АНАЛАР РУХЫ ИСӘН...

Фоат Садриев үз романында татар әдәбиятының элек-электән килә торган традицияләрен дәвам итә. Ул тирән иҗтимагый проблемалар күтәрә, җәмәг атьчелекне борчыт ан мәсьәләләргә җавап эзли. Шул ук вакытта бу роман язучының әдәби осталыгы камилләшүен дә күрсәтә. Романдагы образлар нәкъ тормыштагыча, ышандырырлык итеп тасвирланган Элегрәк әдәби әсәрдә кимчелекләрне ачып салу, җитешсезлекләрне тәнкыйтьләү «җәмгыятьнең яманатын сату» дип кабул ителде. Нәтиҗәдә әшнәлек, әдәпсезлек, миһербансызлык тамырын ныгытты, әхлаксызлыкка юл куелды. Бу яктан күзәткәндә, романда үз намусын саф. пакь килеш саклаучы Нуриасма образына тукталырга кирәк Нәкъ шушы төшенчәләргә Нуриасма бик үзенчәлекле карашта тора «Кешелеклелек битлеге астында эш итүчеләр күп ул. кызым' Кемнәр белән икәнеңне уйла Без төзегәнне сез җимерәсез дигән сүз бу!» Ни төзегән? Кайчан? Кем өчен'’ Төрле чигенешләр юлы белән язучы бу сорауларга җавап биреп бара. Нуриәсманың яшь чагындагы фидакарь хезмәте, кеше баласын үзенекедәй якын күрүе, ирен ят хатын кулыннан яулап алуы, соңыннан, ирсез калып, балаларын намуслы булырга, дөресне ялганнан, хакны нахактан аерырга өйрәтүе барысы да Нуриасма җилкәсенә төшә Чыннан да. дөреслекне тану, сайлап алу җиңел эш түгел ул «Ныклабрак уйлый башласаң, бөтенесе алдында да. аерым-аерым да гаепле Кем генә гаепсез сон? Кайда иң гадел хөкемчең? Әйе. әйе, әнисе хаклы! Хөкемче бер генә: «Дөреслек!» — дип борчыла Нуриасманың кече улы Мизхәт. Роман геройларына үз юлларын табу җиңел түгел, киртәләр, каршылыклар туып кына тора «Кешелеклелек». «Миһербанлык» кебек төшенчәләр астында үзенең чын йөзен, кем икәнлеген яшереп, үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртып яшәүче Мәҗит Харисович Хөснуллин образы бирелә Аны язучы башка персонажларга мөнәсәбәттә ача «Халык җилкәсендә кәеф-сафа корып, җинаять өстенә җинаять кылып, үз башларын саклап яшәүчеләр менә шушы идарә йортыннан алып Мәскәүгә кадәр бер-берсе белән бәйләнгәннәр. Моны күреп торса да. соңлабрак аңлады Нуриасма» Аңлар өчен алныялны. көнне-төнне белмичә эшләгән заманда урын булдымы икән сон аңа? Янача аң, яңа тормыш кына Нуриәсманы шушы нәтиҗәне ясарга этәргән дигән фикер туа. Ф Садриев үзенең персонажының теле белән кыю сүзне «боз кузгалгач» кына әйтсә, ә әдәбиятта инде 60 нчы елларда ук Ф Хөсни «Утызынчы ел» романында Котдус Вафинын. урнаштырылган тәртипләргә каршы китереп, «тәртәгә типтереп» авылдан чыгарып җибәрә Ә. Еникинең «Саз чәчәге» повестенда Шакир Мостафинны район партия конференциясе делегатлары секретарьлык эшеннән яшерен сайлау вакытында «тәгәрәтәләр». «Гадәт колы» хикәясендә язучы Шәймәрдән агайны үзүзеннән кыйнаттыра һәм моңа ул аның эчке кичерешләрен ачып бирү юлы белән ирешә: «... эченнән генә: «Сакаллы дурак, сакаллы дурак, сиңа шул кирәк!» дип үзен сүгеп утыра бирде».— дип тәмамлый ул әсәрен Язучы Ф Садриев әсәр башыннан ук Нуриасма образын табигать белән бәйләп тасвирлый Табигатьнең матурлыгы һәм кеше күңеленең сафлыгы — бу тәгъбирләр Садриев иҗатында янәшә куела. Романда табигать күренеше укучы күңелен әкренләп яулый, ул, үзе дә сизмәстән, үзенә бер төрле тирәлектә кала. Әсәрдән агылган уйчанлык, моң, сагыш, серлелекнең бер чыганагы—гасырлар кичкән, күп вакыйгаларның шаһите булган табигать «Нуриасма гомере буе таңга, кояшка, җиргә табынды, аның очен илаһи нәрсәләр шулар булды». Геройның балаларга булган мөнәсәбәте дә туфрак, җир белән бәйле: « адәм баласының кендеге, әнисе карыныннан өзелү белән, җиргә тоташырга гиеш ..» Яки: «Бала туфракта аунап, шуны ашап үссен ул. Туфракта хикмәт Үзебез дә шул туфрактан яратыл)ан лабаса». Язучы шушы тәрбиянең нәтиҗәсе булган Нуриас.маның оныгы Марат образын бирә Гаиләдә өченче бала булып, бик көттереп доньяга килгән малай шәһәр шартларында һич савыга алмый, аны Фәрит әнисе Нуриасма тәрбиясенә авылга кайтарып куярга мәҗбүр була. Ә бер елдан соң кайтып сау-сәламәт улларын күргән ата-ананың шатлыгының чиге булмый. « Әни. Маратның аяк киемнәре кайда икән? диде Нәсимә улын киендер- мәкче булып. Нуриасма кул селтәде. Ф — Кирәкми, килен Күрмисенмени бөтенесе яланаяк Атар көн саеп пфшк- та аунап өйрәнгәннәр инде, берни дә булмас, диде Нуриасма көлеп.■ Кешенен туган жир белән бәйләнеше, туган ягына мөнәсәбәте татар аиь»- биятында күп еллар дәвамында чагылып килә торган зур әһәмияткә ия буттан гема Бешен көннәрдә бу темага урта буын прозаик иры аерхча итътибар иттеләр Туган якнын шифалы тарту көчен ачу А. Гыйләжс» М Мәһдиев. I’ Төхфәтуллнн. М Юныс протасынын тавышын рухын "»и исм те А I ыйләҗевнсн әдәби эзләнүләре тормышыбытны. әи т. ixiufc УНЫҢ тәне генә туган туфрагына, анын кочагына Kepi Шәмсегаян жир. г.«м. н теп. өзелеп сагынып, апа омтылса. Ә Еникинен «Туган туфрак- хнх -я ,-н b-ic К тарасы шул мохитко барып > т 1ККӘЧ кенә бу хисне тоя -f».ip ик >н i t н туфрак дигән кадерле җир' һәм Клара үз гомерендә беренче тапкыр монын буш сүз булмавын аңлап. шуна искиткеч сөенде •• Бу мәңгелек теманы без Г Ахунов иҗатында ла очра! • ьн M i 11 Гуган жир. Ватан темасы яна темасы белән үрелеп бирелә Бер анамны мир кулына калдырырлык булгач, ир исеме күтәреп йөрмим тә К .аимотх ■ . . г-м . клан, үзем күчом әби янына'» ти Фәйрү ы Монда нн тс Фәйрү > - >к.т гына якынаюы түгел, ә Җир-анага. бнтрәк гә Йозлсм>й карчым.,. »и аны олылау дип кабул итәргә кирәк Оныгы тарафыннан II. ......................................... , < о. > г лн M0H11 \» ■■ ■ ■ *.-i > K.I анын: «Әйе. сез зур кешеләр булдытыз, илтә i iy.ioi« • >. р. < .. ф. u u 11 кеше тор буллыгыт. хәзер шуның әҗерен күрәсез. рәхәтен читаю* 1.■ ирым ишетәсезме'1 Сезнен онытырта хакыгыз юк. аңладыгызмы” тигән мө|'.>ж.»г.1- те җавапсыз калмас иде Бу сүзләрдә халыкның үткәнен.■ хөрмәт анын гореф тадәтләрен ихтирам итү. онытмыйча саклап, алдагы бхыннар! т нппыру м-кьә* ләсе куела. Хикәядә язучыны кеше күңеленең байлыт ы печ» • ■ . . , ,ч . -.д Кешенен тчке дөньясы, рухи байлыгы турында янанан .*.•,■ т....еп үтеп булмый Монда ана образына сабырлык, чыдамлык, п .......... > •■.. • Алпак нын тормышка карашы яшәү фәлсәфәсе анын канына ecu; н У ; It•. ;. к ит, Акьәбилдр шикелле үк x.i тыкның гасырлардан килеп форм . ■ ...... сыйфатларын үзешз җыйган, шуларны балаларына »чты» lapuit • .I:HIH.I[хчы Ул улларын халык рухы белән бәйләүче. тоташтыручы Әдәбиятта апалар турында сүз барганда. A I ым !•*> JII.HI сабантуе аллы көннәрендә бара (Чөнки х ■ ммп* . ................. 1 • • ә рөмнс бине I.HI үтүне күз алдына кигереп бх тмый и 1. K.i - • ie Hike ос каршын I.I бер MIII.IO.I .IIII.IH I\HCI MI Ч- • ...... '• җепселләре, борчу һәм авылдашлары алдында кнхч ; i •• • «ры бер-бсрссн алыштырып тора Кайсы өстен чыкса ы ' . үрелеп, чулгып. 6vi.rii.iii беткәннәр Әмма ха IIJK КС < » • д • ү кичереш ovicii KM.ipi.i iopi 1.1 1.1 и:»- « 11 pi.ni 11.1111 ic in x 1 Oicie .11.. ip.ixt.i м Ьнбин.г • ■ уйларнын ЯКа laiuvu i.icBupa.ui.i Повесть ахырын • ■ ■ омлн чокырын 1.1 кыргын I IHIK.III и тар ■ .............. • - ■ ..........................' ятәр вакыг тар узу бетон һич тә әһәмиятләрен югаятмыйтлр мцкхенч.1 аның кыйммәте арта гына бара Хәзерге әдәбиятта аларның замандашларны әхлакый тәрбияләүдә рухи чыганак булуларын ачуга басым ясала Бу мәсьәләгә күбрәк авыл темасына багышлап язылган әсәрләрдә дикъкать ителә Чөнки авыл халкы бик борынгыдан килә торган мондый хәзинәләрен үзендә саклаучы дөнья итеп карала. Фән һәм техниканың яңа казанышлары шәһәрләрнең үсүенә, ә авылларның саны кимүгә, анда яшәүчеләрнең күбрәк, олы яшьгәге кешеләр генә булуына кигерде Авылның традицияләре һәм гореф-гадәтләре дә онытыла башлады Нәтиҗәдә, рухиәхлакый мирасны һәм традицияләрне ничек саклау бурычы килеп басты. Үткәндәге рухи тәҗрибәне саклау, аны бүгенге һәм алдагы, киләчәк буыннарга җиткерү ниятеннән чыгып, язучылар игътибарны шушы рухи байлыкны йөртүчеләргә мөрәҗәгать иттеләр Чыннан да. ни өчен халык телендәге тарихи исемнәр йотыла (Каракош басуы. Атчабар кыры), гомер-гомергә ата-баба сөйләшкән, аңлашкан башкорт теле урыс теле белән алышына, бу сорауларны әдәбиятта Ә Еники «Әйтелмәгән васыять» хикәясе белән беренче булып күтәрә. Ә Фоат Садриевнсң «Таң җиле» романында Нуриасманың кече улы Мизхәт шәһәрдә сигез сәтатьлек эш көненә, ике көнлек ялга кызыгып, әнисеннән узып авылдан китми Нуриасма образы шулкадәр нечкә зәвык белән эшләнгән ки. ул үз балаларын гына түгел, шәһәр тәрбиясе алып үскән, белемле кыз Зөбәрҗәтне дә үзгәртә. Ә Акъәби исә балаларын авылга, туган нигезгә бик тартасы килсә дә. учагындагы утын күршеләргә генә калдырырга мәҗбүр. Дин. милләт мәсьәләсе белән бергә күтәрелгән тат ын бер четерекле проблема бар, ул да булса — тел. Татар, башкорт милләте халыклары кая гына барса да, каршылыкка очрады, беренче урынга урыс теле куелды Акьәбинең Суфияны, Нуриасманың Шәрифҗаны бер үк язмышка дучар булган образлар Күрәсең, хәл итәсе мәсьәләнең алда иң җитдие тора. Акъәби оныкларының әбиләренә эндәшерлек дәрәҗәдә дә үз телләрен белмәүләренә юкка г ына пошынмыйбыз. Нуриасма бу киртәне күпмедер читләтеп үтә, чөнки ул оныгы Маратның телен ана телендә ачтыра. Ф. Садриев ана образын шундый югарылыкка күтәрә, монда анын һәр сүзе, һәрбер ясаган хәрәкәте башка персонажлар өчен үрнәк булып тора. Төп героеның уйларын, кичерешләрен анын эчке, күңел дөньясы аша биреп, отышлы юлны сайлаган язучы. Әсәрдә автор детальләрне бик уңышлы кулланган: «Мизхәт яр буенда күзәткән йолдызларны, айны ул тәрәзә аша карап ятты» Димәк, ана белән улының уйлары, фикерләре бер юнәлештә, киләчәктә алар бертөрле булырлар дигән нәтиҗәне ясыйсы килә. Ә « Акъәби ялгызы ак түшәмгә карап, теләсә күпме уйланып ятарга мөмкин иде» Монда Акъәбинең башыннан кичергәннәре кемгә дә булса барып ирешер дигән өмет юк, чөнки аны җансыз күңелле кешеләр чолгап алган. «Ана күңеле балада, бала күңеле далада»,— ди халык, ләкин Ф Садриев бу мәкальне үзенчәрәк борып куя: «Әнкәй—ул изге зат. Аны чат-чат үбеп булмый, анын алдында кайберәүләр кебек майка-трусиктан да йөреп булмый .Анын янында икәнен тою гына да берни белән алыштыргысыз бәхет», ди улы Фәрит әнисе турында. Кешене соңгы юлга озату, анын бәхиллеген, ризалыгын алып калу мөселман халыкларында борынгыдан килгән изге йола. Шуның ачык мисалын «Таң җиле» романында очратабыз. Нуриасманың соңгы сүзен ишетергә барлык балалары, тутантумачалары. күрше-күләннәре, бергә гомер кичергән якыннары җыела Акъәбине күмү исә бөтенләй икенче шартларда бара. Чынлап та. Нуриасма бу тормышта зуррак уңышка, ихтирамга ирешкән һәм үзенең лаеклы алмашын җирдә калдырып китә Әсәрнең «таң җиле исү табигать җанлану» белән тәмамлануыннан олы буынның хәер-фатихасын тапшырып дөньядан китүе белән дөньяви тормышка чик. нокта куелмый, ул дәвам итә, дигән мәгънә аңлашыла.