ИМПЕРИЯ КОЯШЫ БАТКАНДА

(МИЛЛӘТ ЬӘМ ДӘҮЛӘТ ТУРЫНДА УЙЛАНУЛАР)

Кереш сүз

ХӘКИМОВ Рафаэль СиСма улы (1947)—га.ш.м. фәлсәфә фәннәре кандидаты. «Җиде козге кичо». «Идарә шзнэеәбәпмәре» китаплары һәм башка фәнни хезмәт tap авторы. Татарстан президенты киңәшчесе Казанда яши. .Динозавр, lap үлеп юкка чыккан сыман, империяләр дә мәтелек түгел. Теләсә кайсы империя герле халыкларның. аларның җирләренең, мәдәниятләренең ясалма бер кушылмасы, анда габи) ый бөтенлек булмый, шуңа күрә дә, мәркәзе хәлсезләнүгә, ул төрлетөрле кисәкләргә бүлгәләнә башлый. һәм ни элек ул милли, ә аннары мәйданын якчан да таркалырән, Мә- скәүнен тагын алдамаячагына инде тәмам өметен җуйган халыклар) а нәрсә әйтә, нәрсә тәкъдим итә ала сон? Асылда бернәрсә дә тәкъдим итә алмый шул... Бу юлы Русня милли төбәкләрне үз кулына тотып кала алырмы, алмасмы? Башкача әйтсәк: коллыктан котылу гамәле Русиянең үз эченә керсә, ни дәрәҗәдә кергән? Шушы мәсьәләнен ничегрәк хәл кылынуына карап, илдәге тенэ грел, Ауру палат ы. хәтта донья* дагы хәлләр дә төрлечә үзгәрер! ә мөмкин. Буен инде әүвәлю Союз республикаларын Русин канаты астында io- гы11 булмаячаг ы кон кебек ачык. Димәк ки, империя төсендәге СС С Р бетте дип ышанып әйтергә була. Әмма Россия Федераниясенен тамыры ньнрак әле. Руснянен. империя буларак. үз хасиятләре бар. Әгәр дә У pi а Азия республикалары классик колониаль сәясәт кысаларында юрган булса. Русиял.з гасырлар буе янәшә яшәү дәверендә халыклар бик нык аралашып та, кушылып ia беткәннәр. Фәкыйрьлек һәм хокуксызлык ягыннан республикалар гына түгел, урыс өлкәләре лә ярым коллык дәрәҗәсенә төшкән. Ә Мәскәү (һәм аның йозләрчә министрлык лары) үтен метрополия дип тоя башлады. Русня түрәчелеге i урында аерым әйтеп үтмичә булмас. Бу дәүләттә ул гомер буе паразит булып килде. Сәбәбе - анын бер сыйныф сыман күн санлы һәм өстенлекле булуында. Ул дәүләт эчендәге бер дәүләт кебек булып, барысын да итеп яшәде. Урыслар исеменнән чытып нн итсә дә. изелгән халыкларга тына түгел, урысларнын үзләрен.) карата да коллык режимы тудырган өчен җавапчылыкны үз өсгеиә ул алырга тиеш. Беренче Негр заманыннан алын Русня, үзенә борылып карар) a та онытып, һаман Аурупата муенын сузып килде. Түрәләрне шуннан алдырды. Алары каннары белән дә. Жаннары белән дә Русня кешесе булмагач. урыснын та. башка милләт лориен дә мәнфәгатьләрен карау тан ерак тордылар. Җәмгыять хоррня т дәшкәндә империянең саклануы мөмкин түгел. Демократия Русняне кызганыч хәлгә кунды. Ул «бердәм һәм бүленмәс» дигән төшенчәне какшатты. Патша империясе. монархия принциплары таләп иткәнчә, көчкә таянып кына яшәп килде. Совет империясе тә көчкә таянды һәм янын халыкларны кочләвен аклый торган идеологнк коралы пролетарнат тиктагурасы тигән сафсата булды. Яна килгән җитәкчеләр, темократнн принципларын корал итен алып, иске нигезләрне җимерделәр һәм шу на бәрабәр рәвештә тиешле нәтиҗәсен дә алдылар илләре таркалды. Демократия хокук чыганагы итен көчне куллана алмын. ул халык фикерен ачыклауны га- л.ит нт ә. шу т исәптән. МИЛЛИ- тәү тэт четек өлкәсендә дә. < < < Р ЧИК лоре тенә түгел. Россия Федераниясенен тә чик- тәре данмн теген җуеп бара, әүвәлге хокук нигезләре юкка чыкты, теге чактагы конфигурация бары тик тарихи традиция.).>р аркасында тына торып гора. Әмма бу хәл беренче тетрәүт ә ка тәр генә дәвам итә ала. Татарстан һәм Чәчән Республикаларының бәнсезлете. Курил утрауларының Япониягә кире кайтарылу ихтималы дәүләт корылмзсы- нын ныклыгын сыный Башкача әйткәндә. Русня Федерациясе чикләрен т.н е Русня. СССР чикләрен тәте БДБ кебек үк. тотрыксыз организм. Бу проблема инде күптән ишек шакыса да. Русня жнтәкчеләренен бу гаять катлаулы мәсьәләне янлап җит кергәннәре юк әле. Русня урыс булмаган халыкларның милли хокукларын гәзмив игә ала торган ил түгел. Шуна күрә таманыбызның нн гөп мәсьәләсе булып төрле милли территорияләрдә яшәүче халыклар мәнф.матен тарантияли торган тәүләт- ләр булдыру гора. Монда тәүләтненәү- вә.не исеме бик тә гөманлы булып чыга. Нәрсә ул Русня? Элег рәк аны СССР дип карыйлар иле Шул империя чикләрендә урыс ха ткынын үзбилгеләнүе тамәлтә ашты \әгер Русия Русия Фе дерациясе белән т әти э тләш тере тә башлады. 1атарстан белән Русия Фе терапиясе һич тә тәңгәл күренеш түтелдәр. Алай булгач. Русия Федерациясе чикләре кайта бетә дә. алармы би п ели торган юридик ннтетләр канда сон? Демократлашу шарт тарын та урыс халкының үзбилтеләнүен ничегрәк аңларга икән? 5 рыс милләте үз ягмышын үзе күчеп килгән республикалар тат ы нит халыклар белән бәйләрме, әллә РУСИЯ Федерациясе чикләрен т.н е империясен сакларга тырышырмы* ( орау остснә сорау... Урыс темократ лар- тоталитар структура катламнарын «саф- темокра- тия категорияләренә кертен карамакчылар. милли мәсьә.гән< гомумән темократ лашу проб тсУгасы белән алыш т тармакчылар. Моңа охшаган нәрс.нн |Ч|7 елны тарих күргән иде нн те. Ьо гьшевн- клар темократия һәм РУСИЯ д.ие бөтен халыкларнын милли ү тонн сләнүс. тит е з. тст е Һәм су верен, тыт ы т У рын та ю ЗУ -нт лар игълан иткән и тс тәр ,) ин те чын хокуклар турында сүз КУН алгач, халыклар төрмәсен» яңа тан торгызуны артыграк күрделәр. Русия “Демократлары» та бо льшевик лар гзеннән бара, аерма шунда гына бо гьшегзик лар. тигез хокуклар һәм үзбн.негәнү гурын- тагы ЛОЗУНГ iap бе.гән башлан. -бер юм һәм бүленмәс РУСИЯпринцибын ачсалар. - icMOKpai iap- ахырын тотындылар. әле аларнын киләчәктә тагын кая барып чыгасыларын бе иән кепи юк Ошаса га. ошамаса га. мил ги зек социа 1к.1ек1әи өстенрәк гора. 1нгва- Латвия һәм Эстониянең аерылып чыгуында социаль мотивка, демократия проблемаларына караганда шул илләр халыкларынын милли мәнфәгатьләре ныграк роль уйнады. БДБ халыклары демократия дигәннән, барыннан да элек, милли азатлыкны аңлый. Аларны милли мәнфәгатьләрдән тыш. «саф» демократия лозунглары белән алдап булмаячак. Август фетнәсе вакыйгаларыннан бөтен республикалар да Русия белән якынаю өчен түгел, ә. киресенчә, мөстәкыйльлек, бәйсезлек игълан итү өчен файдалант аннар икән, бу бит юкка гына түгел иде. Алга таба да Руснянен хәлсезләнүеннән милләтчеләр үзләренең дәүләт үзбилгеләнүе өчен файдаланачаклар һәм моны «мәскәүләр» аңлавында) ы «саф» демократия белән бәйләп азапланмаячаклар. Бер генә халыкның да әле үз хокукларын корәшсез-нисез генә ала алг аны юк. Аерма шунда гына: кайбер халыклар бәисезлекләрен тануга бераз тынычрак юл белән ирешә алган булса, күпчелек үзбилгеләнүләренә каннарын коя-коя иреште. Соңгы елларда БМО- иың булуы ярдәм игә итүен, әмма аның да мөмкинлекләре чиксез түгел. Аннары бу халыкара җәмгыятьтә күп кенә халыкларның җир йөзендә яшәп ятканнарын да белен бетермиләр әле... Әүвәлге СССР империясе җирләрендәге милләтара мөнәсәбәтләр, хәвефле рәвешкә кереп, төрле илләрнең һәм бөтен дөньянын тынычлыгын ала. Көнбатыш политологларының иң өметсез фаразлары да дөрескә чыкты—совет империясе сүтелде дә төште, кешеләрнең аңын бутап, халыклар арасына киртәләр салды, республикалар һәм кешеләр арасына суык өрде. Көнбатыш тансыклаган көннәр килде: совет империясенең җимерелүе дөньяда көчләр торышын үзгәртте, анда бер генә олы дәүләт — АКШ кына торып калды. Ә бу хәл халыкара сәясәттә яна омтылышларга юл ачмый калмас һәм моның дөньяда урнашкан мәгълүм бер тәртипне дә бозуы ихтимал. Җир шарында бездә бара торган низагларны игътибар белән күзәтеп, аларны чикләү турында борчылалар. Балтыйк буе республикалары сыман башкалар да «тынычрак» кына аерылып чыга алырлармы, әллә «Сербня-Хорва- гия» җәнҗалы килеп чыгармы? Аурупа белән Азиядә атом-төш коралына ия Украина һәм Беларусь аерылып чыккач. нинди ү и эрешләр булыр? Урга Азнянен мөселман республикалары һәм Әзербайҗан үзләрен ничек тотар? Хасил булган хәл Русия Фетерапиясенең бөтенлегенә. аерым алганда, «мөселман» Төньяк Кавкагьша. мөселманхрнстиан Гагарсланына вә Башкорт станына нинди йогынты ясар? Сораулар, сораулар... һәм аларныи һәркансы мәсьәләләр тезмәсен үз эченә ала. һәм аларг а бертөрле генә җавап га юк. Халыкларның үзбилгеләнү хәрәкәте тизләнгәннән-тизләнә, халыкара җәмгыятькә яңа дан-яна бәйсез милләтләр кушыла бара. Аларнын әле бик үк у тырып җитмәт ән мәнфәгатьләре һәм дәг ьвалары ла бар. Милләт, дәүләт һәм халыкара җәмгыять—өчесе дә бер-берсе белән үзара бәйләнгән төшенчәләр. Аларда дәверебезнең тирән сәяси үзгәрешләрен күрен була. Бәген халыкара сәясәт, җөмләдән. безнең ил гормышы да шулар тирәсендә әйләнә. Халыкара җәмгыятьтә милләтләр үз дәүләтләре төсендә вәкил булып торалар. Халыкара әтиләрдә башкача катнашу юк. БМО әгъзасы булмат ан халыклар, саннары миллионнар белән исәпләнсә дә. «уен»га катнаша алмый, юл чигендә басып кала. Мәдәниятләре планета үсешенең магистраль юлыннан бара алмый. Дөньядагы дәүләт формалары бу халыклар өчен богауга әверелә, һәм бу нормаль хәл түгел. Бүгеш е Русия җнтә- кчелег енен милләтара мөнәсәбәтләрне акыл белән чишү юллары кү ренеп тормый. Ул һаман да «бердәм һәм бүленмәс Русия» тезисына ябышын ята. Ә бу бөтен халыклар мәнфәгатенә генә түгел, демократия тигән төшенчәнең үзенә дә каршы килә. А. Сахаровның конституция проекты Русия демократиясе тарафыннан чынлыкта кире кагылды, шуңа күрә Русияне реформалашгырунын цивилизацияле юлына өмет игүе кыен. Ул гына да түгел: көрәш коралы итен А. Солженицын концепциясе алынды. Анда татарлар гына аш ыра халык итен түгел, хәтта украин һәм белоруслар да бөек урыс милләтенең кыннылчыклары итеп кенә карала. Бер әдәби курьез игеп кенә кабул ителергә тиешле нәрсә Руси- ядә рәсми идеологиягә әйләнде, җитәкче директива булып чыкты. Димәк ки. кыен сынау ларга әзер булырга кирәк. Алда юллар озын әле. Империяләр тыныч кына үлеп китми, аңа кадәр дөньяга шактый сасы таратып ята.

1. Этнос-халык-милләт: дәүләтчелеккә бару Милләтара мөнәсәбәтләрнең чияләнгән төене илләт һәм дәүләт болар асылда аерылгысыз төшенчәләр. Теләсә кайсы дәүләт билгеле бер милләт мәнфәгатен гәүдәләндер.) Ул милләтнең теле, мәдәнияте, йолалары монда беренче урында тора Урында! ы түрәләр шушы милләт өчен кадерле булган идеаллар елында тора Франция французлар дәүләте. Торкия төрекләрнеке. Япония японнарныкы. Русия урысларныкы Урыс хөкүмәте, әйтик, тагарлар мәнфәгатен яклау очен билгеләнеп куела дип уйлау гаять беркатлылык булыр иде Ул хөкүмәт, башка тирәндәрәк яткан нәрсәләрне әйтеп тә тормастан татарнын хәтта телен 1снә дә белми ләбаса. Дәүләт милли кадере булган нәрсәләрне үстерү һәм кннәйтү өчен нигезләнә. Бар халыклар турында да бертигез .юрәжәдә катыртучы дәүләт дөнья! а тумаган әле. Бер күпсанлы халыкмын мөстәкыйльлеккә тарихи аклана гортан дәгъвалары булганда, бу битрәк тә шулай Мондый халык хакимлек итүче этносның реаль көндәше була ала ич Милләтара мөнәсәбәтләрдә иш мәсьәлә —дәүләтчелек мәсьәләсе. Сотцы вакытта әдәбиятта халыкларның, үз дәүләтләре булмаган хәлдә дә. имештер, юмумдемокрагик процессларны үстереп, милли-мәдәнм автономия һ 6 тудырып, үзбилгеләнә алуы турында сафсата шактый еш күренә башлады Шунысы кызык, шулай дигәндә берәүнең лә бу ми i ли мәдәни автономия дигәненең ни-нәрсә икәнлеген ачыклап маташканы юк Татын да кызыграгы—беркем до шушыңа ярашлы закон проекты тәкъдим игеп тормады Башкача әйткәндә. Русиядә бу «үжәт милләтчеләр»лән «демократтар- галәм проблемаларын чишеп чиләнгәндә, аларнын аяк астында чуалмасын өчен, ничек кенә булса да котылырга тырышалар Еш кына «милләт» төшенчәсе «этнос» төшенчәсе белән алмаштырыла башлады. Алай иткәндә, бу юшенчәдән дәүләтчелек IICMCHI тары төшереп калдырылып. ха тык тарның ү тби тге тәнүе ул тел уку укыт • һай ма енот •» ткессн* да хокукларны ниндидер бер зфемер сурәттә кннәйтс түе һәм шул рәвешле фикер офыт ыннан сәяси процессларның юкка чыт уы булып калыр иде Кайберәүләр, бала-чататанып, имештер, паспорты кайсы милләттән икәнеңне күрсә тмәсәң. милли мәсьәлә хәл ителер иде. дип тәкъдим июләр Бу очракia алар көнбагыш илләрен мисал итеп кигерәләр Анда, чыннан ла. кешенен кайсы милләт баласы икәнен язып тормыйлар, чөнки сәбәбе бик тади фә.ъж-фәюн дәүләт ватандары, чытышы белән кем 1енә булмасын. шушы дәүләт ми i IOICHHOH дип исәпләнетә. Ләкин бездәге кебек үзбилгеләнү галант геноцидка китерүе бик ихтимал Хокуклары бүгенгә кадәр торт ызылмат ан Кырым татарларына нишләргә калыр иде сон.’ Идел буе а тминнары, әгәр ю бөтен кеше дә Русия ватандары, я! ыш «урыс» дип исәпләнсә, үз дәүдәме тек тәрсн ничек к.нпарыр тар иде’ Аннары паспортка кайсы ми i тэт юн икәнеңне HIM.I. ю ■ •■ ••ак күренеп гортан берәр ха зык яши икән, монда инде ү н>и пс ь»*« үмси . и-тс дә аермачык шушы мн пот ишегендә ми пи ләү ют ншс» юнертә im-ui chop ю инде ул мәйдан та берничә милләт, халык яши икән, монда м>кьә ы кат iay laua Ешрак ы бер милләт халкы төп утырып халык бх нан икенчесе тисын а н вакытында ки теп урнашкан бу ка. кат тау тык ытын ы ipia М«чы шын 1Ч»ня Федерациясен тә ia 1.НИ хи t бх п ю |ч. •• • ди-ничек урнашх тары белән туры ки тм.ик-н .-• • • *м.*к кир>« " Татарстанда гәү MI o»cpcniiieii.i олр ■ ...... 1 " •• • 1 тс Ләкин НИНДИ бер тек сон у I «бар ха тык lap яшәп, киләчәктә дә бергә торырга нняглнтер и» . мог леи. монда нинди тер берлек бардыр Нинди исем бирергә анар’ Супертгносмы у г яна оер милләтме. күпмилләтле халыкмы9 Бер-бсрсеннән шулкадәр үзгә халык булган татарлар белән урысларның бергә яшәве мөмкинме9 Ул вакытлы гына хыялый оергәлек булып чыкмасмы9 Әллә ул бәхетле киләчәккә йөз тота аламы? Этнос һәм милләт атар, урыс. чуаш. мари һ. б. турында сөйләгәндә, аларны '(милләтләр», дибез. Шул ук берлекләрне күз алдында тотып, аларны «этнос», дибез. Ниһаять, шул ук күренешләргә без «халык» дибез Бер үк объектны билгеләгәндә нигә өч төшенчә кулланабыз сон? Берсен генә алырга килешсәк, яхшырак булмас идеме икән? Ә бәлки, без бүгенге атамаларга хаталы мәгънә салабыздыр? 91 нос — биосоциаль күренеш. Ул табигатьне җәмгыять белән бергә кушып карый Этнос биологик җегәргә ия була. һәм. социаль процесслардан битәр, башка кануннарга буйсына. Күп вакытта «үзеңнең ата-бабанны оныт, без бөтенебез бер халык балалары» дигән сүзләрне дә ишетәсең Бу фикерләр әлеге күренешнең асылын төшенмәгәннән генә килә Этнос буенча аермалык ул кемдер теләге белән түгел, ә табигать биргән тамга белән аерымлыктыр. Адәм баласына. өйрәтә-өйрәтә. башка бер ттнос хасиятләрен иңдереп булса да. анын үз канында булганын чыгарып ташлавы мөмкин түгел. Этносларның табигый холкы милләтара низаглар вакытында бик ачык күренә башлый Тиешле чагында туктатып кала алынмаганда, алар кешеләр арасында турыдан-туры сугыш китереп чыгара һәм. икътисади, сәяси, хокукый һәм башка чараларны санга сугып тормыйча, үзләренең биологик бакчасына килеп керәләр Күреп торабыз бит. мондый низаглар озакка сузылып китә: мәгънәсе дә бетә, әмма алар барыбер бара, чөнки аларны бетерерлек мөгамәлә юк Шунда инде көч куллану мәсьәләсе алга килеп баса Элеккеге совет әдәбиятыннан безнең көннәргә чаклы милләт белән этносны сәер генә бутап йөртү ияреп килде. Шул ук вакытта, иҗтимагый процессларны юньләп аңлата алмаса да. һаман да милләт турында Сталинның сүзләре кулланыла Турыдан-туры да. күчереп тә. йә булмаса. башка кием кидереп тә кулланалар. Хәтта үзләрен сталинизмның кан дошманнары дип атаучылар да фикерләү инерциясенә бирелә Этноснын яшәве өчен Сталин аңлатуындагы берлекнең «тел. мәйдан, мәдәният, икътисад һәм халык берлеге» им түгел. Татарлар, гаять кин мәйданнарга утырып, төрле республика, төрле илләрдә яши Мисал өчен: Польшадагы татарлар татар телен һәм мәдәниятен инде оныткан, ләкин мөселман динен, исемнәребезне, халкыбыз тамгаларын саклап килә. һәм. татар этносынын төп өлешеннән гасырлар буе аерым яшәүләренә дә карамастан, үзләрен татарның аерылгысыз бер өлеше дип исәплиләр. Бер үк вакытта алар поляк милләтенең дә бер өлеше, алай гына да түгел, шул милләтнең бик тә мөхтәрәм өлеше булып санала. Чөнки алар һәрвакыт тугрылык белән король гвардиясендә, ә соңрак Польша армиясендә хезмәт итеп килгән. Этнос берлеге булсын өчен уртак дин тоту да им түгел Керәшен татарлары, православие динендә булулары аркасында, татарның төп массасыннан шактый үзгәрәк, әмма барыбер алар татар этносынын бер өлеше Этнос берлеге булсын өчен кайвакыт үзаң булу да җитә. Сталинның милләт төшенчәсен аңлатырга хәленнән килми, чөнки анда милләтнең төп сыйфаты дәүләтчелеге төшереп калдырылган. Кешеләрнең нинди дә булса берлеген милләткә әверелдерүче төп сыйфат — дәүләт. Берәр дәүләттә уртак мәнфәгатьләр белән яшәп ятучы ватандарлар милләт хасил итә дә инде Сүз уңаеннан әйтеп үтик нәкъ менә шуның өчен Көнбатышта паспортка «милләт» тамгасы сугылмый Кайсы этностан чыгышларына карап тормастан. бөтен ватандарлар шушы милләт вәкилләре дип санала Әйтик. Франциянең теләсә кайсы ватандары тумышы белән французмы ул. алманмы. алжирлымы, төрекме—барыбер француз дип исәпләнслә. Әйтелгәннәрдән бу ике төшенчә арасындагы аерманы чамаларга мөмкин. Этнос булсын өчен, үзанның булуы да җитә икән Ә милләт оешу исә. дәүләтчелек булу зарур. Милләт — ул уртак мәнфәгатьләр белән бер дәүләттә яшәүче кешеләр берлеген чагылдыручы социаль организм Бер караганда, этнос тулысы белән милләткә әверелеп китәргә мөмкин кебек Ләкин моның гамәлгә ашуы бик икеле: этнослар утырган җирләр чиге Т белән дәүләтләр чикләрен тәңгәл китерүе бик кыен нәрсә: бөтен дөньяда этно- слар башка халыклар белән аралаш утырган ә бу дәүләтнең максатларына һәм хәтта хосусиятенә дә төзәтмәләр кертә Этнос белән милләтнең бер-бсрсеннән килеп чыкканлыгы аермачык һәм бу бик зур роль уйный Милләт һәм анын тиешле дәүләте билгеле бер пник культура нигезендә генә туа ала Чөнки дәүләт идарә итә алырлык, уку-язуны фәнне һ б. үстерергә сәләтле кешеләр катлавы булуны таләп итә Югары үсешкә ирешкән этнос милләт һәм дәүләт калкып чыксын өчен мәҗбүри шарт Шул ук вакыпа социаль тормышта горле этнослар бер-берсс белән даими рәвешлә багланышта тора һәм милләт, кагыйдә буларак, этник чыгышлары төрлетөрле булган ватандарлардан җыела. ләкин боларнын уртак максаг лары, нормалары һәм кыйммәтләре булып, алар үз ирекләре белән шушы дәүләт тарафыннан урнаштырылган тәртипләр! ә буйсыныр! а әзер торыр! а тиеш Кыскама әйткәндә, милләт ул этник чыгышларының нинди булуына карамастан, бергә береккән ватандарлар берлеге Дәүләт бөтен ватандарларны бербөген итеп тота ала торган мәгълүм бер мәдәни даирә булганда гына яши ала. Берлек бетсә, дәүләт тә бетә Әлбәттә, тарихта бер-берсенә каршы булып, бер милләткә укмаша алмаган этносларны үз эченә алган империяләр булганлыгы билгеле нәрсә Көчләп тупланган мондый конгломератлар була ала. ләкин аларнын гомере этнослар гомере белән чагыгн- ibipiunaa (Л Гуми.левча 1200ләп ел) бик кыска була Ләкин хәтта империяләр дә. бер идеология яки дингә, ассимиляция һ. б. таянып, ниндидер ялган берлек булдырырга омтыла. Ләкин эчке бәйләнешләр булмаганда, бер генә дәүләт тә озак яши а. 1мый. Милләг бер !енә этностан торырга да. полнэтннк булырга да мөмкин Мәсәлән. Япониядә япон булмаган кешеләр бик аз (бары I процент) Әле шунда да төп гамыр дип бөтенесе 20 мен кеше булган айналар исәпләнә Мөгаен шу на күрә Япония милли омтылышлар бик ачык чагыла торган дәүләт булып торадыр да. Бу идеологиядә, мәдәнияттә һәм сәяси кыйммәтләрдә генә түгел, бөтен нәрсәдә дә хәтта экономикада ла (мәсәлән, сәүдә мөнәсәбәтләрендәге протекционизм), салымнар системасында, идарә итүдә, фирма зчендәге мөнәсәбәт ләрдә дә күренә Мондый монолит милләтнең мәдәниятне артык унификацияләү кебек үз кимчелеге дә бар, ә бу хәл җәмгыятьнең иҗади җегәрсн киметергә мөмкин Японнар, җитәрлек төрлелек булдыру өчен аерым провинцияләрдә мәдәниятне үстерүне стимуллаштырып, әлеге кимчелектән котылырга тырышалар Нинди дә булса берәр мәдәниятнең ачыктан-нчык өстенлек иткәне хәлендә бик го төрле плюслардан торган милләтләр дә була Американнар шундый лардан АКШ мөһаҗирләр (эмигрантлар) илс. Монда төрле-төрле пник төркемнәр ишли! телле даирәдә тегермәндә тартылгандай он урынына тартыла АКШ та этник проблемалар тнрәнтен характерда түгел. Алар асылда индеецларга, алеутлар!а. пуэрториканнар. мексиканнар!а гына кагыла Боларнын башкалардан аерым үз мен гали готлары бар Ләкин бу әле инглиз телле даирәдә ирландлар, итальяннар, кытайлар һ б бөтенләй зреп юкка чыга дшән сүз гүгсл Беренче буын Мөһаҗирләр чыннан да мондагы социаль нормаларга яраклашырга үз тамырларын искә төшермәскә тырыша. Болар ү» наганнарын ташлап китәргә мәҗбүр булган кешеләр, күкрәкләрендә еш кына ана карага үпкә хисләре ту TI.HI була, шуңа күр** өметләрен атар яна ватаннарына баг тый тар Икенче буында! ылар инде «йөз процент американ» булып күренер!ә тырыша һәм бары социаль статус ныгып җиткәч кенә, өченче-дүртенче буыннарда гына пник хисләр уяна, кешеләр үтләренең чыгышларын искә төшер*, бабалары теген Өйрәнергә керешә, лларнын ватанына кайтып, каберләрен ззлн. iомумамернкан даирәсендә нинди дә булса хосусият белән аерылып торыр! а гети башлый тар Этник тамырларга кайту үз-үэеннс танытуның бер формасына әверелә АКШны нносара җит ш проблемалардан монда халыкларның чәчелеп урнашуы ди коткарып килә Әгәр дә нинди дә булса бер төбәктә оер ншк вәки гтәрс leno күпчелек ачып торган булса, итлә канаданың францм гелте Кмбех швһә| е « '.к проблемалар килеп чыкмый калыш: идеМагхаум юрәҗәдә АКШта тптик пробтемиларны салым са.п системасыда гюмпмг ■> S г монда астан «чкә таба юнәлтелтән •» бу хөкүмәткә күп кенә пр»«о гсма ырчы х.» г ителәсе м.кы« юләрне җәмәгать яки мунинипать тәрәшчә төшерергә яр юм итә АКШ му I тормышлы чәчәк атучы ил «һәр и» ан ы икыв, л г аска г »■ •;»■* • «н сәяси кризис fmiu танса мшкара каршылык зарвын ничегрж күренсен •игүе кыен Тормыш бозыла калганда. пник ка танный Америкада ла кайный оаш гавы бик ихтимал Өстенлек итүче бер мәдәнияте булган, ләкин үз эченә югары үсешкә ирешкән. үзбилгеләнүне таләп игүче этносларны да алган милләтләр дә була. Мона мисал итеп Квебек проблемасы булган һәм Атлантика провинцияләре АКШ ягына омтыла торган Канаданы. Басклар иле һәм Католониясе булган Испанияне. Төньяк Ирландия. Шотландия һәм Уэльсларның сепаратизмы булган Бөекб- ританияне алырга мөмкин Шотландия мисалы һәрьяктан да гыйбрәтле, чөнки Бөекбритания хокукый дәүләт өлгесе, анда кеше хокуклары саклана һәм этно- сара конфликтлар монда күренмәскә тиеш иде кебек. Хәлбуки, эш башкачарак тора шотландлар үзләренең автономиясе белән килешми, аларның мөстәкыйль милләт буласы килә Бөекбритания федеральләшү проблемасы алдында тора Үз вакытында валлон һәм фламанд этнослары басымы белән Бельгия дә федераль- ләшүгә барырга мәҗбүр булган иле. Безнең өчен аеруча кызыклы тагын бер төр милләт бар. Ул дәүләт хасил итә торган тигез хокуклы, берничә этностан гыйбарәт Швейцария Анда дүрт этнос бар. алманча сөйләшүче швейцарлар сан ягыннан күбрәк булса да. хакимлек итүче мәдәният һәм тел монда юк Швейцария полиэтник милләт кенә түгел, полиэтник федератив дәүләт тә Шуның белән АКШ һәм Германиядән аерылып та тора. Ләкин бу хакта сүз алдарак булыр. Милли азчылыклар, төп халыклар һәм мигрантлар ИЛЛӘТ хасил иткәч, эгнослар юкка чыкмый, яши бирә, әмма хәзер инде аларны дәүләтләре яклый. Аларнын теле, мәдәнияте, гадәтләре, йолалары рәсми статус ала. аларның максатлары һәм дәгъвалары дәүләтнекенә әверелә. Дәүләт хасил итүче була алмаган этнослар белән эш башкачарак тора, аларнын хәле, сәяси ситуациягә карап, төрлечә тулы хокуксызлыктан алып автономия статусына кадәр булырга мөмкин Моноэтник (бер генә этностан торган) дәүләт—ул иллюзия, гамәлдә җир йөзендә андый дәүләтнең булганы юк. Теләсә нинди дәүләттә төрле-төрле этник төркемнәр яши Аларнын хокуклары яклауга мохтаж була. «Саф милли дәүләтидеясе үзе үк еш кына башка халыкларның ихтыяҗларын күрергә комачаулый Хәлбуки, ул ихтыяҗлар һәрвакыт була һәм алар тора-бара сәяси факторга әверелә Милли азчылыклар ул дәүләт хасил игүче этнос эчендә яшәүче этник төркемнәр. Алар этлик билгеләрен һәм үзләренә генә хас ихтыяҗларын саклый Безнең китапларда еш кына социаль хокуклар белән милли хокуклар буташтырып йөртелә. Бу буташтыруның авторлары, гадәттә — инде мондый хокукларга ия халык вәкилләре. Социаль мәгънәдәге тигезлек хакимлек итүче башка тел һәм мәдәният уртасында яшәүче милли азчылыкларның этник үсешен тәэмин итә алмый Әгәр милли азчылыкларга аерым хокуклар тәэмин итмәсән. кысудан аралау мөмкин булмый—алар ассимиляция, йотылу куркынычы алдында кала Андый хокукларга туган телне куллану, үз мәктәпләрен ачу мәгариф һәм мәдәният учакларын оештыру, милли азчылыкларның хокукларын яклау һәм саклау өчен сәяси һәм башка җәмәгать оешмалары булдыруны кертергә кирәк. Күп илләрдә милли азчылыклар өчен парламентта урыннар гарантияләнә, хөкүмәт постларында квоталар бар. ә кайчакта «автономия» статусы да кертелә. Милли азчылыкларның хокукларын яклауга мисал итеп Финляндиядәге шведларнын хәлен алырга мөмкин. Алар монда 300 мең чамасы (барлык халыкның 6 проценты). Аларның теле монда дәүләт теле һәм ул этник шведларга гына түгел, финнәр өчен дә мәҗбүри өйрәтелә Аларның күпләбрәк яши торган урыннарында ул әле рәсми тел дә булып тора. Этник шведларның үз гәзитләре. партияләре, университетлары. махсус радио һәм телевизион каналлары бар. Мона. кагыйдә булудан бигрәк, аннан «чыгарма» дип карарга да ярый Гадәттә милли азчылык теле дәүләт теле булып тормый, ә аларнын хокуклары белем бирүнең автоном системасы һәм мәдәни ихтыяҗларны үтәү белән чикләнә. Ләкин Финляндиядә шведларнын хәле бик гә гыйбрәтле, ул милли азчылыклар мәсьәләсен хәл итүнең дөрес юлларын күрсәтә. Кайбер чит илләрдә үз дәүләтләре булган милли азчылык белән үз дәүләтләре булмаганнары хәле арасында зур аерма бар Беренче очракта проблема шушы дәүләттә инде әзер ризыкны тарату юлы белән мәдәниятне киңәйтү, уку-укыту системасын, матбугатны җайга салуга кайтып кала. М Икенче очракта без ботенлан башка талга тан бу.табыз Монла кт тьттраны усгерерга кирәк, а бу доулат ярдамеинан башка мамкин >ш шел 'Этнос VJ бит, старей р дәүләте бу тмаи да ca„an ката ала амма uiaH .а, апл аре ирожасенла алта бару эле уз дәүләтен булганда да бнк катлат.ты нарка а «т булмаганда богенлаи да мамкин түгел. Каты итеп әйткәндә. 6т очракта бетнен алда милли азчылыкларның ихтыяҗларын канәгатьләндерү мәсьәләсе булудан бигрәк, этноснын үзбилгеләнүе яки деколонизациясе проблемасы тора Монын классик мисалы АКШга индеецларның хәле. Ә ул. әйтик. Германиядәге терекләр яки Франциядә! е гарәпләр хәленнән тамырдан аерыла Индеецлар. аларнын илен оасып алган американнардан аермалы буларак, тарихи ватаннарында яши Һәм Американын төп. тамыр халкы булып тора. Килмешәкләр белән өзлексез көрәштә аларнын ничәмә буыны гуып үсте Индеецлар илбасарларның кануннарын. гадәт-йолаларын һәм әхлакларын һич үзләренеке итә алмады Бүген АКШ аларга резервацияләр булдырып һәм аларнын мәдәниятен үстерүгә акчалар тотып, үз гөнаһларын гомакчы була. Ләкин борынгы этноснын тамырына балга чабылган шул инде. Төп. тамыр халыклар проблемасы авыр һәм катлаулы мәсьәлә ул Чөнки дөнья этносларыннан бик азы гына үз дәүләтләрен булдыра алган. Мөгаен, бу проблема башка бер җирдә дә Русиядәге сыман үткен тормый юргандыр Монда йөздән артык гөп. тамыр халыклар яши. аларнын хокуклары танылмаган һәм канун белән якланмаган Россия репрессияләнгән халыкларның хокуклары тор- г ызылмаган Аурупадаг ы бердәнбер дәүләт булып калды Төп. тамыр халык булып шушы мәйданда җигешкән һәм үзенсн этник сыйфатларын, билгеләрен саклап калган этнос тора Нигез сыйфат итеп төп. тамыр халыклар буенча БМО нотыкчысы бу халыкның кем тарафыннан булса да басып алынган булуын китерде Шулай булганда урыслар Руснянен зуррак өлешендә гоп. тамыр халык саналмый Төп халыкның күкрәгендә һәрвакыт үз хәленнән канәгатьсезлек хисе дөрли, анын тарихи хәтере әүвәлге бәйсез яшәгән көннәренә әйләнеп кайта Шунда аның мөстәкыйль үсешкә, үз җиренә, тереклек итәргә кирәкле хәзинәләренә үзе хужа булу дәгъвасы калка Тугай телен үстереп, аны идарә һәм хөкем органнарында, мәдәни һәм башка максатларда куллану теләге кочәйгөннән-көчәя бара Төп халыкның Икътисади, социаль һәм теләсә нинди башка мәсьәләләре этник төс ала. Дөнья тәҗрибәсе моның бетмәслеген күрсәтә һәм шуна күрә аны чынбарлык буларак кабул итәргә кирәк тә Ton халык проблемаларын гамәлдә анын санына, ничек урнашуына карал, икътисади һәм сәяси хәлдән чыгып, горле юллар белән чишәргә бу га Шундый юлларның берсе кануннар нигезендә горле лы о галар, дәү. ы г до г алия rope һ б бирү Икенче юл автономия бирү Бу очракта автономия үт тченэ. БМО нотыкчысы (докладчысы) гәкьдим иткән «Төп. гамыр халык тар хокукларының Бәген Дөнья декларациясе проекты»на туры кигереп гүб,жд урынына. «мэрк» епт кына зары мәнфәгатен кай Төп халыкларның үзбилгеләнүе- мәсьәләне хәл итүнең ин гадел юлларыннан берсе. Хәлбуки, бу очракта проблема яшәп яткан дәүләт кысаларында халыкның автоном хокукларын гади генә киңәйтүгә караганда тамырдан үзгә булып чыга. Дәүләтчелеккә әйләнгәч, автономия сәяси нисбәтләрен үзгәртеп кенә калмый, ә моңарчы колак ишетмәгән яна сәяси төшенчәләр дә китереп кертә Мөстәкыйль, бәйсез дәүләтнең мантыйгы (логикасы), автономиянеке белән чагыштырганда. бөтенләй башка Автономия мантыйгы этник мантыйк: милли азчылык булган бер халыкны яклау вә саклау. Бәйсез дәүләт мантыйгы - милли мантыйк: бу дәүләтне хасил иткән барлык этнослар һәм ватандарларны яклау вә саклау. Үзбилгеләнү барышында гөп. тамыр халык төшенчәсе үзенең әүвәлге сәяси мәгънәсен жуя. Яңа гына оешып килә торган дәүләткә бу үзгәреш юлбашчысы булган гөп халык белән генә түгел, шушы ук рольне дәгъвалаучы барлык этнослар белән дә санлашырга туры килә Аннан соң. үзбилгеләнә торган этнос бу өермәгә үз җирендә яши торган башка халыкларны да өстери, башка берлеккә әверелә: халыкка әйләнә, ә аннары бүгенге кыйммәтләре күп яктан әүвәлгеләренә туры килеп торган милләт булып үсеп җигә. Нәкъ менә шушындый хәл Татарстанга хас Монда төп. тамыр халык, этник төшенчә булып, сәяси роль уйнамый. Татарстанның бәйсез дәүләт булып үзбилгеләнүен тәэмин итүдә гөп халык булган татарларга өстенлек бирү түгел, ә урысларга да татарлар хокукын булдыру уңыш китерер. Татарстанда татарлар һәм урыслар дәүләт хасил итүче этнослыкны дәгъва кылуларын ачык белдерделәр. Шул ук вакытта Татарстан монда тыгыз укмашып яши торган этносларның,—аларның саннары куп булуга карап кына түгел (мәсәлән, чуашлар 137 мең), ә аларның милли республикалары белән чиктәш булганлыгы аркасында да.— ул этносларның мәнфәгатьләрен истә тотмый кала алмый. Җәмгыятьтә аерым бер категория кешеләр бар. алар — мигрантлар. Алар- ның проблемалары милли азчылыкныкыннан аерыла Чөнки алар бу дәүләт ватандарлары түгел, бу җирдә утырып калырга ният итмиләр дә. Мигрантлар— этник түгел, ә социаль күренеш. Дорфарак итеп әйткәндә, ул — эшче куллар Аларны язмыш җилләре бу милли даирәгә китереп ташлаган, ләкин алар үз мәнфәгатьләре белән яши Аларның үз псггхологиясе. үз ихтыяҗлары була һәм алар төп этнослар белән генә түгел, теле, мәдәнияте һәм этник чыгышлары үзләрен берләштерә торган милли азчылыкларга карата да аерым бер мөнәсәбәттә тора. Балгыик буенда бу проблема бик ачык күренде. Анда урыслар ике төркемгә бүленде берсе хәзерге хәлгә ияләшергә, мәдәни даирәне кабул итәргә, үзенең этник кыйммәтләрен саклап калырга, икенче төрле әйткәндә, үзен милли азчылык кебек тотарга тырышса, икенче төркем шул дәүләт кануннары белән яшәргә җыенмый һәм шуңа күрә сәяси көрәшне яки ул дәүләттән китеп баруны артыграк күрә Мона охшашлы хәлне төрле вариацияләрдә теләсә кайсы республикада очратасың Татарстанда мигрантлар психологиясе бигрәк тә Чаллы шәһәре мисалында ачык чагыла. Бирегә үз заманында әйбәт акча эшләргә дип шактый күп очраклы кешеләр килеп төште. Аларны үзләренең кем балалары булуы, этник чыгышлары да кызыксындырмый, ә инде респхбликанын тарихы һәм мәдәнияте гурында әйтеп тә торасы юк. Моңарчы Чаллыда саф тамырсызлык фикере яшәп килде. Бер буклетка, мәсәлән. -Яр Чаллы— КамАЗ шәһәре-' дип язылган иде Бу дүңгәләккә әйләнгән мигрант психологиясенең үзенә күрә бер тантанасы иде. Хәлбуки. Чаллының гына түгел. Татарстанның башка шәһәрләре кешеләренең дә аңында үзгәрешләр барганлыгы күз алдында Ватанпәрвәрлек хисләре үскәннән-үсә бара 1992 елның 21 мартындагы референдумда Чаллыда республиканың статусын күгәрү очен сайлаучыларның 60.8 проценты тавыш бирде — бу Казандагыга караганда күпкә артык. Русиядә этносара мөнәсәбәтләр гаять тә күптөрле. Балтыйк буенда мо- ноэтник дәүләтләр кору юлыннан киткән булсалар,—бу бөтен Аурупада дип әйтерлек шулай. -Русия очен бу юл мөмкин түгел Русиягә дини фактор куәтле булган Урта Азия республикалары юлы да килешми Хөкүмәт православие динен дәүләт дине дәрәҗәсенә күтәрергә күпме генә тырышмасын, дини дәүләт өчен социаль база юк. Өстәвенә. Русия этник һәм дини яктан бик чуар Бер генә диннең берләштерү ролен уйный алуы мөмкин түгел. Русиядә үзбилгеләнү республикалар һәм өлкәләрнең бүгенге чикләрендә барачак, ә үзбилгеләнүнең объектлары булып төп. тамыр халыклар гына түгел, урыслар да торачак. Үзбилгеләнү кешеләрнең үз дәүләтләрен булдырырга дип үз теләк-ихтыярларын ачык белдерүдән башлана Ул теләк-ихтыяр мөстәкыйль сәяси аңда «билгеләнү өчен көрәшүче сәяси фиркалар (партияләр) һәм оешмалар дәү тэт белән идарә игәртек кадрлар һәм структуралар булганда күренә Андый бергек бер яки берничә этностан торырга, бөтен этносны яисә анын бер өлешен ү з эченә алырга мөмкин, ләкин ул үзен тарих субъекты игеп тоярга һәм анын үзе дәгъва итә торган, үзе яши юрган конкрет җире булырга гиеш Халык төшенчәсе күпкырлы һәм ул күн мәгънәләрдә иөри; 1) җәмгы нтмен җитәкчеләр тарафыннан идарә ителә торган олеше — аны «гади халык» Әил иортә /әр. Болар гадәттәге сайлаучылар; 2) катандарларын жәмгычтьнен синонимы—республиканы!/ барлык халкын кү! алдында тотып, oet - Татарстан Республикасы халкы» дибез; 3) мпнос синонимы — җиде миллионлы лпносны ку/ алдында тотып, без «татар халкы» дибез. Безгә бу очрак га әлеге төшенчәнең ике аспектын күрсәтеп үтү мөһим Беренчедән, электә үз дәүләтләре булган этнослар бар Аларны милләт дип әйтеп булмый, чөнки милләтләр чагыштырмача күптән түгел формалашкан һәм алар- нын электә күрелмәгән бик ачык үз шәкелләре була Чыннан да. хәзерге милләт - лар. борынгы халыклардан аермалы буларак, дөнья сәясәтендәге вазифалары белән үзара бәйләнгән, алар халыкара җәмәгатьчелекнең. икынсаднын состав өлеше булып юра һәм алар арасындагы мөнәсәбәт халыкара хак-хокуклар белән тәртипкә салына. Ьу хәл моннан 200- 300 сл элегрәк юк иде әле Гарики күренешләргә хәзергечә аңлауны кигереп гыкмау өчен андый берлекләрне, иное һом милләттән аермалы буларак, халык дип атауның үз мәгънәсе бар Икенчедән, үз дәүләтен торгызырга яки үзбилгеләнергә омтылучы берлекне «халык» дигән аерым термин белән атауның әһәмияте зур Андый берлекнең бергә укмашып яши торган мәгълүм дәрәҗәдә чикләре булган жире була һәм ул. поли л ник булып, шунысы белән этностан аерылып га тора Ьу мәгънәдә «ха лык» милләткә әйләнү юлында бер күчеш рәвеше була Ьу инде үз хокукларын автономия кысаларында кинән гергә хыялланучы этнос кына түгел, ул инде дәүләтчелек дәгъвалый, ләкин анын әле дәүләт мәнфәгатьләреннән килеп чыга торган кыйммәтләрнең яна системасы тумаган була Милләт халыктан дәүләт үзбилгеләнүенең төгәлләнүе белән дә. дөньядагы милләтләр арасында үз урынын алуы белән дә аерылып гора Татарстанга әйләнеп карасак, без республикада бүтенге көндә гагартар, урыслар, чуашлар һ. б. лардан юрган, гомуми жирдәбергә яшәргә рнга бу пан дәүләт, икътисад, мәдәният белән мөстәкыйль идарә игү өчен сәяси хокуклар алырга омтылган халык хасил булыр, дип раслый алабыз Башка илләр тарафыннан танылган, үг ватандарлыгы (гражданлыгы) гыш кы сәясәте булган Татарстанның бәйсез дәүләт статусын республика халкы Татарстан Республикасы милләте тәэмин ию Шуның белән этноснын мил гн азчылык хәленнән халык, милләт һәм ягы дәүләт булып формалашуы төгәлләнә, ләкин анын белән әле мнтли проблемалар төгәлләнми 11. Милли азатлык һәм демократия Миллотнсц азатлыкка таба хәрәкәте буларак, демократия илләт кеше гәрнен табиг ый берлеге һәм ул шәхесләрнең ижа ш »ш гәвен таләп ию 1өркемнәр. сыйныфлар, кагламнар чиге белән бикләп тормыйча У Г кешене, вак иминлектән югары күгәрен тарихи, дөньяви мәшелек нәрсәләр гурындл уйланырга мәҗбүр игә Мәдәнияыән жамгыягъгән читтә юрган, язмышка буйсынган һәм төзү урынына җимерергә генә булдыра торган коллар милләтсез була. Милли хокуклары бу «чаган халык өчен демократиянең оер мәгънәсе дә катмын ШУГЫ күр.* һәр ха гык өчен У I ү «би не юнү «ән баш г.ггы X.I II.IK iapHi.ni ү гби ггегәнүе дәү гәг коры тышының приөри рәвеш ы|к.< күг аңында югмын Ьср юр «с халык гар V гәү г.п гәрен ОУ Г гырын башкалары мескен бичаралар миендә яшөрь* тиен, гн ...................................................... прннпмнпын XX булганы юк 1ег.кә кайсы халыкның гарихга үз кадере «мР М шуңа күрә, урыскамы анда, инглизгәме өстенлек биреп, чәчәнне яки шотландны кысарга беркемнең дә хакы юк. Үзбилгеләнүнең субъекгы буларак, халык үзе 1енә аякка баса ала һәм ул үсешенең рәвешен сайлан алырга үзе генә хокуклы Милли мәсьәлә ул тактика мәсьәләсе түгел, ә принцип мәсьәләсе, һәм шуңа күрә аны өлешләп-өлешләп, баскычлап-баскычлап хәл итеп булмасына иманым камил. Ул хәл ителгәндә йә тулы күләмдә һәм беркемне дә аермыйча бөтенесе өчен дә хәл ителә, йә ил гел-гел милләтара тетрәнүләр эчендә яшәргә дучар булып кала. Империя структураларыннан иртәрәк котылып, төрле хәлләр аркасында бәйсезлекме башкалардан иртәрәк алуга ирешкән халыклар да була Моңа 1917 елдан соңгы Финляндия белән Польша мисал. Безнең чорда элеккеге Союздаш республикалар белән шул хәл кабатланды Ләкин системада калганнар бер жепкә бәйләнгән Империянең асылы шунда ул бөтенесен лә иң изелгән халык дәрәҗәсенә куярга омтыла. Бу канунның үзгәрәсе юк. Моннан чик буенда урнашу да. этник составның нинди булуы да. халык саны да. нинди дә булса башка берәр фактор да коткарып кала алмый. Украина 1917 елдан соң халкы күпсанлы, экономикасы куәтле, уңайлы геополитик хәлле бер республика иде Ләкин берни дә коткармады, 70 ел буе украиннар СССРдагы башка теләсә кайсы милләт хәленә төшерелде Милли мәсьәлә хәл и телмәгән яисә өлешчә генә хәл ителгән системада бар халыклар да. иртәмесоңмы, барыбер хокуксызлыкта тигезләнәләр. СССРда милли мәсьәлә һәрвакыт хәрби мәсьәләнең бер өлеше булып килде Бу аңлашыла да. Казан ханлыгыннан башлап, бөтен яңа җирләр һәм халыклар басып алынды лабаса һәм корал көче белән тотып торылды «Ирекле» кушылулар—ул соңрак уйлап чыгарылган идеологик кармак кына Әүвәлрәк андый гүбәнлеккә төшеп тормаганнар, халыкларны яулап алу зур дәрәжә дип исәпләнгән һәм теләсә нинди сәясәтне дә шуның белән «аклаганнар» Шул хәл Россия халыкларында «мен еллык» патшалыкка каршы потенциаль куркыныч күрә торган фикерләүне китереп тудырган. Дәүләт эшлеклеләрснен күпчелеге милләтара мәсьәләләргә сәясәтчеләрчә түгел, хәрбиләрчә якын килә, ягъни низаг лар кызгач кына уяна да шундук коралга ябыша Алар халыкларның тарихы һәм мәдәнияте белән кызыксынып азапланмый, иң әйбәт дигәндә дә. бу мәсьәләне бик тә берьяклы яктырткан дәреслекләрдән алган мәгълүматлар белән канәгатьләнәләр. Тагарлар турында нәрсәләр генә язып бетермәгәннәр дә ул ялганнар кайларга гына барып җитмәгән. Шуннан соң дөньяда татарларны ни рәвешле күз алдына китерүләренә гаҗәпләнеп торасы калмый Русия җитәкчелеге ят халыкларга карата хәрби сәясәтен ялган хөрриятнең идеологик пәрдәсе белән капларга тырыша Демократия үзеннән-үзе милли мәсьәләләрне хәл итәчәк, дигән әкият таратыла Әгәр ул шулай икән. Төньяк Ирландиядә, басклар илендә сугыш булмас иде. чәчәк атучы Квебек аерылырга омтылмас иде. Бельгия федерациягә күчеп маташмас иде, ә АК Штагы индеецлар гурында без Фенимор Купер китапларын укып кына белгән булыр идек. Бик күпләр идеаль өлге дип санаучы Америка демократиясе ни өчен индеецларны канәгатьләндерми? дигән гади генә сорау куеп карыйк, ди. Ни өчен иң демократик булган илләрдә дә халыклар үзбилгеләнү очен көрәшә'.’ Бар халыкларга да ярый юрган үрнәк демократия буламы, әллә инде һәрбер халык демократиянең үзенә генә яраклы рәвешен сайлап аламы? Демократия абсолют һәммәсен дә канәгатьләндерә торган булмый Демократик режимны конкрет милли мәнфәгатьләрне истә тота торган дәү лә г урнаштыра Башка халыклар хокуклары бу очракта ана читләтеп кенә кагыла. Билгеле, тоталитар режимнан аермалы рәвешгә, демократик режим этник төркемнәргә үз мәдәниятләрен сакларга рөхсәт итә, демократик илләрдә этник чыгышың өчен эзәрлекләү юк. анда Кырым татарлары. Идел буе алманнары (немецлары) яисә ишерманланд финнәре проблемалары була алмый. Хәлбуки, кешенең яки этник төркемнең яшәргә булган хокукы белән халыкның лаеклы үсешкә хоку кы арасында зур аерма бар. Икенче бер әкият тә бар әле Анысы, имештер, базар мөнәсәбәтләренә күчкәч милли проблемалар үзләреннән-үзләре хәл ителә, дип рас гамакчы Алай г ына да түгел, күп кенә сәясәт әһелләре демократияне, базар мөнәсәбәтләрен һәм милли проблемаларны хәл итүне бер-берсе белән тәңгәл күрә Мондый караш чынбарлыктан ерак тора. Базар мөнәсәбәтләре бик иркенләп диктатура белән килешеп яши ала, алай гына да түгел, еш кына базар мөнәсәбәтләренә күчеш үзе диктатура урнаштыруны таләп итә башлый. Ә милли проблемаларга килгәндә. базар аларны катлауландырып та җибәрергә мөмкин Инде бүген үк хосусыйлаштыру милли төсмер ала башлады Халыклар аеруча аз санлы халык ир жипгә хосусый милек кертүгә борчылып тора, чөнки жнр йөзендәге соңгы терәкләрен нән колак кагулары бар Күп кенә төбәкләрдә гөп халыкларның гүбән квалифн- кагшяле ипче генә булуы сер түгел һәм. бозай булгач, эшсезлек алаша беренче булып килеп кагылачак Төрле республикаларның үзгәртеп Kops мөмкинлекләре бертөсле түгел. Берәүләрнең икътисади структуралары базарга якынрак торса, тиенчеләренең ераграк тора берәүләрнең чимал байлыгы жнтәртек. икенче тор- нен оөтсиләи юк. Кыскача әйткәндә, базар мөнәсәбәт.тәре милли тормышны җиңеләйтү урынына катлауландырачак кына Донья гамәле күрсәткәнчә, демократиянең югары дәрәҗәсе дә. икътисади бөтенлек тә үзләреннән-үзләре генә милли мәсьәләне хәл итми Хокукый дәүләт бишеге булган Бөскбризаниядә Ольстер бар. югары үсеним ирешкән Канадада Квебек Мил ти мәсьәлә аерым мөстәкыйль мәсьәлә генә түгел, ә даими игътибар таләп итә торган гаять катлаулы мәсьәлә дә. Анын үзенчәлеге шунда үз вакытында хәл ителмәсә. ул хокук нормалары һәм актларына бирешми башлый, физик катнашу, фәкыйрьлек һәм хокуксызлык хасил игеп, җәмгыять тормышын параличлый Йогышлы чир сыман, ул бөтен иҗтимагый организмны агулый Төбәкләрнең милли үзенчәлекләре җәмгыятьнең экзотик бизәге генә түгел, төрле хәрәкәтләр һәм «фронтлар» барлыкка китерә торган афәт тә түгел — дәүләтнең асылы, анын яшәвенең максаты һәм мәгънәсе ул. Милли азатлык белән демократия арасында антагонизм китеп чыгуын кем генә теләр икән. Ләкин, аяныч ки, тормыш .тигән нәрсә кайчак, миннән дә. синнән дә сорап тормыйча, бу мәсьәләне алга китереп сала: сала да еш кына шу тардан икесенең берсен сайлап алырга мәҗбүр итә. Дөньяда демократ иядән дә кадерлерәк берәр норсә бармы икән? Ьезнсн заманда бу сораунын бирелүе үзе үк х.к-рсет күренүе мөмкин. Хәлбхки. Кагалония.ы. Кордес ганда янсә Тат аре ганда үзбилгеләнү хакына көрәшүчеләр очен моңын җавабы кон кебек ачык — алар, икс .ы унлап гормасган. бөтен кадерле нәрсәләр арасыннан милли азатлыкны сайлап алачак, һәм «милләтчекләрнең моңа гәли.гләре җигәрлек булачак. Әйтик. тагар халкы өчен, аның азатлыгын кем буса да: пантта режимымы ул, милләтләрне кушу буенча коммунистик сәясәтме яки иске тәртипле, яна лозунглы ялган демократ Русиямс барыбер гүтелмегш?! Милләт чекләр демократ иянең халыкларга азатлык кигер.» торган к а тәрече очен көрәш алын бара. Мнллн азатлыкның үз кадере бар. Демократияне халыкларның у тбиипеләнүенә каршы куярга азаплану ул демократия очен көрәш .дигән күркәм сылтау белән азатлыкка картны юнәлге.иән сәяси уеннан башка бернәрсә гә түгел Милли азатлык булт анда дәүләт корылышы демократик яисә ап юри тар булырг н мөмкин, ләкин инде азатлык юк икән, гемокрагия гомумән дә була алмын Күп сәясәтчеләр милли агаглыкка омтылышны сепаратизм һәм зкегремигхг күренеше гитг апайлар, шул ук вакыт га халык юрнх субъекты булганда гына демократия була а.наплыгы кебек гади хакыйкатьне башларына га кертеп карамыйлар. Демократия халык хаким ияге, ләкин ирексез халык тарихи пропессган читкә алып ташланган була. Мнллн азатлык ул гсмократннгген тәүге сулышы ла. анын нигезе дә. I омухьж. демократия яки мнлләгнен суверенитетына бәйләп карамын юрган саф тсмокри- гия- ал тау ул. Урыс гоньясында. милли үзбилгеләнү проблемасы бу гмаг ач. юн мәсьәлә булган идеология килен баса ягъни кайсысын санларга, коммуиитм- нымы. әллә антикоммунизмнымы, «капитализмнымы», әллә юниа гигмнымы ' Урыс булмаган халыклар очен беренчел мәсьәлә бу.пан агаг тык м.кг.ә г.нс юра. чонкн. тарих күрсәткәнчә, алар аны капиталистик Русиядә га. социалистик Русн- я гә дә татыма на. Дәкин бит ахыр чиктә урыслар да. башка халык тар га бер жеп белән бәйләш әп. Этәр урыс темокрагнясс башка тар очен ирекссмск бу гын калса, бу очрак га ул кешенең нннк чыгышы белән сайлашын юрмын юргап яна юр диктатурага әвереләчәк Шуның очен тә Русиянсн тсмократлашу мөмкинлеге үк үк мнллн- гәү төтче г ү нөртел кору зарбе  зәнәа Яшәп юра lopr.ni юу lai II гарын һәм м.ш иныН бөтенлеген сакларга омтыла Русиянсн Англиядән. гы гысмы ж гер Гә ОМТЫЛЫШ гары табигый күренеш шп кабх г нгс г.» Ә ҺОПР үгбин .-нү теләген генә дә дәүләт җинаяте сыман кабу г игәләр Чым-чыннан демокраптк дәүләт тоталитар дәүләттән шунысы белән аерыла да инде — ул халыкларның үзләре теләгән рәвештә үзбилгеләнүенә каршы килми, ә шуна ярдәм итә. Русиядә «демократия» дип, кагыйдә буларак, күпчелекнең фикерен ачыклый торган тавыш бирү процедурасын аңлыйлар. Урыслар 82% тәшкил иткәч. Русиядә милли мәсьәләләр гомумән булырга тиеш түгел дип карыйлар, чөнки һәр очракта да күпчелек урыслар ягында булачак. Бу — хөрриятнең механик күпчелек «хокук»ына нигезләнгән примитив рәвеше генә. Ул башка халыкларның хокуклары булырга тиешлеген танып маташмый, ул милли яисә социаль азчылыклар хокукларын һәм шәхес хокукларын бигрәк тә инде бар дип тә белми. Ул мәнфәгатьләр балансын яки аларны килештерүне белми, аңа консенсус төшенчәсе ят була. Ә халыклар үз мәнфәгатьләрен кайгырта башласа, бу рәвешле хөррият тормыш белән каршылыкка керә, һәм гаҗизлектән, күпчелек ихтыярын үтәү дәлилен китереп, көч кулланырга өнди башлый. Демократия бары тик милли хокуклар контекстында гына эчтәлекле мәгънә ала. Социаль, милли максатлардан аерым торган «саф» демократиянең мәгънәсе бетә, ул тавышларны механик җыюга әйләнеп кала. Тарихи яктан демократик припциплар милли казанышлар буларак салынып киләләр. Либераллык идеяләре француз мәгърифәтчеләре тарафыннан эшләнә, гамәлдәге хокукый дәүләт Бөекб- ританиядә туа. хәзерге демократик нормаларның күбесен алмаң социаль демократлары бәян итә. федератив принциплар АКШта урнаша, референдумнар дөньяга Швейцария җирлегеннән тарала Демократик принципларның үз конкрет милли чыганаклары һәм үз ияләре була. Алай гына да түгел, дәүләт корылышының бер рәвеше буларак, демократия милләт үсешенең табигый бер баскычы да булып тора. Демократия — чиксез кадерле нәрсә, ләкин ул Аурупадагы империяләр таркалгач кына хасил була. Халыкларның үзләренә ярашлы хөррият рәвешенә баруларының тарихи бер логикасы бар Демократияне халыктан көч белән тартып алып була, ләкин аны көч белән тагып булмый. Көчләп тагып урнаштырылган демократия гадәти диктатура булып чыга.

Дәвамы киләсе санда