Автор һәм аның әсәре турында

а lap моһажирият («миграция) әдәбиятынын күренекле вәкиле бу.п an Х.кән Хәмяду.ыанын тормыш һәм ижаг юлы I у рында бүгеше укучылар әлею бик аз белә. Үт вакытында «Bai аны м larapcrau» газетасында (1942. 31 гыйнвар кыска гыиа белешмә белән мнн анын биш штырсн бастыр: ан идем. «Финляндия татарлары» дигән мәкаләмдә -А" у.» 2 сан 1992 ei язучы (урында бераз киңрәк мәгълүма! бирелде. X. Хәмидулла хакында профессор XaiHii Минне! слов га язып чык гы 'Питаны.а Татарстан», 21 июнь. 1992 Элею шул папа. Ә Хәсән Хәмидулланың нжа1 мирасы исә I аять баи. Анын унбер җыентыктан торган шшырьләре. алгы китапта басылган пьесалары, отстаю якын хикәяләре, бер повес ie һәм бер романы бар. Бодарлан тыш ул оч юрихи әсәр, оч сәяхәтнамә, икс фольклор мәҗмугасы, «Шимал очкыннары» днюи журнал Һәм күпсанлы дини, дидактик китаплар чьи apt ан кеше дә. Анын донья күргән басмалар саны җәмидсы кырыктан арпак. Аларныц күбесен мина га- манында аш ор үзе бүләк иткән иде. Ул истәлекле басмалар китапханәмдә саклана. Үзе турында Хәсән Хәмидулла «Ник алан?»* 1ИЮН авюбио! рафик әсәрендә шактый әIрифлы Hien ята. Бу әсәр 1962— 1977 еллар дәвамында алты китап рәвешендә донья күрен (күләме 15 ■ абак чамасы), анда luiap дөньясы очсн гаять кызык 1Ы 1арихя. JIIIOI рафик, мәдәни MOI ьлу ма I I у u.iaiu an. «Мин юньяга киленмен 1900 елның 25 ноябрен ы НИЖНИЙ Новюрод l»6ep- насынын ( epi ач өязе Япяпар авылында, бу авы шык чын исеме Актук булса да. Яцанар исеме лә һәр 1аряфка iany.падыр» ти башлап җибәрә X. Хәмидулла бу әсәрен. ( абындык елларын, мәдрәсә ы >кы1ан чакларын 1асвирла- гнч, ул 1915 елла әтисе Низаме! шн чакыруы буенча ничек иген Финляндия! ә баруын һәм тиярлеккә шунда калуын хәбәр и I ә. Хәсән Хәмидулла Хельсинки шәһәрен |Ә |9КЯ С.1НЫН 6 ноябрендә вафа! була. «Минем икс ХӘЗИНӘМ бар; берсе — һөнәрем. икенчесе купсл баильиым-, дип яш ул «Ник алаи’-нын сошы — алтынчы китабын да /V?’г.г./6 омт 1 >л гомер буе сәү Ы ине һәм ишан язу белән ШО1Ы.1Ы1.НЫ (әрәюрлеге ана яшәр очсн MHI .IH imiei булса, язучылык ннны- лсн ул ми 1ЛӘ1С очсн inpyp MBKBI ҺКбер хезмәте тип саный. Баштарак X. Хәмидулла әтисе белән, аннары у те генә алыпсатар кәсебенә бирелеп. финнар яшә< ән авылларда, шәһәрләрдә төрле гукымадар һәм i алантерея әйберләре са1ып нөрн. Ү (.тегеннән >лек|р. радио серләрен уыәштерә һәм 1922 елда Кеми дигән шәһәргә төпләнгәч (Хельсинкид.ж 850 чакрым чамасы ераклыкта). шунда үтенә йорт салын, кибет ачын җибәрә. Анын iicKipра.ию товарлары кибете тора-бара бөтен гирә-якка атаклы кнбс1.ь>рнен берсе булып таныла. 1950 елла X. Хәмидулла танләст белән (хатыны, улы. кызы) Хельсинкигә күчен килә, кибетен лә күчер.», хәзерге вакыт ta анда сату ипләрен улы Гомәр дәвам итә. X. Хәмидулла әд.тби ижат белән 15— 16 ЯШЬ.ЬфСН 1ә. Фин ЛЯН 1ИЯ1 Ә КИ.ПӘЧ IUO- ■ ыльләнә башлый. Беренче шш ырьләрен яза. 1армув уннарга оир-игә > л жай чыккан саен татарча. урысча, финча киiаллар укый, конлэлек ь>ф|әр язып бара, шунда каләмен чарлый. Әтисеннән аерылып Кеми шәһәрен.I книәч. сәүдәдән бушаган һәр сәгатен ндшка багышлый, бу шәһәр |ә фии 1СЛСН1Ә чыи торган «Кулен лахти» гжетасы беләи злем1әгә керен, анда беренче хикәя i ләрсн бас пира. Шувсына игътибар итик. бу татета өчен X. Хәмидулла әсәрләрен фин те.генә ү зе |әрҗемә итеп бирә. Тора-бара у i үт әсәрләрен Ксмилә чапан да сатып ялт ан шәхси магба) а машинасында үзе җыен, үзе бастыра башлый. Ү № үк мөхәррир ы. корректор да. Үзе үк китап төпләүче дә. аларпы iяратучы да. Дөрес. ана бу катлаулы миен io ха тыны Гөлсем ханым та булышка тый. Бер унаидан X. Хәмидулланың сәләтле рәссам һәм оста сызымчы булуын да әйтен кит әрг ә кирәк. Язучының егермеләп китабы Ксмидә ШНӘ1.Ж елларда (1922 1950) ягыла. Хешсинкшә күчеп KH.ITәч тә ул, яна Mar- Gaia машинасы а.шл. әсәрләрен бастырып чыгару ипен дәвам итә. I арәл хәре- фләренн.н! тыш. латинны да куллана башлый. Кайбер әсәрләренең эчтәлеге турын ia фин ie 1еид.» анлагмаляр да бвр- 1Ә.1Н. Кыскасы.. сокланырлык тырыш, фидакарь кеше бул: ан ул. Алда вскә а-ван -Ник җ.таВ’« әсәрендә и пчынын .юмкага һ.»м лдәбннтка ка- раныарын бнисләюгг юрмыш сәбәтләре. ижя1ьои lupiKiei >жр|.ж хәл-ва- кышалар п рында бтрссннж-берсе кытыклы һәм мөһим м.н 1лума1лар бар. Шуи тынлариын берсе X. Хәмм.т)лланын I9J6—27 елларда 1оркишә сәяхәте, аидя1Ы !ятар миһаҗирыре бс.зән арала Т шуы, безнен милләтмен атаклы шәхесләре Абдулла Баттал-Таймас һәм Гаяз Исхакый белән очрашуы. Икенчесе — аерым факт буларак түгел, ә гомер юлының аерым бер дәвере буларак игътибарга лаек. Бу күзлектән караганда «Ник алан»?нын бишенче китабында бирелгән махсус бүлек үзенә тарта. «Динв-мнллн кайгылар» дип аталган бу бүлектә X. Хәмидулла Финляндия татарлары очен милли-мәдәни мөхзәрззя г мөмкинлекләре ачкан тарихи хәлләрне тәфсилләп һәм шактый сурәтле изеп тасвирлый. Шул исәптән 1925 елда Хельсинкидә «Исламия җәмгыяте», ә 1935 елда «Финляндия төрекләре берлеге» дигән мәдәни җәмгыять оешуы, алар- ныц эшчәнлегезз, үз вакытында гарәп графикасы тарафдарлары белән латинга күчүне яклаучылар арасында барган кайнар бәхәсләр турындагы сәхифәләр зур кызыксыну белән укыла. Өченчесе— язучының үз нжат дөньясын яктыртучы төрлетөрле истәлекләр. Берничә мисал китерү белән чикләник. Хәсән Хәмидулла С кандннавня илләре тарихында «Мәгърифәт» исемле беренче татар газетасын чыгаручы була. Кызганычка күрә, газета 1925 елнын башында өч ай чамасы гына чьпып килә дә, тарату кыелыкла- ры аркасында гуктап кала. Алай да бу фактның татар матбага тарихы өчен И1ътнбарга лаек булуын әйтергә кирәк. «Шимал очкыннары» дигән журнал (1945— 1977), «Бәхетсезләр» (1938),’«Хә- ерелниса» (1943), «Өзелгән өмет» (I960) кебек драма әсәрләренең язылу, басылу тарихына караган мәгълүматлар язучының нжат үзенчәлекләрен төшенер өчен бер чыганак булып тора. Хельсинки университеты профессоры Гомәр Т аһирның миңа язган бер хатында (1986, 10 март) Хәсән Хәмидулла иҗатына күркәм бәя бирелгән. Хат авторы анда X. Хәмидулланың Финляндия татарлары мохнгендә милли хисләр уятучы, татарлыкны яклаучы, нәфис тойгылар тәрбийләүче, әхлакый мәсьәләләргә даим нгынбар итүче олы җанлы, кайнар йөрәкле талант иясе булуын билгеләп үтә. Шул ук хатында ул 1985 елда Хәсән Хәмидулланың Финляндия язучылар берләшмәсенә әгъза итеп алынуын хәбәр итә. Моны, әлбәттә, язучынын нәтиҗәле әдәби эшчәнлегенә бирелгән югары бәя дни санарга кирәк. Кыскасы, аиын бай иҗат мирасын җентекләп өйрәнеп, анын чит илләрдәге татарлар барлыкка китергән матур әдәбият тарихында тоткан үзенчәлекле урынын билгелисе, иң әйбәт әсәрләрен туплап Казанда китабын чыгарасы бар. Ул моңа һәр яктап лаек. Инде журнал укучыларына тәкъдим ителгән «Тәкъдир каршында» дигән әсәрнең язылуы, басылуы турында кыска гына мәгълүмат биреп үтик. Бу әсәр ин элек «Кулен латхи» дигән фин з азотында 1924 елда дөнья күргән. Язучы анын татарчасын Хельсинкигә килгәч, 1950 елда аерым китап итеп бастырган. Журнал очен әсәр әнә шул кнтапзазз алынды. Язучы аны «озын хикәя» дип атаса да, әдәби кануннарга зуры китереп, повесть дип атау дөрес булыр шикелле. X. Хәмидулла үзе сугышта булмаган, әмма ул сугышны үз күзе белән күргән, анда катнашкан кешеләр белән якыннан таныш була, аларнын сугыш зурындагы истәлекләрен тыцлый. «Ник алай?» әсәрендә шундый юллар бар: «Көннәрнен берендә Фәрхежиһазз апамның ире Мостафа җизнием Австрия сузышында каты яраланып, авылга кайтышлый (сүз Актук авылы турында бара) Фниляндияз ә керергә була. Без әтием беләзз аны Тсрнноки шәһәрендә шагланызз каршыладык. Өебезгә кайттык. Җизнием башыннан үткән сугыш вакыйз аларызз егълый-егълый сөйләде... Берничә көпнән мин аны Петро- з радка кадәр озата бардым.» Кыскасы, «Тәкъдир карзпыззда» повесте— мәгызәвн тирәнлеге һәм әдәби эшләнеше ягыннан безнен әдәбият тарихында хөрмәтле урын алырга лаеклы әсәр. Аззьззз нигезендә зомумкешелек кыйммәтенә ня гу майлы идея—сугышка нәфрәт идеясе ята. Беренче бөтендөнья сугышының канлы, вәхшәтле кырында бертугазз ике татарның көтелмә- гән очрашуы Хак Тәгалә нркезздәге котылгысыз язмыш билгесе булып кабул ителә. Эш һәм тынычлык сөеп үскән иззсафлы вә имазвлы Габдулла беләзз Хөсәен дәһшәтле сугыш гарасатының мәгънәсез корбаннары булып хәтердә кала. Алар, тетрәндергеч вазгы- яттә калып, олы фаҗига кичерәләр, эззесе абыйсын азып үтерергә мәҗбүр була, ә үзе туп ядрәсе астында туфракка әйләнә. Дөньяның төрле кыйтгаларында таралып-чәчелеп ятказз бай рухи мирасыбыз өлгеләре әкренләп кенә тарихи ва- таньзна һәм анда зомер кичерүче газнз халкыбызга кире кайта. Фнззлянднядә яшәгән татар язучысы Хәсән Хәмидулланың «Тәкъдир ка- ршыззда» повестей әнә шул олы мирасның күркәм бер үрнәге дияргә тулы нигез бар. Шуңа күрә дә әсәрне гарәп графикасыннан күчереп, искәрмәләр биреп әдәбият сөючеләргә тәкъдим игәбез.