УРАЛ БУЕ ТАТАРЛАРЫ: ТАРИХЫ ҺӘМ ТЕЛЕ

Хәзерге Башкорт станда ягши.ж гатярдарнын ic.ie тзрынта соңгы елларда төрле фикерләр я тыла башда.хы. Бшрәк тә аларны. башкорт телендә сөйләшәләр, тип күрсәтергә маташу АИГ ди борчылу тудыра. Әлбәттә, монын rop.it* сәбштләре бар. Ләкин татар телле халыкны башкорт дип күрсәтеп, башкорт халкының санын ясалма үстерергә Йот тоткан сәясәт белән ерак китеп булмастыр. Халыкларга нигездә дусларча яш<>ү хас дип саныйм мин. Шул ук вакытта ана теле итен бү тән телне укыт тыра башлау — күнелсст ми. ар башкорт теле, бар татар теле, казакь. каракалпак, нугай һ б телләр Болар барысы бер семьяга кер», кардәш телләр булып тора Аларнын бик күп уртак яклары бар. Уртак сүзләр дә бик күп Шуңа охшаш кардан теллар татын бар. мәсәлән. урыс, украин, белорус телләре аларнын да уртак үзенчәлекләре, уртак сүзләре бик күп Алар шулай ук. татар белән башкорт кебек үк. берберсең тәржемәсез аңлый алырга да мөмкин Ләкин, гомер-гомсргә татар дигәннәр, урыс дигәннәр, белорус дигәннәр, ятънн бу халыкларны аларнын телен аерып караганнар Чөнки һәр халыкның, аның культурасының, теленең үзе өчен генә хас булган аерымлыклары була Тормыш-көнкүреше, кием-салымы, йоз-сын төзелеше, сөйләшкән теле белой бу халыклар үзләренә генә хас сыйфат ларга ия һәм шулардай чыт ып алар аерылалар да һәр мөстәкыйль телнең үзенә тенә хас билгеләре була Мәсәлен, татар һәм башкорт телләрен чагыштырып карыйк Башкорт телендәге силәк. сәскә. бакса сүлләре татар тезендә чиләк, чәчкә, бакча дип әйтелә Башкортча һарык, һыу. һәнәк татарча сарык, су. сәнәк Башкортча йәй. йил. йиләк татарча жәй. жил. жиләк һәм башкалар Ягъни башкорт теле үтенең авазлар системасы белән татар тезеннән шактый аерыла Әлеге ике телнең грамматикасында жнтди аерымлыклар бар Мәсәлән, а пар атлар, кыпар кызлар, һугандар суганнар, таштар ташлар кебек тәңгәл текләрне кигерү дә күп нәрсә турында сөйли Гомумән, тарихта башкорт теле белән Б татар теленен икс тел булуы беркемдә дә бәхәс тудырмаган, әлбәттә. Башкорт теленең төп үзенчәлекләрен, аны мөстәкыйль тел итеп аерып карарга мөмкинлек бирә торган якларын күренекле галимнәр инде күптән ачыклаган Мәсәлән, Урал тирәсе төрки халыкларның, бигрәк тә башкортларның халык авыз ижатын жыю, аны бастыру өчен күп өлеш керткән А Г Бессонов 1881 елгы хезмәтләрендә үк бу мәсьәләләргә кагыла Пермь өлкәсендә, Башкортстанда. Оренбург якларында яшәгән гатарларның. мишәрләрнең казан татарлары белән бер телдә сөйләшүен ассызыклап үтә Төрки телләр буенча зур белгеч булуы белән мәшһүр Н Ф Катанов та Башкортстанда яши һәм мишәр, керәшен, башкорт, типтәр дигән исем астында йори торган тагарлар теленен чын башкорт теленнән аерылып торуын, башкорт теленең төп билгеләрен берәм-берәм карап чыга, шул турыда хезмәтләр язып калдыра Танылган тюрколог. СССР ФА әгъза-мөхбире Н К. Дмитриев башкорт телен беренче мәртәбә фәнни нигездә тасвирлап зур хезмәт яза. Ул анда башкорт теле авазлар системасының төп билгеләре итеп түбәндәгеләрне күрсәтә: татар телендәге ч урынына башкорт телендә с;с урынына һ; сүз башында ж урынына н; сүз уртасында ж урынына ж (хужа. бажа) з урынына сакау з. Менә шушы үзенчәлекләр башкорт телен мөстәкыйль тел итеп формалаштыра инде. Тагын шуны да күрсәтеп үтәргә кирәк, теге яки бу телнең авазлар системасы үзенең тотрыклылыгын аеруча нык саклый торган өлкә булып тора. Ә лексика бүлеге, ягыш теге яки бу телнең сүзлек составы тизрәк үзгәрүчән була. Сүзләр бер телдән икенче телгә тизрәк үтеп керә. Менә бу жәһәттән тәү, тәүбашлап. токчай һәм башка шундый кайбер сүзләрне кулланган өчен генә үз теле турында «без әзрәк башкортча сөйләшәбез инде» дип әйтүчеләр белән һич тә килешеп булмый, алар бик нык ялгыша Мәсәлән, ихата, зәңгәр, акыллы һ. б. сүзләрне кулланган өчен генә без татар яки башкорт телен гарәп, фарсы теле дип атамыйбыз бит. Яки комедия, бюро сүзләре булган өчен генә урыслар үз телләрен француз яки итальян дип атый алмыйлар һәм атамыйлар да Алынма, ягъни башка телдән кергән сүзләр, һәр телдә дә бик күпләр. Мәсәлән, мондый бер генә мисал китерәсе килә урысчадан (урыс теле сүзлеге дә ярый) башка телгә тәржемә ясый торган бер сүзлекне алып карагыз, андагы а хәрефенә башланган сүзләрнең бары бер-икесе генә урыс сүзе, ә зур күпчелегенең алынма булулары фәндә мәгълүм әйбер. Ләкин телне билгеләүдә сүзлек составының әһәмияте бөтенләй юк икән дигән фикер калмасын. Төп сүзлек байлыгы, шул исәптән, туганлык атамалары «әсә — әни сүзләрен генә алыгыз!» табигатьне, хайваннар һәм үсемлекләр дөньясын һәм башкаларны белдерә торган гаять күп сүзләр бик борынгы заманнардан яшәп киләләр һәм аларда халыкнын күп гасырларга сузылган тарихы чагыла Моны һич тә истән чыгарырта ярамый Без бу урында бер генә нәрсәне кисәтәсебез килә берничә башкорт сүзен кулланган өчен генә «без башкортчарак сөйләшәбез инде» дип уйларга ярамый Кыскасы, авазлар системасы, сүзләрне төрләндерү чаралары һәм төп сүзлек хәзинәсе — барысы бергә теге яки бу телнең асылын, аерымлыгын, мөстәкыйльлеген оештыралар һәм татар теле дип, башкорт теле дип сөйләгәндә югарыда әйтеп үтелгәннәр, һичшиксез, истә тотылырга тиеш Фәндә билгеле булганча, кешеләрнең этник берлеген билгеләгәндә тел факторы төп билгеләрнең берсе булып тора. Теге яки бу халыкнын этник нисбәтлеген хәл иткәндә иң башта нинди телдә сөйләвенә игыибар итәләр. Урал тирәләрендә яшәгән татарларның теле һаман да игътибар үзәгендә кала килә Аларны өйрәнү буенча зур эш совет чорында башкарыла. Пермь өлкәсендәге 1атарларнын сөйләше кырыгынчы елларда Д. М. Сарманаева (ул үзе шунда туып үскән), алтмышынчы елларда безнең тарафтан, житмешенче елларда бер төркем татар этнографлары тарафыннан өйрәнелде Нәтижә бер үк алар татарча сөйләшә, татарча көн итә. Оренбург өлкәсе татарлары 3 Р Садыйкова, Чиләбе һәм Курган өлкәләрендә татарлар Ф. Ю. Йосыпов тарафыннан өйрәнелеп, күп санлы хезмәтләр дөнья күрде. Әмма аеруча күп тикшеренүләр Башкортстандагы татар сөйләшләренә багышланган: Л Т Мәхмүт ова. Ә Ш Әфләтунов, Ж Алмаз. Д Ь Рамазанова, Т. X. Хәйретдинова, Ф С Баязитова һ б галимнәрнең барысы да Көнбатыш Башкортстанда таралган сөйләшләрне татар теле диалектлары системасына керә, дип саныйлар. Алай !ына да түгел, бу сөйләшләрнең татар әдәби теленә аеруча якын торуларын басым ясап күрсәтәләр Шушы ук фикерләр башкорт телчеләре тарафыннан да әйтелгән Мәсәлән, Ж Г Киекбаев. Ә. Ә Юлдашев. Н. X. Ишбулатов. Т, М Гарипов хезмәтләрен карарга мөмкин Ләкин соңт ы берике дистә елда башкорт диалектолот ларының фикерләре үзгәреп китте Гомумән, кайсыдыр бер таманда, бары жир алыр өчен генә башкорт булып язылган татарларны «башкортлаштыру»пын ямьсет чаралары ЭШКӘ ашырыла башлады. Мәсәлән, аларнын балаларына күнчелек башкорт тарный үз балалары да укымаган башкорт телен көчләп ана теле итеп укыта башладылар. Башкортс гапдагы татар сөйләшләре безнен телчеләр тарафыннан кырык сл буе төрле ысуллар белән өйрәнелде Ин әһәмиятлесе аларны бер уртак программа нигезендә, ягъни диалектологик атлас өчен өйрәнү уздырылды Билгеле бер ераклыктагы авыллар буенча бер үк сорауларга җаваплар язып алынды Магнитофон тасмасына язган текстлар аеруча мөһим. Бу текстларның бер өлеше күп санлы хезмәтләрдә дөнья күрде инде (Мәсәлән: "Материалы по татарской диалектологии». 1962. 1974. 1978, 1983. 1987. 1988. 1989 һ б ) Аларнын тел үзенчәлекләренең карталары атлас төзелде Казан арты сөйләшләрендә! е үзенчәлекләрнең Көнбатыш Башкортстан. Пермь һәм Оренбург өлкәләрендә дә дәвам иткәнлеге анда ап-ачык ярылып ята һәм. киресенчә, әлеге җирләрдә башкорт теленең үзенчәлекле билгеләре табылмый. Ә бу картада Урал тирәсендәге 400 авылның сөйләше төшерелгән. Сөйләшләрне бердәм программа нигезендә өйрәнеп, паспортлаштырылган материалны картага төшерү гелне өйрәнүнең ин обьектив, иң ышанычлы ысулы санала Безнен тикшеренүләр, атлас нәтиҗәләре түбәндәгеләрне күрсәтте: авазлар составы буенча да. грамматик төзелеше ягыннан да. төп сүзлек хәзинәсе белән дә Башкортстандагы татар сөйләшләре татар теле белән бертөсле. Бу фәнни нәтиҗәләрне бернинди боргалаулар да юкка чыгара алмый. Халык үзе дә туган телен татар дип күрсәтә бит Менә шуңа күрә дә туган теле татар булган башкортларның ничек барлыкка килүен ачыклар! а. аларнын тарихын өйрәнергә кирәк Билгеле ки. Урал алды төбәгендә дә катлаулы тарихи вакыйгалар була Алар бу төбәктә төрле төстә барган күчешләргә этәргеч бирә Монгол яуларыннан соң Болгар дәүләте тар-мар ителә Ә халкы исә төньякка һәм көнчыгышка качып урнашырга мәҗбүр була. Казан ханлыгының 1552 елда тар-мар ителүе гомумән зур күчешләр кигереп чыгара Бер яктан. Казан белән тыгыз элемтәдә яшәгән Идел буе халыкларының зур дулкыны Урал буена чигенә, күчеш XX гасырга хәтле дәвам итә Икенче яктан. Урал алдындагы башкорт кабиләләре каушап, куркып калып. Урал аръягына кача Бу хәлләр белгечләр тарафыннан тарафсыз рәвештә махсус өйрәнелергә тиеш. ирле сөйләшләрне өйрәнүче галимнәрнең барында да бер сорау туа ни өчен бу авылларда яшәүчеләр бер үк телдә сөйләнсәләр дә. төрлечә аталып йөртеләләр соң’’ Кайсы башкорт дип. кайсы типтәр дип. кайсы казан кешесе дип. кайсы ясашныйлар, кайсы керөстияивәр дип атала, ләкин бер үк телдә сөйләшәләр 50 60 елларда Көнбатыш Башкорт стандагы татар сөйләшләрен өйрәнгән галимнәр Л Т Мәхмүтова. Ә Ш Әфләтунов. Ж Алмаз һ. б. барысы да бу сорауны ачыклау йөзеннән тарих, архив материал ларына, легендаларга мөрәҗәгать иткән, һәм халыкның төрлечә аталуы аларнын җиргә мөнәсәбәтләре белән бәйле булуын ачыклаганнар Бсзтә дә мондагы татарларның күчү тарихын шактый озак өйрәнергә туры килде Беэ Башкорт станның 27 районында! ы тагарлар яши торган 160 лап авылда булдык, аларнын сөйләм үрнәкләрен магнитофон язмаларына тупладык Бу материалларның зур өлешен матбугатта бастырып чыгарлык. Сөйләм үрнәкләре хәзер лә Институтның диалектология фондында саклана Болар белән генә чиклонмәстән. Башкөр- тстаннык тарихы турындагы хезмәтләр белән таныштык, революциягә кадәр дә. совет чорында да бу якның тарихы, андагы катлаулы этнологик хәл күп төрле белгечләрнең игътибарын үзенә җәлеп иткән Мәскәү. Оренбург. Пермь Уфа шәһәрләре архивларында сакланып килә торган күп санлы документ rap белән танышу исә тагын да кызыклы һәм бай материаллар белән эш игәргә мөмкинлек тудырды Урал буен үзләштерүнең күпьяклы һәм гаять катлаулы тарихын оер- ника.тәр яктырткан хезмәтләр дә язарга мөмкинлек бирде Тарах, этнография, археология бе.печләреиен иәтижәләрс буенча, хәм-ргс Көнбагыш Ьашкоргсган халкы үэенен килеп чыгышы белән үк Идел буе татарлары белән бәйләнгән. Бу якка чытышы белән үк болт арлар там бу н аи яки болт ар. тарный кочле йогынтысында яикиән кабилә.гөр килеп урнашканнар Ьу турыда башкорт тарихчылары Р Г. Кузеев, шулай ук (. И Руденко, Н С Акимова. С Н Шигова. Р 3 Яигузин. Н А Мәҗит ов һ б хезмәт ләрендә бик бай мәгълүматлар тупланган Алардан күренгәнчә, хәзерге Көнбатыш Баш кортстан җирендә бик борыш ы заманнардан бирле улрак тормышлы, җир эш Җ кәртү белән көн күрүче халык яшәгән Ул Болгар дәүләте белән бик тыгыз бәйләнештә торган, аерым чорларда хәтта Болгар дәүләте ватандары да булып киткән. Алтын Урда, аннан соң Казан ханлыгы заманында да шулай ук булган. Монгол яулары соңында хәзерге Көнбатыш Башкортстанга күчеп килгән болгар кабиләләреннән түбәндәгеләрне саныйлар юрматы. еней. биләр, юрмый, гайнә- тархан, бүләр, танып. Бу кабиләләр хәзерге Танып, Агыйдел, Ык. Дим буйларында яшәгән Хәзерге көндә менә шушы төбәкләрдәге халыкның сөйләше татар әдәби теленә бик якын булуының нигезендә күрсәтелгән вакыйгалар ята. күрәсең, һәрхәлдә, хәзерге Көнбатыш Башкортстанда яшәүче татарларның саф татарча сөйләүләренә әлеге менә шушы Болгар дәүләте даирәсендәге кабиләләр нигез салган, хәлиткеч роль уйнаган. Казан ханлыгы чорында бу уртак тамырлы бәйләнешләр дәвам итеп кенә калмый, бәлки тагын да үстерелә. Ык буе тирәләрен биләү өчен бирелгән ярлыклар шул турыда сөйли. Мәсәлән, Ык буе жирләрен (хәзерге Башко- ртстанның Ярмәкәй районы) 1523 елда Сәхип-Гәрәй хан биргән тархан ярлыгы нигезендә хәзерге Питрәч. Саба районнарына керә торган авыллардан чыккан кешеләр биләгән (Ахметзянов М. И. К этнолингвистическим процессам в бассейне р Ик.— «К формированию языка татар Поволжья и Приуралья» Казан. 1985. 63 б.). Хәзерге Татарстанның Актаныш районына керә торган Мөшөгә авылы игенчеләре кузгаткан бәхәсне хәл иткән чакта, аларның да үз жирләрен Казан ханы Сәхип-Гәрәй тарафыннан 1523 елда бирелгән ярлык нигезендә биләгәнлек- ләре мәгълүм була (Исхаков Д. М. Из этнической истории татар восточных районов Татарской АССР до начала XX века. - «К вопросу этнической истории татарского народа». Казан. 1985 43 б). Тайламас авылы татары Котлымэт Котлыгашевларга тарханлык грамотасы Ибраһим хан (1467—1478 елларда идарә иткән) тарафыннан бирелгән булган (Борынгы документларның үзәк дәүләт архивы — моннан соң БДҮДА дип биреләчәк (1173 ф.. 1 нче тасвирлама. 196 сакл. бер.). Ирәкте волосте кешеләренең бабалары Шәех-Әхмәт һәм аның иптәшләренә дә тарханлык Сәхип-Гәрәй тарафыннан бирелгән булган (Любавский М. К. Вотчинники-башкиры и их припушенники в ХУП. XVIII вв — В. И Ленин ис. дәүләт китапханәсенең кулъязмалар фонды. 364 ф.. 2 тасвирлама. 6 карточка. I очерк. 13 б.). Русия идарә итә башлагач, баштагы чорларда Казан ханнары биргән ярлыклар үз көчендә калдырыла яки тарханнарга шул ярлыкларны раслый торган өстәмә грамоталар бирелә Мәсәлән, 1595 елгы грамота нигезендә Саралы авылында яшәүче Туктамыш һәм аның иптәшләренә Кабан. Ургузе. Тәкермән. Мәләкәс. Кузабы, Итнә, Карамалы. Каүҗияк. Тегермәнлек. Сурынчак һәм башка елгалар бассейннарындагы жирләрне биләргә грамота бирелә XVIII гасыр ахырында исә, түбәндәге авыллар үзләрен Туктамыш нәселләре, дәвамчылары дип саныйлар: Саклаубаш. Өчиле Саклау. Иман. Сарсаз. Тәкермән. Чураш. Саралы Бикмәт, Сулюково†. Абдул. Сәет. Сәмәкәй. Күгәш. Каран. Келәнчетамак. Сарман. Рангазар (БДҮДА. 1324 ф.. 2 тасв.. сакл. бер. 1249. 55-56 б.). Казан ханлыгы җимерелгәч, Урал алды җирләренә Идел буе халыкларынын күпләп күчүе башлана. Әлбәттә, бу күчеш кисәк кенә купмаган. Элек-электән яшәп килгән бәйләнешләр булган җирләргә күчә халык. Традицион бәйләнешләр күчеш юнәлешен билгеләүдә хәлиткеч роль уйныйлар. Идел — Урал буе Мәскәү дәүләтенә кушылганда рал ягына күчүнең төп сәбәпләре фәндә билгеле: Идел буенда җирләрнең үзләштерелгән булуы, халыкның тыгыз утыруы, урыс хөкүмәтенең көчләп чукындыру сәясәте алып баруы һәм. әлбәттә. Казан ханлыгының бетерелүе белән килешмәү Идел буе халыкларының, аеруча татарларның. Урал тирәсенә күпләп күчүләренә ярдәм итә торган башка сәбәпләр дә булган Алар арасында иң әһәмиятлесе Идел буе белән Урал тирәсенең Русиягә кушылу шартларының төрле булуы Яңа кушылган халыкларның Русия составында төрле ижтимагый-икътисадый хәлдә булуы Урал алды жирләрендәге этник хәлнең алга † Тарихи язмаларда теркәлгән исемнәрнең кайберләре мәкаләдә асыл нөсхәдәгечә бирелә. У таба үзгәрешендә зур роль уйнаган. Мәсәлән. Казан ханлыгы халкы үзенен җайлашкан яшәү урыннарыннан куыла. авыр салым (ясак» түләргә мәҗбүр ителә, ул салым һәрторле өстәмә җыемнар исәбенә тагын да авырая Халык тарны көчләп чукындыру башлана, колониаль изү көчәя Ә Урал алды төбәкләрендә шартлар башкачарак була. Төрле якка сугышлар алып бару нәтиҗәсендә көчен шактый югалткан Русия дәүләте көнчыгыштагы әлеге бик аңлашылып та бетмәгән төбәкләр белән саграк эш итәргә тырыша У рал алдында үзенен катгый хакимлеген урнаштыруда бераз тыелыбрак тора Мәсәлән. Урал тирәсе ндәге халыкка үз җирләре белён үзләре теләгәнчә идарә итәргә мөмкинлек вәгъдә ителә, ягъни аядагы җирләр вотчина рәвешендә биләүчеләрнең үз карамагында кала (дөрес, вотчина хуҗасына җирләрне сату тыелган була,. Сүз уңаенда күрсәтеп китәргә кирәк, урыс дәүләтенә буйсындырылган бер генә төбәктә дә. бер генә халыкка да мондый вотчина хокукы бирелмәгән Шулай итеп, хәзерге Башкортстан мәйданында жир биләгән һәркем (әлбәттә, аларнын зур күпчелеге шундагы җирле торки халык, аларнын татармы, башкортмы яки башка халыкмы булуын без белгечләр хөкеменә калдырабыз) башкорт-вотчина лы бульйт исәпләнә башлый. Гомумән. Урал буендагы барлык кешеләр дә «башкортлар» дип аталып китәләр Бу турыда архив документларын өйрәнү буенча зур эш башкарган башкорт тарихчысы У X Рәхмәтуллин бодай дип ям «Уфа оязенең конбатыш һәм тоньяк өлешләрендә яшәүче чувашлар. татар tap һәм марилар XVII гасырда башкорт дип аталып йөртелә башлый» (Рахмягул.тшт У. X. Крестьянское заселение Башкирии в XVII чача te XVIII »в «Крестьянство и крестьянское движение в Башкирии в XII—начат XX вв » Уфа. 1981 7 бит). Ягъни, билгеле бер чорда, бигрәк тә XVI гасырның икенче яртысында һәм XVI! гасырда башкорт сүзе административ термин һәм сословие атамасы була рак кулланылган Бу факт патша чиновниклары язмаларында да. тарих, этнография. география белән бәйле хезмәтләрдә дә. эш кәгазьләрендә дә билгеле, хәтта гадәти хәл буларак чагылыш тапкан һәм беркем тарафыннан да бәхәс тудырмаган Безнсн бу язмада вотчиналылар. башкортвотчиналылар дигән атамалар кулланыла. Ләкин аларны хәзерге милли башкортлар белән тиңләү һич тө дөрес түгел. Шулай итеп, урыс дәүләтенә кушылгач, баштагы чорларда Урал буе җир биләүчеләре үз җирләрен вотчиналы буларак били башлыйлар, үзләре теләгәнчә идарә игәргә хокуклы булалар. Бусы беренчедән. Икенчедән, түләү буенча да Урал буе элекке Казан ханлыгы территориясен нөн аерылып торган Язма чыганаклар, архив документлары башкорт ясагының Казан өязендәге халыкларга салган ясактан бермә-бер жинелрәк булуы турында сөйли. Мәсәлән, вотчиналылар, үз җирләрендә яшәүче күчмәннәрне тотып, хакимнәргә бирергә кушылгач, болай дип җавап бирәләр вотчиналылар 8 ясакка бер сусар тиресе түли, ягъни бер ясакка бер гривна булса, ә Казанда бер ясак 8 сум 26 барнау (урысча алтын) ярты тәңкә (оссмь рублей двадцать шесть алтын с полу деньгою) хасил итә, менә шуңа күрә дә ул качаклар бездә яши дә. бездә татарлар гына түгел, башкалар да. урыслар да яши бирә, җир сөрә. БДҮД.4 248 фонд 3 таен 115 китап. 978 б Башкортстанда ясакның икенче серле яты .ы була ул һәр аерым кеше тарафыннан түгел, ә җәмәгатьчелек тарафыннан гомуми рәвеш тә. бергәләп түләнә, ягъни НИНДИ дә булса бер авылга ике ясак салынган икән, аны гүләүдә ничә кеше катнашуының әһәмияте булмый, ул тикшерелми дә Ясак түләүчеләр үз җирләренә кемне дә булса кертә һәм ясак түләүне шул керг.т кешегә тапшыра алганнар. Еллар үткән саен теге кергән кешеләр үзләре ясакчы «башкорт» булып китә алган Башкорт ясагының чагыштырмача җиңелрәк булуы турында күп кенә дәүләт зшлеклеләре (П И Рычков), тарихчылар (В Фнлоненко, Р. Н Степанов) һ.б. язып калдырган Өченчедән. Башкортстан дигән яна территориаль берәмлек урыс дәү тәтенең чигендәрәк булг ан. XVI XVII гасырларда тиешле күзәтү булмаг ан. ә Урал буен идарә итү әле җайга салынып кына килгән Бу исә мондагы халыкны барлау аның санын алу кебек эшләрнең начар үтәлүенә китергән. Башкортсгандагы халыкның саны беренче мәртәбә III ревизиядә (1762 ел) алынган Дүртенчедән. Башкортстан жиртәре чагыштырмача иркен бутган. Урал алды табигатенең әле кул тимәгән почмаклары җирсет тектән ийтеккән халыкны шулай ук үзенә тартып торт ан Менә бу сяияп китс.иәя факторлар. берьяктан. МСК Казам ханлыгы составын да япсә анын карамагында яшәүче хатыкларныи тормыш шартлары тазын та авыракм а. ризасызлык артут а китерсә, ягъни алариы кысып чыт арса, икенче яктан. 10 «К. У.» М 8 145 Урал буена качып килгән халыкны кергә, сындыра һәм урнаштыра торган мөмкинлекләр тудыра. Идел буеннан Уралга таба рхив документларыннан күренгәнчә. Казан ханлыгы җимерелгәч, анын составындагы халыклар бик зур төркемнәр булып, масса төсендә Урал буена күчә Мәсәлән. 1688 елгы документта Оса даругасы‡ Уран волостенда 50 татар, мари, удмурт авыллары барлыкка килүе турында күрсәтелә. Шуларның 37 се 1662 елга кадәр. 13 е 1662 елдан соң барлыкка килгән булган (БДҮДА. 1173 ф.. 1 тасв.. 980 сакл. бер ). 1701 елгы документтан күренгәнчә. Ирәкте өязенең Мөшөгә авылы татарлары-вотчиналылары аларның җирендә 20 авылның рөхсәтсез килеп утыруы турында шикаять язалар (БДҮДА. 615 ф. I тасв.. сакл. бер. 12157). Тикшерү барышында бу авыл кешеләренең күбесе инде җитмеш елдан артык монда яшәүләре мәгълүм була. Мондый фактлар гына да XVI гасыр ахырында. XVII гасырның беренче яртысында Урал буена күчеп килүнең нинди киң колачлы булуы турында сөйли. Шунда ук бу авылларга нигез салучыларның Казан һәм Зөя өязеннән икәнлекләре дә күрсәтелә Халыкларның күчеп китүе шул дәрәҗәгә барып җитә ки. Казаы өязе авылларында ясак түләүчеләр саны күпкә кими Билгеле, бу хәл чиновникларның игътибарыннан читтә кала алмый. Казанның вице-губернаторы Н. Кудрявцев 1719 елны Сенатка язган хатында татарлар, ясаклы башка халыклар башкортларга качалар, ә аларга салынган салымнар җыелмый, дип яза (БДҮДА. 248 ф . 3 тасв.. 101 китап. 457 б.). һ о Мән гын фак г i.ip әлеге авылларның Казан ханлыгы заманында ук булганлыклары турында фараз игәргә дә мөмкинлек бирә Тагын шуны күрсәтеп үтәргә кирәк. Казан ясагы билгеле бер төбәккә караган документ ларда гына очрый Ык бассейны һәм Агыйделнең түбән агымы бассейны Казан ясагын тарихчы белгечләр махсус тикшерсә. Казан ханлыгының көнчыгыш чикләре турындагы мәсьәлә дә аныклана тешәр иде. Әлбәттә. XVI һәм XVII гасыр турында сүз йөрткәндә Казан ясагы күбесенчә Казан өязендә яшәүчеләрнең Казан Приказына түләгән ясагы күзлә тотылган Мисалларны дәвам игәргә мөмкин Казан чувашы (Казан өязе татарларының бер кагламы ул елларда документларда шулай аталып йөртелгән) Максуз Ураков (Жөри дарутасы Бирсут авылын нан була) 1627 елда язган челобитиесендә Ык елгасының югары агымында вотчинасы булуын, ә ясакны Казанда түләвен хәбәр итә / БДҮДА 1173 фонд I тасв. 321 сакабер. 1 б.). Арча даругасы Ашытбаш авылы татары Котлы Ингменев Казанда ясак түләгән, ә үзе Уфа өязе Уран волостенда яши (Васвльев С. М. Шунда ук. 63 б) Уфа өязе Казан даругасы Иске Юшады авыты ясаклы татарлары да Уфага берәр сусар ясагы. Казанга җан башына салына торган ясак түләгәннәр (БДҮДА 452 ф . 2 тасв 85 сак t бер 2 6 1688 елга кадәр У фа өязе Уран волосге җирләрендә барлыкка килгән 50 авылның 18 е генә Уфадагы ясак кенәгәләренә язылган булган Калганнары исә ясакны Казанга гүли, ә монда вотчиналылар ясагын түләргә булышалар һәм шуның өчен җир хуҗаларына елына кырык сусар түләп торалар Документтан күренгәнчә, бу авыллар урынна рыңда калдырыла (БДҮДА. 1173 ф 1 тасв. 980 сак.) бер., 12 б Чапкын авылыннан Алкач Яхин болай дип күрсәтә атар авылында (док 16X8 елга карын) барлыгы 9 ялгызак, алар 20 елдан күбрәк иск Морзакай Юкачсв вотчинасында рөхсөтсез-нисез авыл булып утыралар, йортлар салалар һәм казнага ялгызак ясагы гүли башлыйлар Тикшерү барышып га Морзакай Юкачсвтар вотчинасында 24 авыл (276 семья) барлыкка килгәнлеге мәгьлүм була, гггуларның 14 е (16*' семья) инде 50-70 елдан да күбрәк шушында яшиләр икән Патша хөкүмәте өчен ясак түләүчеләрнең саклануы хәерлерәк булганга, бу авыллар да урыннарында калдырыла (Васи, гьсв С. М. Прш\»шенники на башкирски t «е и г ч' 129 138 66 ) Хөкүмәт күчеп килеп үзирекле яшәүчеләрне барлау зшләре лә алып бар.» Мәсәлән, 1678 елны 2571 кеше (элек «кеше» дигәндә гаилә башлыгы күздә тотылуы, ә гаиләләрнең бик ишле булуын, йортта еш кына берничәшәр киленнең бергә яшәвен истән чыгармыйк) барланып. акча яки сусар ясагына билгеләнәләр (Новиков В. А. Сборник материалов для истории Уфимского дворянства. СПб.. 1879). Воевода В Ф Стрешнев заманында һәр яна килгән кешене барлап торырга, килгән берен ясаклылар исемле! енә яза барырга, вотчиналарда хуҗаларга оброк түләүчеләрне барлап, ачыклап, аларны ясаклылар исемлегенә теркәргә дигән фәрман чыгарыла (БДҮДА. 1173 ф 1 тасв . 1167 сакл.бер., 2 б.) Нәтиҗәдә, 1693— 1694 елларга караган эш кәгазьләрендә ясаксызларны ялгызак ясагына, ә ялгызак ясагындагыларны оклад ясагына язу турында бик күп фактлар теркәлгән. Ялгызаклар чагыштырмача аз жирле крестьяннар катламын тәшкил иткән. Алар бу яклар Мәскәү дәүләтенә кушылганчы ук монда яшәгән булырга мөмкин Мәсәлән. Уфа өязе Казан даругасы Уран волосте Кичкутан авылы кешеләре 1622 елда ук ясаклы ялгызак булып исәпләнгәннәр (БДҮДА. 1173 ф . 1 тасв . 642 сакл. бер ). Баржы авылының кешеләре шул ук документта «старожилые бобыли» (иске ялгызаклар) дип аталганнар (25 б.). Бөре өязе Туйкаш авылы типтәрләренең дә борынгы бабалары ялгызак булган. Алар ялгызак ясагын 1744 елга хәтле, ягъни типтәр исеме алганчы түләгәннәр (БДҮДА. 1324 ф.. 1 тасв . 4152 сакл.бер. 265 — 273 битләр). Ял1 ызаклар катламында бөлгенлеккә төшкән жирле крестьяннар да, йомышлы татарлар да булган. Тора-бара, үзенең хәлен ныгыткач, кайбер ялгызаклар, кайдагы җирне биләүләрен, ул вотчинаның чикләрен күрсәтеп, үзләрен оклад ясагына күчерүне сорап, административ учреждениеләргә үтенеч язалар. Шул үтенеч нигезендә аларга грамоталар, биләмә язуы дигән документлар бирелә. Нәтиҗәдә, үтенеч язучы үз жиренең законлы хужасы буларак хәлен тагын да ныгыта. Мәсьәләнең икенче ягы да бар. Оклад ясагы дигән ясакны җирле вотчиналылар түли торган була Димәк, шулай итеп ялгызаклар вотчиналылар катламына күтәрелә. Башкортстанда XVI XVII гасыр шартларында вотчиналылар һәм «башкортлар» дигән сүзләрнең бәрабәр атамалар булуын да истән чыгармаска кирәк. Берничә мисал китерик. Уфа өязе Нугай даругасы Табын волосте тарханы Янбахтин жирендә яшәүче ялгызак Зяникак Елымов 1673 елда башкорт хезмәтенә күчә (БДҮДА. 1137 ф.. I тасв.. 539 сакл.бер.. 2 б.). Шундый ук юл белән Табын волосте ял! ызаклары Уразай һәм Акпердай («Матросовы дети») да башкортка күчкәннәр (Шунда ук). Кыпчак волосте Бурлы авылыннан Качаковлар, Илтудиннарның агалары һәм бабалары шул ук волостьныкы, бөлгәч ялгызакка язылган булганнар, үтенечләрен канәгатьләндереп, аларны. кайсы ясак күбрәк булса, шуңа язарга кушылган грамота бирелә (Шунда ук. 933 сакл.бер.. 7. 37 б.б.). Уфа өязе Казан даругасы Турай авылы татары Колмәт Еналеев 1677 елда үзенең ялгызак ясагын ирекле һәм ясаксыз булган кешеләргә тапшыра, ә үзе оклад ясагына языла Ул үзенең үтенечендә «минем шунда-шунда биләмәм бар» дип күрсәтә. Ә 1689 елда аның улы (?) Якуп Колмәтов Турай авылы башкортлары арасында саналган (Материалы . ч. 1.. 224 б ). Нугай һәм Себер даругаларындагы ялгызаклар XVII гасыр ахырында Нугай даругасы Мин волосте башкортлары белән уртак ясакка язылалар, ә аларның балалары 1728 елда язган үтенечләрендә инде башкортлар белән бертигез хокуклар даулыйлар (Шунда ук, 128 б.). Оклад ясагына күчкәндә ялгызаклар еш кына «патша казнасына файдага» өстәмә ясак түләргә вәгъдә итәләр Югарыда телгә алынган Талламас авылы кешеләре, оклад ясагына күчерүне сораганда, файдага елына ике сусар өстәп түләргә язылалар, безнең биләмәбез Ык буенда, бик борынгыдан килә, аталары- быз-бабаларыбыздан калган, дип язалар Уран волостеннан Москов Бахтыбаев, карт булганга күрә, үзенең буш вотчинасын ялтызак ясагындагы татарларга (Мыстяч Бахтыбаев һәм Якуп Танатмышевларга) бирә Соңгылары әлеге биләмәнең ясагын («10 куниц да батман меду да прибыль куницу») түләргә тиеш булалар, ә аларның ялтызак ясагы бер дә ясагы булма: аннарга күчерелә (БДҮДА. 1173 ф . 1 тасв.. 1035 сакл.бер.. 7 б.). Еш кына оклад ясагына күчүчеләр үзләре белән бергә кардәшләрен, алардан туган энеләрен (яңа күчеп килгән кешеләрне) дә язалар, аның өчен өстәмә сусар түләргә алыналар. Мәсәлән. Уфа өязе Казан даругасы Байлар волосте Русай авылыннан Чурабол Токаев Уфага 20 ел ялгызак ясагы (2 сусар) түли, ә анын Ык башында вотчинасы бар икән. Үзен, ялгызак ясагыннан сызып, туганының улы белән бергә оклад ясагына күчереп язуларын сорый. Аның да соравы канәгать- ләндерелә һәм ул Уфага өч сусар, патша файдасына тагын бер сусар түләргә тиеш була (Шунда ук. 470 сакл. бер.. 1. 7 66.). Колмәт Еналеев та оклад ясагына энесе Измаил белән бергә күчә, вотчинасы Ык буенда, борын-борыннан бар. дип аңлата. Дуван волосте Кыркалны авылы ясаклы татарлары да оклад ясагына күчәләр (Шунда ук. 858 сакл.бер .56.) Менә бу фактлар атап кителгән авылларны Казан ханлыгы чорында ук шунда булганнардыр дип фараз итәргә мөмкинлек бирә. Шулай ител, яна күчеп килгән кешеләрнең бер олеше башта үз белдекләре белән, рөхсәтсез утырып, ясаксыз яшәп, аннан сон жир юнәтеп хуҗалыгын ныгыткач. ялгызак ясагына языла торган булган. Алар юра-бара җирләрен арттыргач, оклад ясагына, башкорт-вот чинадылар дигән социаль катлам гүли юрган ясакка, күчә алганнар. Күчеп килгән кешеләр шундый юллар белән яна җирләрдә үз- .тәренен хәлләрен ныгыта килгәннәр, җнр хуҗаларына — башкортларга әверелә барганнар. Ьу хәлләр, һичшиксез, татар телле «башкортлар» ки.геп чыгуга сәбәпче булып торалар. Ялгызакларныц һәм үз белдекләре белән утырган татарларның бер олеше типтәрләр булып киткән (бу мәсьәләгә түбәндәрәк туктарбыз) Припуск (үз җиренә чит кешеләрне урнаштыру) Үз җиреңә чит кешеләрне торырга кертү, башкорт галимнәре фикере буенча, беренчедән, күптәннән яшәп килә, икенчедән, ул бары Көнбатыш Башкортстан өчен генә хас булган Припуск икс юл белән башкарылган 1) телдән килешү; 2) язма нигезендә килешү Телдән килешеп урнашу бик борынгыдан килгән. Бу форма башта ин төп форма булган XVII гасырга караган документларда крестьяннар күпчелек очракта «без монда бик күптәннән яшибез инде, без урнашкан вакытта бернинди дә язулар бирү юк иде», дип язалар. Югарыда әйтеп үткәнебезчә, килгән кешеләрнең крайда нык артып китүе, вотчиналыларның җирләре һәм ау урыннары кысыла башлау һ. 6 ш сәбәпләр нәтиҗәсендә XVII гасырның соңгы чирегендә җир турында күпсанлы бәхәсләр кузгала. Биләмәләреңне үзеңә язма документлар нигезендә беркетү зарурлыгы бик нык кочәя. Припуск, нигездә, язма рәвештә генә башкарыла башлый Язма припуск билгеле бер традицион рәвештә, татар телендә языла торган булган, дәүләт учреждениеләрендә аның тәрҗемәсе («перевод с татарского письма» дип атала) саклана торган булган. Гомумән, күп төрле халыклар килеп урнашкан Башкортстан шартларында татар теле бу халыклар өчен төп яралашу чарасы бу.тын хезмәт иткән, эш кәгагьләре лә татар телендә алып барылган. Припуски ы дәүләт учреждениесендә, рус теленә тәрҗемә белән форм алаштыру 1700 елдан фәрман нигезендә закон итеп кертелә Бу фәрманга кадәр тезелгән припуск актлары 1700 елда язма формага күчереләләр Прнпускның шартлары бик күп төрле, һәр вотчиналы аны үзенчә хәл иткән Шулай да аларггы төп өч төргә бүләргә мөмкин 1. Килеп, авыл булып угырган кешеләр вотчиналыларг а оброк түлиләр, мәңгегә яки билгеле бер вакытка урнашалар, вәгъдәсе тулгач, килешүне яңарталар. 2. Килеп вотчинада мәңгегә урнашалар һәм вот чинадылар белән бер ук хокуклы булып яши башлыйлар, ясакны бергә түлиләр Шулай игеп, вотчинаның тигез хокуклы хуҗаларына, ягъни вотчиналыларг а әвереләләр, документларда бу тор күпчелек очракта «ясак гүләргә ярдәм итәр өчен» дип күрсәтелә торган булган (Материалы по истории т III. 60. 78. 136 һ. б бит top) 3. Төрле юллар белән аерым вотчинага мәңгегә хужа булып китәләр Мәсәлән. Бюляр волосте башкорты Ишкәй Карманов, карт, ялгыз, бала-чагасыз булу сәбәпле, үзенең повытьесын. бөтен уңайлыклары белән Тюрячссво авылы ясаклы татары Салганай Исаков һәм аның иптәшләренә бирә Соңгылары бөтен нәрсәдән файдаланырга. Ишкәй өчен ясак т үләргә тиеш һәм. кайда теләсәләр, шунда аныл булган утыра алалар. Документта Ишкәйнең алдагы көннәрдә ул повыгьс.ы бернинди дә эше булмаячагы басым ясап күрсәтелә Шундый ук припуск Дуван (үлгән башкорт урынына). Юрмагы (васыять буенча). Кыр-И тан. Е-тдят (үлгән башкорт урынына) һәм башка бик күп волостьларга рәсмиләштерелгәннәр Материалы по истории Башкирской АССР, т III. 10 II. 178. 290, 315 Һ 6. бит.юр БДҮДА. 1173 ф . I таге.. сакл бер 1331. I 3 6.6 615 ф / мм сакл оср 1214У II бит һ б ш I Бушап калган повыюклар да гнзрөк ялгызакларга яки ясаклы татарларга күчереп языла торган булган, мондый очракта алар ялгызак һәм Казан ясагыннан, җирле вотчиналыларга түли торган оброктан азат ителәләр һәм оклад ясагына күчереләләр (Мосомн БДҮДА. 1173 ф I тасв сакл бер 1034. 1035). Припуск күчеп килгән кешеләргә яна җирләрдә урнашып калырга ярдәм нгкән. алирга вогчиналы-башкорт булып китәргә, башкорт катламында (сословиесендә) исәпләнә башларга зур мөмкинлекләр биргән Җир сату патша фәрманы нигезендә тыелган булса да. вотчиналылар аны сатуның башка ысулларын тапканнар Прнпускнын шул ук жир сату икәнен XVIII гасыр идарә вәкилләре дә, башкорт тарихчылары да язганнар. Мәсәлән, К. Ураков үзенең 1744 елда императрица Елизавета Петровнага башкорт халкының тарихы турында язган гаризасында вотчиналылар припушснникларга үзләренең бер өлеш ясакларын бүлеп бирделәр, ә кайберләре ясакларына ярдәмгә алдылар, ә кайберләре исә алар белән бөтенләй туганлаштылар, дип яза (Материалы . т. III. 556 бит) «Материалы по истории Башкирской АССР» дигән хезмәтне бастыручылар припускнын эчтәлеге төрлечә булуын, аның жирне аренда рәвешендә биләүдән башлап, вотчиналы-башкортлар белән тигез хокукта идарә итү һәм сатып алуга кадәр барып җитүе турында язалар (Материалы.... т. IV. 393 бит, N° 30 нчы документта бирелгән искәрмә) Р Г. Кузеев, аренда еш кына чикләнмәгән сроклыта әйләнә торган булган, ягъни чынбарлыкта сату дигән сүз булган, дип яза (Башкирские шежере. Уфа. 1960. 185 б.). Күпсанлы архив документларына таянып, без дә припуск жирне алу-сату дигән сүз булган дип саныйбыз. Алай гына да түгел, ул килгән кешеләрнең вотчиналы-башкортлар катламына үтеп кереп, яңа җирләрдә үзләренең статусларын ныгыту ысулы да булып хезмәт иткән. «Үз җиреңә кертү, читләрнең башкорт общинасына үтеп керү формасы» (С. М. Васильев. Припущенники.... 130 б ). Бу урында тагын бер мәртәбә ясакның роле турында берничә сүз әйтми мөмкин түгел. Ясак кешеләрнең яна җирләргә төрле юллар белән урнашуына гына түгел, инде урнашкан кешеләрнең үз хәлләрен яхшыртуга тагын да көчле этәргеч булып торган. Ясак түләгән икән, хөкүмәт аны, нинди генә бәхәсләр чыкса да, үз җирендә калдыра килә Дәүләт органнарының ясакның күләмен ’ арттыра бару сәясәте дә күчеп килгән кешеләргә яңа җирдә урнашырга уңайлыклар тудырган Р Г. Кузеев «Ясакны башкортлар җирне биләү хокукының билгесе итеп күзаллый.— дип яза.— Әгәр ниндидер бер билгеле жир кисентесе өчен казнага ясак түләнә икән, аны түләгән кеше шул ясак нигезендә әлеге җирнең хуҗасы булып китә» (Башкирские шежере. 209 6.). Бу әйтелгәннәрнең чынбарлыкка туры килүе һәм прнпускнын нәтиҗәләре XVII гасыр ахырында, XVIII гасыр башында ук инде ачыклана XVIII гасырның беренче яртысында Уфа краенда яшәгән һәм эшләгән И. К. Кириллов болай дип яза: «Чын башкортлар припущенникларны язма килешү нигезендә, алар өчен казнага ясак түләргә дип үз җирләренә керттеләр, ә хәзер ул припущенникларны чын табшый башкортлар дип атадылар һәм атыйлар» (Материалы. . т III, 493 б.) Татарларны хөкүмәт карарлары нигезендә күчерү у мәсьәләләр дә белгечләр тарафыннан әлегә өйрәнелгән дип әйтеп булмый. Без исә биредә төп ике нәрсәгә генә тукталабыз. I Йомышлы татарларны Башкортстан якларына күчерү. Казан ханлыгын Русия дәүләтенә кушу белән, яңа чикләрне саклау һәм ул тирәләрдәге халыкка күз-колак булу өчен ныгытмалар төзелә (Бөре, Уфа, Минзәлә, Самар һ. б ), алар тирәсенә йомышлылар күчерелә башлый Йомышлы татарлар (алар нигездә мишәрләрдән торган) хәзерге Байкыбаш. Бөре, Уфа төбәкләренә утыртылган булганнар. К. Ураков, И. К. Кириллов язмаларына һәм башка кайбер документларга караганда, мишәрләр. Уфа каласы төзелгәч, шул шәһәр карамагында хезмәт итү өчен Казан һәм Воронеж өязләреннән 1597/98 (кайбер документлар буенча 1573) елгы грамота нигезендә китерелгәннәр. Йомышлы татар- мишәрләр вотчиналыларга оброк түләү шарты белән Оса даругасының Дуван, Карши, Кошчы, Унлар һ. б. волость җирләренә утыртылганнар Архив чьпанак- ларында мишәрләрнең тагын 1658/59, 1695 һ. б елларда да хезмәткә алынганнары билгеле Аларга азлап-азлап яңа мишәрләр дә килеп кушыла горган (БДҮДА. 248 ф.. 3 тасв . 115 кит . 562—631 б.б ). Арта барган саен бу йомышлы мишәрләр көньякка, көнчыгышка таба яна җирләргә күчә барганнар Бүгенге көндә Чакмагыш. Чишмә. Кушнарин, Кырмыскалы, хәтта Стәрлебаш һәм Федоровка районнарындагы мишәрләр дә үзләренең чыгышлары белән әлеге Оса доругаем йомышлыларына барып тоташалар Документлар ЫК буе волостьларында да бу йомышлы мишәрләрнең при- пушенник буларак җирләр алып утыруы турында сөйли. Мишәрләр арасында казан татарлары һәм башка кешеләр дә булган Мәсәлән, Чакмагыш авылында яшәүче Ибраһим Мансуров йомышлы мишәр булып Б Биктимер Мәтөү-Гамак Сословие Ясаклы Хәзерге бүленеш Саны ? 94 Туйма зы р-ны 15 Кайдан килгаямр Казан о . Арча д. Биктимер авылын Арча дар . Анак ив саналган. аның туганы (бабалары бертуган) Йөзекәй Ишалин ясаклы татар булып исәпләнә !БДҮДА. 452 ф 2 macs.. 74 сакл бер ). Күп кенә документлар йомышлы татарларның этник яктан бертөрле генә булмавы турында сөйли Мәсәлән. 1787 елны да мишәрләр катламына ясаклы татарларны да. милләте билгеле булмаган башка кешеләрне дә язып куюлары билгеле. Башкортстандагы йомышлы татарлар арасында да мөлкәт ягыннан тигезсезлек. аерым кешеләрнең баеп китүләре җирләрен күбәйтүләре кебек процесслар булып торган. Мәсәлән. Оса дарутасы йомышлы мишәрләре тарафыннан нигез салыш ан Тимкә авылы кешеләре башкорт катламына күчәләр. Сафар һәм Тирмә авыллары мишәрләре (хәзерге Чишмә районы) XIX гасыр уртасында башкортлар исәбендә йөриләр, документта алар «мишәрләрдән чыккан башкортлар'», «мишәрләр, хәзер инде башкортлар» дип аталган; Халнкәй. Яңа Муса авылы халкы да «мещеряклардан чыккан башкортлар» дип аталалар. Чнләбе өязе башкортларының да бер өлеше элекке морзалардан торган. Стәрлстамак өязе Балыклыкүл авылыннан Туктар Аликәев иптәшләре белән барлыг ы 26 кеше башкортка күчкән (Башк ДҮА. 172 ф 1 macs 45 сам. бер . 81 бит. 46 сакл. бер 101. 148. 160 бит ; 101 сакл. бер.. 96 бит. Оренб өлкә архивы. 13 ф . 1 тасв . 80 сакл бер... 3—5 бит, 98 ф.. 2 тасв.. 33 сакл бер һ б.). Легендаларга Авырга гы Еайоны Иске Тимсшкә. Тукай, Солтанморат. Әлшәй районы Ту ктар-Әпт ерошит б бик күп авылларда яшәүчеләрнең бер өлеше башкорт дип йөртелгәнлеге турында сөйләнә. Әмма ләкин бу авылларның халкы сөйләү теле, тормыш- көнкүрешләре. кием-салымнары, йөз төзелешләре һ б. сыйфатлары белән бер төрле Башкортстандаг ы мишәрләрне күршеләре герле исемнәр белән атап йөртәләр: Төмәннәр, алатырлар. мишәрләр Ә мишәрләр үзләрен татар дип. урта диалектча сөйләшүче татарларны типтәр дип, хәтта. Казан яты авылларындагы татарларны да Казан типтәрләре дип атыйлар Төмән, алатыр атамалары аларның элеккеге үзәкләре (Темников Алатырь) белән бәйле. Төмәннәр һәм мишәрләр башкорт, типтәр, мешан, крестьян дигән . катламнарга, алатырлар мешан һәм типтәр дигән катламнарга каратан. җирләре аз булган, төрле эшләрдә эшләп тамак туйдырганнар Архив документлары мишәрләрнең Уфа ягы халыкларының мәдәни-этннк формалашуында сизелерлек роль уйнавы турында сөйли Документларда бай морзаларның йогынтысы кочле икәнен күрсәткән фактлар теркәтеп калган, аларның урысча уку-язуга омтылышлары абайлама. Уфа краеның дворяннары, офицерлары гына түгел, күп кенә муллалары, тылмачлары, крайда булган баш күтәрүчеләрнең әйдәп баручылары да мишәрләр булган XVIII гасырда йомышлы татарларның бер өлеше Сәет бистәсенә һәм Яна Мәскәү тракты буена утыртылалар Бу төркем инде этник яктан төрлерәк, зур урынны Казан өязеннән чыккан йомышлы татарлар алып торган 2. Төрле төркем татарларның хөкүмәт рөхсәте белән Башкоргсгша а күчүләре 1736елгы II январь фәрманы нигезендә вотчиначыларга җирләрен асры.м катлау кешеләренә сатирга рөхсәт бирелә Моңа кадәр Башкортстанга күчегг килү нигездә качып, рөхсәтсез булса, бу указ чыкканның соңында, Идел буе крестьяннарының тагын бер көчле күчеш дулкыны барлыкка килә Бу күчеш аеруча ревизия материалларында чагылыш тапкан. Кызганыч ки. 1 (1715 1720). II (1745) ревизия (кешеләрне жан башыннан исәпкә алу) материаллары ту ты түгел 111 ревизия материаллары шактый бай мәгълүматлылык белән аерылып тора 1736 елгы указ буенча һәм бу 111 ревизия вакытында башкорт җирләрендә припуск нигезендә яши торган барлык ясаклы һәм йомышлы татарлар шул яшәгән җирләрендә мәңгегә калдырыла Халыкны милләтләре буенча түгел, ә катламнары буенча исәпкә алалар III ревизия вакытында ягы күчен килеп утырган авыллар аерым күрсәтелгән, алар да мәңгегә урыннарында калдырылган Алар ясаклы, йомышлы, однодворцы дигән исемнәр белән атала, типтәр катламына да кертелми Ревизия материаллары күчеп килүчеләрнең социаль катламы. элек яшәгән урыннары. яна җиргә урнашу ысулы һ. б турында сөйли Мәсәлән, кайберләрен күрсәтеп үтик Кузеево-Морза Морза 2 3 Шацкий ө., Тени- шсв ав., 1754 елда күчкән Казанлы-Тамак Адмиралтействога караган татарлар Бәләбәй р-ны 25 Зөя ө.. Малый Чирки ав.. Сембер ө.. Ельшанка ав. Ташлы (Дым Тамак) Ясаклы Татарстан, Баулы р-ны 6 Казан ө., Җөри дар.. Шумилин ав Чакмак Адмиралтействога караган татарлар Татарстан, Мөслим р-ны 42 Арча даругасы Кулкувады, Сосновый поч., Ст. Ушман авыллары Каүжияк-Тамак Ясаклы Татарстан, Сарман р-ны 84 Казан ө, Арча дар., Мәңгәр.. Урта Саба, Курса, Югары Әйшә, Шә- мәрдән. Кукмара авылларыннан Исергәп .Адмиралтействога караган татарлар Татарстан, Баулы р-ны 15 Казан ө.. Арча дар.. Курса авылы, 1751 елда күчкәннәр Бу исемлекне тагын да дәвам итәргә мөмкин булыр иде. 1736 елгы фәрманнан соң вотчиналылар һәм припушенниклар арасында җир сату-алу турындагы телдән килешүләр язма формага әйләндерелә, шул турыда бик күн актлар тйзелә Слак авылы мишәрләре Яиксубимин волосте башкортлары белән 1759 елда килешү шартнамәсе төзиләр ( Башкортстан ҮДА. 2 ф . I тасв . 640 сакл. бер.. 173 6.). Кыешкы, Тимкә, Салжәгут авылы кешеләре типтәр була, аннары башкорт катламына күчә, припуск 1764 елда язылган (Шунда ук. 172 ф. I тасв.. 45 сакл.. бер . 81 бит). Биштәкә (хәзер Шәйморатов) авылы Уфа ө Нугай даругасы вотчиналыларыннан оброкка алган җирдә мишәрләр тарафыннан нигезләнә, припуск 1755 елда языла. 1811 елдан анда типтәрләр һәм мишәрләр (ләкин сөйләшләре һәм башка яклары белән аерылмыйлар) яши (Шунда ук. 138 ф., I тасв . 124 сакл. бер.. 391 бит) Атҗитәр авылына 1739 елда типтәрләр (мишәртиптәрләр—Д. Р) утыра, жирне Уршак- мин волосте башкортларыннан мәңгегә алалар, аннан соң 1758 елда ук авылга башкортлар тарафыннан яңадан мишәрләр кертелә (Шунда ук. 9 ф. I тасв.. 125 сакл бер.. 118 бит). Татар крестьяннарының хөкүмәт рөхсәте белән Урал якларына күчүе XX гасырга кадәр дәвам итә. XVIII гасыр ахырында һәм XIX гасыр башында күчешнең тагын бер зур дулкыны уза. Бу исә XVIII гасыр ахырында Башкортстан жирләренә генераль межалау узДыру белән бәйле була. Бу межалау вотчиналы- ларның җирен чикләү, аларньш мөмкин кадәр зуррак өлешен казна хисабына калдыру максатын күздә тотып эшләнә Башкортстанда казна җирләренең артып китүе крайга күчеп килүчеләр агымын кочәйтә, яңа килгән кешеләрнең анда урнашу мөмкинлекләрен җиңеләйтә (XVIII һәм XIX гасырның башында күчеп килүчеләр - нигездә, мишәрләр). Шланлыкул авылына 1795—1796 елларда мәңгегә дип төзелгән шартнамә буенча Пенза губернасыннан ясаклы татарлар (мишәрләр—Д. Р) күчеп килә (Шунда ук. 138 ф . 2 тасв.. 47 сакл. бер.. 185. 648 битләр) Әүрезтамак авылына Казанлы Тамактан йомышлы татарлар күчеп утыра (Шунда ук. 35 сакл. бер . 935 бит), безнең тарафтан тупланган материаллар аларның мишәрлеге турында сөйли Мәндән авылына 1795 елда Карсун округы Шлемасс авылыннан мишәрләр күчеп килеп утыра (Шунда ук. 115 б.) һ. б. ш. Гомумән, бу елларда Башкортстанга мишәрләр яши торган губерналардан күчү күбрәк булуы күзгә ташлана. XIX гасыр урталарында да татарлар һәм башка халыклар күчеп килүнең җанлы күренеше күзәтелә. Тик бу күчеш Башкортстанның бигрәк тә көньяк - 154 көнбатыш өлешенә булган, чөнки төньяк-көнбатышына элек-электән үк жнр эшкәртеп көн итү хас. андаг ы җирләр инде үзләштерелгән буттан Тагын бер кызыклы якны күрсәтеп үтәргә кирәк XIX гасырда күчеп килгән татарларга төрле-төрле исемнәр бирелгән Мәсәлән. «Габдерәшитләр» (күчеп килүчеләр арасында баш кеше булып Габдерәшит торган). «Мәлкәйләр» (алар Гайяы-Ямак авылыннан аерылып чыгып. Кече Гәйнә халыкча әйтсәк. Мәлкәй авылын төзиләр). «Дистаннәр» (Бүздәк районында Дистанов фамилиясе таралган). «яналар», казаннар, «казан кешесе» һ б ш Бу төркемнәр бик сон күчеп килгән, җирләре аз булган, төрле эшләр эшләп көн күргәннәр, документларда сш кына мешан катламында исәпләнгәннәр Өлкән буын кешеләренең раславына караганда, аларның сөйләү телендә дә аерымлыклар булган Безнен күзәтүләр бу Ж ымлыкларның инде юк дәрәҗәсенә җитүен күрсәтте Алардан бары «яналар» (а Кыешкы. Иске Шәрәй авылларында) гына әле үзләренең элек яшәгән җирдәге сөйләшкә хас үзенчәлекләрне шактый нык саклап килә Шулай итеп, хөкүмәт рөхсәте белән күчеп килеп утыру төрле юллар белой барган. Иң борынгысы — йомышлы гатар-мишәрләрнен килүе; XVIII гасырдан башлап йомыш.гылар арасында казан татарлары да күренә. Сонга таба. 1736 ел указыннан соц, төрле-төрле торкем креегьяннар күчеп килгән. Алар арасында да типтәр яки бапгкорт катламнарына күчү таралган булган. Типтәрләр иптәрләр, аларның килеп чьи ышы күптәннән инде төрле эшлеклеләрнен, галимнәрнең игътибар үзәгендә гора һәм шуңа күрә дә алар турында бай әдәбият тупланган (Мәсәлән, гүбәндәге хезмәтне карарга мөмкин Рамазанова Д. Б. Формирование татарских говоров юго-западной Башкирии. Казан. 1984) Типтәрләр Идел бус тирәләреннән үз ирекләре белән күчеп килеп урнашкан халыклардан формалаша, җир эшкәртү белән кон итүче катлам булып башкорт припушенникларынын бер өлешен тәшкил итә Алар турында В М Чсрсмшанс- кий, Е. С. Филимонов. Н. А Гурвич. Г Н Әхмәрев. Р Г Кузеев, С М Васильев һ. б. галимнәрнең хезмәтләрендә нигезле мәгълүматлар китерелгән Типтәрләр категориясе составында тигпәр-татарлар, гигтгор-марилар. тип- тәрудмуртлар. типтәр-башкортлар һәм хәтта типтәр-урыслар да булган (Васильев С. М. К вопросу о зем ипо.1ьзовании приза юго нерусского HOCCICHUH в конце XVII начале Xl'lll вв «400-летие присоединение Башкирии к Русскому государству» Уфа 1958. 132 б. Һ 6 ) Р. Г. Кузеев гиги әрләрмен килеп чыгышын «татарларның төрле этнографик төркемнәре» белән бәйли. Телче галимнәр до типтәрләрне сословнечел категория буларак карый. Башкортстандагы крестьяннарның билгеле бер катламын тәшкил inкән дип күрсәтәләр (А А. Юлдашев. JI Т. Махмутова. Ә Ш Әфләтунов. Җ Алмаз. Д. Б Рамазанова һ б.). Галимнәр татар-типтәрлөрнен татар халкыннан берни белән дә аерылмавын һәрвакыт басым ясап күрсәтеп килгән (П И Небольсин. Г Н Әхмәров һ б ) Революциягә кадәрге телчеләр дә (А. Г Бессонов. Н Ф Катанов) бу турыда язып калдырганнар. Безнең күзәтүләребез буенча да. татар-типтәрләр татар халкыннан берни белән дә аерылмый телләре татар әдәби теленә бик якын. Йөз. г әүдо төзелешләре белән до алар тагарлар белән бертөсле, кием-салым, йорт-жир юзелеше. өй җиһазлау, аш-су һ. б барысы да татарча аларның Бусы бер Икенчелән, алар үзләренең күршеләрендә яшәүче башкорт, казаннар, казан кешесе, ясаклы дип йөртелә горган төркемнәрдән дә берни белән до аерылмыйлар Гомумән, Көнбатыш Башкорт станда! ы гагар гарны сөйләшүләре ятыннан икегә генә бүлегә мөмкин: мишәр шивәсе һәм урта шивә вәкилләре. Бу турыда башкорт телчесе С Ф Мирҗанова да күрсәтә Халык үк татар һәм мишәр телләрен генә асра» (Мирҗанова С Ф Этно нтгвштические процессы на северо- западе Башкирской (ССР Д t 138 Ф 2 таен.. 147 сакл. бер. 187 б.). Е. С Фи шмонов та кайбер типтәрләр ил каршында күрсәткән хезмәтләре өчен урыс хөкүмәтеннән җирләрен вотчини хокукында идарә итү өчен грамоталар алганнар, дип яза Ч б / XIX гасыр ахырына типтәрләр типгәрләр-вотчнна гылар. типтәрләр-припущенниклар дигән төрләргә бүленгән (Шунда ж Р I Ку гссв типтәрләрнең байлары да. яртылары да булуын, кайбер типтәрләрнең, җирләрен күбәйтеп, башкорт булып га кнтү тәре хакында яза (Кузеев I*. Г. Прош хождение башкирского народа М 1974 323 б ) Башкортстанда туып үскән телче галим Р. Г. Әхмәтҗанов, башкортларның ясагы җиңел булуын, кайбер очракларда аларның ясактан гомумән азат булуларын искәртә һәм типтәрләр еш кына төрле юллар белән «башкорт» булып китә торган булганнар, дип яза (Ахметьянов Р. Г. Сравнительное.... 135 б.). Шулай итеп, ике гасыр чамасы чорда типтәрләр дип аталган игенче крестьяннар башка категорияләрдән аерып йөртелгәннәр, типтәр дигән тотрыклы төркем формалашкан Ләкин бу төркем этник төркем түгел, бәлки социаль катлам. Бу түбәндәге фактта да ачык күренә: типтәр категориясенә кергән этник төркемнәр үзләренең элек-электән килә торган үз рухи материаль культураларын, көнкүреш үзенчәлекләрен, гореф-гадәт һәм йолаларын, туган телләрен саклап калган. Хәзерге көндә дә типтәр-татарлар, типтәр-удмуртлар, типтәр-чувашлар яшәп килә. Мәсәлән, типтәр-татарларның сөйләше татар әдәби теленә аеруча якын булуына барлык галимнәр дә игътибар итә. Шул ук вакытта, башкортлар белән дә бик озак вакытлар үзара берберсенә тәэсир итешеп яшәгәнгә күрә, аларның телендә башкорт теле белән уртак сүзләр дә бар. Тагын шуны күрсәтергә кирәк, типтәр-татарларның теле алар белән бергә аралашып яши торган казаннар, казан кешеләре, ясаклылар, башкортлар, яңа башкортлар дигән төркемнәрнең теле белән бертөсле. Башкортлар гарыда, Русия дәүләтенә кушылганның соңында, Башкортстан жир- биләүчеләренә вотчина хокукы бирелүе, вотчиналы һәм башкорт сүзләренең шушы чорда бәрабәр социаль атамалар булып китүе турында әйтеп уздык. Монда исә әйтелгәннәргә тагын бер якны өстәп күрсәтү кирәктер. XVII гасырга караган архив документларында Көнбатыш Башкортстанның бөтен халкына карата башкорт атамасының ничек итеп әкренләп урнаша баруын күрсәтеп тора торган фактлар бар Мәсәлән, XVII гасыр уртасында язылган бер грамотада Уфа өязе карин татарлары әле башкорт, әле ясаклы ялгызак, әле татар дип аталганнар, өстәвенә башкорт һәм ялгызак сүзләре бернинди аермасы булмаган. бәрабәр атамалар кебек кулланыла (БДҮДА. 1173 ф. 1 тасв., 271 сакл. бер.). Шул ук чорга караган икенче бер документта башкорт Янгильдик Тлявлиев, Исәнчура Истякаев вә башкалар, һәм ясаклы татар Миңлегоз Кулчимов, Тормогуз Истяковлар турында: «Башкирам и татарам Янгилдейко с товарищами и роду их, и племянникам», дип языла, аларның фамилияләре дә бер. вотчиналары да уртак (Шунда ук. 50 сакл. бер.. 1—2 6. б.). Күгәрчен (Нугай даругасы) авылы ясаклы татарлары безнең бабабыз Кырилан волосте башкорты булып исәпләнгән, 70 еллар чамасы элек монда күчкән (док. 1691 елга карый), дип язалар (Шунда ук. 1095 сакл. бер.. 2 6.). 1639 елга караган документта сүз «башкорт йөзбашы», «ясаклы башкортлар йөзбашы» Ишимбай Кулушевны яклау һәм саклау турында бара, ә документның азагында Ишимбай «ясаклы вогулятин» дип аталган (Материалы. .. I кисәк. 73 6.). 1662 елгы башкорт восстаниесенә катнашучы «Уфа татары Арслан-бәк» бер үк документта «иң билгеле башкортлар» арасында да саналган (Шунда ук. 92—93 б.) Йомышлы морза Умряс Ишеев (док. 1700 елгы) әле башкорт, әле татар дип исемләнә /Шунда ук. 100 б.). Себер даругасы Танып волосте Унлар авылы вотчиналыла- рыиың (док. 1830 елгы) бабалары шул ук документта башкорт татарлары дип аталганнар (БДҮДА. 1324 ф.. I тасв.. 4166 сакл. бер., 279 б.). 1679 елда үтенеч язган Байляр волосте (Казан даругасы) «башкортлары» арасында Арыч Туктамышев та бар. Шул ук документта ул чюваш дип тә аталган (Шунда ук. 745 сакл. бер.. 2—3 б. б.). XVII гасырның егерменче елларында башкорт үтенеченә беренчеләрдән кул куйган Дөмәй дә татар икән, крайдагы 1682. 1705 елгы баш күтәрүләрдә катнашкан (Шунда ук. 248 ф.. 3 тасв.. 115 кит.. 1196 6.1. 1712 елгы документта Оса даругасы Ирәкте волосте Сарбаш авылы кешеләре Бекимбет һәм Сарыбаш (Башкортстандагы татар авылларының зур күпчелеге кеше исемнәреннән килеп чыккан) Акимбетевлар татар телендә сөйләшә торган башкортлар («башкирцы татарского языку») дип аталганнар. (Материалы. III кисәк. 81 6.). Шулай итеп, XVII гасыр урталарында катлам һәм бүленеш атамасы рәвешендә башкорт сүзе урнашып бетмәгән. Ул төрле милләт, төрле катлам (йомышлы морза!) кешеләренә карата кулланылган. Башкорт тарихчыларының язуынча, Русия дәүләтенә кушылган чакта ук Башкортстан халкы төрле булган, төп халык исә башкортлардан һәм татарларЮ дая торган. Яна шартларда, башкорт исеме астында вотчиналы булып киткән халык ясак түләү ягыннан отышлы хәлдә калган Менә бу фактор Урал буена күчеп килүчеләрдә үзенчәлекле омтылыш барлыкка килүгә җитди сәбәпкә әйләнгән. Алар һәртөрле юллар белән вотчиналы, ягъни башкорт булып китәргә тырышалар, һәм, документлар тарихи әдәбият күрсәтүенә караганда, алар максатларына ирешәләр дә. Башкорт станнын Русиягә үзенчәлекле цзартларда кушылуы, припускнын югарыда күрсәтеп киткән формалары, патша хөкүмәтенең крайны тиз арада ныклы күзәтү астына алып җиткерә алмавы Ике гасыр буе халык санының исәпкә алынмавы, крайда буш җирләрнең күплеге һәм. ннһаягь. хөкүмәт органнарының күчеп килгәннәрне ясакка язарга тырышу сәясәте —барысы да күчеп килүчеләрнең, яка җирләрдә урнашып кына калмыйча, нн ни ары катлам —башкорт-вотчиналылар арасына үтеп керә алуларына ла мөмкинлекләр тудыра. Бу турыда XVII гасырның икенче яртысына. XVIII гасырның беренче яртысына караган документлар ачык күрсәтә Без аларнын бер өлешен югарыда китердек инде. Бу документларда ялгызакларның, типтәрләрнең һ б башкортка күчүе күрсәтелгән иде. Бер төркем язмалар исә ясаклы татарларның да турыдан- туры башкортка күчү очраклары булу турында сөйли Уфа өязе Казан даругасы Исснсубино ясаклы татарлар һәм аларнын ясаксыз уллары 1693 елда Баляр волосте башкортлары белән бергә түләргә оклад ясагына языла (БДҮДА. 1173 ф.. 1 тасв.. 1152 сакл. бер.. 27 б.). Енаберде һәм Камай авыллары татарларына 1688 елда оклад ясагы түләргә кушыла (Шунда ук. 34 б.). Оса даругасы Зур Инәк авылы ясаклы таг ары Исәнбай Сәйдяковка абыйсы Яшбулды Сәйдяков гүли торган оклад ясагына язылырга рөхсәт ителә (Шунда ук. 1107 сакл бер . 1692 е г> Бернинди ясакта да тормаган татарларны да турыдан-туры оклад ясагына язу XVII гасыр ахырына бик хас күренеш. Мәсәлән. Зөя өязеннән килгән ясаксыз татарлар Нугай даругасы Колябай авылында 1694 елда оклад ясагына язылган (Шундаук. 1167 сакл. бер.. 17. 20 битлар). Казан даругасы Кубады авылы ясаксыз татарлары да 1698 елда оклад ясагына язылган < Шунда ук. 1167 сакл. бер. 17. 20 бит.юр, Казан даругасы Кубады авылы ясаксыз татарлары да 1698 едда «үзләренең туганнары белән бер ясакка» оклад ясагына язылганнар Шунда ук. 1152 сакл бер . 5. 7 б. б.). 1685 елда ясаксыз татар Туйбулат Урмасевп Илан волосте башкорты Сулеман Боянов белән бер ясак оклад ясагы гүләргә кушып грамота бирелә (Шунда ук. 25 6.) Казан даругасы Шсмшады волосте Янтуды авылы ясаксыз татарлары да 1694 елда вотчиналылар гүли торган типтәр ясагына языла (Шунда ук 1167 сакл бер . 7 10 бб. i Шунысы кызык, бу документларның күпчелегендә: «Мондый хәлләр элек тә булган инде» («. И перед сего такие случаи бывали ..»), дип то күрсәтелеп барыла Зоя өязеннән күчегг килгән Рыгай һәм Әхмәт Чудсневлар. 1692 елгы документтан күренгәнчә, үлеп киткән башкорт (хәзерге Актаныш тирәсендә) биләмәсе өчен түләнә торган оклад ясагына язылалар (Шунда ук. ПЮ сакл бер Ясаклы татар Габделлатыйп Сәгыйтов 1780 сада Борай авылы вотчиналары җиренә припуск язуы ишегендә кертел гәп була. 1815 елда аның нәселе кешеләре 7 җанга жмтә. ә 1832 елда «башкорт исеменә» күчерүне сорыйлар һәм «Бер катламнан икенчегә күчерү хәзер гамәлдә булуы, аннан күпләрнең файдалануы безгә мәгълүм», дип язалар ( Башкортетин ҮДА. 2 ф , I тасв.. 3071 сакл бер I б I. 1831 елда тугызынчы кантонга караган Знянчура. Собханкул. Канчура авыллары вотчиналылары аларга килеп кушылган «Татардан башкорт булганнарның» (из гагар башкирцев) һәртөрле кысуларына зарланалар (Шунда ук. 2774 сакл. бер I б i Китерелгән мисаллар XVII гасыр ахырына вотчиналы катламына күчүнең билгеле бер рәвештәге гадәткә әйләнгәнлеген күрсәтәләр Килгән кешеләр (аларнын кайберләре электән үк шунда яшәгән булырга мөмкин) торге юллар оедән. аеруча оклад ясагына язылу ысулы белән, вотчиналылар составына керә бара Н Фнлонснко үзенең хезмәтендә төрле даругаларнын башкортлары килгән кешеләрнең аларнын җирләрен тартып алулары турында язган бик күп үтенеч- лорне кнгерә һәм болай дип яза «Килгән кешеләр, бигрәк тә мөселманнар, вотчиналылар»а берни дә гүләмәскә, вотчиналы бу.гып китәргә, башкорт исеменә керергә тырышалар» (Филоненко В. Башкиры Уфа. 1915 43 44 66 И И Киритлов 1735 елнын гыйнварында Сенатам яттан «Агеташу-ында башкортлар, үзләренең ясаг ын күчерү өчен, килгән кешеләрне ү» җир төренә җибәрәләр, ә хәзер инде аларны (ятлаш припушенникларны Д Р ) чын башкортлар дип атаганнар Ым атыйлар Материалы т III 493 6 дип яза Ә шу л ук елнын августында язган хәбәрләмисендә мондый юллар бар «Башкортлар... Кагай һәм бүьмг мяг- ләрдәтг качканнарны гннгәр Һәм ялгызак тип атан. бн.к»мә.зәрецдә зрмашырга рөхсәт игәләр, аларнын күпләрен башкорт исемен,» язалар, ә воеводалар мона карышмын, юмалап якн ачуларын чыгарып, белдереп, шулар хисабына баерга тырышалар...» (БДҮДА. 248 ф.. 4 тасв . 109 кит , 602 б.) Күчеп килгән кешеләрнен башкорт исемен алулары XVIII гасыр башында ачык күренеп тора торган, хәтта, гадәти күренеш булган. Башкорт исеменә күчү башкортларның санында да чагылмый калмаган, билгеле. Башкортлар, Русия дәүләтенә кушылганнан башлап XIX гасыр урталарында кантоннар бетерелгәнчегә кадәр, крайдагы ялгызаклар, типтәрләр, ясаклылар һәм башка налог түләүче катламнар белән чагыштырганда өстенрәк хокуклы булган Нәтиҗәдә, алар катламы даими рәвештә читтән килүчеләр һәм түбәнрәк дәрәҗәдә торучылар исәбенә арта торган. Р Г Кузеев, XIX гасырда килгән кешеләрнең башкортлар арасына үтеп керүе булган, дип язуы белән бик хаклы (Кузеев Р. Г. Численность башкир.... 347 -348 б. 6 ) Чыннан да, XVIII гасыр ахырында, XIX гасыр башында кантоннар төзелеп башкортлар Русия чикләрен сакларга йөрергә билгеләнгәч, бу катламга бик күпләп яңа кешеләр языла. Архив материаллары, китерелгән әдәбият бу үгеп керүнең XIX гасырда гына түгел, бәлки шактый элегрәк тә булуы турында сөйли XVII гасыр ахырында — XVIII гасыр башында башкортлар тарафыннан 'язылган күпсанлы үтенечләр, шикаятьләр, хөкүмәт тарафыннан бирелгән грамоталар да башкорт катламына башка категория кешеләренең үтеп керүен ап-ачык раслый. Монда тагын бер якка игътибар итми мөмкин түгел Кайбер галимнәр башкортларның сан ягыннан табигый рәвештә арта баруы бозылмаган, ул һаман үсә барган, дип карый Безгә калса, монда шулай ук башкортка күчүчеләрнең дә роле зур булган Чөнки Башкортстанда 200 ел буе (1570—1770) бер-бер артлы күп төрле баш күтәрүләр булып тора, аларда башкортлар бик актив катнаша һәм бу чуалышлар вакытында күпләп кырыла, җәзалана. Башкортларның саны үсүдә килгән кешеләрнең шушы катламга күчә баруының зур роле булуы турындагы фикерләрнең кайберләрен китерми мөмкин түгел, П. И Рычков XVIII гасырда, башкортлар үз яннарына качып килүчеләрне кертеп аз гына вакыт эчендә шулкадәр көчәйделәр, дип яза (П. И. Рычков. История Оренбургская (1730—1750). Оренбург. 1896. 4 б.). Казан губернаторы А. П. Волынский «Русия империясендә башкорт мәсьәләсенең хәле турындагы язу»да (1730 ел) башкортларның саны туктаусыз күбәя бара һәм шул рәвешле үсә. 20 ел элек чын башкортларның саны 35 мен, иң күбендә 40 меңнән артмаса, быел күчеп килүчеләр белән инде 100 меңнән артып китте, «Казан, Сембер, Темников һәм андагы башка өязләрдән килгән татарларның яртыдан күбрәге башкортка күчтеләр, өстәвенә тагы башка урыс булмаган халыклар да, мордва, чуваш, мари, удмуртлар бөтен авыллары-авыллары белән ясаклы башкортка күчтеләр... инде хәзер күпсанлы урыслар да җан башына түләүдән башкорт исеменә күчте» (История Татарии . 399 б.) Акай восстаниесе (1735—1741 еллар) турындагы кулъязма документта казан чувашлары, чирмешләр, мордва һәм уржум халыклары кенәгәләрдә «башкорт» булып языла, башкорт арасында алар бик күп. ләкин алар үзләрен башкорт дип әйткәч, аларны танып булмый, дигән юллар бар (История Татарии. 402 б ). П Д. Аксаков 1743 елда: Русиягә баш игәндә башкортлар күп түгел иде. ләкин Казан һәм башка өязләрдән. Идел аръягыннан. Касыймнан, Зөядән, Сембердән татарлар килгәч, шул хәтле күбәйделәр ки, 1735 елгы чуалышлардан күренгәнчә, аларның ирләр саны гына да 100 меңнән артып китте, дип яза (Материалы.... ч. III. 526 б ). И К Кириллов (1735 елда) тагын да кызык нәтиҗәләр китерә: җирләр киң һәм күп булганга күрә, башкортлар янына ирекле яшәр өчен чиксез күп тау ягы татарлары, чирмешләр һ. б. килде, хәзер инде килгән кешеләр башкортлардан ике өлешкә артык (Добросмыслов Л. И. Башкирский бунт в 1735. 1736 и 1737 гг. Оренбург. 1900. 10 б.). Дөрес, югарыда китергән саннарны чынбарлыкка төгәл туры килә дип әйтеп булмый, билгеле Ләкин алар татарларның, алар белән бергә башка халыкларның да күпләп башкортлар исеменә керүен чагылдыра торган ышандыргыч, дәлилле фактлар булып тора. Икенчедән, документларда «чын башкортлар» дигән тәкъбирне куллану төрле төрдәге башкортлар барлыгы турында хәбәр итә: төп башкортлар һәм башкорт булып исәпләнә торган гына башкортлар («яка башкортлар»?) Ни генә булган очракта да без бу фактлардан читкә китә алмыйбыз, ә бәлки аларны аңларга һәм аңлатырга тырышырга тиешбез XVIII гасыр башындагы документларда яшәештә булган «прямые башкирцы», «природные башкирцы», «насто- яшие башкирцы», «счисляющиеся башкирцами иноверцы», -неприродные башкирцы» дигән тәгъбирләрне чынбарлык үзе тудырган Күп кенә галимнәр дә үзләренең хезмәтләрендә килгән кешеләрнең башкорт исеменә язылып китүләре турында кабат-кабат күрсәтеп узалар (В М Черем- шанский, В Филоненко. Н В. Никольский. Р Г Игнатьев. М Кармин. С И Руденко, М. К. Любавский һ. 6.). И. И. Неп.тюев «башкортлар» дшән сүз Башкоргстан дигән административ атамадан чыккан, ул гомзмән Башкорт егам халкын, мишәрләрдән, вотяклардан, мордва, чирмеш һәм чувашлардан торган халыкны белдерә, дип санаган (Материалы т I. 105 б т II 81 б һ б ш В. Н. Витебский, җир ечен түләүдән качып, бик күп типтәрләр, хәтта христиан типтәрләр дә мөселман динен алып, күпме тыюга карамастан, башкорт булып атала башладылар, дип яза (Витебский В. Н. И И Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. Казан, 1897. 391 б.). Башкорг исеменә язу Оренбург тирәләрендә ныгытылган сызыклар төзү, кантоннар төзелеп башкортлар хәрби катламга әйләндерелгәч тә дәвам иткән Мәсәлән, бишенче һәм алтынчы ревизия һ б материал ларда төрле-төрле кешеләрне башкорг катламына язу турында мәг ълүматлар бик күп теркәлгән < Баш- кортстан ҮДА. 2 1 таен. 561 сакл бер 16.2 пике . 35 сак i бер. 118 6., 172 ф. ! пшев . 45 сакл бер 81 б 101 сакл бер 96 б Һ б ш Никольская дигән станицадагы татарлар бөтенесе башкортка күчереләләр (Оренбур. алка архивы 98 ф . 2 оп.. 25 сакл. бер. 142 б.) Уршакмин һәм Курку льмин волостьлары җирләренә урнашкан түбәндәге авыллардан Бәләбәй өязе типтәрләре башкорт гаскәрләренә күчереләләр Югары ИмайКарамалы, Биктимер, Ташлы Шәрнп. Дәүлөкон. Янар һ. 6. (Башк ҮДА. 172 ф . I оп . 98 сакл бер 96 б г 1X14 елны башкорт исеменә яңа күчеп килгән мишәрләр, ясаклы гагарлар, мещаннар. Сәет бистәсе сәүдәгәрләре балалары, законсыз туганнар һ б языла, алар чыг ышлары белән Буа. Курмыш. Карсун, Алабута. Бәләбәй округларыннан була Шунда ук. 2 ф И оп 1116 сакл. бер 5. 6 б.). Архив документ лары башкорг катламының составы этник яктан гаҗәп чуар булуы турында сөйли Мәсәлән, бу катламга казакълар да (109 ир кеше Ш\нда ук. 1246 сак.1. бер . 28 62 66). 1813 елда кундрау гагарлары да язылган (Оренб. алка архивы 98 ф . 2 оп.. 25 сакл. бер /.'л Р Г Кузеев башкорт һәм типтәр згионнмнарынын лтшк эчтәлеген билгеләве авыр икәнен яза Аның фикеренчә, XVIII XIX гасырларда ыру-кабиләләргә бүленеш булмаган.,ә авыл общинасының нигезендә үзенең җирләре белән хуҗалык тормышы итүче авыл тора (Кузеев Р. Г. Прайс хождение 322 б ) Аеруча Көнбагыш Башкоргстанга карата бу бик дөрес сүзләр Архив документлары исә аңда мондый күренешнең иртәрәк башланганлыгын фараз игәргә мөмкинлек бирә У X Рахматуллин XVIII гасырда башкорт бу тыл исәпләнү өстенлеклерәк катлам составында булу белән бәрабәр дип яза. башкорт исемен алу игенчеләргә бик күп авыр салымнардай когы гырга мөмкинлек биртәя, дип күрсәтә (Рахматуллин У. X. Засе ипие Башкирии 30 90-е годы XVII! в Кандидат 11 >К У » № Я Р. Г. Кузеев әйткәнчә (Происхождение . 164 б.). башкорт исемен алу бигрәк тә теле, культурасы һәм дине уртак булган татарларга җиңелрәк булган Мәсәлән, бөржән. тангаур, үссргәннәр составында татар, мишәр, казандылар дигән 15 ләп аймак теркәлгән. Ә башка халыклардан булган кешеләр башкорт исеменә керү өчен мөселман динен кабул итә торган булганнар (Шунда ук) Чыннан да. безнең тарафтан өйрәнелгән авылларның күпчелегендә удмурт нәселе, чуваш нәселе яки х!ари нәселе дип аталып йөртелә торган нәселләр бар. Башкорт исеменә күчү очраклары патша хөкүмәте указларында да чагыла: «Килгән кешеләрнең ., башкорг исеменә кергәннәре турында дәшми торырга кирәк» (История Татарии. . 408 б.). Күрәсең, башта яна җирләрнең тизрәк К шештерүен күздә тотыпмы, хөкүмәт әлеге кешеләргә кагылмау ягында була, экин аның сәясәте бик тиз үзгәрә. Икенче ревизия (1745 ел) вакытында ук хөкүмәт һәр катламны аерым-аерым исәпкә алырга, яңа килгәннәрне теркәп барырга тырыша. лык дисс.. М.. 1975. 45 б.). 1782. 1812 елларда төрле салым салынган катлам кешеләренең башкортка күчүен тыя торган фәрманнар чыгарыла Шуннан соң. башкорт катламыннан очраклы рәвешю төшеп калган башкорт тар ла башкорг кат ымыңа кире кай тарылмый башлый ( Башкорт» тан ҮДА 2 Ф 2 оп 561 »аы оер . 6 һ о ш Хөкүмәт өчен өстенлекле хокуклы катлам түгел, ә бәлки салым түли юрган катламның күбәюе кирәгрәк була XIX гасыр уртасында Русиянсн чикләре тагын да көнчыгышка күчкәч, башкорт гаскәренең кантоннариын кирәге бетә Нәти161 жәдә. XIX гасырның урталарыннан жирләр башкорт-вотчиналыларга жан башына кырыгар, мишәрләргә, типтәрләргә жан башына утызар, төрле категория крестьяннарга жан башына унбишәр дисәтинә хисабыннан бүлеп бирелә. Күргәнебезчә. башкорт-вотчиналылар һаман да өстенлеклерәк булып кала килә Шуна күрә, авылдагы халыкны башкорт дип. типтәр дип. «саклы» һ. б. герле төркемнәргә бүлү Совет чорына кадәр тотрыклы рәвештә саклана. Бу бүленеш хәтта бер семья эчендә дә күзәтелә: еш кына туганнарның берсе башкорт, берсе татар булып исәпләнеп йөри. Әлбәттә, алар бертөсле тормыш-көнкүреш алып бара, бер үк телдә сөйләшә! Димәк. Башкортстан халкының этник составы, андагы татар телле башкортларның кем булуы турында фикер йөрткәндә бик күп факторларны истә тотарга кирәк. Башкортстандагы халыклар тарихы бик катлаулы һәм күп төрле чорларны кичерә, аларны мөмкин кадәр объектив өйрәнергә тырышырга кирәк һәм шул өйрәнүләр барышында югарыда күрсәтелгән үзенчәлекләр, һичшиксез, искә алынырга тиеш Гомер-гомергә бергә үрелеп, бер казанда кайнаган ут күршеләр һаман шулай дуслыклы, ярдәмлекле булып калырлар дип ышанасы килә.