц, зөфаф кичәсемени.. — Борчылма. Мәсхудә^ борчылма.— диде кунак, авыр тынлыкны бозып. Барысы да әйбәт Йә. пи булды инде тагын! — Коточкыч арыдым мин бүген, Мотаһир, ә иртәгә нәрсә көткәнен уйласаң... - Барын да башыңнан чыгарып ташлачы. Мәсхудә. Телисең икән, бергә китәбез Мәскәүгә. Тиккә генә килмәдем мин бирегә Телисең икән, , үзем монда кайтам Күреп китәр өчен генә килгән дип уйласаң, ялгышасың. Рәхмәт сина. Мотаһир Нигә мин сине элегрәк очратмадым икән’ Әле дә сон түгел, диде кунак, аны тынычландырып ртәгесен Нөхигов Мәсхудәнең эшкә килгәнен дүрт күз белән көтеп алды Ишекне нигә ачмаганын бик тә беләсе килә иде анын Юкка гына гүгел инде, билгеле, кем дә булса булган анын янында Нөхитов М.к-худәгә шылтыратты Килдегезме. Мәсхудә Хәйрулловна? Бер генә минутка минем янга кереп чыгыгыз әле. Директор янына кергәнче. Мәсхудә бераз уйланып торды Нәрсә дип әйтергә? Өйдә юк идем, дисәм, барыбер ышанмас Иң яхшысы дөресен әйтеп бирү Ләкин Нөхитов кичәге хәлләр турында сорашып тормады У ■ сүз кузгатмагач. Мәсхудә Хәйрулловна ла телгә алмалы Эшкә керешергә вакыт. Мәсхудә Хәйрулловна Минем яхшылыктан файдаланып, ипне оныттыгыз Система әле дә булса әзер түгел Моның өчен син җаваплы Закиров юк хәзер, үзен беләсең. Әгәр лә тагын бер айдан тогәлләмәсәгез. ВАСХНИЛ алдында җавап тотарга туры килер Бу кадәр ваемсыз булырга ярамын' Нигә бодай агрессив башладыгыз әле сөйләшүне? Бөтенләй чит кеше кебек кыланасыз Барысын да оныт' һәркемдә дә була ялгышу Мин сине шушы кадәр дә урам хатыны дип уйламаган идем Нәрсә дидегез?! Ни ишетсәң, шуны әйттем Ах, оятсыз! Бүтән аяк басасы булмагыз минем йортка' Йә. йә. кызма Ачуым килгәнгә генә әйтүем Гафу иг! диде Нөхитов. вакыйганың үзе өчен һәлакәтле юнәлеш алуын чамалап Ул. урыныңнан кубып. Мәсхудәгә якынрак килде Сине онытып буламы сон Ә шулай да кич.» нигә ачмадың * Мәсхудә Хәйрулловна кабаг һөҗүмгә күчгс Мондый чак га аклануның файда китәрмәсен аклый иде ул Күпмегә кадәр мөмкин хатынлы кешегә табынып яшәргә9 Сез бйрыбер миңа өйләнмисез. Хәгга бик теләсәгез лә Чөнки улыгыз Өлфәт моңа юл куймаячак Шулай булгач, миңа нәрсә эшләргә кага* Үз тормышымны үзем кайгырт масам. кем кайгыртыр, шулай түгелме’’ Шулчак ишекгә секретарь кыз Гүзәл күренде Гафу итегез. Харис Салимович, сезнең янга Госман Айдарович килде Керсенме’’ Ат гына көтсен Мәсхудә Хәйрулловна чыккач керер У г Картинага боры гды Киләчәк тормышны кайгырттым, дисен инде, алайса* 1ик яхшылан уйла, так шгу. ялгышып куйма' Мине хәзер инде бернәрсә дә куркытмый. Харис Сәлимовнч ХәЧга эшемнән алсагыз да курыкмыйм Сезне мин хәзер үтәли күрәм Дөресрәге, күралмыйм мин сезне! Ярый, ярын тынычлан. Мәсхудә Хәйрулловна. сине эшеннән алырга җыенучы юк бит әле Каян уйлан чыгардың’ Мәсхудә кинәт кенә сыгылып төште, күзләреннән икс эре яшь бөртеге тәгәрәде Сез үзегез өчен генә яшәргә күнеккән Башкаларның ятмышында да. тормышында ла эшегез юк. дип пышылдады ул яшь аралаш И Нөхитов, үзенә урын таба алмый, әрле-бирле йөренә башлады. Хәлейнән килсә. Картинаны хәзер үк бүлмәсеннән куып чыгарыр иде дә. ярамый. Ул ничек тә үзен кулга алырга тырышты: Мәсхудә Хәйрулловна. үтенеп сорыйм. Алла хакы өчен тынычлан. Сөйләшүне эштән соң дәвам итәрбез, ярыймы?! Тынычлана күр!.. Каргина кулъяулыгы белән күзләрен сөртте, чәчләрен тәртипкә китергәндәй итте дә ишеккә таба китте. ♦ * ♦ ичә еллар бүлек мөдире, директор урынбасары булып эшләгән Госман Закировны хәтта гыйльми хезмәткәр итеп тә алырга теләмәде Нөхитов. Миңа ачуланмагыз,—диде ул ахырдан Бер казанга ике тәкә бдшы сыймый, диләр, иптәш Закиров. Сез һаман үзегезнекен сөйләячәксез, үз теориягезне көчләп тагарга омтылачаксыз «групповщина» дәвам итәчәк Ә мондый атмосферада фәнни ачышлар ясап булмый. Аннары, сез үзегезгә үзегез каршы килгән кеше, сезгә хәзер институтта кем генә ышаныр икән? Барысын да җиде кат үлчәдем инде... — Җиде кат үлчәгәнсез, ә менә кисәргә ярамаганын уйлыйсы итмәгәнсез! Тик |(ышанычлы кешеләр юк дип ялгышасыз.. Бар адар, диде Гҗдең, басым ясап — Хәзер үк инде шактый. Гади колхоз агрономыннан алып академик Мальцевка кадәр минем фикердәшләр. Иргәме, соңмы хакыйкать барыбер өскә чыкмый калмас... — Госман Айдарович башкача сүз куертып торуны кирәк тапмады, күрәсең, урыныннан кузгалды — Сез кая? -дип сорады Нөхитов, әңгәмәнең болай тиз төгәлләнү- едә аптырап —Кая ашыгасыз? Ашыкмыйм. Тик, күпме генә утырсаң да, бу очракта яманны яхшылык белән җиңеп булмаячак. Хушыгыз! Өенә көч-хәл белән кайтып егылды Закиров ул көнне, һаман да шул бер уй борчый иде аның күңелен: «Хәзер нәрсә эшләргә?» Әгәр дә Буранчыга кайтсаң, колхоз председателе белән сөйләшеп, тәҗрибә кыры ачып җибәрсәң?, Беләм, каршы килмәячәкләр. Районда да хупламый калмаслар. Әйе. була шулай эшләргә. Әмма бу җиңелү булачак, олы фәнгә хыянәт итү булачак. Авыл хуҗалыгы фәнен Нөхитов кебек «галимнәр» кулына тапшырып, зур хата ясау булачак.. Моның өчен безне фән кичермәс. Изге туфрак, әйе, безне туендыручы туфрак кичермәс. закламый Мәскәүдән, җавап ха^ы урынына, «тикшерүчеләр» үзләре килеп төште. Беренче көнне институтта булдылар, тиешле кешеләр белән сөйләштеләр, ә кичен «Татарстан» кунакханәсендә номерга җыелдылар. Ишек бикле түгел иде. Жогина аларның кызып-кызып бәхәсләшкән чагына туры кңдде> ДЦуна күрә Мария Яковлевна, бүлдерергә кыймыйча, бер тын ишек калында басып торды. — Монда бөтен игътибарны шуңа юнәлтергә кирәк,— диде пеләш башлы, түгәрәк сакаллысы - Безгә Закировның фәндә каршылыклы кеше булуын, үзүзенә каршы килүен чыккан материаллары, хезмәтләре ярдәмендә дәлилләргә кирәк. Ә моның өчен материал бар Икенчедән, директор урынбасары булып алгач, эш урыныннан файдаланып, туган- тумачасын үз кул астына җыюын күрсәтергә кирәк. Н О Шуның аркасында янды да инде ул.— диде Нөхитов. тикшерүчене хуплан «Үзен китмичә, малаеңны алып булмый».-дип шарт куйгач, китәргә үзе гариза бирде бит. Әкәмәт наивный кеше икән.— диде пеләш баш.— ә үзен хаклык өчен көрәшүче итеп күрсәтергә тырыша Юк. хәзер үткәннәргә кире кайту юк. иптәш Закиров Ялган жалобаларын барыбер безнен кулга әйләнеп килә Ә без ничек телибез, шулай эшлибез Шулчак Нөхитов ишеккә таба борылган иде. Жогинаны күреп, аптырап китте: Нәрсә сез монда, рөхсәтсез-нисез кереп, күзәтеп йөрисез? Нәрсә кирәк? Бернәрсә дә кирәкми, диде Мария Яковлевна, бер дә исе китмичә генә Бүген көндез Госман Айдаровичнын өченче ел чыккан рекомендациясен табарга боерган идегез. Менә, алып килдем Бүлмә гынып калды Пеләш баш як-ягына каранып алды Нәрсә, ишек бикле түгел идемени? Бер дә курыкмагыз. диде Жогина. аны бүлеп Мин бернәрсә дә ишетмәдем, әле кергән генә идем , Алай булса, ярый Шулай да. ишек шакып керергә кирәк иде. номерла нәрсә булмас, диде пеләш баш, һаман да канәгатьсезлек белдереп һәм Нөхитовка борылды Болай ваемсыз булсан. юктан януын ихтимал. Нөхитов дәшмәде, жәһәт кенә урыныннан торып, Жогинадан рекомендацияне алды да өстәлгә куйды Аннары Мария Яковлевнаны озата чыкты: Аллыйсыз. Мария Яковлевна! Сез күп нәрсә ишеттегез Кисәтеп әйтәм: авыз ачып сөйлисе булсагыз. Хәер, сез моңа бармассыз да Чөнки мин сезне лили башлаганнан бирле үз иттем Җае чыккан саен премияләп лә калдырган юк Әле санаторийга путевка дип йөри илегез Сөйләштем, булачак Кавказда бераз ял итеп, сәламәтлегегезне ныгытып кайтырсыз Ярый. Мария Яковлевна, монда сөйләшкән монда калсын... Бигрәк инде сез, Харис Сәлимович. юк-бар сүз сөйләп йөрергә бала-чага дип белдегезме әллә мине9 Киткән кешене, күпме генә сөйләсәң дә. кире кайтарып булмый инде аны Кирәкми, май кабьныз, лиде Нөхитов. аны бүлдереп Әнә Каргина да китәм дип йөри Китсә, мөдир урынына сездән дә кулай кеше юк икәненә инандым Ярый. Мария Яковлевна, килештек, алайса. Ләкин Жогина китәргә җыенмый иде әле Мөмкинлектән тулырак файдаланып калуда иде исәбе Харис Сәлимович. диде ул. бераз елмая төшеп, үзегез беләсез, мин үз йортымда торам Бик искергән инде, ремонтлап кына рәткә кертеп булмый Ү генеп сорыйм быелгы фондтан өлеш чыгара алмассызмы икән? Нөхитов уйга калды. «Шомарган хатын! Кирәк бит. нәкъ авырткан җирдән iiakicpic Нәрсә дияр!ә соң инде моңа9 Вәгъдә итсәң, таләп итә башлар, эшне зурга җибәрер «Юк» дип тә булмый Нәрсә әйтергә соң?» ф Бер тын сүзсез торт аннан соң. ул Жогината якынрак килде дә Киләсе ел фондыннан Быелгы фонд инде бүленеп бетте. Мария Яковлевна, диде әкрен генә Турысын әйтеп сөйләшик, дисез икән, турысын сөйләгез. Харис Сәлимович Бер бүлмәле квартир әле беркемгә дә бирелмәгән бит Миңа арт Ы1 ы кирәкми Башка накыт булса, нәрсә әйтәсен белер иде Нөхитов «Энәсеннән җебенә хат те һәммәсен белеп тора бит. җен алгыры'» Жогина. өмет итеп тә уңай җавап ала алмагач, тимерне кызуымда сугып калырга уйлады — Каян белде икән дип бер дә аптырамагыз. Мәсхудә Хәйрулловна белән эшләгәндә, без белмәгән, без ишетмәгән нәрсә булмас. Харис Сәлимович. Сезнең ике арадагы мөнәсәбәтләр дә мәгълүм. Монысын тик мин генә беләм. Хәер, аның монда ни катнашы бар? Болар сезнең шәхси эшегез... Нөхитов үзгәргәннән-үзгәрә барды. Бу хатынның «озын телен» ничек кыскартасын белер иде ул белүен. Әмма башка юл юк хәзергә... - Әйе. дөрес әйтәсез. Мария Яковлевна, бер бүлмәле квартир әлегә бирелмәгән. Гомуми игенчелек бүлегенә өлкән фәнни хезмәткәрләрне читтән чакырырбыз дигән идек. Ул шуның өчен калдырылды. Әмма шул ук вакытта сезнең теләкне дә искә алмый калып булмый. Бирербез. Ә хәзергә хушыгыз, мине югалтканнардыр. — Хушыгыз. Харис Сәлимович. барысы да сёз дигәнчә булыр, шикләнмәгез. Уңышлар телим сезгә! Жогина төшеп киткәч. Нөхитов бер тын ялгызы гына басып торды. «Кешегә күп кирәкмени? Әнә. квартир, дигәч, авызы колагына җитте. Барысын да хәл итеп була хәзер дөньяда, тик белеп эш итәргә генә кирәк. Койрыкка басарлык булмасын Шәкүрнең Аю урманындагы алтынын һаман да эзлиләр әнә. Ә ул инде күптәннән минем файдага эшли, һәм беркем дә эзенә төшә алмас. Шаһитлар да берәм-берәм китеп бара дөньядан Хәмидә дә китте Тик берәү бар Закировның авылдашы, мине күрсә, тануы ихтимал. Шуңа күрә Закировның миннән читтәрәк булуы хәерле...» Нөхитов кергәндә бүлмәдә бәхәс дәвам итә иде. Минемчә, бу белешмә Закировның чын йөзен тулысынча ачып бирә.— диде пеләш баш,— Әмма ул язганнарның барысын да инкарь итү дә ярамас. Кайбер фактлар расланды дип башларга кирәк Әйтик. Нөхи- говның тугантумачаны җыюга кирәгеннән артык каршы булуын, диссертация эшенә чумып, кадрлар белән эшләүгә игътибарны киметүен күрсәтергә кирәк. Тагын нәрсә? «Кайбер мәсьәләләрне кискенрәк хәл итә».—дип тә өстәргә мөмкин.— диде Нөхитов. Шулай да пеләш башны нәрсәдер борчый иде. Бер тын күзләрен каядыр еракка үткән көннәргә төбәп карагандай утырганнан соң. ул яңадан телгә килде: — Әгәр дә Закиров кабат Үзәк Комитетка язса, эшнең катлауланып китүе дә бар... Башкача кулына каләм алмаслык итеп эшкәртергә кирәк аны иртәгә,— диде Нөхитов. Миңа җиткерделәр инде: тикшерүнең үз файдасына булмаганлыгын ишетеп, язганы өчен болай да үкенә, ди... Алай дисәң генә инде. -дип. тикшерүче башын кашып куйды. «Гаепләнүче» Закиров икенче көнне чакырылган вакытка килеп җитте. Ул пеләш башлы тикшерүчене күрүгә үк танып алды: О. исәнмесез, көрәштәш. Михаил Яковлевич! Тормыш сукмаклары тагын очраштырды үзебезне Ничек килеп җиттегез’’ Тәмам аптырашта калган Шариков, гадәтенчә, пеләш башын кашып алды да кулын Госман Айдаровичка сузды: Исәнмесез, иптәш Закиров! Тик бу юлы безгә күңелсезрәк сукмакта очрашырга туры килде бит. Килүдә исәбем юк иде. академик Грязнов үзе үтенгәч, килмичә булдыра алмадым. Төпченергә, тикшеренергә бер дә яратмыйм. Дөнья булгач, төрлесе була инде. Михаил Яковлевич. Менә мин дә бүген үтелгән юлны күз алдымнан кичереп утырдым Вакыйгаларга нинди бай ул! Шул ук вакытта, никадәр ачыкланмаган хәлләр Гомер үтә. барысына да өлгереп булмый... Шариков бу сүздән соң ничектер сагаеп калды. Госман Айдарович) исә. әңгәмәдәшенең йөзеннән нур качуын күреп, сүзне икенчегә борды: Менә тагын күнелем белән инанган ачышны ахырынача эшләп җиткерә алмыйча китәргә туры килде. Туфракның уңдырышы гумуска бәйле икәнен белсәк тә. моңарчы аның формалашуына кире йогынты ясый торган тәкъдимнәр белән чыкканбыз, шул исәптән ВАСХНИЛ галимнәре дә Ил күләмендә хаталанганбыз Шул хатаны таныганым өчен бүген менә мин гаепле. Михаил Яковлевич Гаебегез анда гына түгел, иптәш Закиров Нигә гариза язарга иле. нигә улыгызны урнаштыру кирәк инде сезгә*’ Болай да, әнә. ярты коллектив сезнең кешеләр, ли Нөхитов Юкны сөйләмәсен Монда минем бары тик тормыш иптәшем дә сенлемнсң кызы гына эшли. Шулар җитмиме әллә*’ Өстәвенә, үзегез эшләдегез, улыгызны алуны таләп иттегез. Гел алай булмый бит ул... Моңарчы тыныч кына утырган Нөхитов та сүзгә кушылды: Анысына да түзгән булыр илек Мин эшли башлаган көннән алып, «групповщина» белән шөгыльләнә башлады Кайда гына булмасын. директорның сүзен үткәрмәскә омтылды Комплекслы эзләнүләр турында мөһим сөйләшүләр башлангач, каршы төште. Галимнәр Советы утырышын базарга әйләндерде Тәк шту. күпме прощать итәргә мөмкин? Әйе. ул вакытта принципсызлык күрсәттегез, иптәш Закиров Комплекслы эзләнүләрне башлап җибәрүне өздегез. диде Шамкаев. урыныннан ук торып. Ә бит эзләнүләрне комплекслы алын бару бүгенге көн таләбе һаман да бер балык багны Ә бит ул эзләнүләрне мөһим проблемаларга юнәлтергә кирәк иде Мин шулай тәкъдим иттем дә. Туфракнын уңдырышын күтәрү, чиста пар җирләренең өстенлеген дәлилләү, солыча һәм башка чүн үләннәренә каршы көрәш гә яңа ысуллар, табу. сортлар чыгару методологиясенә генетика күзлегеннән якын килү болар мөһим проблемалар түгелме, иптәш Шамкаев’ Бүген до сез галантлы, аек фикере булган галимнәрне бирегә чакырмагансыз Алар гурысын әйтерләр иде Беренче чирагга. принципсыз, умырткасыз кеше сез үзегез ул. иптәш Шамкаев' Ничек сезне партия күтәрә, ничек жир күгәрә?! Җитте сезгә демагогия белән шөгыльләнергә! Җитмәсә, үз гаебегезне танымыйча, кеше өстенә пычрак агын, жалоба язып ягасыз. Имеш, диссертацияне дә миңа кемдер язып биргән Беләсегез ки гсә. төн йокыларымны йокламыйча үзем яздым мин аны. диде Нөхитов, күкрәген кагып һәм диссертациянең караламасын өстәлгә ыргытты Әнә. тикшереп карагыз, минем почерк белән кем язгандыр дин уйлыйсы г’ Яла ягуыгыз өчен судка бирәм мин сезне, иптәш Закиров Эшегездән генә түгел, кирәксә, ирегегездән дә мәхрүм ит әрләр • Монысын булдыра алмассыз, кулыгыз кыска, диде Госман һәм урыннан торып басты. Кәефем начар, чыгарга рөхсәт итегез Закиров чыгын киткәч, директор бүлмәсендә ниндидер бер сәер тынлык урнашты Сөйләшә бе.тмәсән. тик кенә торырга кирәк иде инде диде Шариков, тынлыкны бүлен Нигә кирәк иде монда диссертация мәсьәләсен күтәрү’’ Әгәр дә аның сез кире кага алмаслык дәлиле булса’’ Нөхитов кинәт кенә урыныннан сикереп торды да телефон трубкасына үрелде Нәрсәдер ачыкларга теләп, кабаланып квартирасының номерын җыйды Тик җавап бирүче булмады Аннары ул үзалдына сөйләнергә кереште Күчереп бетергәч, диссертациянең төп караламасын яндырырга дип әзерләп куйган идем, гәки онытылган. Кайда гына калдырдым соң мин аны ' Кичекмәстән табарга, әйе. юк итәргә кирәк' ушы очрашудан соң профессор Закиров селекция үзәгендә күренмәде: туган авылы Буранчыга кайтып киткән дип хәбәр килерлеләр Нөхитовка аның турында. Котсыз тынлык урнашты ул көннәрдә: Каргина да тынычланды. Шамкаев та тынды. Хәтта һәрвакыт шау-шу яратучы Жогина да кешеләргә яңа хәбәрләр сөйләп йөрми башлады. Ниндидер зур давыл алдыннан була торган шомлы тынлыкны хәтерләтә иде бу. Хәлбуки, аңа карап Нөхитовның күңеле тынычланмады: диссертациянең төп караламасын, күпме генә эзләсә дә, кемнән генә сораштырып караса да. таба алмады ул. Шулай да Закировның авылга кайтып китүен ишеткәч, үзен юатты: «Аның кулына эләккән булса, тыныч кына авылга китеп бармас иде, шәт».—дип уйлады. Госман Айдаровичның авылга кайтуының сәбәбе бөтенләй башка иде. Дөрес, ул колхоз идарәсендә дә булды, якынча гына булса да бергәләп эшләү мөмкинлеге турында да сөйләште. Танылган галимнең туган авылында эшләргә теләк белдерүенә кем каршы килсен ди? Тәҗрибә кырын сайлап бирүне, эшче көчләр белән булышуны колхоз үз өстенә алды. Әмма Закировны шул ук вакытта күптән онытыла язган башка бер мәсьәлә борчый иде. Аю урманы тынгы бирмәде аңа. Бигрәк тә Мәскәүдә — Шариков фатирында. Шәкүрнең «серле ачкычы»н китап арасында күргәннән соң тынычлыгы югалды аның. Бу якларга кайтырга, урманда булырга да җае чыкты. Менә ул Аю урманы. Төшләргә кереп йөдәткән Якты Алан. Алан почмагында карт имән әле дә исән икән. Госман теге вакытта Хәмидә югалткан «ачкыч»ны кулына алды да. имән төбеннән кояшка таба йөз адым атлады. Ләкин игътибар итәрлек башка бер генә билге дә юк иде. Еллар үтү белән бөтен җир тигезләнгән, үлән баскан, вак куак төпләренә калын яфрак түшәлгән... «Хыялый да инде мин...»—дип сукранды профессор, «операция»нең уңышсыз чыгуын тоеп. Ләкин үзе китәргә ашыкмады. Әгәр дә тирә-юньне казып карасаң? Алай дисәң, урманны казып бетереп буламыни?» Шунда ирексездән тагын Шариков квартирасы, китаплар рәте күз алдына килеп басты. Ничек эләкте икән соң аңа бу ачкыч? Гаҗәп, бик гаҗәп... Йөрәге түзмәде Закировның. «ачкыч»тагы билгеләр буенча тагын, эзләргә кереште. Якынча менә шушЬ! тирәдә булырга тиеш... Казырга кереште. Ә күпме казырга мөмкин соң? Соңгысы булыр, дип, чокыр янындагы кабарып торган урынны кистереп алган иде. нәрсәдер ялтырап китте. Госман, көрәген бер читкә ыргытып, туфракны бармаклары белән актарырга кереште Чү! Менә ул алтын зәңкә! Профессор, үз күзләренә үзе ышанмыйча, туфракны тагын да җентекләбрәк ^ктарырга тотынды. Кулына кабат көрәк алды. Ләкин күпме генә казыса да. башка берни дә таба алмады. Димәк, теге вакытта ук өлгергәннәр! Юкка гына җилкенмәгән икән күңел... Госман урманнан кайтканда кояш инде тау битендәге өянкеләр артына кереп .күмелгән иде. Кырын тау буеннан тузан болыты күтәреп, авыл көтүе кайта. Ә авылдан читтәрәк. кечерәк кенә урманны хәтерләтеп. зират моңаеп утыра. Госман, кайтышлый, шунда кагылды. Әнисенең. аннары абуйсының. Хәмидәнең каберләре янында тын гына басып торды. Хәмидәнең кабере өстендә кечкенә генә зәңгәрсу чыршы күтәрелеп килә иде. Их. бу гомерләр... Әле кайчан гына сеңлесе белән яланаяк шушы яланнарда йөгерешеп уйный иде. Белгәннәрдән инде бөтен авылга берничә генә кеше калган. Кабат-кабат килгән ачлык күпме авылдашны алып киткән. Бер сынык икмәк күрергә тилмереп, күпме замандашлар дөнья куйган!.. Ш Хәзер ипле икмәк проблема түгел Сабый чак хыяллары чынга ашты бүген авыз тутырып туйганчы икмәк ашамаган, ачка изаланган кеше юктыр Инде тынычлансак да. сугыш инвалиды буларак ялга китсәң дә булыр иде. Тик никадәр эшләнмәгән эшләр кала Авылдан кайткач, профессор Закиров институтка барып килергә, селекционерлар белән, бигрәк тә Галина Федоровна Рязанова. Зариф Хәкимович Хәмитов белән кинәшергә уйлады Үзләрен инде күптән күргәне юк. ниләр генә уйламаганнардыр минем турыда' Минем «хаксыз булуыма» алар да ышандымы әллә? Әйе. читләтеп үгмичә. турыдан юл ярулары һәрвакыт авыр булган Бер мин генә түгел аның корбаны Шул уйлар белән ул троллейбустан төште дә институт урнашкан тау башына ia6a aiлады Ләкин күрешергә, очрашырга насыйп булмаган икән: институт урынына ул шифаханәгә эләкте Күзләрен ачканда, яи-якты бүлмәдә, ап-ак урында ята иде уктаусыз нерв киеренкелеге, көрәш, бәрелешләр үзенекен иткән, йөрәк тәмам тут арылган, инфарктка килеп җиткән иде Үзе янына Карт инаның килүен дә. Нөхитовны кабул итмичә чыгаруны ла авыр кичерде Закиров Вер яктан ярсыта, икенче яктан уйландырды да бу аны «Митте шушы хәлгә китереп житкергән Нөхнгов ни өчен бүген бирегә килгән? Билгеле, тикмәгә түгел Атты кабул итмичә дөрес ипләдемме соң мин’’ Бәлки, сөйләшәсе, тел төбен «капшап» карыйсы килгәндер? Ә менә Картина үзгәргән Аның белән дә. бәлки, башкачарак аңлашасы калган дыр Юк. җитәр. бүтен әле тирән яраларга, чынлап та. бүтән кагылырга ярамастыр...» Госман Айдарович кабат күкрәген тотты Йөрәге, туя «Тик ят. ток-бар турында уйлама», дип. тагын бер кат үзенең барлыгын сиздереп алды. Картина калдырган хатка Госман икенче көнне генә күз төшерде Директор белән Мәсхудәгө нәрсәдер булган, араларыннан нинди тер кара мәче узган! Хак булса. Нөхиговнын нинди гетто этлекләрен белмәтән икән бу ханым! Кешенең изге хисләрендә уйнау дисеңме, премия һәм фатирлар биреп, кайбер тотнаксыз кешеләрне үз ятына аудару тисенме Рязанова. Хәмитов. Умнов кебек булдыклы, янадан-яна ачыш тар бир,» гортан галимнәрне вәр.текләү лисеңме Ә менә диссертация турында кө1елмә1ән хәбәр әйткән «Башыннан алып ахырына кадәр Коршун ятын бирде Монын өчен ул аны вакытлыча эшкә алып. iov тәтиең мен ярым сум акчасын гүләде, квартира вәгъдә итте Ә менә Коршун үзе мәрхүм булгач, вәгъдә иткән квартираны гаиләсенә бирүдән баш тарт па» Саллы, кыю дәлилләр. Дәлил тигәннән, тикшерә калса тар диссертацияне Коршун язганны ничек исбатларга уйлый икән’ Икс япьле пычак бу Төпле дәлилен булмаса. ничек итеп дөнья да юк кеше тән хәзер «яздым» дип әйттерәсең? Теге көнне Нөхнгов диссертациянең үз кулы белән язган караламасын өстәлгә әнә ничек кыю һәм дорфа игеп китереп салды Бу мнсъә тәне тәмам ачыкламый торып, хатта язылганнар белән тулЫсынча килешүе дә кыен. Ир тәтесен Мәсхудә тагын килде Закиров янына Дөресрәге теге конне ка т гырган хатны алып китәргә кип он иде ул Хәлегез ничек, алга таба бераз үзгәреш бармы ’ тиде у i Госман АТт таровнч каршына килеп Рәхмәт Мәсхудә Хәйрулловна Бүген хәлем арурак кебек Т Шулай була күрсен инде. Соңгы вакытта күнне кичерергә туры килде шул сезгә. Монда минем гаебем искиткеч зур. Госман Айдарович, кичерегез мине. Нөхитов сүзенә карап хаталандым. Гафу итегез, әгәр мөмкин булса Мин бүген барын да яхшы аңлыйм: сез хаклы идегез. Тормышта ялгышмаган кеше юк. Әмма ялгышып та үз хатаңны танымау бик начар. Бу яктан сезне гаепли алмыйм.. Мин хатта язылганнар белән таныштым һәм күпчелек очракта сезгә ышанам. Ә менә диссертациягә килгәндә... катлаулырак мәсьәлә бу Чынлап та. диссертацияне Коршун язганлыгын ничек исбатлый алырсыз икән9 Бу бит бик четерекле эш. Анысы өчен борчылмагыз Аның Коршун язган гөп караламасы миндә. Ничек килеп эләккәне турында сөйләп тормыйм, бәлки, монда мин өлешчә гаепледер дә. Әмма ул миндә. Авыл хуҗалыгы фәненә бер бөртек өлеш кертмәгән, гомумән, бу өлкәдә профан кешенең фәннәр кандидаты булуы белән килешә алмадым. Госман Айдарович. Нык уйладым Артка чигенү юк. Профессор хәлсез генә елмаеп куйды: Мәсхудә Хәйрулловна. моңарчы кайда илегез сон сез9 Нәкъ мин уйлаганча фикер йөртәсез бит. моңарчы кайда идегез? — Тагын бер кат гафу үтеиәм. Нык ялгышканмын. Госман Айдарович. нык... — Хатагызны тануыгыз өчен рәхмәт. Сезгә уңышлар телим. Тик бу хатыгызны ВАСХНИЛга түгел, ә Министрлар Советы исеменә җибәрүегез хәерлерәк. ВАСХНИЛга җибәрсәгез, тагын шул ук Шариковлар килеп «хәл итеп» китәр. Нөхитов түгел, ә сез гаепле булып калырсыз. — Киңәшегез өчен рәхмәт. Госман Айдарович Сез әйткәнчә эшләрмен. Каргина чыгып киткәч, шактый озак уйланды профессор. «Кыска гына вакыт эчендә нинди үзгәреш кичергән! Моңа нәрсә сәбәп булды икән соң?» ♦ * * Күптән түгел Мотаһирга Мәскәүдә Бөтенсоюз семинарында катнашырга туры килде. Шунда очратты ул Картинаны. Соңгы кичне Кызыл Мәйданга чыгып, озак кына сөйләшеп йөрделәр. Мәсхудәнең Казаннан килүен. Госман Айдарович белән бергә эшләвен белгәч, аңа тагын да кызыграк булып китте. Госманның авылдашы икәнен сиздермичә генә, ипституттат ы хәлләр турында күп нәрсә белергә өлгерде ул. Шул чакта алар яңадан Казанда очрашырга сүз куештылар. Менә ул Казанда. Аның бирегә килүе күп нәрсәне үзгәртте. Мәсхудә Хәйрулловна бер көйгә аккан тормыш агышында күпләр хәйран калырлык кискен борылыш кичерде. Тагын бер көннән Мотаһир өчен көтелмәгән хәл булды. Төшкә кадәр Казанның тарихи урыннары белән танышып йөргәннән соң. ул институтка. Картинага шылтыратты. Әле генә музейда булдым. - диде ул Бүгенгә җитәр дип уйлыйм. Селекция үзәгенә килеп кит. дисеңме? Әйе. әйе. танышу зыян итмәс итүен Ярый, бер ярты сәгатьтән синең янда булырмын. Мәсхудә аны беренче катта каршы алды. Бергәләп икенче катка күтәрелделәр. Шулчак аларга директор Нөхитов очрады. Ничектер сәерсенеп кенә карап алды да. тукталып та тормыйча, баш кагып узды. Каядыр ашыга иде. күрәсең. Мотаһир исә. аны күргәч, өнсез калгандай булды. Аннары Мәс- худәгә борылды: Бу кеше сездә эшлимени? Безнең директор. Нөхигов буламыни инде бу? диде дә Мотаһир, бер мәлгә тынып калды Кайда күрде сон әле ул бу бәндәне? Юк. Мәскәүдә семинарда да түгел... Тукта. тукта, теге вакыт мунчада очрашкан кеше шушы бит инде ул Аннары Могаһир. уенын дөрес.теген расларга теләп. Мәсхудә Хәйрулловнадан сорап куйды Кайсы тирәдә яши ул? Адресын белмисенме’ Көтелмәгән бу сораудан Каргина шикләнә үк калды Нитә бик кыгыксыпасын әле аттың белән'.’ Кызыксынуга лаек дип уйламЫйм мин аны. Мотаһир Мин бодай гына. Мәсхуд.» Ничектер таныш кешене хәтерләтте. Мотаһир тәмам үзгәрде «Бу бит теге кеше Мунчадан чыккач, артыннан күзәтеп кайткан идем Аннары Черек күл буенда очраштык Нәрсә соң бу? Бирәм дигән колына чыгарып куяр толына, диләр \ак микәнни.’ •» Картина. Мотаһир йөзендәге кискен үзгәрешләрне күреп, чынлап ук борчыла башлады Мотаһир, ташла инде шуны Белүемчә, сиңа бөтенләй таныш түгел ул. Казанга әле яңарак кына килде Монарчы кайдадыр Себер якларында эшләгән Аннары ВАСХНИЛнын Себер бүлегенә күчкән Анда кем булгандыр, белмим Шуннан ниндидер сәбәп белән Казакта, безнең селекция үзәгенә директор итеп җибәргәннәр Шул арада коридорда Жогина күренде Бу хатын безнең бүлектә эш ти Теле бик озын. Дөрес, башта Нөхитовны бер дә яратмый иде. хәзер инде табанын я тардай булып йөри. Нәрсә ишетсә дә. Ночитовка җиткермичә ка тмын Анын обьект- ивына мин дә эләктем инде менә Шуны тына көткән диярсең, ерактан ук Жогинанын төртмә тавышы яңгырады; Мәсхудә Хәйрулловна. сез миңа элегрәк эш вакыты эш өчен, ди торган идегез. Нәкъ менә эш турында сөй дәшәбез дә инде без. гиде Каргина, аны бүлеп. Менә безгә ерактан Украинадан кунак килгән Лабораторияләр белән танышырга исәбе бар. Гете вакантный урыша түтелдер бит? Юк. борчылмагыз. диде Мотаһир, сүзгә кушылып. \ т наборе I ориягездә ү тет е т эшләрт ә я тсын! Бет iap күңелле түгел. Теләгегез булса, рәхим итегез Гик менә Мәсхудә Хәйрулловна тына безне iаш тарта жыена. тиде дә гыйльми секретарь бүлмәсенә кереп кит те Жогина Мәсхудә. авы тын ябарга да онытып, аптырап калды «Каян белгән бу"’ Югыйсә бит бу хакта, бик ачуым кигтәч. Но хи тонка бераз «куркытыр» өчен генә әйткән идем Димәк, болар бик якын сердәшкә әверелгәннәр», дип уйлады Каргина һәм. Мотаһирга борылып Ярар, он тә сой тәшербез калганын тиде Мотаһир институт тан гуп-туры прокурор Минһаҗ Салихов янына китте Моңарчы инде ул аның бе тән бер очрашкан иде. Озак тан. авыр яшьлек е ii.ipi.in искә төшереп, гәпләшеп хтырлылар Чпататт ала да туа. кола ла туа. ди шул Акыллы күренә, үзе тыйнак Салих байта тырнак очы кадәр дә охшамаган Ана да ышанмагач, кемтә ышанасы IT ди? Мотаһирны (. а шхов бу ю ты та бик жы ты каршы а тды Әйдүк. ЯШЫ11. рәхим ит* Гатын нинди жи т тәр ташла ты ү тештс ’ Дус тарның хә леп белергә килдем. Минһаҗ Мин сини әйткән идем бит инде селекция ү төгендә бешен авылдаш эшли, дип Хәтерлим, әйткәнеңне дә хәтерлим, болай да ишетеп беләм мин Госманның Казанда икәнен. Тик үзе янына барырга, күрешер! ә генә туры килмәде, читенсенәм... Барырга җыендыммы, нигәдер теге еллар искә килеп төшә дә. туктап калам. Төлке тиресен әйтәм Их. Мотаһир, бар иде заманалар!.. - Ул бүген бик авыр хәлдә. Минһаҗ. Инфаркт диләрме, хәзер больницада ята. Яңа директор белән килешә алмадылар алар,- диде Мотаһир һәм үзе белгәннәрен һәммәсен дә түкми-чәчми Минһаҗга җиткерде. — Директорның фамилиясе ничек дисең? — Нөхитов. — Тукта, тукта! Бу кеше бит миңа таныш.— Минһаҗ теге вакытта аның улы Наил белән очрашуга килү вакыйгасын исенә төшерде. Әмма Мотаһирга бу хакта сиздермәскә тырышты. Зур бер түрә алдында серне беркемгә дә ачмаска сүз биргән иде ул. — Әйе. диде ул. кабатлап.— Очрашкан идем мин ул кеше белән. Ә менә кайда икәнен хәтерләмим. Мотаһир авылдашының күзләренә туп-туры карады, ә тегесе ирек- сездән карашын читкә борды. Гафу ит мине.— диде ул бераздан,— күңел яраларын кузгатасы килмәгән иде. Авылдашыбыз Хәмидәнең фаҗигале үлеме уңае белән чакырган идек без аны... Әллә аның да катнашы булганмы? Юк. диде Минһаҗ теләр-теләмәс кенә. Очраклы рәвештә, гаепләнүченең үтенече буенча... Ярар, калдырыйк бу турыда Мотаһир уйга калды. Аннары ул Минһаҗның күзләренә янә тутырып карады да: Анысы синең үз эшең, Минһаҗ. Тик яклауга лаек кеше түгел ул. Минем сиңа бер зур үтенечем бар. Бер мәсьәләгә ачыклык кертәсе иде Теләсәң, булдыра аласың син аны,—диде. Мотаһир тынып калды. Кинәт кенә башыннан: «Әгәр дә Минһаҗ да аның кешесе булса?»—дигән шикле уй йөгереп узды. — Сөйлә, сөйлә, Мотаһир, мин тыңлыйм, диде Минһаҗ тыйнак кына. Мотаһир һаман уйлана иде әле. «Бүре баласын күпме генә бүректә тотма, һаман урманга карый»,—диләр. Тагын бер каз сынап карады ул Минһаҗга. Ә Минһаҗ исә. башка түзеп тора алмыйча, елмаеп куйды. — Шикләнәм. дисең? Шикләнмә, үзеңә ышанган кебек ышана аласың. Ә Нөхитов турында әйтеп бетермәвемнең сәбәбе бар. Ул хакта башка вакытта... Миңа үпкәләмә. — Мин үзем дә нәкъ шул кеше турында үз фикеремне әйтмәкче идем. Минһаҗ. Хәтерлисеңме, әле без яшь вакытта миңа Аю урманында атканнар иде. Минем уемча, атучы кеше — Нөхитов. Әйе. әйе. шул чагында үзем дә яраладым мин аны. Бүре ядрәсе белән. Тик качып котылды... — Инде ничәмә-ничә еллар үткән. Ялгышырмын дип уйламыйсыңмы? — Уйламыйм. Аның тар маңгае, маңгаендагы зәңгәр күмер эзе әле дә күз алдымда... Маңгаена күмер кыйпылчыгы кергән шахтерлар азмыни дөньяда? - Үзем дә шулай дип уйлый идем Ә утыз җидедә аның белән мунчада бергә булдык. Ышанасыңмы, иңбашында яра эзе. һичшиксез, бүре ядрәсе чәрдәкләгән эз. Шул ук көнне без аның белән Черек күл буенда очраштык,— диде Мотаһир, һәм ул вакыйганы түкми-чәчми сөйләп бирде. — Алайса, уйланырлык урын бар монда. Тик ашыгыч нәтиҗә ясарга ярамый. Охшаган гына булуы да мөмкин. Прокурор Салихов кулына каләм алды. Мотаһир сөйләгәннәрне кәгазьгә тсркеп куйды Әгәр кирәк булса, кайбер нәрсәләрне ачыклау өчен. Нөхиговны да чакыртырга сәбәп бар үтерүче Нузитов мәсьәләсе буенча кайбер нәрсәләрне ачыкларга кирәк, дип әйтергә мөмкин Минһаҗ, диде Мотаһир, нәрсәдер исенә төшкәндәй Бөек Ваган сугышы башланганда Нөхитов кайда яшәде икән? Шуны ачыклыйсы иде Кызыксынуымның сәбәбе мине яралаган өчен генә дип уйлама Булып узган вакыйгалар әле дәүләт байлыгын үзләштерү белән дә бәйле. Шуннан сон ул катлаулы язмыш иясе Шәкүр яшереп калдырган алтын турында сөйләп бирде. Булган икән монда хәлләр!- диде Минһаҗ, кабатлап Ә нигә соц боларны элегрәк хәбәр итмәдегез? Итгек. Тик «ачкычмган башка алтынны табу мөмкин түгел иде. «Ачкыч» исә Хәмидәнең бүлмәсеннән югалды Ә урмандагы атышуларга килгәндә, ул елларда Аю урманында кан аз коелдымыни. Минһаҗ’ Сүткән саен чияләнә генә бара бу Ә син җиңел генә хәл и г мәкче булган илен Билгеле, мии үзем көчем җиткәнчә бу мәсьәләгә ачыклык кертергә тырышырмын, булышырмын Бодай булгач, безгә инде ешрак очрашырга туры килер Яхшы сүзенә рәхмәт. Чынлап та. ахырынача чишәсе иде бит шушы төенне. Минһаҗ. огаһир кайтканда. Мәсхудә өйдә иде инде. Ул аны елмаеп каршы алды: Кайларда булдың, «кунак егете»? Ниләр күрдең? Кө- гепкөтеп гә кайтмагач, күңелгә төрле күңелсез уйлар килә башлаган иле. югыйсә Әллә Госман Айдарович янына кагылдыңмы дигән илем Беркөнне сөйләшкән идек, бүген була алмадым Анын янына иртәгә кереп чыгарга исеп Бүген исә бер авылдашым белән очраштым Яна Бистәдә яши Үткәннәрне искә гошерсп сөйләшә торгач, вакытның узганы да сизелмәгән Кем соң ул? Белмисең син аны Бураггчыдан ул. Исеме Минһаҗ Танышырга теләсәң, иртәгә чакырам, диде Могаһир нгаяргып Мина синең белән таныш булу да бик җиткән. Мотаһир, беләсеңме. минем бантка нинди уй килде? Мәскәүгә күченеп торганчы, әллә туп-туры Казанга гына кайтасынмы'* Институтта урын бар. үзең беләсең, вакантлы урып Мин Тимнрятсвкада вәгъдәләшкән идем инде Квартираны да алыштырыр кеше татым Дөрес, бер бүлмәле генә Мәскәудә башкасын омег иген гә булмый. Квартиры булыр, анысы качмас Тик менә нигәдер шушы Казаннан бер дә китәсе килми. Мотаһир Ни әйтсәң дә. туган җир бит Суы. туфрагы тарта. Мәсхудә. Мин үзем дә бик сагынып кайттым Каганны Синең тәкъдимне уйлап карарбыз Ләкин соңрак Бу узе бер проблема Бәлки, син үзең турында борчыласыңдыр? Мин каршы гүгсл Хәзергә миләп тор. соңыннан ку з күрер Каргина. Мотаһирның күхтәренә керердәй булып текәлгән китеш, сүзсез калды. Нәрсә инде бу? Әле кичә генә. янып-я.ткынланып «Мәс худә. бергә китәбез Мәскәүгә!» дигән иде. ә бутен «Мин каршы гүгсл. .». имеш Ирләрнең һәммәсе бер калыптан сугылган шул аларнын Йөрәгешге ачканчы гына «серле йомгак» булып тоеласын аларга Ә күңелеңне бер биләсә, беттең М — Каршы түгел, дисең инде, алайса,—диде Каргипа, бераз мыскыллабрак.— Кирәгең калмады, дисең... Мотаһир кинәт үзгәреп китте. Уйламыйчарак әйткән сүзләре өчен эчтән генә үз-үзен тиргәп, Мәсхудәне тизрәк тынычландыру җаен карады: „ „ _ _ — Аңламыйм, әллә үпкәләдең дә инде? Шулай ярынмыни. Телисең икән, хәзер үк китәбез. Әйтергә теләгәнем дә шул иде. Син ничек телисең, шулай эшләрбез. Мәсхудә аның кочагына сыенды да, тавыш-тынсыз гына бик озак күзләренә карап торды: — Син бөтенләй башка кеше шул. Күзләрең тирән, нәкъ диңгез. Ләкин ул диңгез дулкынланганда, мин югалып калмаммы^ Мотаһир? — Күкрәгеңдә дөрли икән чын ялкын, сүндерә алмыйдыр аны һич дулкын... — Татлы бәлзам кебек синең сүзләрең, яраларым төзәлгәнен сизәмен... Мәсхудә Мотаһирның кочагында тәмам эреде. Шулчак аның күңеленә, нигәдер Нөхитов әйткән сүзләр килде. «Кешенең күңелендәген күзеннән укып белергә кирәк»,— дигән иде ул. Чынлап та, Мотаһирның күзләре моңлы диңгез. Күпне күргән, әмма үзенең сафлыгын, юмартлыгын саклаган диңгез. Шундый авыр сынауларга юлыгып та. кешелеклелеген, кешеләрне ярату, киләчәккә омтылыш кебек изге сыйфатларын җил-яңгыр тидермичә саклап калган. Язмыш әнә шундый кеше белән очраштырды. Очраклы хәлме бу? Алай дисәң, ул моны көтмәде дә, хыялланмады да, югыйсә. Кызык бу тормыш... Ә менә хәзер бу кешедән башка бер генә көн дә яши алмас кебек. Әгәр дә ул, ялгышып кына: «Синнән китәм...»—дисә? Мондый хәлне кичерә алмас кебек. Ул чагында тормышның бер кызыгы, бер яме калмаячак. Әле кайчан гына бөтенләй белмәгән кешегә ничек шулкадәр тиз ияләнергә, күнегергә мөмкин? Әгәр дә Мәскәүдә очрашып сөйләшмәсәләр.. Бөтенләй башка хәл булыр иде... Шулай да, ул хәзер нәрсә эшләр иде икән? һаман да шул Нөхитов белән буталыр идеме? Яхшы кешеләр очрасын икән шул тормыш юлында. Алар үзеңне дә, тормышыңны да әнә ничек үзгәртәләр, сафландыралар. Андый кешелӘр белән күңелеңдәген тартынмыйча уртага салып сөйләшергә, серләшергә була... — Мотаһир,— диде Мәсхудә, тынлыкны бүлеп.— Мин синең алда бер серемне ачарга уйлыйм. Белмим, моның өчен мине гаепләрсеңме? Мин Нөхитов өстеннән Мәскәүгә шикаять җибәргән идем. Бик озакламас. анда язылганнарның дөреслеген тикшерү көне дә җитәр .. Әмма мин курыкмыйм, чөнки чынлыкны яздым. Гомеремдә беренче тапкыр яздым. Дөресен әйтим, Мотаһир, миңа ул кешенең зыяны тимәде. Ә менә үз-үзен тотышы, кешеләрне кыерсытуы, фән өлкәсендә буш кеше булуы мине язарга мәҗбүр итте. Ниндидер көч этәрде мине моңа. Каргина сөйләнә-сөйләнә китап шкафына үрелде. Аннан газетага төрелгән калын гына папка тартып чыгарды: — Менә, минем кулда аның диссертациясенең караламасы. Син, бәлки, мине гаепләрсең, тик бу бик кирәк иде. Әйе, аның чын йөзен ачар өчен кирәк иде! Мотаһир, гамьсез генә тыңлаган кебек күренсә дә, чынлыкта Мәс- худәнең тормышындагы кискен борылыш аны тирәнтен уйланырга мәҗбүр итте. «Әле генә тату яшәгән дуслар бүген пычакка-пычак килергә мәҗбүр,— дип уйлады ул.— Моңа нәрсә сәбәп соң? Бу кеше — бүген аның дошманы. Сәбәбе шул: Мәсхудә үзенең яшәешенә яңача карый башлаган һәм бу аның табигатькә, кешеләргә булган мөнәсәбәтен тамырыннан үзгәрткән. Ул бүген үзен дөреслек, хаклык өчен көрәшүче дип исәпли, башкалардан да шуны таләп итә. Әйе, күпләр тормышында булырга мөмкин мондый яңарыш-борылышлар...» Нигә бер сүз лә әйтмисең’’ диде Каргина. Мотаһирның уйларын бүлен Аңлыйм, мине хупламыйсын* Алай димәдем бит әле. Мәсхудә. Мәсьәлә бик катлаулы, өзеп кенә ни лә булса әйтүе читен Менә бу диссертациянең караламасын алуың бераз борчый мине Кеше мөлкәтенә кул сузуда гаепләрләр, дисенме’’ Ул бит аның хезмәте түгел. мәрхүм Коршунныкы Икенчедән, мин аны урлап алмадым, ә Нөхитов үзе бездә онытып калдырган. Әйткәнемчә, ул минем янга кергәли иде Моның өчен гафу ит мине. Мотаһир* Әгәр дә исбат итә аласын икән, мин каршы түгел. Тик. ашыгып, барысын да бутап тагнлый күрмә Әгәр дә ул синең кулдагы бу караламадан баш г артса, күргәнем юк, дисә? Ә бит аның ВАКка җибәргән диссертациясе бу караламага сүз- гә-сүз туры килә Караламаның шантаж өчен күчерелүе лә ихтимал бит Юк. Мотаһир. Коршун үлгәндә, аның диссертациясе әле каралмаган да. машинкада да басылмаган иде. Ә үлгән кеше теге дөньядан кайтып яза алмый Димәк, бер генә юл кала. Мотаһир нидер әйтмәкче булган иле. әмма тынып калды Аннары тәрәзә янына килде дә. пәрдәне ача гөшен. меңнәрчә утлар белән балкыган шәһәр өстснә текәлде. ахсус клиникада эшләүче врачларның таләбе катгый иде. әтәр тереләсең килсә, кузгалмый, селкенми тыныч кына яг. бик шатланырга да. кайгырырга да. уйланырга да ярамый, диделәр Госман туларның барысын да үтәргә кирәклеген акласа да. бер генә минут га уйланмый ята алмады Вер уйны башыннан чыгаруы, күзен йомуы була, яңадан-яңа уйлар биләп ала Дуслар, танышлар, әллә кемнәр күз алдында ботерегә, башына бөтенләй башка фикерләр кереп гула. Кирәк бит. инде күптәннән онытылган Салих бай исенә килеп төшә. Әйтерсең гафу үтенергә килгән Рәнҗемә инде мина, ди кебек Мәрхүм, нишләп уена киләсе итте соң әле? Күптән онытылган иде биг инде Ә менә Хәмидә күз алдыннан китми, нәрсәдер көтә Әнә, Хафиз абыйсы, ул да ачулы. Макарның бугазына без белән кереп чыккандагы кебек «Әнием* Син бит бу* Ьэрэше тукмагын шәлеңә төреп, һаман нарасыен кебек итеп иркәлисен •> Кемнәрнең генә язмышлары килми күз алдына! Түшәмгә карап яткач, анда нәкъ телевизор экранындагы кебек үлгәннәрнең дә. тереләрнең дә сурәтләре алышынып кына гора Менә Шариков Ксгкел гәп көлгән була Закировны төп башына утырттым дип куана бугай Көләргә иртәрәк әле. Вязьма буендагы буталчык вакыйга гарны ачыклыйсы бар Доктор Василенко кайда? Шулай уйга чумын ята гортач. янына дәвалаучы врачның килеп басканын да сизми калды Госман Күзләре ап-ак түшәмгә текәлгән, күне ге кайдадыр ерак Вязьма буйларында гнтә иде аныгг Иптәш Закиров, диде врач, сезгә инде бераз йөри башларга да ярыйдыр Профессор сискәнеп кит те Әмма «йөрергә ярый» дигән сүзләрне ишеткәч, киң елмаеп, терсәгенә таянды • Мотаһир кергәндә, ул инде аякка баскан иде Күрештеләр, бер-берссн кочаклап алдылар Мотаһир, авыруны ягыкгырмас өчен, йөрсә турында сөи төшертә, ү »ен ничек тотарга кирәклеген а гдан чк уй тан куйган и ге Шуңа күрә вак-төяк нәрсә төргә туктатып тормады Нөхитов- ны күрүен. Минһаҗ белән күрешүен сөйләде Әмма Мәсхудә турында бер М сүз дә әйтмәде, читенсендеме, сүзнең куерып китүеннән шикләндеме? Ә менә Госман диссертациянең караламасы Картинада икәнен искәргәч, Мотаһир үзе дә сизмәстән; «Әйе, әйе. анда саклана ул»,—диде. Профессор аптырап Мотаһирга карады, йөзе җитдиләнде: — Каян беләсең син аны? Нәрсә, әллә Картина бу хакта очраган бер кешегә сөйләп йөри башлаганмы? Телең тик тормаса, шулай була ул! Мотаһир Мәсхудә белән ике арадагы мөнәсәбәтне аңлатып бирергә мәҗбүр булды. Госман исә, бер тын басып торганнан соң, Мотаһирның иңенә кулын куйды да: — Әкияттәге кебек бу. Шулай да син дөрес юлда, Мотаһир. Аңлыйм мин сине. Миннән хәер-фатиха!—диде. — Рәхмәт, Госман! — Теге чакта әйтергә онытканмын: мин бит авылга кайткач, тагын Аю урманына бардым. . -— Юкмы? — Күптән җилләр искән. Шулай да бер алтын тәңкәне «орлыкка» онытып калдырганнар. — Күпме еллар үткәч, ничек таптың син ул урынны. Госман? — Урыны билгеле иде бит, онытырлыкмы соң, Мотаһир, ул чакларны? Ә күмелгән урынны табарга «ачкыч» ярдәм итте. — Каян алдың? — Мәскәүдә курсларда укыган вакытта... Шариков квартирасында, китап арасыннан,—диде Госман һәм һәммәсен дә бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. — Күреп алып, юк итмәсләрме аны? Шундый шигең юкмы?! — Күптән онытканнардыр инде. Шариков, бәлки, әле үзе белмидер дә. «Ачкыч» ничек килеп эләккән аңа. безгә менә шуны ачыкларга кирәк Монысы — каты чикләвек Безгә бу эштә ярдәм итсә, бары тик Минһаж гына ярдәм итә ала.. — Минаның белән үзем сөйләшеп карармын, Госман. Нәрсә әйтер? — Ялың беткәнче эшләргә кирәк моны. — Тырышырмын. Аннан Мәскәүгә күченәсе булыр. Инде квартира да тапкан идем — Күчкән-күчкән, Казанга гына кайтсаң, бергә-бергә дулкыннарны яру җиңелрәк тӘ, ышанычлырак та булмас идеме икән?! — Бу хакта соңрак, Госман Андый уй бар-барын. Ярый, хуш хәзергә, тизрәк сәламәтлән! отаһир белән булган очрашу прокурор Салиховны ничектер канатландырып җибәрде. Бигрәк тә «ачкыч» вакыйгасы тынгы бирмәде аңа. Бу хакта ул Госман белән очрашып, бик тәфсилләп сөйләште. Ничек итеп Шариковка эләгергә мөмкин ул? «Ачкйч>? белән Нөхитов арасында берәр бәйләнеш юкмы икән? Аның бЪек Ватан сугышы алдыннан кайда яшәве хакында дөрес мәгълүмат бирмәве бу шикне тагын да арттыра төште Сугышка кадәр Себердә яшәмәгән ул. Җибәрелгән сорауга шундый җавап килде. Эшләр болайга киткәч. СаЛихов «дело»ны якыннан белгән Хәйдәров дигән тикшерүчегә тапшырды. Ә үзе исә эшкә юнәлеш биреп, киңәшләшеп торды... Бу юлы Нөхитовны инде Хәйдәров чакырды. Тикшерүче аның үги улы Нузитов турында да. ата буларак җаваплылыгы турында да искәртеп тормады, ә турыдан-туры — Сез сугышка кадәр кайда яшәвегезне дөрес күрсәтмәгәнсез. Сәбәбе нәрсәдә? Нигә болай эшләдегез?—дип сүз башлады. М Мин биI аны сүз унаеннан гына дип уйладым, әһәмият бирмәдем Тәк шту, мине башка мәсьәлә бренча. Нузитовнын Vй әтисе буларак чакырганнар иде. Мин Себердә сугышка кадәр түгел, ә сонгы елларда, ягъни Казанга күчеп килгәнче яшәдем. Ә сугыш башланыр алдыннан кайда идегез? Ул йорт юк инде хәзер, бомба төшеп җимерелде Адресы ничек иде? Оныттым инде Сезгә ул берни дә бирми Мин анда пропискада түгел идем. - - Эш урыныгыз’’ Нөхигов кызарып-бүртенеп чыкты. Тикшерүчегә каш астыннан гына сөзеп карады да үзе һөҗүмгә күчте: Миннән сорау алырга сезнен ни хакыгыз бар? Шул Каргина жалобасына карап кешене күпме тинтерәтергә мөмкин? Без сезне бер генә нәрсәдә белешмәне дөрес бирмәүдә генә гаеплибез, шуны ачыклар!а телибез Чөнки сез галим кеше, фәннәр кандидат ы. абруйлы фәнни оешманы җитәклисез. Шуңа күрә дөрес булмаган белешмә бирүнсн законга сыймаганлыгын белергә тиеш идегез. Нөхитовның кайнарлыгы сүрелә төште. Әгәр дә минем ул елларда кайда яшәвем s'S7Mc чын-чынлап кызыксындыра икән, миңа вакыт бирегез. Булган документ.гарны алып, караштырып килим Ни әйгеән дә. шактый еллар үткәнП|^ ын ялгышып куюың бар. Ә документлар өйдә кайдадыр бар минем, гйк эзләргә генә кирәк. Хәйдәров уйга калды. Кем белә, бәлки, дөресен сөйлидер. Шулай да Салихов белән киңәшмичә ярамас. Ул. күрше бүлмәгә чыгып, Салиховка шылтыратты Нәрсә эшләргә сон хәзер аның белән’’ Өенә кайтсын, дисезме’ Аңладым. Иртәгә нәкъ шушы вакытка килергә Ярый.. Үзегез биредә буласызмы? Ярый, көтәм' Нөхитов чытып киткәч, күп тә үтмәде, ишектә Минһаҗ Салихов күренде. Эшләр катлаулана бара, дисез, алайса’ Гик м^гща без болан төпченеп угырып. «ачкыч»ны кулдан ычкындырып ку^мгдйк Иртәгә безгә икебезгә дә Мәскәүгә китәргә кирәк Профессор Закировның хәле әйбәтләшен. теләсә, аны да үзебез белән алып барырбыз — Сез бит Нөхитовны иртәгә кабат чакырырга куштыгыз Әйе. куштым. Аның белән үзең генә сөйләшерсең Эшеңне төгәллисен дә «Татарстан» поездына киләсең Без сине шунда көтэрбет ариков Казаннан килгән кунакларны җылы каршы алды Ке рә-керешкә барысын да кунак бүлмәсенә чакырды Таныштылар Аннары үзе. чәй әзерләргә дип. кухняга уза башлат ан иде. аны Салихов туктат гы Рәхмәт, мәшәкатьләнмәгез Без озакка түгел Сүзнең кыскасы әйбәт дигәндәй Сезнен белән бер нәрсәне ачыклыйсы Ц^тр иде Сөйләгез, гынлыйм. диде Шариков, шикләнүенррдермәскә тырышып Куллан килгәнчә булышырмын Сез Татарстанда ничәнче ел ларда яшәдегез? Алабуга шәһәрен» кайчанрак тукталдыгыз? Шариков җиңел сулап куйды Чөнки ул. бирелә фронтташы Госман Закиров та булгач, сүз Вязьма урманнары турында булыр дип курыккан иде Ш Татарстандамы? Берничә ел Бөгелмәдә яшәргә туры килде. Ә менә Алабугада булганым юк. Алар сөйләшкәндә, Закиров китап шкафыннан күзен алмады. Кайсы тирәдәрәк иде соң әле ул китап? Шариковның биләүле пар турындагы монографиясен исенә төшерде. «Ачкыч»лы китап та шуның белән рәттән генә иде. Госман кинәттән генә Шариковка мөрәҗәгать итүен сизми дә калды: Михаил Яковлевич, биләүле пар турындагы монографиягезне карарга мөмкинме? Рәхим итегез! дип. Шариков тиз генә монографиясен алып бир- мәкче булган иде. аны урынында күрмәде, эзли торгач, ул аны теге вакытта Госман куйган урыннан табып алды: Алыгыз, менә ул! Рәхмәт! диде Закиров һәм китапның берничә битен генә ачып карады да тагын шкафка текәлде. Салихов профессор Шариковтан тагын нәрсәдер сорарга җыенган гына иде. Закиров, урыныннан торып, шкафка таба атлады Ә менә бусы без эзләгән китап! диде Закиров. Алабуга интернат мәктәбенең мөһере сугылган таныш китапны Салиховка сузып. Салихов китапны җентекләп карарга кереште. Аны бигрәк тә китап эчендәге «ачкьртм җызыксындырды. Хәтерем ялгышмаса. диде ул. Шариковка мөрәҗәгать итеп, сезнең чын атыгыз Миңнәхмәт9 Фамилиягез дә Шариков түгел, ә Шәрипов. Нигә кирәк булды сезгә әткәгез-әнкәгез кушкан исемнән ваз кичү? Бигрәк тә Мәскәүдә яши башлагач, татарча исем йөртү уңайсыз тоелды. Әйтергә читен Тоттым да алыштырдым. Юк. мине «перевертыш» дип гаепли күрмәгез, мин үз халкымны яратам Дөрес, бата башлаган корабтан иң элек күселәр кача, диләр. Ләкин мине алар исәбенә кертә алмыйсыз... Фәлсәфәгә керешмичә генә сөйләшик әле. иптәш Шәрәпов Менә бу китап сезгә ничек килеп эләкте, шуны төгәл генә әйтә аласызмы? Бирегез әле. нинди китап икән ул? Шәрәпов китапны кулына алды һәм. эчендәге «ачкыч»ны күреп, хәйран калды: Монысы нинди иероглиф тагын9 Берни дә аңламыйм Чынлап әйтәм. бу китапны мин беренче мәртәбә күрәм... Ә-ә-ә. бу бит Нөхитов китабы... Кинәт ул телен тешләгәндәй туктап калды. «Нигә кирәк иде инде монда Нөхитовны бутарга? дип уйлады «Белмим» дияргә иде дә. вәссәлам Телең тик тормаса... Тартай теленнән табар, диләрме. Хак икән.» Нөхитов еш буламыни сездә? Булгалый иде. Хәзер бик күренми инде. — Бу китапны ул кайчан алып килде икән? Хәтерлисезме? Күптән инде. Сугышка кадәр үк булса кирәк, аның бернинди дә кыйммәте юк хәзер. Шулай дисезме? Шулчак ишектә звонок чыңлады. Сез yiwpwn торыгыз, хәзер үзем ачам, диде Салихов, хуҗага гуры карап. Шәрәпов донәт кабынып китте: Сез нәрсә, прокурор санкциясеннән башка сорау аласыз, тентү үгкәреп маташасыз әле?! Андый кәгазь бар. диде тикшерүче. Шәрәповны i ынычландыр- макчы булып. Шулчак ишек артында ниндидер таныш сыман тоелган тавыш ишетелде: Өйлә, өйлә. әйдә, керегез Кунаклар янында ул. рәхим итегез. диде Салихов һәм керүчене шундук таный алды Түр бүлмәдә Шәрәпов белән янәшә утырган Госман Закировны күрүгә, яна кунак кинә» кенә чыгу ягына борылды Монда, чынлап та. кунаклар күп икән Комачауладым, ахры, гафу итегез, диде ул. үзен танытмаска тырышып Николай Григорьевич, сез кая9 диде Шәрәпов. борчылып Түргә узыгыз! Башка вакытта. диде кунак, тизрәк чыгып китәргә омтылып. Иртәгә керермен Ярый, хәзергә хушыгыз! Туктагыз! Беркая да бармыйсыз. Гыйлаж. лиде Салихов, боеру - лы тавыш белән Түргә узыгыз! «Качарга кирәк»!» /шгән уй йөгереп узды Гыйлажнын күңеленнән Күзе почмакта яткан гантельгә төште Әмма аны алып маташырлык жае юк иде инде. Ул кинәт кенә борылды да. чамасын онытып. Салиховны бар көченә этеп җибәрде һәм ишеккә агылды Аннары баскыч буйлап аска томырылды, әмма Хәйдәровнын «капкын»ына эләгеп, җиргә капланды. . Госман Закиров мондый көтелмәгән очрашудан тан калган иде Шулай да врачларнын әйткәнен исеннән чыгармаска дулкынланмаска тырышты. Ләкин бик җиңел эш түгел иле шул бу! Онытылып китеп, ул шунда ук Салиховка ярдәмгә ашыкты Борчылма, Госман, беркая да китә алмый ул Анда безнең кешеләр... Үзегезне тыныч готыгыз. Гөлфия Афзаловнага сезне исән-сау килеш кайтып тапшырырга сүз бирдем мин Шушындый хәлләрдә ничек гыныч кына калырга мөмкин. Минһаҗ? Берничә минут тан Гыйлажны тотып өйгә алып керделәр Шу т кыска гына мизгелдә ул бөкерәеп, кечерәеп калган, иннәрс салынып төшкән иде. Аның чәчләре күзгә күренеп агара кебек гоелды Госманга Йә. нихәл, авылдаш? Суга төшкәндәй әллә кая юкка чык т ын. эг белән эзләтеп тә табып булмый үзеңне Ярый әле. вакытын белеп, үзен бирст ә киләсе и т кәнссн? Көлмә. Госман энем, көлмә Көлке көлә килер, артыннан куа килер, ди. Нәкъ шулай бу тын чыкты шу т качак -дезертир Күпме КОЛДеН авыл халкыннан тете вакытларда! Инде хисап бирер көнен җитте Мәрхүмә Майҗан һәм Мәчтүрә тәр өчен, госпитальдән чыккач синен ку тдан һәлак булган адашын өчен. Мотаһирлар язмышы өчен һәм. ниһаять. Аю урманыннан ур латан алтын өчен Алгышты мин алмадым, лиле Гыйлаҗ Харис Нөхитов эше ул. Менә бу «ачкыч» астына ла Нөхитов язганмы? гиде Салихов, ана китапны күрсәтеп Гыйлаж дәшмәде Чөнки инде сөйләүнең дә. аклану нык Да м«»т ьн.тсе юк иде Кылган гөнаһларын аклар өчен ун гомере булса. унысы та җитмәсен аңлый иде ул Сез дә киенегез, иптәш Шәрәпов’ Ә мин нигә? лиле Шәрәпов. аптыратан кыяфәт тә Минем бер катнашым та ток монда Кеше үтермәдем, урлашканым юк Мине ншә катнаштырасыз җыен жулик тар эшенә9 Җинаять кылганнар икән, җавабын да үзләре бирсеннәр А т тан хәбәр бирмәгәне өчен ачуы чыккан I ын таҗ ахирәте Шорәнов- нын бу сү тләреннән сон юмам кызып китте Нитә бөгеп гаепне безтә аударасың әле? Үз өлешеңне алгач. Нөхиговныкын күпме каердың! Ул мескен сү т әйгертә дә курка иде шул сиңа. Шәрәпов ачу белән иреннәрен тешләде дә элгечтәге пальтосына үрелде: —Каян гына бәйләндем җыен йолкыш белән! Үзләренә дә рәхәт юк, кешегә дә. Булдыксызлар! Аның ачу катыш нәфрәт белән әйтелгән сүзләрен Госман Закиров кына түгел, башкалар да тыелгысыз бер гаҗәпләнү белән сүзсез генә тыңладылар. Иң мөһиме—чияләнеп беткән төеннең, кәбестәдәй кат- лы-катлы табышмакның җавабы табылган иде.

1984—1989.