ОРЕНБУРДАГЫ СӘГЫЙТЬ БИСТӘСЕ

Балтыйк диңгезеннән Европага «тәрәзә» ачкач та. Петр I патша игъгибарын Урашын коньягында яткан далаларга юнәлдерә шуннан Азия илләренә чыгу юлын булдырыр! а ниятли Әнә шул далаларны үзләштерү нәтиҗәсендә ул. бердән. Шәрекькә сәүдә вә сәясәт юлын салуны, икенчедән, арзанлы чимал, беренче чиратта алтын-көмеш табуны күздә тота Барыннан да бигрәк Урта Азия ханлыклары белән әйбәт мөнәсәбәт булдырып. ике арадагы сәүдәдән күп кенә табыш алырга хыяллана Б\ өлкәдә әле ана көндәшләр булмый Рәсәй хөкүмәте икътисади багланышларны һиндстанга чаклы җиткерергә өметләнә I ик боларны гамәлгә ашыру өчен Рәсәйнең Европа белән Азия арасында терәге булырдай ньпытыл1ан кала корып җибәрү зарур була Шәрекънен иксез-чиксез байлыгына юлны өйрәнү максаты белән Петр I панна 1714 1715 елларда бер-бер артлы икс экспедиция җибәрә II Д Бухгольц җитәкләгән беренче экспедиция Хива һәм Бохара турында аз-маз мәгълүмат туплау, Каспий диңгезенең көнчыгыш яр буен өйрәнү һәм Әмудәрьянын иске юлын эзләү белән чикләнә Ә инде 700 кешелек отряд Я.мыш күле буенда ныгытма корырга тотынгач, калмыклар 100 меңле отряд белән һөҗүм итәләр Өч ай буена каршы торып га. бернинди ярдәм-фәлән килмәгәч. И Д Бухгольц, үзенекеләрне атып, кайтып китәргә мәҗбүр була Икенче экспедициянең җитәкчесе итеп А Б Черкасский билгеләнә Әмма Урга Азиядәге биләмәләргә Каспий диңгезе ягыннан үтеп керергә тиешле экспедиция һәлакәткә дучар ителә Төрле җирлә булсагыз, ризык белән тәэмин игү җиңелрәк булыр иле. дигән сылтау белән Хива ханы атарны бишкә бүлеп, горле җиргә урнаштыра Хива халкы шуннан файдаланып ката биш отрядның бнше- сснә дә һөҗүм игә. солдат ларын кырып сала. Черкасскииның ү ген үтереп, баш тиресенә печән гу гырып. сөенче рәвешендә Бохара әмиренә җибәрәләр Расой белән Хива арасындагы мөнәсәбәтләр яман төс ата Хинаның Р.эсәй- дәге илчелеге кулга алына, фәкать берсенең кулына хат тоттырып иленә кайтарып җибәрәләр Ике арада сәүдә эшләре туктатыла Бекович-Черкасский корып куйган кальгаларны урыс tap ташлап киткәч, төрекмәннәр җимереп агалар Урга Азия ханлыклары бе гән сәүдә эшләрен куертып җибәрү гән Р.эсәй күп табыш алыр, дип омет гонг он Петр I. бу хәлләргә бик нык кайгырса ла. ниятеннән һич тә баш тартмый Бохара әмиренең А Б Черкасский экспедициясен һәлак итүчеләрне хупламавыннан файдаланып. Флорио Бенсвени дигән кешене илче итеп җибәрә Сәүдә ю гы казакъ далалары буйлап сузылган була Шунда кәрваннарны талау, урыс сәүдәгәрләрен әсир итү гадәткә кергән бер хәл булып тур кага кигерә Сәүдә кәрваннары имин генә йөрсен өчен, нн әү вал Кама аръягында яшәүче башкорт-татарларны буйсындырып, чик буен ныгыту зарур була Әнә шул максатны күздә югын. Петр I заманында W0 чакрымга сузылган һәм 5 кальганы. И редутны. 8 форпостны эченә алган Иргсш ныгытма гары коры га Моның белән генә чик гәнмичә. сәү го кәрваннары ки ген ки ген йөри а лыр гык бер үзәк булдыруны күздә тотып. 1718 елда Петр 1 Җаек буенда кальга салу идеясен күгәреп чыга Әмма үзе моны гамәлгә ашыра алмыйча дөнья куя Варис тарына Урга Азиягә үтеп керү юлларын өйрәтеп ка гдыра Көньяк Урал далаларын. Оренбург каласы ка гкып чыгачак җирләрне ү г гәш терүдә Негр I идеяләрен яклаучы И К Кириллов. В II Татищев И II Не плюса гарный роле зур Әнә шу л рәвешле Оренбур каласы Урта Азия бс гән сәү тә ' Урысчадан, бераз кыскартып. Кыям Миңлсбаев тәрҗемә итте Б итүдә урыслармын форпосты булып китә һәм икс арадагы багланышларны ныгытуда төп урынны алып тора 1742 елда губернатор булып алгач та, И И Неплюев ин әүвәл (1743 ел) каланы яна урынга, хәзерге урынына күчерттерә. сәүдә эшләрен, һөнәрчелекне шәһәрдә җәелдерү белән генә чикләнеп калмыйча. Урта Азия ханлыкларына кәрван-кәрван товар җибәрә. Сәүдә эшен белүчеләрне үзендә туплау максатын күздә тотып. Уфа. Самар. Казан һәм бүтән шәһәрләргә чакыру кәгазьләре таратып. Оренбур каласына килеп төпләнергә өнди, йорт һәм каралтыкура торгызу өчен бушлай җир бирергә, бүрәнәсен-кирпечен табыштырырга вәгъдә итә. ун елга ссуда биреп торырга була. Сәүдәгәрләрдән алына торган салым-налогны да киметә. Аның өндәмәсенә элек-электән казакъ халкы белән аралашучы, сәүдә итүче. Оренбурда сәүдә эшләрен беренчсләрдән булып башлап җибәрүче Казан татарлары ризалык белдерә Тик менә егетләрен солдатка алмауларым, мәчет салып, ислам динен тотарга, шәригать кушканча яшәргә рөхсәт бирүләрен таләп итәләр Оренбурда бай сәүдәг әрләрнең бергә туплануын хуплап, Рәсәй сенаты 1744 елнын 8 март указы белән Казан татарларыннан хәллерәк 200 гаиләгә яңа урынга күченергә һәм «коммерция эшләрен җәелдереп җибәрергә» рөхсәт итә. Татар сәүдәгәрләренә төпләнү өчен Оренбурдан 20 чакрымда. Сакмар суының уң ярында урын бирәләр. Әнә шул рәвешле Сәгыйть бистәсе барлыкка килә (Аны тагын Кар1алы бистәсе дип тә йөртәләр.) Бистә бу эшне бантлап йөрүче Сәгыйть Аитовның исеме белән атала: Казаннан ул 200 гаиләне Оренбурга алып килә дә Берда бистәсе белән Югары Каргалы инеше арасында. Сакмар суы буеннан үзләренә урын сорап ала Оренбурның губерна канцеляриясе 1744 елның 19 сентябрендә аның таләбен уңай хәл итә. 1745 елның 8 август карары белән Сәгыйть Аитовка таныклык кәгазе бирелә Ул таныклык шартларында төпләнеп утыру өчен уңайлыклар тудыру күздә тотыла Карарда тагын Хива. Бохара. Ташкент һ. б. Азия илләреннән төрле һөнәр ияләренең бистәдә төпләнеп яшәве хуплана, андый теләге булган кешеләр- 1Ә һичбер тоткарлык кылмыйча, ярдәм күрсәтү таләп ителә. Урта Азия белән генә түгел, һиндстан белән дә сәүдә эшләрен җәелдереп җибәрүне күздә тотып, И. И Неплюев янә дә Рәсәйнең унар-ег ермешәр мең белән эш итүче сәүдәгәрләреннән сәүдә компаниясе оештырып җибәрергә, аның директоры итеп Оренбур татарын билгеләргә кирәклеген әйтеп хөкүмәткә мөрәҗәгать итә һәр кәрванда компания әгъзасы яки аның татар приказчигы йөрергә тиеш, дигән фикер әйтә Әмма аның бу проектын хуплаучы табылмый Шулай да губернатор сәүдә эшләрен еракларга җәелдереп җибәрү ниятеннән кайтмый һәм әлеге эшендә иң әүвәл сәүдә хикмәтләрен белүче татарларга таяна. Уңай шартлар тудыргач, Сәгыйть бистәсе гиз арада үсеп китә: 1760 елда 300 йорт булып. 1158 ират саналса, 1767 елда ир-ат саны 2174 кә җитә, ә инде 1769 елда бистәдә 1000 йорт санала, ире-хатыны — барлыгы 9468 кеше була. Казан татарлары Оренбурда гына сәүдә итү белән канәгатьләнмиләр, бәлки әле Урта Азия якларына да чыккалыйлар Шул рәвешле Сәгыйть бистәсе гиз арада ошбу төбәкнең сәүдә үзәгенә әверелә, сәүдәгәрлектән зур табыш алып, бик нык баеп китүчеләр дә була. Андый байлар малны эшкә җигү ятын карыйлар — кечерәк кенә поташ заводлары салып җибәрәләр; хәер, ул заводлар бик тә примитив була. Сәүдәгәрләрдән бигрәк губернаторга файда алардан алган табыш елына 50— 60 мең сумга җитә һәм И И Неплюсвнын өлкә белән идарә итү өчен тоткан бөтен чыгымнарын каплый Ә биг хөкүмәт сатуалудагы малның нибарысы 2% тан 5% ка чаклысын гына тотып кала Анда да әле чит мәмләкәтләрдән кергән алтыи-көмештән бер тиен дә тотылмый. 1748- 1755 еллар эчендә генә дә алтын (коелма һәм фарсы, һинд, бохар акчалары хәлендә)— 50 пот, көмеш исә (коелма, зиннәтле әйбер яки акча хәлендә) — 460 пот килеп керә Ә менә ефәк, мамык, ефәк катнашкан тукымалардан, парча-мазар, пәрдә- чаршау. каракүл, кәшимир яки иран паласлары, һинд кисеясе ише нәрсәләрдән, орек. пестә, кнш-.миш кебек җимешләрдән салым тотыла. Сәгыйть бистәсе бик нык үсеп киткәч, 1784 елда ратуша булдырыла, шәһәр белән шул идарә итә башлый 1787 елда бистәне Оренбур казаклары гаскәренә кертәләр һәм Каргалы станцасы дип йөртә башлыйлар Әмма андагы татар егетләренә казаклар гаскәрендә хезмәт итү читенгә килә, шуңа тиздән бистәне башкорт гаскәренә кушалар Анысы бетерелгәннәгг сон исә. гәрчә бистәнең үзендә башкортлар бармак белән генә санарлык булса да. Сәгыйть волосте башкорт авылы дигән исем тагыла. Орснбурнын үзендә генә түгел. Урта Азия мәмләкәтләрендә дә тагар сәүдә! әрларенен дәрәҗәсе зур була Бөтен мөэмин-мөселман халкы арасында алар үз кешеләр булып санала, хөрмәт вә ышаныч казана Әйтик. Бихара ханлыгында алар!а карата хөкүмәт үзе дә. барча халык та дустанә мөнәсәбәттә була, урыс ■тунецларына салына ropiaii салымның яртысы !ына салына (тегеләр 5% түләюн- дә. мөселман сәүдә: әрләр 2.5% кына түли). Бохаранын үз сәүдәгәрләре товарны әҗәткә алып, аны сатып кайткач. табышны бүлешер! ә мәжбүр булалар Ә менә татар сәүдәгәрләре товарны Бохарада шул ук бәягә акча түләп алгач. Оренбурда аны бохар сәүдәгәрләре саткан бәягә сатып та. барлык габышны үз кесәләренә салалар, беркем белән дә бүлешмиләр Рәсәй товарларын Бохарага алып барып сатудан янә табыш 1785 елда Оренбурдан татар сәүдәгәрләре фәкать Бохаранын үзенә генә дә 168.3 мен сумлык говар алып китәләр Малнын төрлесен, хәтфә-парча. снгсы- киндер. ефәк яулык, алтын-көмеш әйберләре, корыч-чуен. бакыр, кәгазьдер, энәдер ише нәрсәләрне алалар. Гомумән. Урга Азия мәмләкәтләренә тиреяры постау, атлас-фолән. көзге-мазар. беләзек-йөзек. шикәр, балавыз, бакыр, кадак һ б. хәтсез күп әйбер илтеп саталар. Сәүдә эшенен зур маһирлары да мәгълүм Муса Макъсудов, әйтик, 110.6 мен сум белән. Гобой Мусин 15.5 мен бетон. Сөләйман Нәзеров 13.4 мең белән. Мөхәммәт Йосыпов 10.9 мен сум белән эш йөртә Наполеон белән сутыш дәверендә әлеге сәүдәнең әһәмияте дә. кнлере-төшеме дә бермә-бер арта. Өстәвенә әле. кисм-фәлән белән, акча-мазар белән тә «мин итеп. Уфага рекрутларын җибәрәләр. Ул чагында инде Сәгыйть бистәсенә Боха- радан. Урга Азиянең бү!ән шәһәрләреннән 75 сәүдә:әр килеп төпләнгән була Урыс армиясен кием-салым, азык-төлек һәм акча белән гәэмин игеп торуда алар да катнаша. Урта Азия сәүдәгәрләренә 1755 елнын I декабрендә чыккан карар ншезендә Рәсәй шәһәрләрендә сату-алу эшләре тыелу сәбәпле, биегәю килеп төпләнүче мөселман сәүдәгәрләре арадашчылар сыйфатында татарларны ялларга мәҗбүр булалар. Ә инде татар сәүдәгәрләре Мәкәрҗә ярминкәсенә дә. бүтән җир лоры дә иркенләп йөриләр, салымны да башкалардан азрак түлиләр Сәгыйть бистәсенә әле тагын Урта Азиядә сату-алу япендә йөреп бәдәнлеккә төшкән яисә таланганниткөн кешеләр дә киләләр Аллрнын кайберләре генә приказчик-мазар булып урнашу бәхетенә ирешә Калганнары исә хәл терәк кешеләргә бүтән төрле ипкә ялланыр! а мәҗбүр була. Шулардай i ора -бара әйбәт кенә итекчеләр, пешекче тор. көмешчеләр һ. б һөнәр ия лоре чыта Екатерина И И (әби патша) Рәсәй белән идарә итү япендә мул галарга да таянырга, мөселман халкына гнулар аркылы йогынты ясарга ниятли Сәгыйть бистәсенә до беркадәр җиңеллек ки гә Мосс гмагг пшено ирек бирелгәч. (. лмәр- канд белән Бохарадан муллалар агыла баш тый Мәхәллә му гласы булудан гыш. алар әле төрле мәдрәсәләрдә, башка уку йортларында да белем бирә ыр Чөнки әби панна указы бетон. «тагар. фарсы, бохар якларында ягкан» коньяк губерналардан уку йорт ларында урысларга да гарәп те ген өйрәтү максаты куе ы Ишаннар һәм мулла lap шул рәвешле мөсс гман динен-мәдәниятен ү г гәшгерүы тон сәбәпчеләр булып китәләр Инде юра-бара монда белем алган ш-жерг гәр «моңарчы исемнәре генә мөселман булан күчмә халык каыкь ха гкына шн гыйлемен өйрәтергә җибәрелә башлый Әнә шул рәвешле, үзе «ур. ү те күркәм яңа мәчете булган Сәгыйгь оистәсе бөтен Оренбур губсрнасынын шни марка генә әверелә