МИЛЛИОННАРНЫҢ БӘЙЛӘ ЙӨРӘГЕН...»

«Ватиным Татарстан» газетасының баш мөхәррире. Татарстан халык депутаты Мопир ӘҺЛИУЛЛИН белән әңгәмә

Чыннан да. Рашат туган, ничәмә-ничә буын кешеләрснсн яратып укыган, халкыбыз тарихының 75 ел буена елъязмасы булган газета турында сөйләшүне анын «чишмә башы»ннан башласак дөрес булыр Әйе. «Эш» исеме белән нәшер ителә башлап, герле елларда исемен үзгәртә-үзгәртә, бүге- IIIе көндә «Ватаным Татарстан - исемендә чыгып килә торган газетабызга 75 ел тулды Ьср караганда нәрсә инде ул 75 ел - меңнәр «Ватаным Татарстан» газетасының чыга башлавына март аенда 75 ел тула Иң >үвәл аның «чиш мә башыина күз салсак иде Менә шул чакларыннан коч. гайрәт алып, ул талкыбызның чратып укыла торган газета- ■ ына әверелде дип бело м миллионнар белән исәпләш on iapn\ очей?! Ләкин тарих сәхифәләре еллар агышыннан җыела, туплана биг Ә инде гагар матбугаты тарихы өчен 75 ел һич гя аз түгел Шушы еллар эчендә халкыбыз тормышында никадәр сөенечле дә. аяныч та хәлләр булып узды. Тарих агачының бер яфрагы буларак, азар безнең газета битләрендә ярылып ята. Редакциябездә газетабызның музее бар. Лны басмабызга 60 ел тулган көннәрдә оештырган идек. Менә шушы музейның стендларын, андагы инде саргая төшкән газета тегелмәләрен караганда илнең, халкыбызның 75елда үткән тормышы яңадан күз алдыбызга килеп баса. Музейга килеп керүгә, гарәп хәрефләре белән чыккан «Эш» газетасының беренче саны фотокүчермәсе күзгә ташлана 1918 елның 12 мартында дөнья күрә ул «Эш» газетасы Казан губерна Советының мөселман бүлеге һәм партиянең Казан губерна советы мөселман секцияләре бюросы органы булып чыга башлый Аңа күренекле публицист Хәсән >рманов җитәкчелек итә 1918 1993 елларның 12 марг арасы. «Эш» «Ватаным Тагарсгаю-ның 75 еллык тегелмәсендә барлыгы 21780 сан Бу үзе генә дә йөзләрчә томлы китап бит' Татарстан АССР төзелгәч. 1920 елның 2 июленә газета «Татарстан хәбәрләре» исеме белән чыга байтный 1922 елда, магбугат көнендә, тазетага «Татарстан- исеме бирелә. 1924 елның маеннан «Кызыл Татарстан» 1951 елның августыннан «Совет Татарстаны» I960 елның сентябреннән «Социалистик Татарстан • Күпсанлы газета укучыларыбыг тәкъдиме белән, 1992 елның февраленнән ул «Ватаным Татарстан» исеме астында чыга. Анын оештыручылары Татарстан Югары Советы Президиумы. Татарстан хзэкүмәте һәм редакциянең хезмәт коллективы Газетабызның «чишмә башы» турында сойлөфндә. бер үзенчә.текне дә әйтим әле. 1921 елда Фәтхи Бурнаш. газетабызның редакторы булу белән бергә, газетага кушымта рәвешендә «Безнең юл» дигән әдәби журнал да чыгара башлый Соңыннан ул аерым журналга әверелә, бүген инде «Казан утлары» исеме белән чыга Ү гкән с г 70 еллыг ын билгеләп үткән сезнең журналның да «чишмә башы», күрәсез, бүгенге «Ватаным Татарстан» газетасына барып тоташа Шулай итеп, бүгенге бәйрәм сезнең журнал белән дә уртак бәйрәмебез ул Әйе. килешәм Әмма бу очракта, дәреслек тулырак булсын эчен бераз гына аңлатма бирүне кирәк табам «Казан утлары» журналын 1922 е tda чыга башлаган «Безнең юл» белән чикләү совет чорына хас күренеш иде Ә бит төптәнрәк уйлап карасаң, татар халкының әдәби-сәяси журналлар чыгару тарихы ераккарак— гасыр башына ук. ягъни «Әлгасрел-җәдит», «Шура» «Аң» кебек басмаларга барып тоташа Сезнең бәйрәмне безнең журнал өчен генә түгел, ә бәлки бөтен татар матбугатының. әдәбиятының уртак бәйрәме, дияр идем Белүемчә, газета тирәсендә һәрчак язучылар, шагыйрьләр кайнап торган... - Әйе, газета беренче көннәрдән үк үз тирәсенә шул еллардагы язучыларны, олы әдипләрне туплый. Атаклы әдип Галиәсгар Камал — «Эш» газетасының тернәкләнеп китүенә ин зур өлеш кертүчеләрнең берсе Хәтта газетаның исеме берничә тапкыр аның кулы белән язылган. Галиәсгар ага Камал «Эш» газетасында рәссам, публицист, сатирик, тәрҗемәче булып катнаша Галиәсгар Камал, бу елларда вакытлы матбугатта эшләгәнен искә алып, болай дип яза «Гражданнар сугышының кызган чоры Деникин, Колчак һәм башка бандалар яшь Совет иленә төрле яктан һөҗүм итәләр. Шуңа күрә дә мин кыска әсәрләр, шигырьләр язып, көн кадагына сугып барырга тиеш идем Ул вакытларда мин икешәр көн өйгә кайтмыйча, редакциядә кунып эшли идем». Ул елларда Г Камал аеруча актив иҗат итә, йөздән артык тезмә әсәр бастыра. Бу турыда искә алып, Афзал Шамов газетаның 1968 ел, 7 март санында болай дип язды: «Материаллар озынча тар кәгазьләрдә кулдан язылган, иң матур, ин пөхтә язылганы Галиәсгар Камалныкы Анын кулъязмаларында пычранган юлларны очратмассың Ул караламалар белән мәшәкатьләнми, турыдан-туры акка яза. Аның кулъязмасын наборшиклар тарткалашып алалар иде». 1919 елның язында «Эш» газетасының редакторы итеп Вәли Шәфигуллин билгеләнә. Ул «Әүлия» псевдонимы белән шигырьләр дә бастыра, әдәбият-сәнгать проблемаларына багышланган мәкаләләрендә, публицистик чыгышларында әдәбият һәм журналистиканың үсеш юлларын билгели. Гомумән. бик күп язучылар «Эш» газетасы белән даими элемтәдә торалар. Бу җәһәттән Галимҗан Ибраһимовның 1918 ел, 7 ноябрь санында урнаштырылган мәкаләсе игътибарга лаек. Ул анда газетада әдәбият-сәнгать, мәдәниятнең халыклар арасында дуслыкны ныгытырга тиешлеген ассызыклаган. «Тел, әдәбият, шигырь, мәдәният — болар һәммәсе үзләренең рухларын үзгәртергә, башка милләтләргә дошманлык, милли тәгассып урынына дуслык, туганлык, кардәшлек рухы белән сугарырга, халыкны шул рухта тәрбия итергә тиешледер»,— дип язды Газета ул чорда чыккан әдәби җыентыкларга, пьесаларга, театр-спектакльләргә игътибар итә. Аларга рецензияләр биреп бара. Драматург Кәрим Тинчурин «Эш» газетасына күп яза «Эш» яшь әдәби көчләрнең — Мәхмүд Максуд, Афзал Шамов. Бари Рәхмәт. Мансур Крымовның әдип булып үсеп китүләренә юл ача. 1921 елда «Татарстан хәбәрләре»нең редакторы итеп журналист һәм язучы Фәтхи Бурнаш билгеләнә. Ул 1921 — 24 елларда газетага җитәкчелек итә. Музеебызда беренче редакторлар арасында Галимҗан Нигъмәти иҗатына багышланган стенд бар. Ул 1926 — 28 елларда «Кызыл Татарстан» газетасының редакторы булып эшли. Соңыннан күренекле тәнкыйтьче, әдәбият галиме, профессор булган бу әдип иҗат мәйданына газета хезмәткәре буларак килеп керә. Бүген без төрле елларда газетабызның редакторы булып эшләгән Вәли Шәфигуллин. Фәтхи Бурнаш, Фатыйх Сәйфи-Казанлы. Галимҗан Нигъмәти. Сафа Борһан. Исхак Еникеев, Фаяз Ризванов, Һади Габдрахманов, Ибраһим Үзбәков, Галим Рябков, Шәмси Хамматов, Рәис Сабировларныц исемнәрен олылап телгә алабыз. Аларның һәркайсы үзе турында якты истәлек калдырып, һәркайсы газетаны сугышчан һәм кызыклы итү өчен янып-көеп эшләде — Бүгенге көн биеклегеннән торып караганда газетаның табышлары, югалтулары нидән гыйбарәт? Бик авыр сорау бу. Гомумән, бүген үткән юлыбыз, тарихыбыз, әдәби мирасыбыз яцача бәяләнә бит Шуңа күрә безгә бүгеннән торып тарихка хөкемдар булу бик кыен Дпстә еллар элек газетада чыккан язучыларыбызның кайбер әсәрләре, гәнкыйть мәкаләләре бүтен башкача бәяләнә. Газета битләрендә төрле чорларда әдәбиятка, мәдәнияткә, телебезгә кагылышлы шактый бәхәсләр була Араларында аерым шәхесләргә күсәк күтәреп язылганнары да аз түгел. Бусы да тарих Ул вакыгта аерым шәхесләргә караш та бүгенгедән кискен аерыла Бер генә мисал китерим «Кызыл Татарстан»ның 1929 ел, 26 апрель санында Галиәсгар Камал, мәсәлән, үзенең 30 еллык әдәби хезмәтен бәйрәм итү уңаеннан Гаяз Исхакыйдан килгән котлауны кабул итә алмавы турында яза.» Минем 30 еллык хезмәтемнең 12 слы совет дәүләтендә үтте, -ди ул әлеге мәкаләсендә Ул 12 елнын кин мөмкинлекләр бирелү ятыннан башкалардан чагыштырмаслык аермалары бар Uh на күрә Гаят әфәнделәр күтәргән «ирек»нсн минем өчен һич кирәге булмавын үземнең андый «ирск»ләрнен чын дошманы булуын белдерәм». Гаяз Исхакыйпын мирасы халкыбыз) а кайтарылган бу көннәрдә әлеге хатка карата, әлбәттә, башкача бәя бирү сорала Ләкин бу хат ничек туган9 Чынында Г Камалнын Г Исхакыйга мөнәсәбәтен чагылдырамы ул, әллә шул чорда) ы аерым көчләр басымы аегында язылганмы'' Күп нәрсәне ачыклыйсы, өйрәнәсе бар Газета тегелмәләрен өйрәнү бүген безгә күп нәрсәне янача аяларга ярдәм итәчәк әле. Әлбәттә. 75 елда газетаның табышлары да. югалтулары да аз булмагандыр Ләкин ничек кенә булмасын, ул гатар әдәбиятын, мәдәниятен, телен үстерүгә зур өлеш керткән басма Хәтта авыр су)ыш елларында да газета ябылмады Сугыш елларында «Кызыл Татарстан» газетасында журналистлар бармак белән генә санарлык булган Редакциянең кечкенә коллективы, зәһәр салкыннар башлаш ач. типографиядә урнаша Алар, шундый авыр шартларда да i азетаны вакыт ынла чыг api аңнар.. Күргәнебезчә. заман җилләре шаукы мы белән. газета берничә тапкыр исе йен алыштырган Нәрсә бу заманга яраклашумы, тормыш агышына иярүме әллә идеологи* кочләрнең басымы астында гайре табигый } згәреш tap нәтиҗәсе ме ‘ Ииш } згәрү белән җисеме Ат үзгәрә килдеме аның? һич шик юк. газетаның исеме үзгәрүдә шул заман йогынтысы зур булган Шәхсән мин үзем газетаның исемен еш алыштыруга каршы Әйтик. «Ватаным ТаГаретан» дип исемен үзт әр т көндә дә күп бәхәсләр булды Бит рәк тә Ю) ары Совет карары белән Татарстан Совет Социалистик Республикасы Татарстан Республикасы игеп үзгәртелгәч, газета укучыларыбыздан күп хатлар атылды Араларында «Җөмһүриятнең исеме үзгәрде, ә сез һаман да социалистикка ябышып ятасыз» дип гаепләүчеләр булды. Балага исем ку ют а ата-ана. гадәттә, жаваплы карый Ә биредә халкыбызның батасы, шундый олы газетаны яна исем белән чыгару турында сүз бара Укучыларыбыз теләген дә исәпкә алмый мөмкин түгел иде Исемгә конкур, игълан иттек Күпчелек укучыларыбыз «Ватаным Татарстан» исеменә тукталды Җөмһүриятебездәге бүгенге үзгәрешләргә бик аваздаш дип саныйбыз бу исемне Чөнки үзенең мөстәкыйльлеге өчен көрәшче Татарстан үз территориясендә яшәүче күп милләтле халыкның уртак Ватаны ул Бер үк вакытта Татарстан жиде миллионлы татар халкының рухи Ватаны да Бу турыда аксакал әдибебез Әмирхан Еникидән, матуррак итеп күңелгә у кереп әйтеп булыр микән, «һәр халыкның кийларда гына яшәвенә карамастан, үз Ванаты һәм үз рухи каласы була Әйтик, урысның Россн- дигән Ватаны һәм Мәскәү дигән каласы бар Әрмән һәм грузин, үзбәк һәм гажикларның да шундый рухи калалары бар Билгеле инде, татар кешесенең дә кийларда гына яшәмәсен у т. Татарстан дигән Ваганы. Казан дигән рухи мәркәзе булырга тиеш», дип язды ул газетабызда. Бөтен татар халкының рухи Ватаны нәкъ менә Татарстан булган)а. Бөтендөнья татар конгрессы җөмһүриятебездә үтте Бөтен татар халкының уртак трибунасы бутын газетаны «Ватан ам Татарстан» дип исемләү дә габитын яңгыраш тапты Газета 1991 елнын X августы да гомумтагар газетасы буларак геркәлде дә. Әлбәттә, хнкмә- исемне алыштыруда гына түгел Аның бурычлары, мәсләге дә үзгәрде дияр идем Яшерен-батырын түгел. «Социалистик Татарстан»ны чы)ар)ан елларда без республикадан читтә г иәүчс тагарлар тормышын бөтенләй диярлек я la алмый илек Хәтта көлкеле хәлләр дә килеп чыюы Сиксәненче еллар башын .та Ульяновск өлкәсенең бер татар авылында зират ларның начар хәлдә булуы турында мәкалә басылган иде Ул мәкаләне район җитәкчеләре күреп. 5 тьяновск ө.чкә партия коми юына хәбәр иткәннәр Ә алар исә партнчнен Татарстан өлкә комитетына Анда исә безне башка республиканың ипләренә «тыкшынуда» гаепләп шактый кыздырганнар ите Хәзер исә «Ватаным Татарстан» газетасы җөмһүриятебездән читтә яшәүче милләттәшләребезне тормышын чагылдырган «Милләттәшләр авазы» дигән махсус сәхифә чыт арып тлә Аны республикадан читтә дә ун меннән артык гаилә алдыра - Сезнең газета . ди tap эчен һәрчак иҗат мәйданы публицистик трибуна булды Газета-журнал tap шактый үрчеп киткән заманда язучылар ш ын дус аягыгыз ни дәрәҗәдә сак шна ’ Яшерен түгел ич. безнең язучы ха 1КЫ кыю тчат фикер юрт I). «К У - *.т 161 беренчеләрдән булып күтәрә. Үзенең язма фикерләрен шулай ук кыюлардан саналган бас маларга бирергә тырыша — Газетабызның 75 еллык тарихына күз салсаң, аның битләрендә әдәбият һәм сәнгать мәсьәләләренә урын һәрчак түрдән булганын яхшы күрәсең. Татар язучыларыннан безнең газетада эшләүчеләрнең исемнәрен әйтеп кенә кигсәк тә гаять озын исемлек килеп чыгар иде Шулай да, бүгенге юбилейдан файдаланып, аларны телгә алып китик әле. Г Камал. С. Җәлал. М Гали. Ф Бурнаш, Ф Сәйфи-Казанлы. Г Нигьмәти, Ш Усманов. Г. Толымбай. М Җәлил, һ Такташ, Г Кутуй. Ш Камал. Г Бәширов, Б. Рәхмәт. Г. Кашшаф. Ф Хосни. Г Галиев, Ә Исхак. С Хәким. Ә Камал. Г Иделле. X. Ярми, И Туктар, Г Хуҗи. Ш Мөдәррис. Ә Айдар. М Садри. А. Әхмәт, Н. Арслан, С Шакир, Ә Давыдов, С. Рафиков. С. Сабиров. 3. Мәжитов. Ф Мусин. Б Камалов, Ә Баян. Д. Зөбәерова. Ш Маннапов. 3 Мансуров. Ф Бәйрәмова. Р. Әхмәтҗан һәм башкалар төрле вакытларда редакциянең үзендә эшләделәр, газета эшендә автор буларак та катнаштылар. Рәсемдә (сулдан уңга) газетаның мөхәррире. язучы Фатих Сәйфи-Казанлы. журналист Мөхәммәт Гали, мөхәррир урынбасары Гомәр Толымбайский. 1926—27 е /ларда мөхәррир булган Галимҗан Нигьмәти. драматург Кәрим Тинчурин редакциядә. Бүген, әлбәттә, газетабызда чыныгу алган күп язучыларның ижатына иркенләп тукталырга мөмкин булыр иде. Менә Гадел Кутуйны гына алыйк. Аның беренче мәкаләсе «Татарстан» газетасында 1924 елның 13 февралендә басылып чыга ! T J28— 30 елларда газетаның мәдәният бүлеге мөдире булып эшли. Бик күп репорта* пар, тәнкыйть мәкаләләре, фельетоннар яза. Язучы-публицистның иҗат үзенчәлеген аңлатып, ул болай дип яза: «Язучы, гадәттә, хәбәрче күрә алмаган, тота алмаган күренешләрне күрә. Ул унбиш юл белән генә аңлатып узган һәм у; учы кү’енясн югилыр дәрәҗәгә киткән вак хәбәрне дә әһәмиятле итеп күпертә ала. Журналистязучы ватыйганыңтышкы ягын гына күрсәтмичә, вакыты белән генә укучыны сискәндерерлек дәрәҗәдә көчле итеп вакыйганың эчке ягын да тасвир итә. Шу .< ың арка сында ул үзенең әдиплек ижатына та шләкләп-чиләкләп азык ала» Искипеч :н р --- сүзләр. Юкса бит әле кайбе - язучылар апасында ш}ндый фикер дә яши. «азетада эшләү язучының телен корыта, аның ижатына тискае йогынты г'-ыи. янәсе. Әйе. күп кенә олы әдипләребез нәкъ газе , а та эшләп тормьдт гәжрибәсе туплаганнар, үзләренең әсәрләренә азык тапканнар. Казанга к.тлеп жур; глист эшчәнлегсн газетада башлап җибәргән Муса Җәлил турында да шуны әйтер! э мөмкин булыр иде. Шагыйрь 1922 елның көзендә Казанга килә «. Эземнең шигыр көчемә нык ышану мине Казанга канатландырды. Анда язучылар белән кү .штем. Укырга инде вакыт соң иде. Мин «Татарстан» газетасы редакциясенә күчереп язучы булып кердем».—дип язды Муса Җәлил соңыннан бу турыда «Кызыл Татарстан» газетасына үзенең олы ихтирамын М. Җәлил 1940 елда газетаның юбилее уңае белән шаяру төсендә язылган шигырендә әйтеп биргән: Каләм батырлары, алдынгылар Утыралар табын түрендә, Стаканда ташкан сыра төсле Куанычлар ташый күңелдә Чәчәк итеп сибәм табыныгызга Котлау сүзләренең бәйләмен. Котлы булсын, «Кызыл Татарстан». Данлыклы һәм матур бәйрәмен Публицист шагыйрь Һади Такташ та газетабыз белән тыгыз бәйләнештә була. Казанга килгәч, ул төрле вакытларда «Кызыл Татарстан» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр була Ул Татарстан районнарында, авылларда. Идел буе шәһәрләрендә, Донбасста була. һ. Такташның матбугатка, аерып алганда «Кызыл Татарстан»™ олы ихтирамы. 1927 елның октябрь аенда газетаның 2000 нче саны чыгу уңае белән язылган «Онытылган тәбрик» шигырендә ачык языла Ул, моннан 65 ел элек язылса да. андагы теләкләр бүген дә бик актуаль яңгырый Шунлыктан без аны тагын бер кат искә төшерик әле Ике меңне тутыргансың. «Кызыл Татарстан». Ә мин Бүген генә аны ишеттем. Донья куып, бәг ьрем. йөри-йөри Тәбрикләргә сине кичектем' Сәлам булсын сиңа! Ак битләрең Тыгыз юллар белән каралсын һәрбер битең тарих булып калсын! Исемең эшче илдә дан алсын Айга күптән инде миллион тулган. Ә ул үзе аны оныткан. Бүген саташкан ай. кыш дип белеп. Төн уздырган күктә толыптан Ай кебек син ялгыз читтә калма. Бит ләреңә Миллионнарның бәйлә йөрәген. Миллион күзләр синең биттә йөрсен Шушы минем сиңа теләгем! Гомумән, әдипләрсбезнен газетабызга олы рәхмәт хисләре белән язылган истәлекләре күп. Редакция музеенда дистәләгән әдипләрнең газетага рәхмәт сүзләрен язып тапшырган китаплары саклана Шулардай берничәсен булса да укып китик «1934 1935 елларда газетаның культура бүлегендә эшләү халык поэтик иҗа тын өйрәнү өлкәсенә кереп китүемә ярдәм итте Хамит Ярми». «Мине вакытында журналистлык һөнәренә өйрәткән һәм шуның белән матур әдәбиятка керергә ярдәм иткән «Социалистик Татарстан»™ чын күңелемнән рәхмәт әйтеп шушы әсәремне бүләк итәргә булдым Ихтирам белән Г. Бәшмров». «Социалистик Татарстан» газетасы музеена Бергә үстек, бергә яшәдек, бергә уртаклаштык Ни дисән дә үз газетабыз, үз телебездә! Сибгаг Хәким». Утызынчы елларда «Кызыл Татарстан»да әдәби сәхифәләр чыга башлый Мен.» шушы әдәби сәхифәләр газетабызда дистәләрчә ел чыгып ки ис һәм хәзер дә инде ул. газетабызның «Әллүки» кушымтасы булып, һәр җомгада чыгарыла Аны тарих, гел. әдәбият һәм сәнгать мәкаләләренә багышланган махсус газета дип тә санарга мөмкин Бездә бүген Язучылар берлеге әгъзалары Әхәт Гаффар. Вафи«. I г4йзһэтуллин. Миргалим Харисов жигслеп эшлиләр, күркәм иҗат итәләр Иреше.1гакнар оеркайча!.