ОНЫТЫЛМАС ШӘХЕСЛӘР

Афзал Шамов хатлары фзал ага белән якыннан танышуым 1960—61 елларда булды. Аннан инде Аккош күлендә җәйләрен бергә яшәдек: кем бала, кем онык үстерә иде Кандидатлык диссертациясе язганда да мин аңа бик еш мөрәҗәгать иттем. Теге яки бу шәхесне (20— 40 еллар) ачыкларга кирәк иде. Монда инде Афзал ага компьютер, энциклопедия Бу сөйләшүләр Аккош күлендә яки телефоннан бара. Алары инде кәгазьдә түгел. Ә менә Афзал аганын өч хаты — шул сөйләшүләрнең йөздән бер беркетмәсе. Хатнын беренчесе шул— мин Афзал агадан сораганмын: Ф Әмирханның «Хәят» повестендәге персонажларның прототипларын сез беләсез икән, ярдәм итегезче, дигәнмен. Җавап мондый: «М. Мәһдиевкә. Бу хатларны укып чыкканнан соң мина шалтыратыгыз әле. Сезгә кирәкле бер үемны язарга онытканмын. А. Ш 28.XI.83». Тагын мондый хат: «Мөхәммәт туганкай! Бу конвертта барлыгы дүрт хат. Барысы да Сәхи Рәхмәти кулы белән язылганнар. Әгәр аларны машинкада күчертеп алырга ниятегез булса, «Хәят» турындагысының бер копиясен мина бирсәгез яхшы булыр иде. Г. Ибраһнмов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында Ф. Әмирхан архивы барлыгын беләсезме икән? Шунда әдип вафат булганнан сон төзелгән актта «Хәят» кулъязмалары турында кайбер мәгълүматлар бар. Сәхи Рәхмәти (1894—1972) журналист, тәрҗемәче. Үзбәкстан нәшриятләрен- дә, газета редакцияләрендә озак еллар эшләгән. Үзенең сөйләвенә караганда, Ш. Бабичның дусты. Ташкентта вафат. Ихтирам белән Афзал Шамов 28 ноябрь. 1983». Өченче хат: «Хөрмәтле Мөхәммәт туганкай! Хатлар кире әйләнеп кайтты. Гыйльми хезмәтеңдә файдалары тисә, мин моңа чын күңелемнән шатланачакмын. Бу хатлардан алынган мәгълүматларны теләсә кайда һәм теләсә ничек файдалана аласыз. Тик бер шартымны исегездә тотыгыз: С. Рәхмәти хатларыннан алынган икәнен күрсәтегез (китабымда мин шулай эшләдем—М. М.) И. Аитов хатын таба алмадым (Ф. Әмирханны// замандашы—М. М.) Югалмагандыр дип уйлыйм, берәр папкада кысылып ята торгандыр. Р. Рәкыйбинең миндә котлау хатлары гына бар шикелле. Ш. Мөхәммәдьяров хатларында «Хәят» турында бер сүз дә юк. Алар исән чакта сораша алмыйча калдым. Бигрәк тә К. Мостакаев агадан сораша алмый калуыма үкенәм. Өендә дә, башка урыннарда да аның белән күп мәртәбәләр очраштым, ә бу турыда сөйләшергә башыма да килмәгән. А дази ми?де Яна мәгълүматлар табы.панчы «Хәят» ку.тъязмасынын сатылуын кисеп әйтмәвегез яхшырак булыр. Эзләнүләргә урып калсын. М. Гайнуллннда берәр мәгълүмат юкмы? Гыйльмн-әдәби эшләрегездә уңышлар теләп калам Афзал Шамов 7.ХП.1983» Сүз «Хәят» повестенең икенче, дөнья күрмәгән кисәге турында бара Китабымны язганда мин ике ут арасында калдым. С Рәхмәти яза. -Хәят-нын прототибы монда Ташкентта яши. ире белән, ди Аларда әсәрнең икенче өлсшснен кулъязмасы булырга тиеш, килегез, ди Шунда ук шөбһә дә әйтә прототипның төп кешесе Үлмәскамал белән ире Гатаулла заманында Ф Әмирханнан бу кулъязманы сатып алдылар, китабын чьи армадылар, ди Ф Әмирхан турындагы китабымның кулъязмасын укыган иптәшләр мине сүтәләр Фатих Әмирханны акчага сатылган итеп күрсәтәсең, диләр Мин акланам сатылмаган, кеше гаиләсенең тынычлыгын, иминлеген саклаган, намусы кушканча эш иткән Безнең соңгы еллардагы әдәбиятта шундый пычраклыклар булмадымы’ Персонажны тормыштагы конкрет шәхескә якынайтып, әдәбиятыбызны арзанайту булмадымы? Дүртенче хат: «Хөрмәтле Мөхәммәт туганкай! Партия архивында Ф. Әмирхан турында кызыклы гына бер материал укуым гурында әйткән идем Сезгә. Шуныя шифрын жнбәрәм: фцнд. 15. опись 6. связка I. 1924—1927 елларда Совнарком председателе булып торган \ажи I абилуллин- пын бер докладына теркәлгән иде ул. Зур түгел, 5—6 битләр чамасында гына. Машинкада басыш ан. Мин алтмышынчы елларда укыган идём аны. И. Нуру.глинта да биргән илем мин бу шифрны. Таба алмаган иде ул аны. Чонки анда, яна тәртип урнаштырырта теләп, шифрларны үзгәрткәннәр икән. Өстәмә мәгълүматлар кирәк булса, шалтыратыгыг. Телефоным 35-78-23. Күп салам белән Афзал Шачов 8 алре зь 1986 ел» Бу документларга өстәмә- үләренә оч-дүрт ай кала Афзал ага минем өйгә чылтыраткан Эштән кайттым да. аның телефонын жыйдым Афзал ага бнк нык авыру иде Ф Әмирханның «Хәят- әсәрендәге персонажлар гурында өч-дүрт яна жөмлә әйтте дә. авыр сулап болай диде Йә. ярый. Мөхәммәт, миңа сөйләшүе бик авыр, дип телефонны өзде Күп тә үтми Афзал ага китеп барды Мин анын табуты янында «энциклопедист галим» дип нотык сөйләдем Шул фикерем һич тә үзгәрмәс Сибгат Хәким хатлары агыйрь белән ижат өлкәсендә танышу, элемтәгә керүем 1971 елдан башланды Аңа. редколлегия әгъзасы буларак. «Казан утла- ры»ннан минем «Фронтовиклар»ымны биргәннәр. Ул укып чыккан да рецензия язган Икене язган һәр икесенең беренче экземплярын миңа бирделәр «ФРОН1ОВИК.1АР1. Ин оста язылган образлар—хатын-кыз образлары. Белә, шантан... Ми күңелгә ка.пан образлап Рушад. Гага. Нәркис. Мөбн. Мәсрүра. чушнят. Хдеямжан. Галиәхмәт. Мостафа, һгкиров һ. б. 2. Галиәхмәтләр семьясы тара.наичы әсәр бик габитыи бара. Шул тирәдә кайбер ясалмалылык сизелә башлый, ( аткан сыернын кире кайтуы артык... (атаның председатель (райпепагком) булгач сөйләгән рече- ясалма, озын, кабатлана. Бер колхозный икенче колхозга булышуы мрынзагы сөйләнүләр күн, вариантлар-кибаз лах лар китә. Башта Даутов корабль, ир арги-ыерижг турым ш Аннан I ита һ. б. ( оги а таба, гомумән. сугыш күбәя, сү г хисабыма Башта ул кыска һәм вараллельләр иле. әдәби (eia.ib.Mp аша тыс... Ш 3. Бөтенесе дә русча тыгып сөйлиләр. Калганнарын авторның үтенә сөйләрмен. Сибгат Хәким 7 август. 1971 ел. «ФРОНТОВИКЛАР» (Икенче рецензия) Мөхәммәт Мәһдиен әсәре. Роман. Фронтовиклар—укытучылар... Яңа автор. Хикәя яки повесть та түгел, роман. Икеләтә кызыксынып укыдым. Әсәр укытучылар тормышыннан. Укытучылык авыр, кыен, катлаулы хезмәт икән. Авырлыгына ышандым, автор ышандырды. Авыр булса да яраттым, язучы яраттырды. Балачагым, укыган елларым яңарды, укыткан укытучыларымны искә төшердем, мәкгәпне сагындым... Язучы мнне үз стихиясенә алып керде, шул тормышта тагын бер тапкыр яшәдем. Әдәби әсәрнен көче шунда. Роман ахырына хәтле укыла, сине тота икән, бу — язучының уңышы, бәхете... Яна автор тормыштан килә, туры, ачык, аяусыз, усал... Галим көткән идем, талантлы язучы килә. Без анысына да шат. 7 август. 1971. Сибгат Хәким. Ул елларда «Казан уллары» журналында минем «Кеше китә — -җыры кала» исемле повесгым эт типсәсендә йөри иде. Зәки Нури баш редактор вакытта ул әсәрне басылып ятканда журналны сүтгереп, төшертеп калдырдылар. Обкомнан инде — М. Мусин, М. Вәлиев конторасыннан. Шуннан мин аның исемен үзгәрттем: «Авылым көндәлеге». Хәйлә белән кабат китердем. Журналдан моны Сибгат Хәкимгә биргәннәр. Аның фикере: «Авылым көндәлеге». Укыдым, һәр яна кешенең талантын чамалар өчен укыйм. Үзем өчен. Күрми калуың бар. Ә минем берсеп дә ычкындырасым килми. Прозаның үсеше кая таба? Басылмый калган әсәр. Бите-бите белән сызылган. Сызылганнары белән укыдым. Без күр1ән, без кичергән тормыш. Кешеләр-образлар таныш.-Без тормышта аралашкан кешеләр. Тормыш кисәге-кисәге белән куптарып умырып алынган, вакланмыйча, ясау юк. «Авылым көндәлеге» — укытучылар турындагы романга—«Со- лдатлар»га («Фронтовиклар»ны әйтә — М. М.) әзерлек тә, увертюра да. зур гомумиләштерүләргә кереш шикелле дә тоелды миңа. Шул ук вакытта аерым мөстәкыйль әсәр. Аерым җөмләләрне редакцияләү белән үк басыла тортан әсәр. Кыскасы, бу автор минем өчен яңа. мннем өчен прозада ачыш. Киң, бай тормыш чынлыгы. Хакыйкать олы, зур. Тигезләми, ышкыламый, шомартмый. Хәзергә шулай. Сибгат Хәким. 2 чнварь. 1972». Актанышта үткәрелгән семинарда Сибгат ага белән Уразай дамбасы янында сөйләшкәнне язган идем инде. Кабатлыйм: анда бульдозер тау күчерә, ә ана йомран белән әти йомран оялары өстендә елап утыралар иде: җир куышында балалары бар бит. ә бульдозер гел якыная Мин Сибгат абыйга шуны күрсәткән идем. Ул хат язды: «Мөхәммәт! Актанышта Уразай дамбасы янында «Соңгы номран»ны язарга сүз бнргән илем. Кайткач дүрт шигырь яздым. Үзем шат, яратып эшләдем, настроение белән. Икесен басарлармы, юкмы, әйтүе читен. Шуңа күрә үзеңә салам. Басмасалар да үкенмим. Хәзер әйтәсе килгәнне, үзем теләгәнчә әйткәннән сон үкенмим мин. жан бушап кала, авырудан терелгәч бер рәхәтлек тоя организм. Сәлам белән Сибгат Хәким. 1. VI1.78». Бу хаты белән бергә Сибгат абый мина машинкада басылган «Бәхетле бул. Актаныш» шигырен (багышлау белән: Мөхәммәт Мәһдиевкә дип куйган), «йөгерә чәчәкләр офыкка». «Уразай». «Соңгы йомран» шигырьләрен җибәргән Шунда ук бер шигыренең Р Д. Моран тәрҗемәсендә эшләнгәне «Будь счастлив. Актаныш!» Болар барысы да матбугатта басылдылар. Ә бу хат Әмирхан Еникинең 70 еллыгы уңаеннан уздырылган кичә һәм банкетка кагылышлы. Ни өчендер Сибгат ага бу турыда мина эчен бушаткан. «Мөхәммәт! Әмирхан турында белгәнемне сөйләдем... Үз фикерем. Үзем уйлат анча. Минеке булып калыр. Банкетыңча Гали Халит бик ямьсез сүз әйтте: имеш, шатийрьләр 150 Әмирханның поэзиясе турында сөйләп, анын шөһрәте (артына) сыеналар. Шагыйрьләр кастасы, ли. Проза, яхшы проза поэзиясез булмый, бу —бәхәссез йәрсә. Минем үз шөһрәтем лә, аллага шокер, Әмирханныкыннан ким түгел. Безнен гәнкыйгьнен бер күренешедер инде, ярый. Китабыгыз өчен рәхмәт, файдасы тиде, бик р урынында булды. Рувим Моран «Актанышөны тәрҗемә иткән, минемчә, әйбәт. Минем малай Рафаэль дә унбиш юржемәдән шуны мактады. Башта y.i аны тәрҗемә итә алмый азапланды, хәтта баш тартты, артык местный... (бер сүз танылмый —М. М.) Төп нәрсә—су басу, дидем. Я надан алынды, тапкан рухын. Радио цикл әзерли. «Сов. Татария»!ә дә подборка бирер!ә уйлыйм. 2 апрельдә Гагар Академия театры бинасында минем иҗат кичәсе бхлырга тиеш, трансляция белән, цветной—төсле. Килегез! Салам белан Сибгат Хәким. 18.III.79». Тшын бер документ шагыйрьнен «М. Мәһдиевкә» дигән шигырснен кулдан язган ике бите. Тарихын инде язтан идем. Кабатлыйм 1983 елның көзендә Сиб|ат ага, Гариф Ахунов. Камил Кәримов. мин Арча авылларын узган идек Г Камал, Г Курсави авыллары Шул хисләрен кәгазьгә төшереп, ул ике-өч шшырь язган һәм шуларнын берсен миңа, икенчесен Г Ахуновка багышлап «Сон Татарстан» да бастыр! ан иде. Кулъязманы мин архивка тапшырдым 1983- 85 елларда без фотограф Зөфәр Бәширов белән «Тукай» альбомын этПләдек Тукайның 100 еллыгына Шул уңай белән мин Сибгат абыйга сораулар жибәрын идем. Альбом текстына аның язганы керә алмады. Альбомның структурасы эш барышында үзгәрде. Менә анын язган җаваплары «Мөхәммәт! Сорауларга җавап бирергә зырышын карадым. Әйтеп бетерен булмый... Ул җавапны Сезнең киләчәктә язылачак романнан көтәм. Сез якагыз язасыз, башка беркем дә түгел. Хәзер Сездән «Тукай» сорала. «Тукай» белән беркезергә кирәк. Дөнья хәтле архивыгыз барын белом. Галимҗаннар. Әмирханнар рухы барын беләм, бер тотыныгыз. Казан ар:ы кешесе язарга 1иеш аны! (ешен хәзер өлг ер: ән чак. Салам 'ие.юн Сибгат Хаким 21.VIII.84, (Аккош күле — М. М > «Тукай мина бик иргә кергән. Ана сөте белән. Халык моңнарын гоя башла! ач та. Та lap халкы бар җирдә I укаЙ бу.п ан. «Кайчан?» лит ән сорау: а халык сулышы белән ,игп кенә җавап бир.» алам. Шулай булмаеа, язар! а мин «Нар акиан тотынмас идем. Миннән анын беркайчан да чыкканы да юк. Хәтта Дут а та да (шагыйрь үзе каiнашкан «Курская Дута» сузышын һәм бу ivpbi.iaibi поэмаларын күздә тота — М. М.)... Сугышлар да мине аннан биздерә алмады. Нигә ул миннән чыкмый? Аңлатуы читен. Гатарда Тукай туганы өчен куанам. Олызайтаи саен күцелю бер курку урнаша бара. Мин аннан бик авыр аерылырмын шикс.зле... ...(бер сүз танылмый М М.) «Шагыйрь кем?» лшән сорауга җавапны җитмеш оч яшемә җиткәндә Тукайдан lanibiM. lllai ыйрь.гскне mai ыйрь у зе яшәтән җәм!ыятькә керткән рухи коченең микъдары белән улчән1әнле!ен (укамны укып аңладым. «Бетте көч, сынды кылыч — шул булды эш» менә камчан әйтелә ик,HL Тукай монда үзенең милли рухы белән яши. шул яздыра, шул эчке энергия!ә әйләнә. Яшь чакча алга-артка карамыйча ярыша-ярыша чапкан киләчәк uiai ыирь- ләре дә, минем шике, тле кар!ая төшкәч, әле: е сорауi а җавапны, барыбер. Гукайдан эзләячәкләр. «Шшыйрь кем?»—Такташ. Туфан. Җәлил дип килерләр лә, Тукайда ту Ki алырлар. Шуңа бик нык инандым. Ә ша!ыйрыә җавап i ябарга кирәк ик.ж Кыскасы, икенче заманда яшәсәм дә, дөнья: а ике катлы 1әрәзә аша карап яшәдем —Тукан аша. 1»шгшй ■гзыл.чш М М сүзләрегез өчен рәхмәт, (уфаша ла «Имез» бик ошат м (ялгышмасам. Г. Ахунов туып-үскән йорт нигезендә сарык-кәҗә көтүе йөрүе, авылның бетүе турында иде) Фикер йөртүчеләр күп, шигырьләр уйландырган. «Гөберчәк»не (минем туган авылым—М. М.) Сезгә багышлаган идем. Сызганнар. Кемгәдер ярамаган. Вакланалар. Якташлар белән очрашкансыз икән. Минем «Таныш оянкеләр»не җырладым, дигәч, аптырап калдым. Җырчы икәнсез. Авыл җырчысы. Мин җырларны авылның талантлы җырчылары -җырлаганда тыңларга яратам. Бер насыйп булыр әле. Минем хәзер «Фатих Әмнрхан»ны укыйсы килә. «Соц. Татарстанмдагы теге кеше (?— М. М ) язмаларын күрдем, укымадым, зәвыкны бозасы килмәде. 40 еллыкка (?—М. М.) «Современннк»та (Мәскәүдәге китап нәшрияты — М М.) яна китап чыгып ята. Майга чыгып җитә диделәр. «Гөберчәк» анда кергән булырга тиеш. Р. Бохараев тәрҗемә иткән иде. Тәрҗемәсе әйбәт шикелле. Мәскәү ике том Сайланманы керткән планга (татарча) икесен дә 1986 да чыгарырга дигәннәр. Сатылу өчен. Шуларны әзерләп ятам. Исәнбәт—4. Расих — 3 том, Ш. Галиев — 18 табак (сайланма). X. Туфанны бер том калдырганнар. Сезгә уңышлар теләп, сәлам белән Сибгат Хәким 16ЦП-95» «Гөберчәк» дигән шигырьгә Сибгат абый бик зур игътибар биргән. Анын алдагы хаты да шул турыда. «Мөхәммәт! Менә Сезгә «Гөберчәк»нен русчасы. Мина ошады, мнн яраттым, Равиль Бохараев тәрҗемәсе. Үзем яраткан тәрҗемәләр сирәк. Бу күңелгә ятты. Сез дә укып карагыз. Алда чыгачак китапларыма кертермен. Минем еллыклар бетте. Сезнен еллыклар алда. Киләчәктә минем өчен шушы шигырь сүз алыр. Шундый иҗат бәйрәмнәрендә укыла торган шигырь бу. Татарчасы да, русчасы да минем йөзне кызартмас. Тукайга, Туфанга. Муса Җәлн.пә багышланган шигырьләрем арасында бу да курыкмый керер дип өмет итәм. Ярый әле. теге вакызта Сезнен якка ннчек барып чыгы.пан. Хәзер шуна куанам. Юл йөрү әкренлән кнми. Камыт бавы кыса. Узган ел Киметә дә кайтмадым. Быел җәй -җиткәнен түземсезлек белән көтәм. Аннан — үкенмим. Узган ел кайта алмау аркасында бер егерме лирик шигырь, җырны югалттым. Ел буе тамагым туймый калган кеше шикелле йөрим. Яшәсен туган як! ЯшДсен карт өянкеләр! Сәлам белән Сибгат Хәким. 20/11-1986». һәм шагыйрьнең миңа язган соңгы хаты. Мин аңа үземнең «Фатих Әмирхан» дигән юка гына китабымны җибәргән идем Ф Әмирханның 100 еллыгына. Ул хезмәтем башта «Казан утлары»нда «Яңа Бистә Прометее» исеме белән басылган иде. Инде шул китапны алгач язган хаты: «Мөхәммәт! «Фатих Әмнрхан»ны укыдым. Әдәби әсәрләрегезне укыган кебек аерылмыйча, тотлыкмыйча укыдым. Сезгә фән өлкәсе дә. матур әдәбият әсәрләре кебек бертигез. Фатих Әмирхан шикелле кешеләрнен булуына бер сөендем, шулар югарылыгында гөрып фикер йоргүчеләр өчен — икенче. Татар әдәбияты талантларга бай булган. Үткәне бай, зур. XIX йөз рус әдәбиятындагы кебек, бездә дә нәрсәдер бар... «Фатих Әмирхан»ның русча-татарча чыгуы әйбәт (бер төпләмдә ике телдә иде — М. М.) Мнн русчасын укыдым. Укысыннар, күрсеннәр бездә кемнәр барын! Бу — сезнен өлкә. Шушындый фәнни-әдәбн публицистик очерклар кирәк. Моңа хәтле язылган монографияләрне укый алмый газапланганнан соң тын юлым кинәт ачылып китте. Рәхмәт. Сәлам белән Сибгат Хәким. 31/111-86». СОҢГЫ СҮЗ: шагыйрь үзенең хатларында мине бик мактаган, бик зурлаган инде. Мнн әдәбиятта, гыйлем өлкәсендә үз урынымны бик яхшы беләм Сибгат ага бераз арттырган инде. Әдәбиятта, гыйлем дөньясында минем дошманнарым юк түгел. Ләкин бу —фаҗига түгел. Галимҗан Ибраһимов. хәтерем ялгышмаса. Тукайга багышлап язган мәкаләләренең берсендә (ул мәкаләләр Г Идраһимовның сигез томлыгына кертелмәделәр Чөнки без Ибраһимовны гөнаһсыз фәрештә итеп күрергә теләдек, аның намусында Тукай. Җ. Вә л иди, Г Ис.хакый. Г Рәхим. Ф Карими, Г. Газиз кебек корбаннар барлыгын бер-беребездән яшердек, күз йомдык) бик акыллы бер фикер әйтә. Г Ибраһимов — әзерлекле, искиткеч эрудицияле. куәтле гыйлем иясе — шул мәкаләләрнең берсендә шәрык философларыннан берсенең сүзләрен китерә: «Шәхси дошманың булмау бик зур кимчелек- -ди Шуңа күрә әйтеп куям. Сибгат абыйның әлеге ун хатын Г Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институтындагы кулъязмалар бүлеге мөдире, зур 1алим Марсель Әхмәтжановка тапшырдым Әгәр минем бу публикациямдә бер сүзгә, бер хәрефкә үзгәртү кертүем мөмкинлеге турында шөбһәләнәләр икән - - барып карасыннар Бу хатларда сүз минем турыда түгел, шагыйрь Сибгат Хәким шәхесе, аның эчке дөньясы турында бара. Аның хатларын жыеп бер-ике том итеп бастырырга кирәк Минем сизүемчә, анын хатлары меңләп, ә бәлки артыграктыр да И Клеев. Н. Юзиев, 111 Галиев. Ш Маннапов. Г Ахунов. М. Шәйхи. К Сибгатул- лин Инде дә килеп Рәдифтә. Равилдә. Зөлфәттә. Мөдәрристә. Р Хариста. Т Галиуллинда. А. Гыйләжевтә. Нуриханда. Әхсәндә Боларны бер куш а җыярга һәм бастырып чьи арырга иде Руслар шулай итә бит «Переписка, письма...» фәлән, фәләннеке Әйдәгез, шагыйрьне өр-яңа баштан ачыйк әле...