ШАЙТАН КАЛАСЫ

 Тәүге тапкыр ул аны сарайда күрде, күрде дә йөрәге жу итен китте. Атасы, суеп каплагандай. Гали угланына охшаган иле. Сурәте башка, олыгаеп барган кеше, әмма күз карашы, ноз- кыяфәте. килеш-килбәте ике тамчы судай угланыныкы иде i л башта анардан күзен алалмый торды Ахыр әмир мона игътибар иткәч, кызарынып балкыды, күзләрен аска төшерде Аны әмир янына Назлыгөл алып керде, һәм «Абам. Зөләйха атлы мөгаллимә угланыма сабак укытырга тели, ризалыгын бир.»—диде Нәкъ шулай диде « ризалыгын бир'*» Нигә ул ябасыннан ризалыгын сорый, үзе генә хәл игә алмый идеме’ Әнә шулай дип гаҗәпләнергә дә өлгермәде, әмир Хаҗи урыныннан күтәрелде, анын янына килде, күзләренә карады Минем сезне күптән күрәсем килгән иде. Зөләйха туташ Зөләйха тәмам каушап калды, ни әйтергә белми торды Ул хагын- кыз иде һәм инде утызны тутырып узып бара иде Ләкин ана беркайчан да сазаган кыз димәделәр. Ул һәрчак кыз балаларны сабакка өйрәтте, гәрчә шагыйрьләр анын хакында җырлар язсалар да. ул берәүне дә күнеленә якын җибәрмәде Дөрес, кемнедер сагынып, нцрәп яткан мәлләре аз булмады, чөнки хыялый мәхәббәт чорыннан күптән узган иле инде. Иллә күнел түренә кереп оялаган үсмер хан оныгы Галине һич кенә дә йөрәгеннән җуеп ташлый алмады Ә монда анын агасы, угланына охшаган, җанны тетрәтерлек карашлы атасы1 Золәйха мөгаллимә миндә яшәр, абам Яшәр. яшәр, мин риза. Назлыгөл, диде ашыгыбрак әмир Хаҗи Алайса хуш. абам Хан кызы Назлыгөл өйдә генә түгел, урамда да йөзен капламалы Киресенчә, очраган бер ир-атка менә кара, мин ниндәен гүзәл, тигәндәй елмаебрак куяр иде. Бүген исә алар икәү атлыйлар, ике гүзәл Үткән- сүгкән ират. егет-җилбәзәк аларны күргәч, туктап кала, аяклары җиргә ябышкандай, кузгала алмый тора Казан халкы, гомумән, гүзәл хагын- кызга сокланырга ярага иде. кемнән килә бу гадәт. берәү дә белми и те. әмма бу хәл хак иде Казан байлары вә сәүдәгәрләре әл лә кайларга барып, кызларның ин гүзәлләрен габып алып кайтырлар, кирәк икән урлаштыргалыйлар да иде Тәтеш шәех аларнын барысын., та никах укыды. Ул үзе яратыр иде гүзәлләрне, гәкнн ул шәех иде Ә шәехнең Ахыры Багны I нче санда Т җаны юкмыни! Шуның өчен ул аларга һәрчак туры карады һәм гүзәлләрне мактарга бер дә иренмәде. Менә бүген дә аңа Назлыгөл белән Зөләйха туташ очрагач, ул сукмактан читкәрәк чыкты һәм йөрәк турына кулын куеп, гүзәлләргә сәлам юллады, игелек теләде. Тәтеш шәех күптән инде Зөләйха туташка күз атып йөри, әмма һаман җае чыкмый иде. Ләкин ул барыбер үз дигәненә ирешер. Мөгаллимә кыз балалар укыта, димәк, алар һәркөн булмаса да. очрашырлар һәм, ул жай чыгып, аңа тәкъдим ясар. Өйгә кайтып керүгә, әллә нигә минем хәлем китеп тора, дип. Зөләйха үз ягына кереп китте. Керде дә сәкегә барып, ятагына капланды Хикмәтле хәл, нәрсә булды аңа? Бөтен бите яна, йөрәге чыгардай булып тибә. Зөләйха торып утырды, ут кебек янган битләрен учларына алды. Хикмәт, нигә әле ул аны күрүгә балкып китте, ул гынамы—йөрәге талпына башлады... Куркумы бу. хиссияти куанычмы, бер күрүдә гашыйк булумы, әллә соң күптәнге, үсмер чактагы мәхәббәтенең ялкынланып кабынып китүеме?.. Бәхәссез, Гали аның хыялында гына яшәгән мәхәббәтедер. Ә менә җисми сурәткә төренгән мәхәббәт җиле килеп кагылгач, күңеле тулышудан чарасыз калды. Зөләйха белә иде инде, әмир Хаҗиның бикәсе киткән. Кая. кем белән? Ул кызыксынмады. Ләкин Назлыгөл бер тапкыр аңа: «Акбикә җиңгәчәй кайтмаячак, ул яшьлек бәхетен тапты»,— диде. Нинди яшьлек бәхете тагын!? Ул соң яшьлек бәхетен әле булса көтмиме?.. Әллә соң шулмы бәхете? Әмир Хаҗимы?.. Йа хода, бу ни инде тагын' Атасы Ягкуб бәк аңа еш кына, кешегә бары тик өч чара гына үтә зарур, дияр иде. Беренчесе — яшәү мәгънәсе. Икенчесе—- бәхеттер. Өченчесе—мәхәббәттер. Адәми затка бу чараларның төрлесе төрле вакытта килергә мөмкин. Зөләйхага яшәү мәгънәсе үз нәүбәтендә килде. Унөч яшендә ул шигырьләр язды, атасының китапханәсендә булган китапларны укыды, шигырьләр ятлады. Шуның белән ул үзен барысыннан да бәхетле итеп тойды. Көтмәгәндә аңа мәхәббәт килде. Ул аны сизми дә калды, һәм кем йөзендә —хан оныгы Гали йөзендә. Башта ул аны онытырмын дип уйлады. Булдыра азмады. Яше арта барган саен хан оныгы Галигә булган мәхәббәте, киресенчә, ныгый, тирәнәя, сафлана гына барды. Ул үзен әлегә кадәр бәхетле кешеләр арасында йөртте. Мәхәббәтнең җисми асылын тоймаса да, ул аны кичергән, гоеп караган иде инде, һәрхәлдә. Зөләйха шулай дип уйлар, шулай дип үз-үзен тынычландырыр иде. Әйе. бүгенге көнгә кадәр. Бүген исә әмир Хаҗины күрде дә үз-үзенә урын табалмый башлады. Әллә соң язмыш аны үзе Казанга китердеме? Үзе очраштырдымы аның атасы белән?.. Зөләйха шәхси тормышы турында берәү белән дә киңәшмәде, ул үзенә-үзе ия иде. хәтта анасы да аның шәхси тормышына тыкшынмады, атасы турында әйтеп тә торасы юк. Ул мөгаллимә иде, аны бөтен халык яратыр иде. Казанга күчеп килгәч тә ул шулай булды. Яучылар да килмәде түгел аңа. килделәр, әмма атасы Ягкуб бәк аларны һәрчак туп-туры кызына җибәрер иде. Ул аларга: «Кыз минеке — хак. әмма мин түгел, ул кияүгә чыга, миңа түгел, хәләл җефет сурәтендә аңа яшәргә, үзе хәл итсен»,— дияр иде. Атасына Зөлайха рәхмәтле иде. Хан оныгына булган мәхәббәте хакында белгәне өчен генә түгел, хәленә кергәне өчен, шәхси тормышын мөстәкыйль хәл итәргә рөхсәт биргәне очен. Атасы белән анасы канаты астында яшәгәндә ул үзен иркен тотты. Китаплар укыды, халык белән очрашты. Кар теләсә — шунда барды. Еш кына базарга чыкты, китаплар алды, ерактан килгән дәрвишләр белән бәхәскә керде. Көнчыгыштан килгән укымышлы халык аңа аптырар хатын-кыз буларак үзен иркен тотуына гаҗәпләнер, хәтта кайберләре оялтыр иде. Тормышның мәгънәсен ул аңлый иде инде, бәхетне аз-маз гына булса да тойды кебек, мәхәббәтне дә татыган иде. Кыскасы, тормышы һәрчак шулай агар да агар кебек иде Кинәт аңа нидер булды. Ни булганын ул белә, ләкин хәтта үз-үзеннән дә яшерәсе килә иде Әмма йөрәктән чыкканга йөгән салып буламы? Бәлкем ул ялгышадыр, әмир Хажи ана гадәти хатын-кызга караган кебек карагандыр Җисми яктан хатын-кызга кызыгып карау —ир-ат эчен матди сыйфаттыр Баккан — әле аткан түгел. Иллә барыбер әмир Хажи йөзендә вә карашында ул иман күрде, иман исә һәр мөселман кешесе өчен дә олуг ышанычтыр, алшарттыр Зөләйха бик озак кымшанырга да куркып, уйланып ятты, кымшанса, нәзәкатьле хиссияткә бай уйлары чайкалып, түгелеп китәр төсле иде. Халәтен аңлагандай. Назлыгөл дә аны борчымады Ул да аңлаган иде мөгаллимә Зөләйханы. Ул да күргән иде ни тамаша йотлыгып абасынын мөгаллимәгә карап торуын Ниндидер китапта ул укыган иде абруйлы кешедә дә кимчелекләр була, кимчелекләре булып та абруйлы а^ын йөргкән кеше асыл заттыр Әмир Хажи турында бикәсен аерган, сараенда җария кызлар тота, дип сөйлиләр. Зөләйханың моңа ышанасы килмәде. Аннары ул хатын-кыз иде, ә атасы хатын-кызга бары гик өч нәрсә хас булырга тиеш, ди торган иде хатынкыз а.тлаһы тәгаләнең хатасыдыр; иллә кияүгә чыгар ул мәхәббәт белән, бала табар үзсүзлеге аркасында. бала тапкан саен акылы камилләшә барыр; холыксызлыгы нәтиҗәсендә ире аерыр һәм: «И балалар, балалар», дип дөньядан китәр Агасы, гомумән, хатын-кыздан бераз көлемсерәп яшәде Әйтик. Зөләйханың әнисенә ул еш кына: чибәр хатын-кыз картая барган саен иләсләнә төшә, мин яшь чак га гүзәлләрнең гүзәле идем, дип тәкьрар- лавы шуның бер мисалыдыр, дияр иде. Ләкин, шундый булуына карамастан. агасы әнисен һәрчак хөрмәт итте. беркайчан да рәнжетмәдс һәм. башка бәкләр кебек, дүртәр хатынга өйләнмәде. Иллә Зөләйха шундый тормышны да кабул итмәгән иде 21 Яким Күчтем Сүрә елгасын кичте дә Городец каласына чаптар жибәрде. Юрий кенәзнең Владимирга кире кайтуы хакмы? Хак булмаган хәлдә, аның бер дә Константин кенәз каршына кайтасы килми иде. Ростов кенөзләре, гомумән. Владимир сәүдәгәрләрен яратмады тар. аннары ул сәүдәгәр генә түгел иде Юрий кенәзнең илчесе дә. Димәк. Юрий кенәзнең алдына кайтып баш га ияргә тиеш Оч кон дигәндә чаптары кайтып җигеп Яким Күчтемне куандырды Юрий кенәз чынлап та Владимирга кайткан икән. Константин Сүздә no утырган, әмма күп тә үтми вафат булган Әнә шуннан соң ал гаһы тәгалә юк дип әйт инде Яким Күчтем, чукынып, аллаһы тәгаләгә дога кылды Атна дигәндә ул Владимир каласының Алтын капкасын узды Илченең илгә кайгуын кенәзгә жигкергән тиун сөенче апан һәм әйләнеп Яким Күчтемтә дә килеп җиткән иде Яким Күчтем апа болгари читек бүләк изге. Аннары оныкларына Болгардан алып кайткан бүләкләрен өләште, һәрберсенең аркасыннан сөйде, зур үскәнсең инде, дин кинәндереп жибәрде Аннары йорткаралтыларына күз ташлап чыкты, хезмәтчеләре товарларын бушата, хуҗаның исән-имин кайтуына шатланган хагын-кыз тыз-быз йөри Дуняшканың анасы яныннан узганда Яким Күчтем «Дуняша исән-сау, сәлам юллады» диде Хагын аңа рәхмәт әйто-әйтә китеп барды Шулчак аттың артыннан кенәз тиуны килде Яким Күчтем өстен алыштырды да кенәз сараена китте. Юрий кенәз аны каршы килеп алды, күреште һәм терсәгеннән алып, гүрт ә әйдәде У г ырыш г ы гар Тәхетенә утыргач. Юрий кенәз борын тартып куйды, салкын тигән, диг/ зарланып алды. Аннары кинәт кенә күптән түгел вафат булган Константин абасына үпкәсен белдерде Хак анысы, диде кенәз Абам Константин кенәз Вла тимирнс үз ирке белән кире кайтарды. Ләкин кыска тына вакыт эчендә у т миңа шактый зыян ясап куйган. Даладан килгән кыпчак катыш энесенә Старо- дуб каласын бирә, Ростовка үз угланы Васильканы утырта, ә бәлигъ булмаган Всеволод угланына Ярославны билгели. Әнә шулай кыска i ына вакыт эчендә ата-бабаларыбыз берләштергән Владимир-Сүздәл кенәз- леген ваклый, сибә, тарата мәрхүм кенәз. Яким Степанович Мина хәзер аларны яңадан җыярга туры киләчәк. Бу хәлдә син миңа ярдәм итәрсең дип ышанам, Яким Степанович. Константин кенәз җир астында ята, ә кылган гөнаһларын миңа төзәтергә туры киләчәк. Язмыштан — узмыш юктыр, кенәз, диде Яким Күчтем— Барысы да без дигәнчә бармый шул. Мин дә әнә буш кул белән кайттым. Чуен кою серен дә белә алмадым, чуен коючыны да алып кайта алмадым — Йә-йә, ниләр күрдең. Илһам хан ни эшләп ята?.. Яким Күчтем Болгарда булган хәлләрне тәфсилләп сөйләп бирде. Юрий кенәз урныннан торды, ишекле-түрле йөренеп килде. Димәк.— диде ул Яким Күчтемгә карамый гына, үзалдына сөйләнгәндәй.— Болгарда да ике туган тынышмый, һәм шул җайдан син миңа файдаланырга кушасың. — Моны миңа Илһам хан үзе киңәш итте, кенәз. - Әмир Хаҗи эшне бозып куймасмы соң? Аның кулында тимер, туплар да коя башлаган икән. — Әмир Хаҗида гаскәр начар түгел, гөнаһка керәсем килми. Әйе, әмир күз йомып ятмас. Ләкин кенәз кул астында да гаскәр шактый. Бабаларыбызның, атагызның Болгардан буш кул белән кайтканы булмады кебек Кһм, мин моны болай гына әйтүем, кенәз. Нигездә мин болгар белән сәүдә итеп, тату яшәү ягында Мин бары тик илче генә, мин бары тик Илһам ханның үтенечен сәңа җиткердем, кенәз — Киңәш бирүең өчен рәхмәт. Яким Степанович, игелегең онытмам. Ә сиңа тагын Болгарга барырга туры килер. Кем безнең иң хәтәр дошманыбыз. Яким Степанович7 . Болгар. Бөтен сәүдә юлы Болгар кулында дияргә була. Аннары болгарлар — бусурманнар. безгә аларга яу барырга ходай үзе кушкандыр. Яким Күчтем телен тешләде. Аның кенәз белән бу хакта сөйләшәсе килми иде. Ул һәрчак Болгар белән тату яшәү ягында торды. Аннары нәкъ менә әмир Хаҗи азатлары аның олавын коткарып калдылар, олавын гына түгел, гомерен дә. Ә ул аларга каршы кенәзне котырта булып чыга. Яким Күчтемгә кыен иде Яңа мыек чьи арып. Владимир тәхетенә утырган Юрий кенәзгәме моны аңларга? Урыс кенәзләре борын-борын- нансугышны кәсепкә әверелдереп көн күрә Бу да. ахры, ата-бабаларын- нан ерак китмәгәндер. Ә бит тыныч сәүдә игүгә ни җитә! Моны аңлау өчен кенәзгә һич югы Яким Күчтем гомерен яшәргә кирәктер шул. Ә кенәзләрнең ни сәбәпледер гомерләре кыска була Әллә соң аларны аллаһы тәгалә бинахакка кеше канын койган өчен ашыгыбрак җир астына аламы?.. Булмас димә. Бу да әнә яуга ашкына Ә яуның төрлечә бетүе бар. яшь кенәз. дөнья диләр аны. Тик Яким Күчтем сизә. Юрий кенәз барыбер Болгарга яу чабар, туктата алмас ул аны. Хәерлегә генә була күрсен... — Мин синең киңәшеңә мохтаҗ. Яким Степанович. Болгарга яу чабыйммы, әллә булмаса, башта энеләремне, кардәш кенәзләрне буйсындырыйммы?.. Атабыз әнә Болгардан баеп кайткан иде — Баеп кайткан иде, әйе,— диде Яким Күчтем кенәзгә булган үпкәсен сиздермәскә тырышып — Өч мең сугышчысы ягып калды, яраткан кснәзе Изяслав һәлак булды Ә ул синең кебек яшь. чибәр, шат вә көр күңелле иде. Киңәшем шул булыр минем сиңа, кенәз. Болгар белән орышырга түгел, сәүдә итәргә кирәк! Юрий кенәз бертын дәшми генә Яким Күчтемгә карап утырды — Бәхәссез, син хаклы, Яким Степанович. Ләкин минем дә хәлемә кер. Мин бүген яу чапмасам. иртәгә бу тәхеттә утыра алмаячакмын Сиңа бу хәл билгеледер. Яким Степанович. Әйткәнемчә, мин башта туганнарыма яу чабачакмын, башта аларны буйсындырачакмын. Тәре үбепме, куркытыпмы анысы минем эш Мин гаскәремә ышанам Бу хәл мина илне берләштерергә мөмкинлек бирәчәк Шуннан соң бергәләп без Болгарга юнәлербез, төп дошманыбызга Кыскасы, хөрмәткә ня Яким Степанович, яу чабу минем өстә, ә теге кызына өйләнгән һәм кызыңны мөселман иткән чуен коючы — синен өстә. Син аны мина жир астыннан булса да алып кайтырсың' Якшы. кенәз Тик минем сиңа бер үтенечем бар иде Чуен коючы артыннан минем оныгымны жибәр. ягъни Мнтәй тиунысын Митөйнең башы яшь әле. Яким Степанович Әйткәнне тынла. Җыенып тор. Мин сиңа хәбәр итәрмен Аның белән сүзе бетүен аңлатын. Юрий кенәз кулындагы таягы белән идәнгә төртте. Яким Күчтем һавага чыкты, күк йөзенә күз салды Күк йөзе чал! аяз иде. Бүген Покров көне бит әле. дип уйлады Көз салкын, коры булыр, кәбестә алып тозлатырга вакыт. Ләкин ул кәбестәне ашый алырмы, кенәз аны өйдә тотмас, каныкты, буйсынмаса. чарасын табар. Балга кснәзләр кулында. Бердәнбер кеше кала епископ. Андрей кенәз тәхеттә утырганда да епископлар алар ягына авышканнар иде. Андрейның мәетен өч көн күммичә, ягъни фатыйха бирмичә. бакчада яiкырдылар. Болгарга яу чыгуны да епископ кузгаткандыр. Яким Күчтемне берәүнең дә болай мыскыл иткәне булмады әле. Болгар ханы Илһам аңа үзс-кымыз салып бирде, ә син бер савыт шәрабеңне кызганын. аксакаллы илчеңне куып чыгаргандай иттең. Башка кснәзләр Яким Күчтемне хөрмәт иiәрләр иде. урыны һәрчак түрдән булыр иде. киңәш-габыш сораулары турында әйтеп ю торасы юк. аның белән киңәшмичә кыл да кыймылдатмаслар иде. Күр әле бу Юрий кенәзне. ни кылана Ирексездән Болгарга куа. җитмәсә, чуен коючыны алып кайт. ди. Сорамый, үтенми, боера Әүвәл уйлап карар идең, кенәз. Ялгышмыйсыңмы?! Әйе. заманында Андрей кенәз дә Яким Күчгсмгә кизәнгән иде, тәпәче үз башына төште. Владимир кснәзлегенә Болт ар белән орышырга түгел, сәүдә итәргә кирәк. сәүдә! Ачлык килгәндә кем урысны ачтан KOI карды, кем олау-олау ашлык китерде? Болгар. Бантың яшь әле, кенәз. башың яшь. Яким Күчтем илче генә гүгел ул. сер ташучы, корал-корбансыз гына илләр яулаучы. Ә син бүген чуен коючы (урында авыз суын корытасың. Ә коралның асылы кеше күңелендә. Хак. корал орыша, ир мактана. диләр. Әмма дин әһелләре кебек кеше күңелен үз ягына аудару хәерлерәк булыр иде Син. кенәз. мине: чакырганчы, епископ Савва белән очраткансыңдыр, ә ул кем соң? Кем? Епископ Савва, мине халык сайлан куйды, дип мактана. Епископ Феодорны ла халык сайлаган иде, Андрей кенәз аны хәтта митрополит и'■ мәкче иде. барып чыкмады. Феодорны Киевкә чакыртып алып, шул ук дин әһелләре җәзалап үтерде. Халыкны гынла үзенчә кыл. дигәи борынгылар Ә син. күрәм. әлегә халыкны да тыңламыйсың, үз фикереңдә дә кала алмый изаланасың Шундый чак га сиңа епископ Савва киңәшкә килгән һәм Болгарга яу чабарга дәртләндергән «Соны хәерле була i ына күрсен», дип үзалдына сөйләнде Яким Күчтем һәм бүген үк Боголюб калачыгына китәргә дигән нияткә килде Анда ул үзен тынычрак тоя иле. 22 Шаһ кызы Рабигага Булат угланын өйләндереп, тун мәпгәкатьләрен- и.,,, шпчп соң. Илһам хан янәдән Бөек Калага килеп төшкән кенәз илчесе Яким Күчтемне сараена чакыртты. Олуг илче гадәттәгечә башын ня-ия. чукыначукына гәхег ягына килеп керде. Сәламнәр алышкач. Илһам хан аңа урын күрсәтте Йә. Якнмкә агай, нн белән куандыра аласың Илһам ханны? — Хан. сиңа хөрмәтем зурдыр, баштан ук әйтеп китим: бер дә теләп килмәдем. Кенәз ирексезләп җибәрде диярлек. Билләһи шулай. Илла тәүге уйтеләкләрең хак булса, кенәз сиңа ярдәм итәргә булды— Ашлы каласына яу килергә ризалашты. Кайчан, тәгаен әйтмәде. Иллә сүзенда торуына иманым камилдер. Әүвәл башта канкардәшләрен канат астына җыймакчы. Юрий кенәз, мәрхүм Константин дәүләтемне бүлгәләгән, дип зарлана. — Аның башына да минем кайгы төшкән икән.— диде Илһам хан — Мин дә әнә абам белән тыныша алмыйм Шайтан каласында калдырган меңбашымны куып җибәргән, җитмәсә кисәткән, имеш, хан үзе килсә, ул төбәктә башын салыр, дигән. — Әнә ничек,— диде Яким Күчтем — Кыю кылана абаң, гәрчә олуг хан булмаса да. — Атама да баш бирми маташты ул. Үсте, азынды. Мәрхүм Кон-' стантин кенәз кебек, калаларын угланнарына, кардәшләренә бүлгәли. Җаббар угланны Ашлыга җибәрде. Казанны колчурадан туган Хансөяр энесенә калдырмакчы. — Үзе кая юнәлергә исәпли соң? — Белгән кеше юк Кашанына кайтадыр. Атам биргән Кашанына. — Моны ул Шайган каласын күздән яздырмас өчен-эшли. хан. бер дә бүтән түгел. — Бик ихтимал. Тик мин аңа моны эшләргә бирмәм. Бу хәлдә миңа Юрий кенәз ярдәм итәр. — Хактыр, итәр, хан, итәр. — Ярый, бу кайгыларны куеп торыйк әле, Якимкә агай. Үзең ни җимереп ятасың соң? Владимирда нинди хәлләр?.. Кенәзбикә Рокыя белән Сәкъсингә киткән кече угланы Юркәй грузин шаһинәсе Тамарага өйләнгән, диләр, хакмы шул? — Хак. хан. Өйләнгән. Кыпчаклар шулай теләгән. Сәкъсин хәзер Акбикә җиңгәчәң кулында, диләр. Сарбай хан кызы биз. ир агалары калмагач, аны күтәргәннәр икән. Баһадиры Бачман, ди. — Бу хакта мин хәбәрдар, Якимкә агай. — Бачман баһадир кем ягына каера икән соң? — Бачман баһадир үз даласында. Якимкә агай. Аны хәзер аркан белән дә бире таба тартып китереп булмаячак. — Ә мин аны китерер идем, хан — Нәрсә син. Якимкә агай, әллә Сәкъсингә барырга исәбеңме? — Тәүбә дәген. Яким Күчтем кенәзләргә дә. ханнарга да күп игелек кылды. Кем әйтмешли, ходай ярлыкалый күрсен Картайды Яким Күчтем, сакалы агарды, акылы кыскарды. Кешегә яманлык кыласым килми, хан. бер дә килми, тиздән аллаһы тәгалә алдына барасы, ни дип җавап бирермен. — Гөнаһ кылмый булмас. Якимкә агай. Кылмый чараң юк. — Йа хода, хан, бу ни дигән сүз тагын! Ходаның язганына чара юктыр, мәгәр акылы вә зиһене саф кеше һәрчак җаен табар, ди — Иншалла. күбесенә тапканны, монысына да табарсын. Якимкә агай. Үзең әнә минем түремдә утырасың, үзең Казан каласында урам салып, базар ачып ятасын икән. Хәләл кәсеп итәргә исәп тотасың икән, фатыйханы миннән алыр идең. — Мин түгел. Мигәй оныгым, эттән туган нәмәстәкәй. Бөек Каладагы базар гына җитмәгән аңа. Уйласаң, кәсеп итү гөнаһмы, хак! Ходай тәгалә алдында минем йөзем пакьтер, кеше хакына кермәдем, ихлас сәүдә иттем. Хак анысы, оныгымны да. энем Афанасийны да шул һөнәргә юнәттем. — Бөек Каладагы чиркәүне, чираттагы чиркәүне кем исәбенә салалар. Якимкә агай? — Чиркәү — алла йорты ул, хан. Аңа тел тидерергә куркам Һәр изге кеше чиркәү салырга омтылырга тиеш. Китап шулай куша Мин 8 үзем, хан, зар күңелле кеше түгел, яна чиркәү күрәм икән, куанам, яна мәчет күрәм икән, ана да шатланам, алла йорты ла. — Хуш. Якимкә агай. хуш. Әйдә син дигәнчә булсын Тик бер нәрсә турында онытмасан иде: монда сөйләшкәнебез монда калсын. 1220 елдыр Еллар исәбе аңлашыладыр. Олуг кенәз Юрий Всеволодович илчесе Яким Күчтем Болгарның олуг ханы Илһамда булды һәм вәгъдә итте. Ни вә1 ьдә иткәнен беләсең... Яким Күчгем җавап бирмәде, бары тик тамак кырлы. 23 Хәрәземшаһ Олуг Мөхәммәт бөтен дөнья халкын яуларга керешкән Чынгыз хан белән кара канга килеп орышканда. Идел буе Болгарында Сәлим хан угланы Илһам тәхет биләгәндә, язнын ямьле бер көнендә Болгар каласы бакалда(ына зур булмаган корабтан чал сакалы биленә җиткән, билбавына буш янчык кыстырган, керләнеп беткән яшел чалмасына көмеш төсенә буялган бака кабырчыгы кыстырган мосафир килеп төште. Идел өсте тыныч, күк йөзе аяз, яна туган көн эсселәнеп кенә килә Бу мәлдә һәммә тереклек уянып эшкә керешәдер, гамак кайгыртадыр, әмма мосафир яр(а аяк басуга, биленә таккан ризык капчыгына тотынмады, чирәмгә аяк басуга, йозе белән дымлы жиргә капланлы һәм бермәл туфрак исе килгән әчкелтем сорсүрәк һава сулап торды, ахыр күтәрелеп, зәңгәр Һавага бакты. Олы кеше иде инде мосафир, бик олы. иллә гәүдәсендәге жиңеллек, туган туфраг ына аяк баскач, кодрәтле дәрте аны яшәртеп жибәргән шикелле иде. Ул бер торды, бер жиры капланды, ахыр биленә бәйләгән намазлык төргәген сүтеп жибәрде дә намаз укырга кереште. Намазын укып бетергәч. гирә-ягына күз ташлады. ипләп кенә намазлы! ын төреп, биленә кыстырды һәм янәдән яшел чирәмгә тезләнде. Табигатьтәге хәерхакны күрепме, утырды, аякларын сузып жибәрде. Бакалдактагы шау-шу. ыгы-зыгы, акчарлаклар чәрелдәвен ул телән ишетмәде. Мосафир ! ик I орг анда үзалдына сөйләшә башлады Йа алла, туган туфрагыма да аяк басар көнем бар икән. Саумы. Болгарым, саумы, туган гуфрагым! Саумы. Иделем, саумы, кояшым' Синең йөзенә, туфрагым, дөньяны жәяү кичкән казый Нисбах баш ора Ул Хаждан кайта Картайган, олыгайган, иллә күзләре күрә, зиһене, шөкер ходага, саф. Мин сини Каф таулары аша. жиде ил. жиде чик аша донья I изеп кайный! Вәләкин кайларда тына булсам да. синнән хозур, синнән гүзәл, синнән бәрәкәтле нл-жнр тапмадым Йа аллам, кичерә күр мосафирыңны! Хаж дигән жир. пәйгамбәребез ил-туфрагы ипе булса ла. миңа ошап житмөде Шәрә таулар, гогаш чүлләр дияргә бу ла Бер йотым суга интегеп, туйганчы су эчәргә зар-интизар булып йөрисен Су булмау сәбәпле чүл комы белән тәһарәт алдым Елан-кәлтә. чаян-корт нын исәбе- хисабы юктыр Әлхәмделилләһи раббил-лгаләмин. исән-сау калдым Хак гәгадә, мәмләкәтемә кайту юлым озын булды, иллә шөкер игәм. аягым туган |уфра!ымда, йөзем зәңгәр күтендә Пәйгамбәребез илендә атамы» Адәмнең каберен күрдем, аннары Җәддә шәһәрендә анабыз һава каберен дә зиярәт кылдым Ахыр Мәккәй мокәрәмәгә киттем, кала уртасында Кә! ьбә бинасы урнашкан икән, шунда юнәлдем Koi ьбә дигәне дүрт почмаклы өй икән, кара таштан салынган Ишеге кончьныш якта, саф көмештән эшләнгән Ишек боҗрасы да көмештән. Кәгъбә бинасы тышкы яктан кара ефәк белән тышланган Ефәк чаршауның уртасыннан алтын жеп белән гукы пан билбау сыман нәрсә уздырыл! an Koi ьбәнен эче исә кыгы i ефәк белән корылган Идәне ак мәрмәрдер. Хажга килгән адәмнәр гөнаһлы йөзләрен тидерә торган кара таш Кәгъбә ишегенең сул я!ына урнаштырылган, кара ташның баш-башлары көмешләнгән. Таштан туры барсаң — Зәмзәм коесы. Кәгъбәнең тирә-ягына да мәрмәр җәйгәннәр Кәгъбә эчендә һәрчак салкынча. тышта эсселек бик югары булганда да Кәгъбә эчендә рәхәт. Кара ташны кояш кыздырмый, ул һәрвакыт салкынча, талгын килеш тора. Мин Кәгъбәнең бар җирен карап, үз күзем белән күреп, кулларым белән капшап чыктым. Бер мизгелгә дә догамны өзмәдем. Зәмзәм суын эчтем. Ибраһим мәчетенә кереп, намаз укыдым Аннары пәйгамбәребезнең хәләл җефете Хәдичә каберенә барып, зиярәт кылдым. Булмаган җирем калмады, иллә дә гыйбрәтле урыннарда булдым Бибифатыйма өендә җаныйның кул тегермәнен күрдем Пәйгамбәребез оныклары Хәсән вә Хөсәен имамнарның бишекләрен багуга ирештем. Кайда гына барсам да. һәр тарафта янымда Хаж кылучы мөселманнар булды. Инде, ниһаять, җиде кат Кәгъбәи шәрәфнең тирәсен әйләнеп йөгердем, кереп кара ташка йөзем тидердем, үптем, җаныма тиңсез рәхәт агынты керүен тойдым, ирексездән егъладым. Аннары. Хаҗга килгән мөселманнарга ияреп. Минә тавына мендем Йөрмәгән җирем, күрмәгән хикмәтләрем калмады. Гарәфәт тавы янында ике мәчет бар икән, анда кереп җомга намазым укыдым Бу Гарәфә көн иде. иң бөек вә изге көн. әлхәмделилләһи. гөнаһсыз икәнмен әле дип кинәндем, чөнки шул изге көнгә туры килдем. Шул көнгә туры килгән адәмгә унике ел Хаж кылганның савабы тияр, диләр. Раббе тәгалә кабул итә күрсен. Иллә, туган илем, кайларда гына йөрсәм дә. күңел түремдә һәрчак син булдың! Сиңа бер ил дә, бер җир дә җитми икән! Эчсәм — суың салкындыр, ашасам — ризыгым татлыдыр, бассам — җирем хәтфә үләндер. Ачлы-туклы булсам да, ходаның рәхмәте, Өргәнечкә кайтып егылдым Әмма андагы хикмәткә таң калдым Халык орыш көтә. Олуг Мөхәммәт тәхетеннән ваз кичеп, ил белән идарә итүне угланы солтан Җәләлетдингә биргән. Ә үзе ил-халкын ташлап, ниндидер утрауга доттеп барган, диделәр. Гөнаһысы алла йөге күтәрә алмаслык, диделәр Дине- иманы булмаган Чыңгыз хан атлы Илтабарның илчеләрен кылычтан уздырган икән. Чыңгыз ханның шуңа җен ачуы чыгып, көче-куәте тиңсез булган кыргый зат Олуг Мөхәммәтнең калаларын яуларга керешкән Мин Өргәнечкә кайтканда каланы баһадир Тимер Малик саклый иде. Гаскәре орыш җанлы кыпчаклардан торса да. ул да гайрәтле көч-куәткә ия булган Чыңгыз хан гаскәрләрен туктата алмастыр Мин андГбер көн дә тора алмадым, булган мал-мөлкәгемне алдым да Сәкъснн каласына юнәлдем. Минем белән меңләгән Мөһаҗирләр кузгалды, җан биргәнгә җүн бирер әле дип. аллаһы тәгаләдән ярдәм сорап, сәфәр чыктым Сәкъсинда да озак юана алмадым. Урам-тыкрыкларга кадәр Мөһаҗирләр белән тулган, төн кунгач, тамак ялгадым да беренче корабка утырып, булган акчамны түләп, илемә юнәлдем, һәм менә мин туган илемдә. Олуг Мөхәммәт җире денсез Чыңгыз хан тарафыннан кан белән ашланганда, минем туган илем күгендә мөлдерәп кояш балкый, җирдән хуш ис бөркелә, егет кызга, кыз егеткә елмая, сәүдәгәр сәүдәгәргә затлы товар тәкъдим итә Баш очымда тургай сайрый, кырларым хозурлыгына таң калып торам. Чөнки ватандашыгыз Нисбах казый бик күп илләрне күрде, дөнья гизде; ары таба барган саен җәннәткә тап булырмын дип өмет иттем, әмма һәр җирдә дә җәбер-золым, богау-чылбыр күрдем. Туган илеңдәге хакыйкатьне күрү өчен чит-ят җирләргә китеп карау кирәк икән Туган илемдә Яшәгәндә җәбер-золым мине дә читләтеп үтмәде, ахыр баш алып читләргә китәргә мәҗбүр булдым Иллә бер дә үкенәсем килми — дөнья гиздем. Хаҗга бардым Алай да ыру-кардәшләремә әйтер сүзем бар: хакыйкатьне туган илеңдә эзлә, сәфәргә яшь чагыңда чык тел вә лөгать кануннарын саклап, шәригать кушканча вакытында өй тән вакытында балалар үстер, картлык килгәч, менә минем кебек ятгыз башың торып калуың бар — Әссәламегаләйкем, мосафир агай! — диде колак төбендә генә берәү Казый Нисбах гүя аны ишетмәде дә. бермәлгә авыз эченнән генә дога укып утырды, аннары гына сәлам бирүчегә башын күтәреп карады. Әйе. кем дәшә аңа. кем туган якның хозурлыгына сокланып туймаган мосафир картны борчый. Изге кешеме, үзе кебек үк мосафирмы. әллә булмаса хан кортымы? Казый Нисбах торып басты, яткан үләннәрне торгызгандай итте һәм үзенә дәшүчегә карап сакалына ябышты. — Вәгаләйкем әссәлам. алла бәндәсе! — диде ул. ниһаять Сизде, җаны-тәне белән тойды казый Нисбах — сәлам бирүче игелекле кеше түгел, ниндидер яман йомыш белән йөри Юка борынлы, чандыр йозле. юка иренле бу кешене кайдадыр күргәне дә бар кебек, әмма тишек хәтере моны исенә төшерә алмалы - Әллә гапымадын да инде, картлач! — диде ят кеше — Мин сиңа, алла бәндәсе, мал да, кол да түгел, изге жан. Хаҗдан кайтып килом Атап килеп борчыдың, маңгаемда тамгам юктыр бит?! — Бар тамган, казый Нисбах, бар. Оныттың дамыни, мин Илһам хан бусагабашы Субай булам. — Ходавәндә. Илһам хан Болгар тәхетендә утыра. Мин аңа нигә кирәк булдым инде, алла бәндәсе? Йә-йә. юк белән башым катырма, картлач. Тел белән юуыңиы ташламагансың икән әле Сине исән дигәч, мин генә түгел. Илһам хаи да шаккатты. Субай бусагабаш бакалдак ягында торучы арбачыга күл болгады. Мина сине, хөрмәткә ия казый Нисбах. сарайга алын китәргә кушылды Кәттә кеше булып кайтасың икән ич' Хан кадәр хан дәштер ге үзеңне. Акыл аласы киләдер, диде казый Нисбах Үзеңә җитмәгән акылны, кешегә өләшергә исәбеңме? - Ул арада затлы арба җиккән ат килеп җитте Утыр. Нисбах бабай, сиңа хәзер бабай дисәң дә ярыйдыр инде. Казый Нисбах ипләп кенә арбага менеп утырды, чапан чабуларын җыебрак куйды һәм арбачы атны кузгатуга, янәшәсенә кунаклаган бусагабаш Субайга: Акылга кагылма. Субай энем, акылны кеше үзе җыя Мин аны дөнья бетереп җыйдым. Нисбах казый белән ипле сөйләшсәң, сиңа да арттырып куюым бар. дидо. Менә шуның өчен мин сине ат белән алырга килдем дә. Нисбах бабай. Гөнаһтан да курыкмыйсыңмы? Алла бар ул. Субай, бар Аның кодрәте барыбызга да житә Әйттем вә кайттым. Нисбах бабай. Илһам ханның Өргәнечтәге хәлләрне беләсе килә. Ә син анда булгансың, дип әйтеп әйттеләр Булдым, күрдем ул шәһәрне, ходай тәгалә яңадан күрергә ятмасын Монда да тыныч түгел. Нисбах бабай Мөһаҗирләр басты Мөселман башына авыр кайгы килде, Нисбах бабай Сәлим хан вәгъдәсен бозды, барысы да шуннан Хан вәгъдәсе аткан гаги ул. Вәзир Исхак башына җитте. Гали оныгына вәгъдә иткән тәхетен әнәтерәк Илһам угланына калдырган. Ә ул бала исән кала, хан сәүдәгәре Биккол коткара Хәрәземдә тәрбияләнде ул олан, мин дә анын янында булдым. Олуг кетне булды Шаһ мәдрәсәсендә модәррнс-мога г- лим вазифасын үтәде Сабакны Пәһлеван Мәхмүттән алды Илдә диләр аны хәзер, илгә кайткан икән. Әмма кеше күзен.» күренми, in Берәүләр Кашанда дигән булалар, икенчеләре Казанда, гип саташалар Боек Калада да күренгәлә! ән Нигә яшеренә, нигә кеше күзенә күренергә куркып йөри? \ л олуг шәех, шагыйрь, мәүләдер. диде казый Нисбах Ул балага ал гаһы тәгалә үзе дога кылган, фәрештәләр яклый аны, изге жан ул. Теге вакытта мәрхүм Сәлим хан гәхетне кемгә вәгъдә иткән иде? — Сабан туендамы? - Әйе. Чәчкә бәйрәмендә. Нәүрүздә?.. Гали оланына. Субай бусагабаш. Гали оланына! Соңыннан ул оланны кала нигезенә күмдермәкче итә, иллә изге җанны янә фәрештәләр коткара Хәзер әнә Болгарда ул олуг шәех. Илһам хан. ике тәкә башы бер казанга сыймый дип, олуг шәех Галигә каршы низаг-эзәрлекләү оештырса, намазлыгыма утырып, иң әүвәл үзем каргаячакмын аны — Син. Нисбах бабай, әкәмәт сәер вә хикмәтле кеше икәнсең ич! Күр инде, әллә каян торып, барчасыннан да хәбәрдар тагын үзе. — Карачымы әллә син. Илһам хан карачысы булдыңмы?.. — Шуннан ни, Нисбах бабай? Шуннан шул. Субай бусагабаш. Мин сине белмим, син мине Телем суырып ала алмаслар, мин һичнәрсәдән дә курыкмыйм, яшисен яшәдем, күрәсен күрдем, иншалла Аннары ул олан кырыктан өстә ич инде, һәм ул бер дә тәхет өчен лаф ормый, ахры. Иң әүвәл шәех, шагыйрь ул, Субай бусагабаш. Киләсе атнага туй була Хан сәүдәгәре Ярулла Олуг Мөхәммәт кызы Рабиганы көч-хәл белән Болгарга алып кайтты. Булат углан өйләнә. шаһ кызын өченче хатыны итеп ала. — Ходавәндә, сөбханалла, ни кыла бу халык. Мөселман илләрендә капҗан коела, алар монда туй үткәреп яталар. Килешми, килешми, бусагабаш Субай. Әмир Хаҗи ни карый, ул һәрчак гадел булыр иде. — Әмир Хаҗи өскәйләр белән сугышып ята. Сәүдәгәрләрен талаганнар. Үч алырга китте. Үч үчкә илтер, диләр. Алай кирәкмәс иде. Кулына кылыч алган кешенең гакылы җиңенә китәр, ди гарәпләр. Карале, арбачы, ул чаклы агың куалама әле. миңа хәзер ашыгасы юк, мин туган илемдә. Өч аршын җир генә табарлар, иншалла. Алай да вакытлы- вакытсыз якты дөньядан китәсем килми. Кайчандыр казый НИсбахтан Ишкул казый үзе киңәш сорар иде. Мәрхүмдер инде, теге чакта ук сакалы биленә җиткән иде. Ә теге, акыл иясе, кәтиб Хафиз исәнме?.. Исән! Бәрәкалла, сарайда ул чакта аннан да акыллы кеше юк иде, хәзер дә шулайдыр, акылны хода һәр кешегә бизмәнгә салып бирсә дә. үзе теләгән кеше китаптан җыя аны. Китап- акыл иясе ошбу дөньяда, бусагабаш Субай Ханнар исәптә түгел, ханнар тумыштан тәкәббер була, ә тәкәббер вә үтә горур кешене китап яратмый. Илһам хан да белемгә омтылмыйдыр, бала чактан ук юк-бар уенга хирыс иде. — Син, картлач, ипләп сөйләш. Илһам хан ишетсә! — Син җиткермәсәң, ишетмәс. Аннары ишетсә ни? Сигезенче унны ваклый башлаган картны зинданга яптырырмы!? Йә алла, әллә ниләр тел очына килә дә тора Соң инде, соң Нисбах картны җәзаларга, соң, бусагабаш Субай Гөнаһсыз сабый мин хәзер, өстемдәге кыршылган чапанымнан башка ике бөртек алтыным да юк. Мәгәр акылым камил, күңелем көр әле. аллага шөкер. Бик күп сөйләнсәң, байлыгыңны күрсәтер әле сиңа Илһам хан. Ул сине ыжгырып көтеп тора. Сине күп нәрсәдән хәбәрдар дип уйлый. — Анысы хак. хәбәрдар. Хаҗдан кайтып киләм. Әй. мин аңа бер изгелек кыла алам. Аллаһы тәгалә кодрәте белән Хаҗ таҗым аңа бирә алам. Алсын әйдә, халык алдында дәрәҗәсе артсын. — Әүвәл миңа керәбез. Нисбах бабай. Чәй эчәрбез, дога кылырсың балаларым күрерсең, гаиләмне. - Йә хода, бәрәкалла, бик әйбәт булыр. Изге җирдән кайткан хөрмә бирермен, зәм-зәм суы тамызырмын 24 Көнозын йомшак кар яуды Ак күбәләктәй очынып төшкән кар бөртекләренә карап. Кол Гали атасы әмир Хажи турында уйланды. Барысы да күз алдында илгә кайтунын икенче көнендә үк. ул атасын күрергә теләде. Әмма Биккол каршы төште Нигә ашыгасын, дигән булды, мен төрле сәбәп тапты Кол Гали аны аңламады, гомере буе атасы урынына күрсә дә. күңел төпкелен жан атасы һәрчак борчып торды Җитмәсә, аңардан анасы Акбикә киткән, дип әйттеләр Бу хәбәрләрнең барысы да бер ноктага жыелып. аны гасага салды. Ләкин атасының яңадан өйләнүенә ул u/аккатмады. киресенчә, дөрес иткән, дигән иде. Бу хәбәрне житкергән Биккол үзалдына көлемсерәп куйгач. Гали аптырабрак калган иде. «Кемгә өйләнде соң?» — дип сорыйсы итте, әмма кыймады Көннәрдән бер көнне ул Биккол атасына — Мин аны күрер>ә тиеш' дип катгый игеп әйтте — Ашыкма, күрерсең.— диде Биккол — Бүген түгел, бераз сабыр ит. Азмы-күпме Боек Калада торыйк, кеше күзенә гөшик Мәчетләргә йөрештерик. мәүлә Хужа Әхмәт килгән ди әнә — Хужа Әхмәт* - диде жанланып китеп Кол Гали -Олуг Мөхәммәт шагыйре. Сарайда балда-майда гына йөзә, диләр иде аның турында! Кайда ул хәзер, кемгә туктаган?! Күрәсем килә аны. атам! Алып барчы янына, мөмкин булса, хәзер үк алып бар! Киен! Тик вәгъдә ит. син аны белмисең. Хәер, ул сине белмидер дә, иллә дә мәгәр барыбер үз-үзеннс сиздермәвең хәерлерәк булыр Якшы. атам, син дигәнчә итәрмен, диде Кол Гали жылы чапанын. киез итекләрен кия-кия Хан мәчетенә килеп кергәндә халык анда шактый иде инде Биккол белән Кол Гали намаз укып чыккач, төрле тарафтан жыелган дәрвишләргә ияреп, мәүлә Хужа Әхмәт урнашкан кәрвансарайга киттеләр. Юлда ук ишеттеләр Хужа Әхмәтне Илһам хан кабул иткән, бик жылы каршы алган. Хужа Әхмәт янына юнәлгән дәрвишләр хәтта «Олуг Мөхәммәткә мәдхия укыган шагыйрь минем шәхесемне дә күккә күтәреп мактар, дип омег итәдер». - дигән яман сүзләр дә ишеттеләр. Биккол да. Гали дә дәрвишләрнең сүзенә кысылмадылар «Мәдхияне укыр мәүлә. таланты вә илаһы алладандыр, әмма ханның күзен ача алыр микән’» Дәрвиш шул сүзләрен әйткәч кенә, шикләнгәндәй, артларыннан килүче Гали белән Бикколга күз төшереп алды «Мәүләнең ханда кайгысы юк. ул үзенә шәкертләр жыя баш латан икән, диләр. Хакмы икән шул?» дип сорады икенчесе «Агай-эне. нигә әле ул изге бәндәгә каныктыгыз, хода аңа гел ачкычы биргән, безне шуның белән куандыра, күңелләргә изге ниятләр сала. Рәхмәт әйтергә кирәк аңа», диде өченчесе Ул арада кәрвансарайга життеләр Каланың биек вә урта бер төбәгенә салынган кәрвансарай ишегалдында хезмәтчеләр кар көриләр, сукмакларны себерәләр иде Кар көрәүчеләр дәрвишләрне баш иеп каршы алдылар Кол Гали белән Биккол кар көрәүчеләргә бишәр тиен бакыр өләшеп чыктылар Кәрвансарай халык белән шыгрым тулы иде инде Кунаклар халыкны ыраера гүр яккарак уздылар. Бикколны таныдылар һәм аларга иң яхшы урышты бирделәр Кечкенә мәйданчыкта ак киезгә яланаяк баскан берәү тора. Өстендә кара чикмән, билен булан киндерә очлары сүгелгән башында кәләпүш Шуя рәвешчә каршысына баскан ла түр яктарак утыручы мәүләгә баккан Хужа Әхмәт гади киенгән Яшел чапан, ак чалма, аягында кара болгари читек Мәүлә мөнбәр кебек жирдә утыра Нигәдер кара күзлек кигән. Биккол Гали колагына Әллә бөтенләй күрмиме мәүләбез? дип сорады — Сукыр да. бераз чукрак та мәүлә. диде Кол Гали изге заттан күзен дә алмый Ул аның һәр хәрәкәтенә дикъкать белән карап торды Ннчәмә тапкыр Өргәнечтв шагыйрь Хужа Әхмәтне күрәсе килгән иде аның, насыйп булмады, ә менә иленә кайткач, әйтерсең, ходай аны бирегә үзе җибәргән иде. Хуҗа Әхмәтнең могҗизалары турында бик күп ишеткән иде ул, әмма болай ук булыр дип уйламаган иде. Үзе сукыр, ә үзе, гүяки, күрә. Чөнки шәкертнең мәһди була алуына инану өчен билен киндерә белән буган егеттән сынау алачак Булачак мәһдинең куллары кып-кызыл. хәзер генә тыштан кергәндер, ахрысы. Ләкин шәкерт үзен тыныч тота. Пәйгамбәребез миңа җиткерде, син мәһди аты алырга, изге юлга басарга телисең икән.— диде Хуҗа Әхмәт йомшак вә ягымлы тавыш белән — Безнең юлда сиңа яман кәттә сынаулар узарга туры килер, - шәкерт. Бәгырең тимер, йөрәгең таш булганда гына теләгеңә ирешә алырсың. Инде, шәкерт, йөрәгеңә колак сал. Нә, ди, сынаулардан куркып калмасмы? — Мин барысын да кылырмын, кирәк булса, җаным кыюдан да курыкмам, мәүлә. Сынауга әзермен. Шәкертне барыгыз да ишеттеңезме?— диде Хуҗа Әхмәт үзен вә шәкертне уратып алган халыкка.—Ошбу алла бәндәсе һәр сынау нисбәтенә дә разыйдыр. Инде лә иләһә илләллаһу мөхәммәдүррәсулу-ләһи, диярең. _ — Йа алла, мөхәммәдерәсүллулла, йа алла, мөхәммәдерәсүлулла. йа алла, мөхәммәдерәсүлулла... - Җитәр Инде әйт. шәкерт: мәһдиләрдә ничә әгъза ябык? — Өчтер, мәүлә. — Әйтеп бир. — Телдер, күздер, билдер. — Ни өчен күз йомыла? — Кешедә булган гөнаһны вә оятны күрмәс өчен, мәүлә. — Ничә ачык әгъза бар? — Дүрттер, мәүләм. — Әйтеп бир. — Кулдыр, йөздер, табандыр, йөрәктер. — Табында ничә ашау кагыйдәсен сакларга тиешсең? — Уникедер. — Әйтеп бир. — Сул аягың аска куеп утырырга, уң аякны аның өстенә бөкләп куярга Аз-аз кабып ашарга. Капкан ризыкны әүвәл уң як белән, аннары сул як белән чәйнәр! ә. Кулларың җәеп утырмаска. Селәгәең агызмаска. Валчык сипмәскә Кеше кулындагы ризыкка карамаска. Баш кашымаска. Көлмәскә. Затлы ризыкны кунакка калдырырга. Ашаганнан соң бисмилла әйтеп амин тотарга, кулларың юарга... — Якшы. Инде йөрү кагыйдәләрен әйтеп бир. — Йөрү кагыйдәсе биштер, мәүләм. — Санап бир. Күкрәк киереп, баш чөеп йөрмәскә. Як-якка карамаска. Үткән- сүткән кешегә игътибар итмәскә. Олыларны куып узмаска. Юлдашыңны көттереп ялыктырмаска... — Хуш, мәһди. хуш,— диде мәүлә һәм бертын дәшми торды.____ Йә. сез ни әйтерсез, җәмәгать? — Лаек.— диештеләр дәрвишләр. — Инде, дәрвиш, киндерәң белән билең бу,— диде мәүлә. Сынау үткән мәһди киндерә билбавын сүтте, яңадан әйбәтләп буды һәм идәнгә тезләнде дә мәүләгә рәхмәт әйтте, аннары киезгә бөкләнеп утырып, дога кылды. — Әйдә,—диде Галигә Биккол.— Кайтыйк. Алар һавата чыктылар, бер-бсрсен карамый гына шактый атладылар. Күңелгә ниндидер юшкын утырган сыман иде. Даны Туран дөньясына таралган шагыйрьне шушындый рәвештә күрү Кол . Галию сәео тоелды. Нигә кирәк булды микән ошбу шәкертне мәһди итү? Дәрвишләр- 14 не ул чарасыз кешеләр сафында йөртә иде Мөселман дөньясын яман Чышыз хан гаскәрләре яулаганнан сон. Бөек Калада аерата күбәеп киткән дәрвишләр, язганга разый булып. Болгарга күчәләр Кол Галигә бу могжиза хәрәкәтне аңлавы кыен иде. Ул аларның хәлләренә дә керергә тели, шул ук вакытта илне кем саклар дип уйга да калгалый иде Яман яу Болгарга да килер. Дошман өчен барысы да артык тамак. Димәк, дошман ин әүвәл карт-корыны, дәрвишләр кебек беркемгә дә игелек күрсәтә алмаган кешеләрне кырачаклар. Белеклеләрне дә санламаслар. бары тик һөнәрчеләрне саклап алып калырлар. Аларны да үз илләренә куып алып китәрләр — Атам, син бар, керә тор. мин бераз йөрим әле.— диде Кол Гали Бикколга, һәм Мәләкә елгасына таба китте Нигә әле бу яшьлек еллары бик еш хәтеренә килеп изалый’’ Нигә рәхимсез рәвештә тәшвишләнә?.. Атасы янына барасы иде. Биккол җибәрми Кол Галинең күз алдына Ягкуб бәк кызы Зөләйха килә. Ул аны һичкайчан оныта алмады Бу да хактыр Ниләр кылып яга икән9 Итәк тутырып бала үстерәме, анын кебек каңгырып йөриме9 Билгесезлек, билгесезлек. Ә күрәсе иде үзен, һич югы күзенә чалынып кигәсе иде Ягкуб бәк өс. җылы. саф һава, янәшәсендә Зөләйха Бераз ояла да кебек, шул ук вакытта аңа да тартыла үсмер чак Күптән, бик күптән булган хәл. тик күңел аны һәрдаим сафландырып, кичә генә булгандай җанландырып гора. Зөләйханың йомшак кулларын бүгенгедәй уч төбендә тоя. кайнар бите, ислемай борынына бәрелеп киткәндәй итә Тавышы, тавышы тагын — гылсым тулы моң иде. рухын нәкъ әнә шул йомшак тавышы сындырды бугай, ягымлы һәм назлы итеп дәшер иде лә моләем итеп елмаер иде Бу ниткән саташу инде тагын9 Ул хәлләргә бишбытгыр. искә төшереп. хәтер яңартып йөрүдән ни мәгънә! Акрын гына кар ява Эңгер-меңгер вакыт җитте, күрше урамда сыерлар могри. сарык бәрәне бә-элдәп куя Йөри торгач. Кол Гали Хан күленә килеп чыкты Көз көнендә бу күлдә Илһам хан угланы Булатнын кәләше Олуг Мөхәммәт кызы Рабига батып үлә Бу хакта ишеткәч. Кол Гали икс тон рәтләп йоклый алмады Нигә кирәк булды микән Булат туганына Рабиганы өченче хатын итеп алу9 Туганын ул аңламады Күрәсең, хода аларны икесен ике кыйблага каратып яраткандыр Булат өченче хатынга өйләнергә иткән. Гали исә бер тапкыр өйләнмичә картаеп килә. Ә бит икесе дә — хан оныклары Кинәт күңелгә әллә ниткән уйлар, гаруз вә рәдифкә йөз тоткан юллар килде Йа Тәңрем! Хәтеремә шик-шөбһәне чәчрәтеп бир. Җанга хикмәт орлыкларын син чәчеп бир. Мина ярдәм капусынны син ачып бир. Гаклым тугры, телем төзек итче имдн Ярдәм бир Син хикмәтләргә кайту өчен. Гакылым вә аным-зиһнем байту өчен. Йосыф-Зөләйха әхвәлен әйтү әчеп. Гыльмем камил, телем нәфис ит че имли Ни сәбәпледер өйгә ашык г ы. Биккол аны капка каршында көтеп тора икән, ип ер пиен килүгә карамастан, ерактан ук дәште Озак йөрисең, озак. Кол Гали Тыныч түгел бездә хәзер Кала мөһаҗнрләр белән тулды, алар арасында тамак өчен тәмугка керергә торучылар бар Күңелем җилкенеп тора, атам Кемгәдер, нидер әйтәсем килә, рухым белән күккә ашар хәлләргә житәм - Илһам килүедер. Утыр, яз. Күңелеңә нә килә, шуны яз. Саф күңел алдамый ул. Ни бит әле, Гали, сиңа әйтер сүзем бар. Атаң Казанда түгел, Кашанда икән. Бикәсе дә янында, ди. Аның бикәсе турында әллә ниләр сөйлиләр. Сиңа таныш икән бит ул бала. Мина бу хакта кәтиб Хафиз әйтте. — Зөләйха?! — Үзең дә беләсең икән ич. Атаң әмир Хаҗи күптән түгел ил аксакалы Ягкуб бәк кызы Зөләйхага өйләнгән. Тату гына яшәп яталар икән, ә син аны... Кол Гали бер сүз әйтмәде, кабаланып өйгә керде, бүлмәсенә үтте һәм арлы-бирле йөренергә кереште. Бу хәбәргә ул кинәнергә дә. көенергә дә. сөенергә дә белмәде. Ниндидер үзе дә аңлап бетермәгән халәттә иде. Итеген салып, түргә үтте, сузылып сәкегә ятты. Озак ятты, озак уйланды. Ахыр сикереп торды, язу өстәлчегенә килеп таянды Кимсенү хисе дә түгел иде кебек, ә йөрәкне нидер кыса, нидер бәгырьне телгәли. Зөләйха турындагы хәбәр аны кисәк тетрәтеп җибәрде. Әле ул үзен агалары тарафыннан рәнҗетелгән Йосыф хәлендә тойды, әле үзен Мәҗнүнгә тиңләде. Кем кемне рәнҗетте. Гали — —Зөләйханымы, ул Галинеме?.. Язмышмы аның белән шулай шаярды?.. Ә күңел җилкенә, ашкына, кемгәдер, нидер әйтергә тели. Кулына каләм алды, кара савытын ачты. Бисмиллә-иһи-р-рәхмани әр-рәхим... Мактау шөкер вә дан Аллага. Мөлке даим, үзе мәңге ул Мәүлага. ■Мөлкәтенең эчендә юк шәрик Аңа, Аны бакый һәм Олуг дип белдек имди... Аннан соңра Аның дусты Мөхәммәткә, Пәйгамбәр итеп сайланган ул Әхмәткә, Хакъка tree җәя ара калган Затка, Аңара бик күп дан-мактаулар улсын имди...* Бер шәм бетте, икенчесен кабызды, өченчесенә ут салды, ә күңеле гелән язгы ташкын сыман шаулады, илһамланды. Биккол ишекне кысып кына ачып карады, әмма Кол Галинең язып утыруын күрүгә, сак кына ишекне япты да үз ятагына китте. Иртәнге якта, кояш чыгып тәрәзәләргә нурлары төшкәч кенә Биккол күзләрен ачты, беренче булып Кол Галине исенә төшерде. Кабаланып өстен ачты, чүәкләрен элде, кыштыр-кыштыр Кол Гали бүлмәсенә таба үтте. Әмма ишекне ачып карарга кыймады. Алай да түзмәде, бертын басып торгач, һичнинди тавыш-мазар ишетмәгәч, күңеленә әллә ниткән шик килеп, акрын гына ишекне ачты, эчке якка күз салды. Кол Гали башын күтәрми язып утыра, кояш тәрәзәдән нурлар сибә, ә шәмдәлендә шәм яна. Биккол янә дәшмәде, акырын гына ишекне япты да асрау кызга юынырга таз-комган кертергә кушты 25 Аңа хан сараеның һәр ишеге, һәр бүлмәсе, һәр тарлавыгы таныш иде. Сарайга килеп керүгә. Кол Галинең тыны кысылды. Әйе, гомер аккан елгадыр, кайчан гына шушы тарлавыкларда ЙӨ1 ереп-уйнап йөрер иде. Менә иркен вә якты тәхет ягы. Халык инде җыела да башлаган. Ни өчен җыя аксакалларны, түрә-тарханнарны хан — берәү дә белми иде. Былтыр һиҗри белән 617, милади белән 1220 елда урыс кенәзе Юрий Всеволодович туганы Святослав Болгарга яу килә. Иделнең сул ягына * Шигырьләр Кол Галидән һәм Утыз Имәнидән алынды чьи apr а кыймый, әмма Иделнең уң ягына урнашкан Җаббар бәк кулындагы Ашлы каласын талый, яндыра, бик күп кешеләрне әсир игеп Үл- домиргә алып китә. Кол Галинен энесе Җаббар шушы орышта һәлак була Бу хәбәрне ишеткәч, атасы әмир Хаҗи нә кылгандыр, әмма Кол Гали ай буена кулына каләм тота алмады Бүген Бо.пар һиҗри белән 618. милади белән 1221 елга аяк басты. Урыс кенәзе Юрий. үзенең хагасын айлапмы. Илһам ханга солых төтер|ә илчеләр җибәр!ән. Солых төзүне, әлбәттә. Үлдәмир сәүдәгәрләре таләп иткәндер. Шулай дип сөйләделәр Илчеләр башында Яким Күчтем атлы зат килгән икән. Үлдәмир кенәз белән солых төзү мәҗлесенә чакырдымы аларны Илһам хан Кол Гали белми иде. Илһам хан. әлбәттә. Бикколны гына дөшгергән, ләкин Биккол хан мәҗлесенә үзе белән Кол Галине дә алды. - Килгән бер кеше зур итеп әзерләнгән табынга утыра. Биккол белән Кол Гали тәхет тирәсеннән ераккарак бер урынга чүмәштеләр Биккол тәхеттә утыручы Илһам ханга күз төшергәләп алды «Ә бит ошбу тәхеттә Кол Гали утырыр!а тиеш иде»,—дип уйлап куйды. Әмма язмыш хан оныгы белән әнә ниндидер яман уен уйнап ала Болгар тәхетендә утырасы кеше ишек янында, ә әмир буласы кеше—тәхеттә Ул арада мәҗлескә Зөбәрҗәт ханбикә килеп керде. Угланына итагатьле генә баш июн итте дә, урынына барып утырды Илһам ханнын өстендә парчалы яшел чапан, башында алтын төсендәге чалма, маңгаенда зур гына зөбәрҗәт таш Шәмнәр яктысына хан маңгаендагы таш җем-жем итеп кию. Вәзир Камай торып басты һәм Илһам ханга карап өч тапкыр баш иде. Галиҗанәпләре. Бөек Болгарның олуг ханы Илһам, безгә күр* шемез Всеволод угланы Юрий кенәз илчеләре килеп гөште Йомыш лары сөенечледер Инде башларга рөхсәт итеңез! Башланыз! диде Илһам хан. кам гаягын идәнгә төртеп алды. Бусагабаш Субай кул чапты, шундук домбра зеңләде. кайсыдыр курай тартты, кубыз чиртте, аларга көмәнчә кушылды Мәйдан уртасына үтәли күренмәле өрфә күлмәкләр кигән кызлар йөгереп чыкты һәм күңелләрне җилкендереп бии башладылар Никадәр илаһилык, хозурлык һәм күркәмлек иде кызлар биюендә Кол Гали биегән кызлар! а исе китеп карап горды. Аның әле мондый мәҗлесләрдә бер тапкыр да булганы юк иде. Шәех Игәнәй кая. нигә күренми икән ’ диде Биккол Йә авырып киткәндер Сырхаулап тора дигәннәр иде шул,- диде Биккол Аннары Була! углан да юк Аңлашыла, атасы белән сүзгә килгән дип әйтеп әйткән иде Димәк. Илһам хан угланны килерлек итмәгән. Туе бик кыпаныч бетте шул. Кызга ирексезләп диярлек никах укыйлар Ә ул җай табып чыгып киюдә Хан күленә чума Ары ташлана халык, бире таш :ана Яшь кәләш юк га юк. Ике көннән бичараны күлдән тартып чьи аралар Шуннан бирле Хан күлен Рабиш күле дия башладылар Килерлек булмаган икән шул Булатка. - диде Кол Гали Әйе. кызганыч, кызганыч бетә шаһ кызының язмышы Өргәнечтән алып киткәндә үк йөргән егете бар диюннэр иде Әнә теге кара чәчле кызны кара әле. Биккол атам, карале, гел аккош кебек йөзә ич! Үтте инде гомер, үтте. Кол Гали Картлык ки i.ie Яшьрәк чакта мин дә a lap дан күземне дә ала алмас идем Хәтер әнә кызыгудан ары кию алганым юк Күзгә күчте, күзгә. Га >и олан Күр әле. Тәтеш шәех ю монда Аның янәшәсендә шагыйрь Әхмәт Югнәкн утыра Сарай шагыйре ул хәтер. Сәлим хан алып калдырды Чәчән әйтү булса, чыкмый калмас. гүзмәс Әллә мәйтәм. Гали олан, син дә бәхетен сынап карын сынмы'’ Кем белә сине монда' 17 — Мин нигәдер сукыр Хуҗа Әхмәтне күрмим Пәхлеван Мәхмүт аның хакында. «Мәдинәдә Мөхәммәт булса. Өргәнечтә Хуҗа Әхмәт».— дип әйтергә яратыр иде. — Димәк, чакырулы түгелдер. — Хан аны сараенда тота, нигә чакырып торырга Хуҗа Әхмәтнең бер шигыре исемә төште әле. «Алла каршында адәм баласы тузандыр, нәфсем озын, телем кыска, кулым әллә кая сузамдыр» — Шәп әйткән,—диде Биккол.— Гелән минем турымда шигыре. Биючеләр китте, хәзер җырчылар чыгар. Илһам хан бер дә мәрхүм атасы Сәлим ханнан ким куймый. Әнә. әнә чыкты да. Кашан егете, беләм мин аны. Курайчы сыздырып җибәрде, җырчы егет кулын-кулга куйды да җырлап җибәрде Шәһре Кашан — җиһан гөшә, олуг кечег һөнәр итә. Әһле Кашан - җиһан гөшә халаекы һөнәр итә. Шәһри Кашан манарасы язулы икән башлары, Шәһри Кашан мәчетендә бар ди әүлия башлары. Шәһре Кашанга бардым, зират күрермен диеп, Чулман суларын эчкәч, сихәтләнермен диеп Җиһанны тетрәтмәкче иде сәнең әмирен. Кайда шәһрен. кайда илен, кайда әмерен, әмирем’! Җырчы туктады, бил бөкте, кул чаптылар. Илһам хан җырны тыңламады, ахырысы, вәзиренә нидер сөйләп калды. — Кем турында җырлады дип беләсең инде бу җырчы. Кол Гали? — Атам турында булса кирәктер — Мина калса, бу җырчыны юри чыгарган Илһам хан. Имеш, әмир Хаҗи хәзер Кашанга ия түгел. Казанга ия. — Ашыкма, атам, нәтиҗә ясарга. Җырның ертыгы юк. диләр. Илһам абамда мин ниндидер бәрәкәт күрәм Авызы белән кош тотмаса да, урыс белән солых төзеп ята бит әле. — Нә бәрабәренә төзелә бу солых дип беләсең?.. Илһам хан эрҗәмукшы Илтабарларын якламаска тиеш булачак. Әнә нәстә бәһасенә төзелә бу солых. Кол Гали олан. — Эржә-мукшы Илтабарлары үзләре ризалык биргән булсалар? — Кем инде үзе теләп муенына элмәк сала. Гали олан!? Тукта, нигә әле миңа Илһам ханның сәясәте Мин картайдым, сакалым билемә җитте, акылым сыекланды . Җитте. Күр әле курайчыны, ничеккенәләр өздерә! Карале, хан кызы Назлыгөл дә күренми. Туйда булган дип әйтеп әйткәнннәр иде. Тагын бер җырчы чыкты Җаек-Карамалы кирмәненнән. Ишеткәнем бар минем моны Җырлап җибәрсә, тәннәр чемер-чемер килер иде һәр җырчы үз төбәге турында җырлый Уралым, диде түгелме... һәй. Уралым, уралып яткан Уралым, - Ил саклаган коралым, ил саклаган коралым Анам килен төшкән җир. атам кияү булган җир. Кендегемне кискән җир. татлы суың эчкән җир Урал-Җаск кирмәненнән килгән җырчыны сары чәчле урыс алыштырды. Моны илче Яким Күчтем алып килгән булса кирәктер дип утырды халык, һәм шулай булып чыкты да. егет сыбызчыга ияреп, балалайка зеңләтүчегә карап, җырлап җибәрде. Полно, солнышко, из-за лесу светить. Полно, красно, в саду яблоки сушить! Полно, девица, по молодому тужить. Полно, красная, по удалому тосковать Как мне, девушке, не плакать, не тужить? Такого дружка на свете не нажить!. — дип кайдандыр килеп чыккан кыз егетнен жырын тәмамлады Җыр тәмамлаган кыз егетне култыклап алып китәм генә дигән иде. икенче тарафтан янә бер кыз килеп чыкты, җыр башкарды да егетне үзенә таба тарта башлады Егет югалып калмады, кызларның икесен дә култыклады да түр якка алып кереп китте. Көлештеләр, кул чаптылар Ниһаять, чәчәннәргә нәүбәт җитте Уртага чәчән Әхмәт Югнәкәй чыкты, думбрасын көйләгән итте, жайлабрак утырды Акырын гына чиртә башлады Кол Гали чәчәннен һәр сүзен күңеленә сендерергә тырышты. Көйле, жай вә тигез итеп әйтә иде шигырен ЧӘЧӘН ЮтНӘКӘЙ Туган ягым яман-явыз мәлгүн басты. Ана.м-атам, хөрмәт халкым дарга асты... Явызлыкка түзә алмый зар егьлыймын. Туган ягын ташлап халкым качты Адәм, мескен, жәннәт ззли гомер буе... Онта мәгәр жәннәт икән туган иле. Җәннәт икән адәм өчен туган өе. Туган иле. туган жире, туган бәе Җәннәт икән сылуыңның йөзен күрү, Җәннәт икән алсу битләреннән үбү. Җәннәт икән үз илендә бәхет тою. Җәннәт икән үз илеңдә яшәп үлү Бер кәнәшсм вардыр сезгә, кардәшләрем. Бер кәңәшем вардыр сезгә, һәй дусларым, Җәннәт дигәннәре туган илдер. Ялан тәпи баскан туган җирдер Сакла илен, ханым, көчен булган чакта. Сакла илен, туган халкын сакла. Сакла илең жәннәт икән жирен. Җәннәт икән жирен, жәннәт икән илен Илһам хан тәхетеннән күтәрелде, чәчән янына килде, нидер әйтте, кул чапты. Биккол Кол Галинең кабыргасына төртеп алды Син дә чык. Гали! Сине монда берәү дә белми Син минем куна!ым Биккол урныинан купты, думбрачьпа дәште Уйна әле мә- нем кунагыма EpaKiaii килгән мосафир Шөһратлем олуг хан, игелеңегез бнрсңезче? Йә-йә, чыксын, - диде Илһам хан һәм 1әхетенә утырды Дәү әнисенә күтәрелеп карар) а базмыйча, Кол Гали мәйдан уртасына чыкгы Думбрачьпа рәхмәт әйтте, кирәкмәссең, диде Дога укыгандай көйләп җибәрде Бисмилләһи-рәхман әр-рәхим! — Күңелендә!е барлык XHCCHHICH җигеп, Кол Гали яза башлаган шигъри юлларын укый башлады Ул берәүне дә күрмәде, берәү)ә дә күтәрелеп карамады, ул бөтен жаны-тәне белән шн1 ьрняге тәэсиренә кереп чум>ан иде Кол Гали шигырен укып бетергәч. Илһам хан бармак изәп кенә вәзире Камайны янына чакырып алды, колагына нидер әйтте Бо зарның барысын да күздән кичереп утырган Биккол Кол Гали янына утыруга, пышылдап кына Бсзтә чыгып китәргә кирәк, Гали олан, диде Шулчак Тәтеш шәех күтәрелде һәм Олуг хан. мәҗлесләрдә чәчәннәрнең нсем-атын әйтү гадәткә кермә) ән Кем генә булмасын, бу чәчән а тлаһы тәгалә юллаган адәмдер, ана ходай үзе тел ачкычы бирсен Рәхмәт сиңа, чәчән! — диде шәех торып Кол Галигә бил бекте. — Ишетәсеңме, Гали олан, безгә чыгып китәргә вакыт. Илһам хан игътибар итте. Мин ханның ниятен белмим, иллә аллаһы тәгалә саклаганны саклармын, дигән Мин хәзер торам да товар ишем Якимкәгә таба кузгалам Шаулабрак барырмын Ә син тиз генә чыгып шыл... Шулай диде дә кайчандыр Сәлим хан сәүдәгәре булган Биккол каршысында утырган Яким Күчтемгә таба китте. Ул арада Кол Гали торып ишеккә юнәлде. Ул аркасы белән тойды, Илһам хан аңа карап калды. Аның артыннан дүрт-биш азат чыкты. Кол Галигә сарай тирәсендәге тыкрыкаралыклар таныш иде. Ул сул якка борылды, кызлар өенә таба китте. — Кая китте!? — дип сорады артыннан чыгучыларның берсе. Кол Гали диварга сыенды Аның янынан ике кеше йөгереп узды. Бертын торгач. Кол Гали үзенә генә таныш аралыклардан урамга чыкты һәм өенә кайтканчы артына әйләнеп карамады. I 26 Чыңгыз хан солтан Җәләлетдиннең кыюлыгын үз күзе белән күрде. Гаскәре белән тулганага алынып, камалып, тәгаен елга ярына кысылган яшь солтан аты белән дәрьяга сикерде һәм аръякка йөзеп чыгып. Чыңгыз ханга йодрык күрсәтте. Чыңгыз хан ни әйтергә дә белми яр башында басып калды. Янәшәсенә килеп туктаган угланнарына ул. әйләнеп карамый гына: — Кызганыч, ошбу батыр егет минем улым түгел,— диде. Сүбәдәй баһадир ханның бу сүзләрен ишетте дә чак кына хан алдына килеп «Мин үзем тотып алып кайтам ул батыр егетне!» — дип әйтмәде. Ниндидер бер мәлдә, инде кузгалырга иткәч, аны абасы Җәбәй тотып калды Җәләлетдин солтанны Сүбәдәй баһадир төмәне тулганга алган иде. үзе качса да гаскәре кырылды, сугышчыларының күбесе әсир ителде. Юртага керүгә, Сүбәдәй баһадир түр якка күз ташлады. Чыңгыз хан тезен чәнчеп йомшак мендәрдә утыра, алдында яшь хатыннан туган Кулан углан Ханның уң ягында өлкән угланы Җүси, сул ягында знесе Хасар. Юртага керүгә, абасы Җәбәй нойон ханга баш иде, бер аягына тезләнеп, кулын-кулга куеп бил бөкте. Сүбәдәй баһадир да шул ук хәрәкәтләрне кабатлады. Чыңгыз хан сабыр-тыйнак кына, үтегез, утырыгыз, дип ияк какты, урын ягына күрсәтте Аннары тезендә утыручы Кулан угланны төшереп җибәрде дә. табында торган кәсәләрне күтәрергә кушты Зур гына кәсә иде, Сүбәдәй баһадир зчеп бетерде дә мыегын сыпырып, кәсәне кире урынына куйды. Чыңгыз хан тамак кырды, барысы да шым булды. — Нойоннарым, баһадирларым, мин сезгә Тәңре илаһы вә күк йөзе ярдәме белән ошбу мәмләкәтне яуладым Инде Тәңре илаһы вә күк йөзе ярдәме белән сез миңа Олуг Мөхәммәтне тотып алып кайтыгыз.— Чыңгыз хан кымызчыга кәсәләргә кымыз кой дигән ишарә ясады__________ Бу йөкне мин иң ышанычлы кешеләрем Җәбәй нойон белән Сүбәдәй баһадирга тапшырырга булдым. Үле килешме, тере килешме, сез миңа шаһны алып кайтыгыз. Сезгә мин янә бер төмән өстим — Гөмәй бәк барыр. Яу башында Җәбәй нойон торыр. Чыңгыз хан кәсәсен күтәрде, эчеп куйды, барысы да аның хәрәкәтен кабатлады. Атна дигәндә Сүбәдәйнең төмәне яуга чыгарга әзер иде инде. Тагын ике көннән Җәбәй нойон. Сүбәдәй баһадир һәм Гөмәй бәк томәннәре белән көнбатышка таба кузгалдылар. Хәрәземшаһ Олуг Мөхәммәтне эзәрлеклиэзәрлекли. утыз меңнән торган гаскәр ике ай дигәндә Гөр- 20 жиләр жиренә аяк басты Ниндидер елга буена тукталып, тирә-юньдәге авылторакларны талап, һичкемгә буйсынмыйча, үзбаш яшәп ятканда берләштерелгән горжи-әрмән гаскәре килмешәкләр белән орышка әзерләнә Бу хәлне сизеп алган чынгызлылар да югалып калмыйлар, орышны кабул итәләр, гадәти хәл буларакмы, башка бер-бер сәбәп беләнме. горжи-әрмән гаскәрен тар-мар итәләр һәм Төньяк Кавказ жирләренә юнәләләр. Тимер Капка каласына житәрәк туктыйлар, кышлыйлар Гөр- ■Жи-әрмән гаскәрен тар-мар иткән чынгызлыларга берәү дә кыеп каршы тормый Чынгызлылар үзләрен иркен тоталар. Тимер Капка аша үтәсе сәүдәгәрләрне туктатып, мәгълүмат жыярга керешәләр. Тимер Капка дигәннәре далага чыгу өчен бердәнбер юл икән — әнә шуны белә чынгызлылар. Яз килеп, кояш карый башлагач. Тимер Капка әмиренә илчеләр жибәрәләр Бу эшләр белән Җәбәй нойон шөгыльләнә. Сүбәдәй баһадир исә сугышчыларын орышырга өйрәтә, тирә-як гагы халыклардан азык- төлек жыя. Тимер Капкага киткән илчеләр кире кайтмыйлар. Бу хәлгә ачуы чыккан Җәбәй нойон Тимер Капка әмиренә янә илчеләр жибәрә. әмир) ә. «Син. әмир, калаңны гына түгел, халкынны да. үзенне дә кыен хәлгә куясың»,- дип әйтергә куша. Тимер Капка каласы, әмире хатасын аклапмы. ошбу көтелмәгән дошман метанына илчеләр юллый Илчеләрне Җәбәй нойон үзе кабул итә. Иллә әмир илчеләр Җәбәй нойон белән койIы сөйләшәләр, әллә нигкән шартлар куялар Каласы аша үткән һәр сәүдәгәрдән, мосафирсәфәрчедән салым алырга өйрәнгән әмир ниндидер кыргый халыкны һич тә бушлай гына каласыннан уздырасы килми Ләкин ул Тимер Капка каршына килеп туктаган чынг ызлыларныц кем икәнен белеп бетерми Иң әүвәл Җәбәй нойон ишләре күз алдында илбашны кылычтан уздырырга куша Илчене Сүбәдәй баһадир үзе кылычтан уздыра. Шуннан бу хәлне күреп, котлары алынган ике илчегә Әгәр дә мәгәр каланы үтәр юлны күрсәт мәсәгез. сезне дә шундый ук үлем кәгә. ди. Бу замаша явызлыкны гомер бакый күрмәгән илчеләр күзгә-күз карашып алалар, урталай чабылып ташланган илбаш мәетенә күз төшерүгә «Күрсәтербез, күрсәтербез», дип әйтергә мәжбүр булалар Без хәзер менә монда, диде Гөмәй бәк. Менә Тимер Капка, менә без үткән таулар, тарлавыклар. - Утыр. Сүбәдәй. - диде абасы күтәрелеп карамый гына Син дә тыңла. Хак әйтәсең. Гөмәй бәк. без хәзер аланнар иленә килеп чыкканбыз Лры таба кыпчаклар иле башлана икән, кыпчак ларга күрше урыслар. Ә менә бу як га. тон ягына табарак болгарлар иле Безгә аланнар да. урыслар да. болгарлар да кирәкми, безгә Олуг Мөхәммәт кирәк Ә ул Тимер Капка аша узмаган, илчеләр әйттеләр Димәк, Олуг Мөхәммәт йә диңгез аша кичкән дә Идел кыпчаклары ягына тайган, йә болгарларга ук качкан. Шулкадәр ерак китәрме'’ дип сорады Гөмәй бәк Аныз-колагыңа кайнаган кургашын тутыртасын килмәсә. син дә китәр идең, диде Җәбәй Сүбәдәй баһадирның әле лә күз алдында: Чыңгыз хан Әгрәр әмирен әсир иткәч, тегенең авыз-колагына кайнаган кургашын койдыргкан иде Андый үлемне дошманына күрсәтмәсен. Алан кенәзс килеп киткән, минем менбашны кисәтеп куйган, иртәгә даладан кузгалып китмәсәгез. куып жибәрәчәкбез. дип әйтеп әйткән. гиде Сүбәдәй Иойопнар икесе дә Сүбәдәйгә күтәрелеп карадылар Синең ул меңбашың на караган, нигә аны тогын мина кигермәгән'’ гиде Җәбәй нойон Ул илче исәбеңдә килгән, кисәтергә дип Ничек инде шуның өчен аны әсир нгмәк кирәк! Җәбәй нойон сикереп үк торды, энесенең изүенә ябышты. — Моннан ары, миннән рөхсәт алмыйча, бер кеше дә ыстанга аяк басмасын. Ишеттеңме! Сүбәдәй дим?! — Җибәр, ишеттем, саңгырау түгелмен.— диде ачуланыбрак Сүбәдәй. ~ — Ишетсәң, утыр, тыңла. Аланнар безне биредән чыгармыйлар икән, без алар белән орышырбыз! Безнең юлга аркылы төшмәсеннәр. Гөрҗиләрне кырган кебек кырырбыз үзләрен.. Юртасына әйләнеп кайткач, Сүбәдәй баһадир бик озак йоклый алмый ятты. Хәтер кәтүге сүтелеп китте. Күз алдына өйләнү мәлләре килде. Бүгениртәгә Хәрәземшаһ иленә яу чыгасы көн иде. Кояш кичкә авышып килә иде инде. Сүбәдәй баһадир авыз эченнән генә сызгыра-сызгыра юртасына кайта. Юлы чишмә яныннан уза. Шунда хикмәтле бер сурәткә тап булды. Чишмә янында ике итеген дә салып, ниндидер бер изге җан — кыз, аякларын юып тора. Кыз аны күрми, арты белән утырган. Итәген күтәргән, күзне камаштырырлык ак тән, Сүбәдәй- нең гүя ки. йөрәген тартып алды. Башта ул кызга дәшәргә итте. Ахыр бу уеннан кире кайтты. Рәхәт иде карап торулары, кыз авыз эченнән нидер көйли, аның карап торуын искәрми дә. Сүбәдәй баһадир якын ук килде, ул хәтта аның тән җылысын тойды сыман, шулхәтле якын тора иде ки. чарасыз вә ихтыярсыз калды. Эчке бер тоемлау белән кыз нидер сизде, артына әйләнеп карады һәм янәшәсендә үк басып торган ир-атны күрде дә. күлмәк итәген дә төшерергә онытып: — Йә, нигә туктап калдың, үт! — диде. Кәрият нәселеннән алар шулай эре сөяклеләр. һавалылар. кыюлар, горурлар. Ләкин Сүбәдәй дә төшеп калганнардан түгел иде. югалып калмады. — Мин сиңа бүген үк яучы җибәрәм.— диде. Шулай диде дә камчысын җиргә ташлады: — Атың әйт! - Кем син сорнайга кияүгә чыксын. Әнә үзең әсир иткән мөртәт кызларына өйлән, йә булмаса ханың кебек татар кызларына! — Миңа татар кызлары да. мөртәт кызлары да кирәкми, миңа син кирәк. Мин сиңа әйләнәм. Юртаң кай тарафта? Итеген салган, күлмәк итәген күтәргән хатын-кызга карау — мәлгүн- нәрдә килешмәгән хәл. Әмма Сүбәдәй андый хикмәтле хәл-горефләрдән ерак тора иде. Иң әүвәл ул — сугышчы, һәм шактый батыр, тәвәккәл сугышчы. Кыз аңа торган саен ошый иде. Сүбәдәй кызга таба бер адым ясады. Нидер сизенеп, кыз читегенә үрелде. Сүбәдәй аны кочарга дип кулларын сузды, ләкин шунда ук тәгәрәп китте. Кыз аның күкрәгенә шундый итеп типте ки, кая барып төшкәнен сизми калды. Сикереп торды, кыз аңардан качып, каенлыкка кереп бара иде инде Юк. сорнай Сүбәдәйдән кача ала буламы! Сүбәдәй сикереп торды, җанфәрманга кызны куа китте. Кызны ул шактый тиз куып җитте. Ләкин, гөнаһ шомлыгына каршы, үрелеп чәченнән эләктерим генә дигәндә абынып китте һәм сөрлегеп егылды. Тагын торды, тагын куды Аның тәмам ачуы чыкты, ул тешен кысып чапты, ә үзе: «Сүбәдәйдән берәүнең дә кача алганы булмады әле. сине генә тотар ул. тотар»,— дип сөйләнде. Ниндидер куаклыкларны уздылар, куаклыклар артында кызның юртасы булу ихтималы бар иде. Сүбәдәй бар көченә йө1ерә башлады Кызның чинаяктай ак балтырлары күренеп китә, чәч толымнары уңга-сулга җилпенә. күлмәк итәге күпергән, кулында итекләре, ташламый, nil мөһиме кычкырмый, ярдәмгә берәүне дә чакырмый иде. — Тукта! Тукта, диләр сиңа! Боланмы әллә син. җәйранмы?. Кыз әйләнеп карады, нәкъ шунда Сүбәдәй аның беләгеннән эләктереп алды һәм кыз белән бергә тәгәрәп тә китте. — Җәйран, кая болай чабасың! Кыз аңына килгәләгәнче, ул аның өстенә менеп ятты Калганын сизми дә калды, табигать биргән җисми тойгы зиһенен томалады. Кыз кычкырды бугай, әмма ул ишетмәде, артык мавыккан иде. Бары тик хәйвани нәфесен туйдыр! ач кына анына килгәндәй -— Мин сиңа әйләнәм, син минем хатыным.— диде Кыз дәшмәде, аскы ирнесендәге теш эзләрен ялаштырды. яа ук керткән иде: «Мәлгүн мәлгүнне алдаган очракта ана жәза бирер!ә. ә инде мәлгүн дошманны алдый икән, изге хәлгә санарга» Кончак ханның киялиләргә килеп елышуы, житмәсә алар белән берләшүе Сүбәдәйнең жен ачуларын чыгарды Чөнки аның күнеленнән бер мизгелгә шушы далаларның иясе булып. Кияли урысларыннан ясак жыеп яту хыялы туган иде Бу хыялны ана Җәбәй абасы бирде, рәхмәт ана. - Синең әсир игедрән сәүдәгәрен кая соң9 - дип сорады Гөмәй бәктән Сүбәләй. Мин айнан үзем сорау a ibip идем — Ала күр. чакырт та сорау ал. диде Гөмәй бәк. мина барыбер дигән кебек Күп тә үтми сәүдәгәр Микитаны юртага алын килделәр Кыты i кафтанына төренә төшеп, баш ия-ия. бер жайдан чукына-чукына сәүдәгәр Микига төмәнбашлар каршына килеп басты — Кияли каласында нә атлы кенәз утыра’ —дип сорады анардан Сүбәләй һәм тылмачка текәлде, әйтерсен лә Микитанын ни әйтүе аны бөтенләй кызыксындырмый иде — Мстислав Романович Олуг кенәз олы кеше инде Горур вә тәкәббер. әмма туганнарын читләми ипләренә дә бик тыкшынмый. - Без сине кенәз алдына жибәрсәк?. — Аллам сакласын, баһадир, мөмкин хәлме Олуг кенәз мине кичермәс. Сүбадәй баһадир сәүдәгәр аяк астына бер янчык алтын таш гады Сәүдәгәр янчыкны күтәрде дә уч төбендә сикертеп аллы — Нә әйтергә тиеш инде мин олуг кенәзгә. баһадир’’ - Сәүдәгәр Җәбәй белән Гөмәйгә түгел, ни өчендер Сүбәдәйгә мөрәжәгать и ire Аны барысыннан да өстенрәк күрде бугай һәм янышма гы. нә Җәбәй. нә Гөмәй бәк сорауга кушылмады лар - Җибәргән илчеләрнең хәлен белеп кайт Нә кы тды алар белән кенәз'’ Калтаны синең эш түгел. Әйләнеп кайтмыйсың икән бөтен ю г- даш ларың кылычтан уздырылыр, угланын да Сәүдәгәр Микига бу юлы Саксинга барганда үзе белән ут ганы Александрны да алган иде. уй-нияге изге иде. сәүдә һөнәренә өйрәнә торсын, юл газапларын үз күзе белән күрсен Яна унбиш ягын тутырган Александр улы Гөмәй бәк кулында, угланны кишекгнннәр кү г карасы гай саклыйлар Илчеләрнең язмыш тарын белеп әйләнеп кан г сан. шуннан соң гына товарың һәм угланың белән ю гыңда будырсын Вәгъдә иман' диде Сүбәдәй баһадир Гомәй бәк авызын ачып нидер әйтергә иткән иде. Сүбәдәй баһадир аны бүлдерде, кулын күтәрде. Мин риза, баһадир, диде сәүдәгәр Кайчан юлга чыгасын? Бүген ук Көймәң бармы? Мине таныйлар. чыгып алырлар Инша г га Сәүдәгәр Микии чукынып а 1 гы. тәмен-төнен аргка чигә баш га гы Болгар сәүдәгәрен дә шулай жибәргән илек. тиде Сүбәдәй баһадирмын үзбаш хәл игүен ошатмыйча Гөмәй бәк 1.жин аның иңенә Җәбәй нойон кулын куйды Баш-аягы бер казан, китә бирсен Кире әйләнеп кайтмаса. мин аның улын кулын-кулга. аягын-аякка бәй гәп бүре зәргә гаш гаячакмын Мин аргы якта алтын түбәле биск-биек биналар күрдем, ха гык мул яши булса кирәк, кенәзнен гаскәре гә аг түге г гер. Кенәзгә .>нi борнын чөймәсен, илчеләрне жибәрсен. Олуг кенәзнен туганы Мигәй Үтәк Кончак ханнын кияве икән, ханны уп як гаса да гажәп түге г. «» менә нигә кирәк олуг кенәзгә Кончак хан. шул хакта сорарга онытма Сәүдәгәр баш ия-ия юртадан чыгып киттс, Сүбәдәй кишект иннәренә сәүдәгәрне елгага хәтле озатырга, көймәгә утырып киткәнче, карап торырга кушты. Киялинен олуг кенәзе Мстислав Романовичка җибәргән илчесе — сәүдәгәр Микита атна дигәндә генә аның юргасына килеп керде. Сүбәдәй баһадир тезендә утырган Карлыгачны чаршау артына кертеп җибәрде дә. ишектән керүгә туктап калган сәүдәгәргә текәлде. Ул аның һәр сырма төймәсен, һәр әгъзасын күздән кичерде. Сәүдәгәр туйга килгән кебек кара сакалын түгәрәкләп кыркыган иде. аягында яңа итек, муенында тәре. - Йә?—диде Сүбәдәй баһадир Шулай диде дә янында тылмач булмавын искәреп,^-ишектине Хасдайга кычкырды. — Хасдай, тылмач! Күп тә үтми тылмач килеп керде, баш иеп исәнләште дә Сүбәдәйгә карады. Сүбәдәй сөйлә дип сәүдәгәргә ияк какты — Олуг кенәз Мстислав Романович беренче илчеләрне кылычтан уздырган, икенчеләрен суга батырып үтерткән, баһадир. Сәүдәгәрнең бу сүзләре Сүбәдәйгә кинәт кенә барып җитмәде, барчасын да тылмач кабатлагач кына ул камчы сабын сындырып. Микита- нын йөзенә ташлады — Югал күз алдымнан! Сүбәдәй баһадир курыкмады, ул далада иде. Дала аныкы Далада ул — кош. лачын, бер тапкыр да йөгән китерелмәгән ат. Шул ук мәлдә ул үзен гомер буена дала буйлап чабып барган ат белән тиңләде. Ә бит нинди шәп ат булмасын, кайчан да булса ул да бер егылып үләчәк. Кола айгырга кадәр Сүбәдәй бик күп тулпарларның башына җитте. Ул хәтта янып егылган берничә атын күз алдына китерде. Башта ат каты итеп йөрәк кага башлар, аннары корсак астыннан касә-касә күбек тамарга тотыныр, шуннан күп тә бармый ат туктар, ынграшкандай кешнәп җибәрер һәм алгы аякларына тезләнер дә беръякка авып китәр, аякларын сузар, башын җиргә салыр да сыңар күзе белән күккә багар Атның күзеннән яшь ага башлар. Ары таба Сүбәдәй баһадир үлеп яткан атларга карый алмас иде, ат бик авыр үлә, кеше якты дөньядан җиңелрәк китә, ди торган иде аңа атасы. Ул бик күп үлем күрде, ә үзе бер тапкыр да яраланып карамады. Аны орыш уртасына кергәндә дә тәңре саклады. Ә менә калган кешеләрнең гомерен ул бернигә санамады Шуның өчен кишектине Хасдайны чакырып алды да. сәүдәгәр Микитаны кылычтан уздырырга кушты, углы Александрны көймәгә утыртып аръякка чыгарып җибәрергә боерды. Сүбәдәй исәбе буенча, унбиш яшьлек Александр урысларга яман хәбәр җиткерергә тиеш Аның Киялигә кайтуы кенәзне кызыксындырыр һәм кесәсеннән капчыкка салган үле елан табарлар. Калганын кенәз үзе дә аңлар. Димәк олуг кенәзне дә шундый ук үлем көтә. Кишектине Хасдайга шуларны кылырга кушкач, Сүбәдәй баһадир кола айгырына атланып, елга янына китте. Александрның аръякка чыгып җиткәнен, киялиләрнең тегене каршы алуларын, үз күзе белән күрәсе килә иде һәм барысы да ул уйлаганча булгач, кире юртасына әйләнеп кайтты, меңбашларын җыеп, хәрби уеннар башлады Уеннардан соң аның башына янә бер уй килде. Ул тылмачын чакырып алды да. олуг кенәзгә хат язарга кушты. «Без сезнең кала-кирмәннәрег езне яуламадык, хатын-кызларыгызны әсир итмәдек Ә сез безнең илчеләрне кылычтан уздыргансыз. Сез безгә каршы яу чыгарсыз Чыгыгыз. Тәңре кем ягында, шул җиңәр». Икенче көнне Гөмәй бәкнең күчеп китүен белгәч. Сүбәдәй баһадир куанычыннан чак кына кычкырып җибәрмәде. Ләкин кичкә таба бу куанычы, ачы кайгыга әйләнде. Гөмәй бәк гаскәре белән түбән таба төшә, ыстан туктый, юрта куйдырта һәм меңбашгларына «Ял итәбез».— ди. Меңбашларның берничәсе сугышчыларын алып, гирә-якка таралалар. Авылларны таларга керешәләр, мал җыялар. Шул мәлдә урыс кенәзе Мсгислав Удатный кыпчак ханы Көнчак белән Гомәй бәк ыстан туктаган жиргә һөжүм итә. нойон янында калган сугышчыларны кырып, кача алганнарын таратып-сибеп. кызлар белән күңел ачын юртасында яткан Гөмәй бәкне әсир итә Мәлгүннәргә җан ачуы Kai кан Кончак Гомәй бәй нойонны кылычтан уздыра Көтелмәгән бу хәбәрдән сок Сүбәдәй баһадир абасы Җәбәй нойонта чаба, тегенең дә гамьсез рәвештә кызлар белән күңел ачып ятуын күреп, эчке күлмәктән оч кыз арасында аунаган абасын эт урнына сүгеп ташлый, кызларны чәчеп-сибеп жибәрә дә тиз генә киенергә куша Иләсләнер дәрәҗәгә жигеп. акырынып-бакырынып юртасына килеп кергән энесенә абасынын бер дә исе китмәде, яткан җиреннән мендәрләр арасына торып утырып Ни булды, тилебәрән орлыгы ашадынмы әллә?—диде. С үбәдәй баһадир абасынын тынычлыгына шаккатты, әмма бераз сабырлана һәм Гомәй бәк нойон әсир гошкән. гомәне тар-мар ителгән Мстислав Удатный кенәз һөжүм иткән, булган малларын, олауларын алып киткән. Нигә куа чыкмадың. җитәкләүне кулына алдын түгелме?—диде абасы. Торды, киемнәрен киде, ишек яры торган кишекгиненә — Юрганы җыегыз, олаулар тарафына кузгалабыз' лип әмер бирле Мин калыйммы’ диде тәмам үртәлеп Сүбәдәй баһадир Теләсәң нишлә. Мин китәм. 29 Чакырылмаган «кунакларнны җиңү. нойон кадәр нойонны әсир игү. малтуарып, байлыгын кулга төшерү, куштан кенәзләр арасында Мстислав Удатныйның дәрәҗәсен бермә-бер күтәрде. Хәтта Княлн кенәзе Мстислав Романович га аңа көнләп карады, башка кенәзләр гхрында әйтеп тә торасы юк. Иргән олуг кенәз янына багучылары чаптырып кайтгы Олуг кенәз Мстислав Романович, a rap качалар, кача гар' диде Олега кадәр икеләнебрәк торган Киев кенәзе Мстислав Романович молг үннәрнс куа чыгарга әмер бирде. Өйлә тирәсендә елганы кичтеләр һәм мәлгүпнәр артыннан куа киттеләр Шактый юл үттеләр, атлар арылы, туктап ял игәргә булдылар Шу г чакта аларны кыпчак гаскәре куын жиг гс. Кончак чан Гомәй бәк нойонны әсир итеп, кылычын уздырганнан сон кинәнеп киткән, грсрәк сөйләшә, хәтта Без алардан түгел, алар бездән кача хәзер' дип мактанды Гоҗрибәле кепге буларак. Мстислав Романович дәшмәде, гомумән, ул мактануны яратмый һәм көтелмәгән юшман бе тән бик орышырга ла теләми иде. күрәсең. Сезнең башка гошкән каһәр генә бу. Кончак Көнчакович. аллаһы тәгалә җибәргәндер, әнә киттеләр дә. диде кенәз. Иртәгә без аларны җигәрбез. Менә күрерсез, жигәрбег Бирсен ходай, диде кенәз. Берничә коннан чынлап га мәлгүпнәр күренде • Качмыйлар ла. китәргә дә җыенмыйлар. Орышырга исәпләре, диде олуг кенә» һәм калкурак жпр сайлан, ү генен дружинасы өчен кнрмон кебек корылма ясарга боерды. Яшь кенәз Улашын моны күрде гә Далага кем кпрмән кора инде, карт шайтан лип ктегг барды Кенәз Удагный кебек. Кончак хан да олуг кенәз Мстислав Романовичның борынгы скифлар сыман тәртә башларын бәйләп, казык гар утыртып. кала коруын ошатмады Әллә кышларга исәбе инде бу Мстислав Романовичның гиде Кончак хан киявенә Мстислав Удагный Кончак ханның кияве иле һәм алар яуга ла бергә керергә булды гар. — Киялиләр—кала кортлары, казык какмыйча аш та ашый алмыйлар,— дигән булды кенәз Удатный бабасын куәтләп. Моны ишеткән Мстислав Романович яшь кенәзнсң әтәчләнүен ошатмады, ат башын сыйпый-сыйпый: / — Кем калыр, кем җиңәр. ходай хәл итәр,— диде — Мәлгүннәр безне көтәләр,—диде Көнчак хан. — Бүген ял итсеннәр инде, иртәгә без аларны дала төлкеләренә ашарга калдырырбыз,— диде кенәз Удатный һәм өзәңгегә аягын куеп, очып диярлек ат өстенә менде — Их, киттек моннан. Калсын кирмәнен саклап. — Китә бир, ярпач,— диде олуг кенәз Мстислав Романович.—Китә бир. Авызың пешкәч, килерсең әле. Кенәз Мстислав Удатный. бабасы Көнчак кебек, башын ияргә куеп кына йоклап алды. Ул бик иртә уянды. Үләнгә мул булып чык төшкән, күк йөзе аяз иде. Баш очында козгыннар очына. «Кай арада сизәләр».— дип уйлады кенәз һәм мәлгүннәр ягына багып торган бабасы Көнчак ханга карады Соңгы елларда гына тәвәккәл кушамат алган кенәз сикереп торды, быргычысына быргы кычкыртырга кушты. Күп тә үтми, аннан-моннан капкалап алган сугышчылар дружина-дружина булып кенәз кул астына җыелдылар. Көнчак хан үз гаскәрен сул канатка куйды Ул арада багучы сугышчы кенәзгә: — Мәлгүннәр сугышка әзерләр.— дип килеп әйтте. Тәвәккәл кенәз Мстислав Удатный Кияли кснәзе Мстислав Романович кирмән корган калкулыкка күз ташлап алды Анда бернинди дә хәрәкәт юк иде «Димәк, олуг кенәз бергә орышырга теләми».— дип уйлады кенәз. Киявенең нидер уйлавын күреп. Көнчак хан: — Олуг кенәзнең дружинасын көтикме әллә? —диде. — Ә ул орышырга дип килмәгән, арба тәртәләре аша безнең сугышканны күзәтмәкче. Күзәтсен, йөзенә оят килмәсә. Җиңгән хәлдә мал бүлешергә килер әле. Киттек. Аллага тапшырдык! Мәлгүннәр таралып басканнар иде. Мстислав Удатный кенәз кылычын суырып чыгарды. — Туганнар, ур-ра! Кенәз Удатный дружинасы мәлгүннәрнең сафын җәя тартылгандай ерып керде. Сул яктан Көнчак хан һөжүм итте. Уң яктан Даниил кенәз дружинасы дошманны кысырыклый башлады. Тузан купты, атлар кешнәде, очлымнар кояшта ялтырап алды, шул ялтырап алган яктылык эчендә кеше гомерләре өзелде, иртәнге чык төшкән үләнгә кайнар кан акты. Кычкыру, акыру вә бакыру, иярдән егылып төшүләр, ат өзәңгесенә эләгеп сөйрәлеп барулар, яшен чыбыркысы кебек кояшта ялтырап киткән кылыч йөзләре—барысы да буталды, тоташ мәхшәргә әверелде. Кенәзнең кыю сугышчылары мәлгүннәрне куа башладылар, ләкин тегеләр шундук кире борылдылар, кенәз дружинасын тулганага алдылар. Уртада калган кенәз батырлары белән тулганы ерып чыкты һәм олуг кенәзгә чаптарын җибәрде. Ә үзе өстәмә сугышчыларын алып янә орышка ташланды. Мәлгүннәр кенәзнең куәтен күреп, янә кача башладылар. Кенәз аларны куа китте, укка алды, кул җиткәннәрен кылыч белән чапты. Кинәт ул янә тулганага калуын сизде, борылды, сугышчыларын тул- гананы ерырга чакырды. Көтмәгәндә мәлгүннәр өстәмә гаскәр керттеләр. Беренче булып уң як канаттагы Даниил кенәз җитәкләгән гаскәриләре кача башлады Күп тә үтми Көнчак хан сугышчылары тарала-сибелә чигенергә тотындылар Тәвәккәл кенәз Удатный орыша-орыша батыр сугышчылары белән Кәлтә елгасына габа чигенде. Ул каты яраланды, 36 алай да аты белән елганы кичте һәм бары тик берничә йөз сугышчысы белән кача башлады Аларны мәлгүннәр зур елгага кадәр куа бардылар. Орыш барышында янә бер нәрсәне искәрде Сүбәдәй баһадир урыслар каты сугышалар, бу якларга янадан килергә булса, ике-өч төмән белән генә килмәскә Атна буена ял иттеләр, урысларның коралларын, киемнәрен -җыйдылар Кичү чыгаручы Плоскиня аларга олаулар табып бирде. Дала буш дисә дә. буш түгел иде. анда-санда күчмә халык җәйли. сәүдәгәрләр үтеп-сүтеп тора Сүбәдәй аларнын кайберләрен туктатты, кайбер- ләренә тимәде. Чыңгыз хан, гомумән, сәүдәгәрләргә кагылырга кушмаган иде. Атна үткәч. Җәбәй нойон энесе юртасына килде. Сирәк була торган хәл. абасы аңа килми торган иде. Сүбәдәй аны ачык йөз белән каршы алды, янында утырган авырлы Карлыгачны куып җибәрде. абасына түрдән урын күрсәтте. Бавырчы габын хәстәрләде, арак куйды — Эч әйдә! — диде Сүбәдәй касәсен күтәреп — Юк. эчмим, диде Җәбәй абасы.- кәеф юк — Без җиңдек, дала безнеке, абам. Син котыртучы түгелме?.. Миңа берни дә кирәкми Илгә юнәлик, хан көтәдер. — Мин ханга чаптар җибәрдем Кыпчак-урыслардан гаскәр тупларга була, кылыйммы шуны, дип әйттем Чаптар кайтып җитсен, шуннан кузгалырбыз. Аннары безнең Болгарга керәсебез бар Олуг Мөхәммәт анда булырга тиеш - Җыйган малыңның исәбе-хисабы юк. һәр сугышчыда олау- минем яңадан сугышасым килми — Чыгып киткәндә ханга ни дип вәг ьдә бирдек Кайткач йөзебезгә төкермәсме? — Төкермәс Мин арыдым Өч ел чит далаларда иза чигәбез. Мин арымадыммы9 Яргы сугышчым орыш кырында ятып калды Хан ризалык бирсә, мин башта сугышчылар җыячакмын Аннары гына Болгарга кузгалырбыз. — Ал Гомәй бәк гөмәнен. нишләптер миңа килеп кушылдылар Минем аларны күрәсем дә килми Минем, гомумән, орышасым килми’ Кигик бу яман илдән. Сүбәдәй. тәңре хакына Сүбәдәй баһадир касәсен куйды, камчысын кулына алды — Җәбәй нойон, - диде ул камчысын селкә-сслкә. Онытмасын иде нойон дәрәҗәсен кем бирде сиңа'9 Хан, Чыңгыз хан' һәм ул безгә ни диде: хәрәземшаһны тотмый кайтмагыз, диде. - Кая соң ул шаһ?! — Болгарда. Болгар ханында — Нинди Болгар ул тагын' Кемнең булганы бар анда9 ' Без икебезгә игечиге булмаган дала яуладык, тагын сиңа ни кирәк?' Болгар кая дисен, -диде Сүбәдәй. ак киез өстене Юләй сызып биргән карганы җәйде Менә ул Болгар, менә’ Юл өстендә диярлек Сиңа билгеле булса кирәк, абам. без инде кинән юлдан кире кайта алмаячакбыз Ул җирләр безнеке инде Ә шаһ Болгарда, эчем сизә Болгарда. Болгар сәүдәгәре Ярүкәй шаһ кызын Болгарга алып китте. Олуг Мөхәммәт йә кызын алдан җибәргән, йә үзе киткән Нн генә булмасын, без аны табарбыз Үле икән, мин аның башын кисеп булса да хан алдына кайтарып салырмын! Шаһ кызын тапсаң нишләрсең? Шаһ кызын. Туймадың кызлардан Сина бирермен Карлыгачны яраттың, ахрысы, диде абасы. ниһаять, күзләрен күтәреп карады, чаршау артына күз ташлап а гды Авырлы икән Мин аңа өйләндем дип сана, абам Карлыгач минем хатыным Минем Күрәлән буйларына кайтасым килә, туганый Хан анда Гөлстанда кымыз чөмереп, кызлар өстендә аунап яга. без анын өчен ниндидер ахмак шаһны и гләр буенча куып йөрибез Кем ул хәтле Чын- гыз?.. Оныттыңмыни кем камыт кигән килеш атабызның алачыгында күрек тартты. Тимерхан иде. күккә ашты. Чыңгыз булды Бу юлы Сүбәдәй баһадир дәшмәде. Абасы хаклы иле Кем иде Чыңгыз хан. Белмәгән кеше булса бер хәл. алар аны беләләр Бер кояш астында үстеләр. Аннары Сүбәдәй дә бөтенләй гаш йөрәк гүгел. ул да Күрәлән буйларын, сары әрем үскән далаларын сагына. Ә Соярсуын. үзе юк чакта туган Күпкәнен исенә төшерсә, бәгыре парә-парә ге.тенә. йөрәге кысылып куя Түзик, чаптар кайтсын. Кыпчак-урыстан гаскәр җыярга рөхсәт иткән булса. Болгарга керәбез. Итмәгән булса, менә бу кечек диңгез кырыннан хан янына кайтырбыз Аннары кәгәргә исәбеме безне, юкмы — ул нәрсә дә ачыкланыр — Кендек әби эзлә.— диде абасы һәм шул сүзе белән Сүбәдәйнен күңелен эретеп жибәрде.— Телисеңме үзем табып бирәм. — Рәхмәт кылырым. тап. Карлыгач чынлап га тиздән бала табар. — Кендек әбиме әллә? — дип сорады Сүбәдәй баһадир. — Үзе—диделәр кишектиннәр һәм чаптырып ки ген тә бардылар. Карчык жор телле булды, иң әүвәл ул Карлыгач белән ганышты. шуннан соң гына Сүбәдәй янына чыгып — Баһадир, үзеңә бер юрга куйдыртсан иде.— диде. Сүбәдәй аны шундук аңлады, икенче конне үк кишектиннәренә Карлыгач юртасы белән янәшә юрга куйдыртты. Сүбәдәй баһадир Болгар иле турында күп уйланды. Сәүдәгәрләрнең, Болгар илендә елгаларыннан сот ага. ярларында кесәл җитешә, диюләре, башкаласы г иңсез зур. базарлары кәттә, дигән хәбәр ала торгач, абасына килеп, камчы сабы белән итек кунычына сугасуга: - Абам. без Болгарга юнәләбез, аерылганны аю ашар, диләр, калмассың, шәт? — диде. — Сиңа Болгар байлыгы кирәкме, әллә булмаса Олуг Мөхәммәтме’ Миңа тегесе дә. монысы да кирәкми. Сүбәдәй Гарык туйдым. Якшы. мин сине тыңладым, хәзер син мине гыңла. Бон ар белән орышмабыз. Бары тик ханга шарт куярбыз: мең алтынга булса да шаһны безгә биреп җибәрсен. Җәбәй нойон энесенә күтәрелеп карады, яткан җиреннән горып, табындагы чүлмәктән бер касә кымыз салып эчте, әмма ишәдер энесенә тәкъдим итмәде. — Олуг Мөхәммәт... Болгар ханы, кем диделәр әле сәүдәгәрләр, әйе. Илһам хан. алтынга алданып сиңа бирер дисеңме ул шаһны ’ Ул хәзер аның кодасы. — Хәрәземшаһ вафат. Сүбәдәй. юкка кымырҗып йөрмә. — Кем әйтте? — Бер Болгар сәүдәгәре — Син аны җибәрдеңме? Җәбәй нойон энесенә авыз чите белән елмаебрак карап алды. Чыңгыз хан сәүдәгәрләргә кагылырга кушмады бугай. Аннары ул мина минем өчен гаягь дәрәҗәдә җитди вә мөһим булган сөенче китерде. Мин аңа тимәдем генә түгел, үзем ике бәлеш алтын бирдем. — Күптән киттеме сәүдәгәр? — Өч-дүрт көн булыр. Куып җитәргә исәбең юктыр бит’ Мин аңардан сиңа кендек әби алып калдым Куанасы ит Башта ул сикереп торып, сәүдәгәр артыннан кишектиннәрен җибәрергә иткән иде. утыра-уйлана торгач, бу. ниятеннән кире кайтты. Нигә? Олуг Мөхәммәт чынлап та вафаг булган булса, анарның бурычы берме* 38 бер җиңеләя Чыңгыз хан шаһның йә үзен, йә башын алып кант димәде кебек — Сәүдәгәр сине алдаган булса? Җәбәй абасы тезләнеп утырды, кымыз чүлмәгенә үрелде, әмма чүлмәктә кымыз калмаган иде Алдаган булса да. минем эчен сөенечле хәбәр Аннары нигә соң әле ул мине алдасын, ди. Кем мин аңа? Мин аңардан, беләсең килсә, шаһ хакында гомумән сорамадым Ул үзе әйтте. Димәк, дөрес Җитте, безне хан көтә, иртәгә үк аның янына юнәләбез. Ә Болгар иле, шаһ кызы9 ’ диде Сүбәдәй - Шаһ кызына өйләнсәң. Җүси хан сиңа үз биләмәсеннән өлеш чыгарыр иде — Шаһ кызы Болгарда дип уйлыйсыңмы син9 — Ә кай гарафга булсын, мин аны үз кулым белән Болгар сәүдәгәренә бирен җибәрдем ич Тиккә кан коярга теләмәсә. Болгар ханы безгә ул кызны бәлешсез дә биреп җибәрер — Карлыгачың биреп китәргә әллә исәбең? — Карлыгачны да бирмим, шаһ кызын да сина алып бирәм. диде Сүбәдәй баһадир тәвәккәл госта торып басты — Якшы. мин риза Кайчан кузгалабыз’ - Тиздән. Мөхәммәт шаһның үлемен белгәч тә. Сәүдәгәр сиңа аны Хәзәр диңгезенең бер утравында вафат дип әйткән, мин анда кишектин- нәрем җибәрәм Тагын кем дә булса расласын Шуннан сон кузгалырбыз Җәбәй нойон дәшмәде, ул тәңрегә ышана иде Чыңгыз хан Хәрәземшаһка яу чыкканда изге гауга менем. оч кон тәңредән игелек сораган иле. 30 Бары гик тояш баегач кына. Сүбәдәй гаскәре инеш буена килеп җитте. Сүбәдәй баһадир ыстан тукгарга боерды һәм ике көпчәкле кибеттә барган Карлыгач арбасы янына килеп, япманы ачып карады Хәлләр ничек, убырлы карчык? дип сорады ул кендек әбидән, чөнки Карлыгачның тулгагы тота башлатагг иде инде — Кодрәтең җитсә, ярдәм ит. борчыма хатының, диде карчык коры г ына Кендек әби дә Карлыгач белән беренче көндә үк аның телендә сөйләшә башлады. Аннары Сүбәдәй баһадир үте дә бу телне аңлау белән бергә, сөйләшергә дә өйрәнеп килә Әйтик. гакы*токы булса да Карлыгач белән аңлаша башлады Иң мөһиме. Карлыгач аны. ул - Карлыгачны аңлый. Кендек әби ни ул. кендек әби килер дә китәр, ә менә ана Карлыгач белән яшисе, аннары аңа күпмедер вакыт ган соң барыбер бире таба төянеп киләсе. Сәере шул иде. ул очраткан кыпчак ир да. хәзәр.гәр дә. угызлар да, уйгырлар да. кыргызлар да. болгарлар да. гаскәрләренә килеп эләккән берничә башкорт га бер-берсен аңлыйлар, бер телдә сөйләшәләр иде Сүбәдәй баһадир бу халыкка өйрәнә баш та гы, күпләренә аларнын туган те тепло дәште Кыпчакурыс ку тыннан һәлак булган Гөмәй бәк. оптик, чыгышы белЬн угыз иде Гәрчә Чышыт ханның тугрылыклы бәге булса да. Сүбәдәй аны якын игә алмады, әмма COHI а габа хаталануын аңлады Гөмәй бәк җиһангир булган Чынгыт хан ялгышмаган булып чыкгы Алар юнәлгән болгарларны да төрки халык, диләр Сүбәдәй баһадир кайчак аптырый кала иде Ничек инде бер диңгездән икенче тиңгезгә кадәр таралган ха гык арасында бердәм тек юк’ Торды, бавырчы ашарга кертте. Ләкин Сүбәдәй баһадир башын чайкады, бүген аның каз каны көне иде Казлар азайды ич. дигән булды бавырчы Анысы синең ип түгел, бир миңа каз каны1 Каз канын эчкәч. Сүбәдәй баһадир күрше юртадагы Кар гытач янына кереп чыкгы Ләкин япманы ачып керүе бх г гы кендек әби аны янә куып диярлек чыгарды Ярамый, ярамый дидем түгелме мин сиңа’ Сүбәдәй баһадир, гадәттәгечә, кендек әбине элеп ыргытырга иткән иде, Карлыгачның чаршау артында улап җибәрүен ишетеп, тиз генә чыгып китте. Атын чакырып алды да атланып, абасы янына юнәлде. Абасының кишектиннәре аны туктагмакчы иттеләр, әмма Сүбәдәй кише- ктиннәргә буйсына торган кеше идеме, ул аларга камчы сабын гына күтәрде янәсе шым булыгыз! Юртаның япмасын ачты, күзе ияләнгәнче дәшмәде. Күзе ияләшүгә, абасының анадан тума шәрә кыз белән ятуын күрде дә. ачкан авызын яба алмый торды. Кылган чәчле бортчы Плоскн- ня табып биргән кыз абасының муеныннан кочаклаган да күкрәгенә башын куеп яткан, әллә йоклый, әллә абасын иркәли?.. Сүбәдәй кире чыгып китәргә дә. тамак кырырга да белми катын калды. Бу хәл бермәл- гә генә шулай булды. Аны күрепме, кыз, алиһәдәй гүзәллеген яшермичә, чалкан төшге. тулы күкрәкләрен -Мә. кара».— дигәндәй ана төбәде. Сүбәдәй баһадир тәпентәпен артка чикте, япманы ачып тышка чыкты. Уң ягында да, сул ягында да кишектиннәр басып тора. Сүбәдәй баһадир әле берсенә, әле икенчесенә карады да: — Бу кызны да Плоскиня китердеме? — дип сорады. — Ул булмыйча. БортчыII бәлеш җыя. Нойоннан унлап бәлеш суырып алды инде. Бу җиденче кыз. Нойон үзе туйгач, безгә сата. Бусысы бигрәк чибәр инде, баһадир, диде өлкәнрәк кишектин һәм тамак кырып. мыекларын сыпырып куйды Баш бортчы ыстанына баһадир кадәр баһадир чабып килүен күреп, чатырыннан чыгып аны каршы алды. Сүбәдәй баһадир кишектиннәренә, чатырга якын килмәгез, дип камчысын күгәрде. Рәхим ит, баһадир, рәхим ит! — Башта чатырыңа алып кер. сиңа йомышым бар.—диде Сүбәдәй һәм башын ия төшеп, чатырга алдан үзе кереп китте — Нә йомыш, баһадир? — диде аңа артыннан кергән боргчы. — Син. син кирәк. Плюскай.— диде Сүбәдәй баһадир һәм тамак гөбе белән кеткелдәп көлеп алды Плоскиня баһадирның аягына төште. Тор!—диде баһадир — Тор. тор! Мин сиңа яман ният белән килмәдем. — Кунакка9 — диде Плоскиня аягүрә басып — Телисең икән, кунакка. Плоскиня артына әйләнми 1снә Табын! - дип кычкырды Плоскиня кунакка түрдән урын күрсәтте Ул арада табын хәстәрләделәр. калын-калын итеп душ ыз мае кистеләр, ипи китерделәр. Сүбәдәй баһадир ипине алды, учына кысты, аннары авызына капты, иренеп кенә чәйни башлады Шаһ илендә җәйпәк ипи пешерәләр, ипине ул анда ашарга өйрәнде, ә менә табын тутырып торган кабартманы күргәне юк иде әле. — Ә син аны. баһадир, дуңгыз мае белән, дуңгыз мае белән, май тозланган курыкма, берни дә булмас. — Эчеп куй әле шуны, баһадир. Сүбәдәй баһадир ишек яры басып торган Хасдайга карады. — Башта минем кишектингә салып бир —диде Сүбәдәй Ул утырмый. ул басып тора. — Хуш. басып торсын Менә монысын сез эчегез. Плоскиня чүмечне тутырып, баһадирга бал салып бирде. Берне эчте Сүбәдәй. икене, өчне һәм әгьзаларына йомшак кына ою гарала башлавын тоеп, иснәп куйды. Ләкин йомышын онытмады. — Тиздән Кара Иделгә җитәбез, Плюскәй. шулаймы? — Ике көнлек юл калды, баһадир Бик акырын барабыз бит. II Бортчы кичү чыгаручылар. Минем ашыгыр жаем юк Күпме телим, шулай барам Дала минеке, диде исерә башлаган Сүбәдәй. - Синеке, синеке баһадир.— диде Плоскиня — Синеке, баһадир Тик, баһадир. Болгарга кагылабыз дисәгез, бераз елга буйлап өскә таба күтәрелергә туры килер Бу тирәдәге кичүләргә өмет юк гирән. кин биредә елга - Кирәк икән, менәрбез. Хәзер әйг Абама кызларны син каян табасын? — Сәүдәгәрләр сагалар, баһадир, сәүдәгәрләр. Мин бит жиде юл өстендә торам Моннан Кияүкалага. Новгородка. Румнын үзенә сәүдәгәрләр уза Гарәпфарсы илләре турында әйгеп зә торасы юк Димәк, унай урын’ дип сорады Бик унай. бик унай. баһадир Мин монда килгәч, сине үз кешем итәрмен Сүбәдәй баһадирның тел төбен аңламаган Плоскиня чукынып алды һәм: Тагын монда килергә исәпмени әле, баһа гир'’ дип соравын сизми дә калды Бу минем жир дин жибәрде Сүбәдәй баһадир Бөтен дала минеке булачак, елгалар да. кичү чыгаручылар да. һә. диде Плоскиня ни әйтергә белми аптырап һә. нә кушканы булыр, барысы да алла кулында. - Алла да минем кулымда, диде Сүбәдәй Йа алла, синен кулыңда икән, синен кулыңда була күрсен Абама маг ур кыз car кансын диде Сүбәдәй Йа алла, йа хода, кызны аны сина да табам, баһадир Миңа кыз кирәкми, минем Карлыгачым бар. гиде Сүбәдәй Карлыгачны тота алырсыңмы икән сон. бик яман оча бнг ул кош. баһадир Мин тотмаган кош юк! лиле Сүбәдәй баһадир бала багны хәтле йордыг ын Плоскиняның борнысы янына ук ки гереп Менә бу кулдан кош гүгсл. сип дә ычкына алмассың Ә жыйган бәлешләрең кире кайтар, абамнагг алганнарын Мин биргәнен калдыр, гадел хезмәт игген. Ә менә кызлар сагын абамнан алган бәлешләрне’ Хасдай!.. Ал кичү чыгаручыдан абам биргән алтыннарны! A 1. л.г’ Пичәне бирде ул сиңа? Җидене, жиде алтын бәлеш Плоскиня чаршау артына кереп китге. бераздан бер янчык готып чыкты һәм Сүбәдәй баһадирга бирге Мә. баһадир Игелегең онытмам Оныгма да. онытсаң башың кисәрмен Юк. мин сине үзем кылычтан уздырырмын Белосеңме мин ничек кешеләрне кылычтан уз дырам, кейгене бер чабуда ике итәм. бер чабуда’ - Бар соң икән әле. ходаем, бар сон икән, дин чукына чукына Плоскиня чакырылмаган кунакларын озата чыкты Карлыгач юртасына кереп барганда кншектине дәште Сүбәдәй боры ii.ni карады Киптек г шге янында карсак гәүдәле бер а том басып гора иде. Мин бавырчы таптым. Кончак ханның үзен ашагкан. гиде ки нгектин Кончак ханны” дип аптырабрак сорады Сүбәдәй Үзе теләп килде, бу якның иң оста бавырчысы, дип мактана Банырчыга и неи бир. эшкә керешсен. тиде Сүбәдәй баһадир һәм юрганын янмасын күгәрен, зчкәре керде Карлыгач, жанкисәгсм. диде у г ачык чаршау гчендә яткан Карлыгачны күрүгә Мина ма гай габып бирдең’ Малай таптым. (. үбәдәй Тик хәлем юк Ннчәмә көн иза чиктем, үләм дип горам Хатын елмаерга итте, әмма аскы ирене калтыранып китте, күзләре мөлдерәп яшь белән тулды. — Елама, шатланасы ит. исән калдын. Син минем хатыным,— диде Сүбәдәй һаман бер сүзне кабатлап һәм беренче тапкыр бугай- «Ә соң ул миңа үзе теләп кияүгә чыктымы?» — дип уйлап куйды Сүбәдәй хатынның кулына кагылды, юка бармакларын дәү учына алып, кыскандай итте. Карлыгач баланың битен ачты, Сүбәдәйнең яңа туган баланы беренче тапкыр күрүе иде. ни сәбәпледер: «Бияләй хәтле генә үзе»,— дигәндәй, лепкәсенә кагылды Кай ягы беләндер ул баланы үзенә охшатты. Аның артында торган кендек әби — Балага кагылма, сырхау китерүең бар,— диде. Сүбәдәй аңа таба әйләнеп тә карамый юртадан чыгып китте. Нияте олыдан иде — Карлыгачның малай табу куанычыннан табын уздырырга Абасын чакырыр, кайбер меңбашларны. Карлыгачтан чыккач, ул атын дәшеп алды да сугышчылары хәрби уеннар башкар! ан инеш буендагы болынга юнәлде. Биредә укчылар, сөңгечеләр, ыргакчылар бер-берсе белән алышалар, арырак кылычы кылыччыга каршы тора. Сүбәдәй баһадир укчылар янына тукталды Мәргәннәргә бертын дәшми генә карап торды, арада шундаен оста мәргәннәр бар иде ки, кайберләренә көнләшеп карады Ул еш кына уктан алучылар уенында үзе дә катнашыр иде, ләкин бүген бер атна сырхаулап яткангамы, күзәтеп кенә торды. Чаптырып Хасдай килеп туктады. — Йә?—диде Сүбәдәй баһадир.— Нәрсә телең йоттың? — Әмерең үтәлде, баһадир — Телисеңме, Хасдай, мин сиңа бер кыз сатып алам. Абамда бер гүзәл күрдем. Баһадирының бу сүзенә гомер аның янында йөргән Хасдай күзләрен акайтты, бертын ачкан авызын ябалмый торды Ни әйтергә белм'эвеннэн иде. чөнки баһадир беркайчан да аның белән хатын-кыз турында сөйләшмәде. Авырып ятканнан сон баһадирны гелән алыштырып куйганнар сыман иде. Хасдайнын югалып калуын күреп. Сүбәдәй баһадир: — Карлыгач малай тапкан, шул куанычтан.— диде - Йә. нигә телең йоттың? Алып кайтыйммы үзеңә кылган чәчле кызны? — Соң. баһадирым, абаңа ярагач, мина да ярар иде ул. Тик белмим, бирер микән ул сиңа аны. Кишектиннәрс. кызның кочагыннан да чыкмый. диделәр Тылмач аңа күптән хезмәт итә иде инде Ул аны Үргәнечтән үк үзе белән йөртә. Тылмач өч-дүрт тел белә, култык астында һәрчак китап булыр, җор телле, белмәгәне юк. Эчкә керделәр. Сүбәдәй ишек янында калды, тылмачны түргәрәк этеп җибәрде. — Карчыкның аты ничек? — дип сорады ул тылмачтан. — Мин синең телең беләм, атым Бүдәнә.— диде карчык үзе. — Карчык, телем белгәч, син чыгып китеп тор. - диде тылмачка Сүбәдәй— Йә. карчык, нә бәягә сатасың малайны? Бала кая соң әле? Чаршау артында ниндидер хәрәкәт булып алды. зә!ыйфь кенә тавыш чыкты — Бала имә. Сүбәдәй.— диде Карлыгач. Сүбәдәй баһадир карчыкка карады. — Бүдәнә кош түгелме сон? Бу татар халкы хатын-кызына гел кош исеме куша икән — Хатын-кыз кошка тиң.— диде карчык.— Кияүгә чыкты исә. туган иленнән_чит-ят җирләргә оча — Йә-йә, карчык, авызың томала. Баланы төреп бир дә Мин нәрсә өстендә утырам, баһадир? — Сандык өстендә. — Сандык буш булса, малаен шәрә йөрер, гомеренә хәер сорашыр, ди. Хасдай! тип кычкырды Сүбәдәй — Сандыкны кием-салым белән тутырып ки1ер. Затлы әйберләр булсын Карчыкка жилән. кара шәл. тун Тиздән кыш жигәр, олы кеше, кигән .саен Сүбәдәйне исенә төшерсен. - Та (арларны кырын, үз кәве.мегезгә кушып бетерде! ез дә. изгелек кыласын, диде карчык - Хак. кырын бетердек Корал тотканнарын Ә калганнары безнең белән Исенә гөшерим. карчык, ханның ике хатыны татардыр, апалы- сенслле. Кырып бегерә алмадыгыз Биш йөз гаилә котылдык Тый геленне. карчык, ханга тел тидермә. Телең кисеп эткә ташлармын. Мин сиңа бүген изге ният белән килдем, башка вакытта бу сүзләрен әйткән булсаң кул-аятып бәйлән дала этләренә ташлаткан булыр идем. Сезне Чин императоры алдады, кавемегез белән ханга сат (ы. Сездән котылды. Чыңгыз ханга килеп кашы Күк йөзе алласы да ялгыша икән. ' Чаршау артында тамак кырдылар, карчык эчкөре керде. Ул арада ике кишектин сандыкны күтәрен керделәр, юрга уртасына куйдылар Ач сандыгың! диде чаршау артыннан чыккан карчык Аның кулында чүпрәккә төргән бала иде. Сүбәдәй санлыкны ачты, иң өстә яткан жи тәнне. кара шәлне карчыкка алып бирде, карчык, куеп тор. дип баш какты Аннары янә чаршау артына кереп китте Аннан ул ачык ител: Чык. булачак батыр, якын кешең янчык китергән, диде Якын кешен яттыр. йөргән малы аттыр ли тс Сүбәдәй Чык. батырым, аган сандык китергән Сандыгын сатсын, кы тычып алып кайтсын Чык. батырым, кылычын так билеңә — Кылычым тактым. угым аттым, җәям тарттым Чык. батырым, атаң килгән, сине күргән! Буем-сыным олпаттыр, тулпар атын сораттыр Чык. батырым, тулпар атың тупылдый - Тулпар атка атланып, яута чабар шатланып Чыкты батыр далага, аты багыр агага Мә агасы, ал балан* Карчык баланы Сүбәдәйтә бирле дә чаршау артына узды Син минем хатыным. тиде чаршау артындагы Кар гыгачка Сүбәдәй бик күп тапкырлар әйткән сүзен кабатлан Син минем иң яраткан xaii.ini.iM. Карлыгач!. Карлыгач гәшмә тс. чөнки \ i әсир ителгән хатын иде. Ул ү ген елт ат a эләккән яп ы боз хәлен гә тойды. Кай тарафларга ага. нигә бодай озак ата да ата? Килер бер кон. елга аны үзендә эретер һәм аның үзен түзел, исемен дә онтырлар. Сүбәдәйне яраттымы ул. белми, белмәс тә, иң мөһиме аның баласы бар иле. куанычы, бәхете шул бала бу гыр Кендек әби баланы чытып азды. Сүбәдәй баһадир Карлыгачның йөгенә кагылды да чыгып китте Әй гер сүзен әйткән иде инде ул. Хәстәр тонган габынга утырмыйча күрше юргада меңбашлары кәгә иде Хәзер a rap баланың гопиен юарга керешәчәкләр. Бу хәл Сүбәдәй юргасында булмаган чакта кылынды Кояш яңа тына күтәрелеп ки тә и ic, йөзләгән киптектиие белән Җәбәй нойон Хас- дайнып юрт.кын уратып а дды Юрга япмасы янында ике сакчы тора иде. Жөбәй нойон а гарны икесен икс якка селкеп ташлап, аты тын эчкә кер те. чаршауны тартып ачты һәм кылган чәчле кыз белән Хасдайны күрде дә камчысы белән әүвәл Хасдайга, аннары кызга сыдырды. Хасдайны урыннан гүя җил алды, кызны анадан тума шәрә килеш култык астына кыстырды да юртадан алып чыкты, ияренә аркылы ташлады, өзәңгесенә аягын куйды. — Мин сине кылычтан уздырам, ахмак! —дип җикеренде ул. Шулчак аның янында Сүбәдәй баһадир пәйда булды. — Абам.— диде ул тыныч кына.— Мин ул кызны ана үзем бирдем. Җәбәй авыз эченнән генә сүгенеп алды, лачт итеп Сүбәдәй ягына төкерде. — Кит юлымнан! — Бу кызны яныңда күрсә, шаһ кызы сиңа кияүгә чыкмаячак! — диде Сүбәдәй. — Нәстә! — дип җикерде Җәбәй.— Нәрсә?! — Хасдай аңа өйләнде, сиңа биш бәлеш алтын бирә. — Шушы «балык» өченме? Биш алтын бәлеш?! — Хасдай аңа өйләнә. Күп тә үтмәс, без Болгарда булырбыз. Шаһ кызы турында онытма, абам1 Биш бәлеш аз алтын түгел. — Чыгып алсын, бәлешләрен чыгарсын да, чәчбине чыгып алсын. Юртадан чыгып килгән Хасдай күренде, аның кулында күн янчык иде. ул сүзсез генә Җәбәй кулына янчыкны тоттырды да һуштан языр дәрәҗәдә иярдә яткан кызны күтәреп, юртасына алып кереп китте. Җәбәй нойон һичкемгә карамый сикереп атына атланды, чаптырып китеп барды. Сүбәдәй баһадир әкерен генә үз юртасына юнәлде. Керде дә түрдәге түшәккә ятты. Төрбә тишегеннән зәңгәр һава күренә, талы.мсызланып йөрәк кага иде Сүбәдәй баһадир пошаманга калды. Абасының ниндидер бер кыз өчен кишектине Хасдай белән бәхәскә керүе, җитмәсә камчы белән сугуы, ул гынамы, ишләре алдында мыскыл итүе нойон кешегә килешмәстәй хәл иде. Ул юртасыннан чыкты, атына дәште, атланды да абасы ыстаны- на чапты. Кишектиннәре ияргәннәр иде, аларга, калыгыз дип, камчысын селтәде. Абасы ыстанына җигәрәк атын тыя төште, бавырчылар аш хәзерлиләр, мал суючылар таганга асып, сарык туныйлар иде. Сүбәдәй баһадирны күргәч, җитмәсә кишектиннәреннән башка, алар барысы да эшләреннән бүленеп аңа карап тора башладылар Сүбәдәй табын янына утырды, әмма ризыкка үрелмәде. Табында буы чытып торган ит тора иде. — Син мине кичер.— диде ул абасына карамый гына — Син нәрсә әле, тутый кош кебек киендең?—диде Җәбәй абасы энесенең сүзләрен ишетмәгәнгә сабышып — Килешми. Син баһадир кеше. Кыпчак ханы булырга исәбең юктыр ич?.. — Юкка рәнҗемә, абам. Тиздән син дә кыпчак киеменә күчәрсең. Җиңел, затлы, ипле, уңай. Кораллары да җай. Кылычлары белән селтәнгән саен селтәнәсе килә Менә бу хәнҗәрнең сабт>тн гына кара, ничекләр елан башын ясаганнар. Ә менә ук-җәяләре сыек. Мин болай уйлыйм, абам, сугышчыларыма кыпчак коралларын өләшергә. Корал сугышчыда булырга тиеш. — Кыпчак-урыс коралы миндә дә унлап олау. Ләкин моны эшләргә ярамас, Сүбәдәй. Без мәлгүннәр, без үз коралыбыз белән җиңә килдек дошманны. Мин алай дип уйламыйм. Камил корал орыша, ир мактана, диләр. — Кыпчак катының малай тапкач, бөтенләй үзгәрдең әле син. Сүбәдәй Җитеш, аша. Арак саласың килсә, арак сал. кымыз да бар. Нигә кишектиннәрең ияртмәдең. Хасдаеңны — Хасдай яшь хатын белән мәшгүль Кичер син аны. абам. Ул гаепле түгел, мин. Мин алып кайттым синең кызың ана. Җае бар Ханнан гиз арада әмер алып кайтты Плюскәй сиңа тагын кыз табар — Плюскәйгә тимә.— диде Җәбәй нойон турая төшеп утырды — Плюскәй безне кичүдән чыгарачак. Мин аңа ышанам Аннары ул мина Болгарга кермәскә кинәш итте. — Әнә ничек икән.— диде Сүбәдәй -Әнә кем котырта икән сине — Нигә миңа шаһ кызы? Үзең уйлап кара, мин кем дә. шаһ кызы кем?.. Аны миннән барыбер хан тартып алыр Сүбәдәй баһадир торып басты, итек кунычына камчысы белән суккалап торды-торды да: — Кишектиннәрең ал да китә бир. төмәнен миндә калыр.— диде Ул бу сүзләрен шулкадәр үз-үзенә ышанып әйтте ки. Җәбәй нойон сикереп торып ук басты — Хакын юк. Сүбәдәй. хакын юк! — Хакың юк.— диде кинаяләп Сүбәдәй - Синең кызлар белән көн- төн юртада аунарга хакың бармы?! Менбашларына шарт куям, синеңчә дә, минемчә дә булмасын керергә телиләрме Болгарга9 Керәбез дип әйтәләр икән, үзен генә китәсең — Мин ничек аннан соң хан күзенә кайтып күреним! Туганмы син миңа, юкмы?! - Туган. Ләкин синең кебек куркак туганым булганчы Әйтәм бит. мин Болгар ханына илчеләрем җибәрермен, шарт куярмын Тора-сала орышырга тотынмабыз. — Әрмән-iөрҗиләрнең туган җирләре түгел идеме, урыс-кыпчак- ның. Без аларны җиңдек, -җиңдек! Кызма әле. Үзең уйлап кара, бездә хәзер байлыкның исәбе-хисабы юк. Шушы олау белән Бол1арга кер. имеш Мин сәүдәгәрләр!ә ышанып җитмим. — Барып җитәрәк илчеләр җибәрерсез Аннары мин ничәмә кешемне сәүдәт әрләргә ияртеп җибәрдем Илчеләр җибәреп карадык түгелме сон инде. Үч үчкә китерә Никадәр сугышчы югалттык — Үч — үчкә илтми. үч акылга утырта Мин Болгар ханы белән орышырга җыенмыйм Мин ана шарт куярмын Ахмак булмаса. ул килешер, килешми хәле юк Иргә1ә иртән кузгалабыз. Хуш' Сүбәдәй баһадир абасыннан йөрәге кабарып чытып китте. Нә эшләде абасы, ни булды үзенә? Үлемнән курка башлады Ә бит Олуг Мөхәммәт җирендә орышканда ук яшыры астына ташланган чаклары булды. Кайтып юртасына керүгә, гәүге кайгысын «уя җил алды, юрта уртасында Карлыгачы басып тора иде Сине кото,- диде хатын Сагынды катын Мона кадәр хатын-кызнын аңа шулай я!ымлы вә үз итеп дәшкәне юк иде әле. хәтта Сөярсу да аңа бер тапкыр да сагындым дип әйтмәде Сүбәдәй итекләрен салды да Карлытачны кулына күтәрде, зырылдатып. юрга буйлап йөртте. — Бик шаулама, баланы уятасың, диде Карлыгач Яна тына йокыга китте. Акырды-акырды да арыды, ахрысы Нигә акырды? Анысын инде. Сүбәдәй. үскәчрәк сорарбыз. Нигә жылады микән’ Миңа калса, ул сине чакырды, ә син юргаңда юк Ач өстен, бер күзем белән тенә булса да күрим үзен Кара аны. күз тидерә күрмә Минем күзем каты түгел Йә. Карлытач. исемен ничек кушабыз инде? Син атасы, син кути, диде хатын — Ташбай булсын, таштай кагы бәгырьле булып үссен. — Каты бәгырьле булмасын. Ташбай дип исем кушарга телисең икән. Ташбай булсын. Мин ана иртәгә үк Ташбай дип дәшә башлармын. : Чишен ят. ял ит. иртәгә юл чыгасыз икән, минем шаһинәм. — Мин сине ярата. — диде ул хатын телендә, ничек тә аны бу уеннанг бүлдерергә теләп—Ә шаһинәң күрәсең килсә, күрерсең. Хәер, мин аны үзем синең яныңа алып китермен... —Кирәкми. Сүбәдәй. ул айда кияүдә, минем кебек балага узгандыр, кирәкми аны иреннән аеру Мине синнән аерсалар, нишләр идең?.. — Син минем хатыным. Карлыгач. — Синең тагын бер хатының бар — Бар. Карлыгач, сракга-еракта. ә син минем янәшәмдә. Мин синең белән бәхетле. Малай табып бирдең. Малайны үз кулымнан алдым, исем куштык,— диде Сүбәдәй һәм: «Сөярсу да малай тапкан, зурдыр инде ул малай», диясе килгән иде, тыелып калды. Чыңгыз ханның да икс хатыны татар. Чибәрләр, гүзәлләр. Сип алардан да чибәр.- — Син ул хакта миңа күп тапкырлар әйттең инде. Кайту белән барыбер Сөярсуыңа китәрсең. — Мин синең белән бәхетле. Карлыгач. Югалткан бүрекне табып була, югалткан бәхетне—юк. Минем сине югалтасым килми Иртәнге һава салкынча иде. Карлыгач бавырчы керткән шулпаны табакларга бүлде. Сүбәдәй каршына кисәк-кисәк ит куйды, кесәгә кымыз салды. — Аша. Сүбәдәй. аша. коч җый. Ишек япмасын Хасдай ачты, керде, исәнләште. — Утыр табынга, диде аңа Сүбәдәй.— Ашап алыйк, сүзең соңыннан әйтерсең. Хасдай сырмасын тез астына кыстырып, табынга угырды. Карлыгач аңа да шулпа салды, түтәрәме белән ит куйды, касәгә кымыз койды. — Эшләр яман. Сүбәдәй баһадир.— диде Хасдай ит кимерә-киме- рә.— Бүген тонлә өч олау юкка чыккан. — Сакчы лар нә караган.— диде Сүбәдәй мәсьәләнең асылына төшенүдән битәр, ишеткән хәбәрне аңлап житкермәстән.—Сакчылар нә диләр? Сәүдәгәрләргә сатып җибәргәннәрдер әле. — Сәүдәгәрләргә саткан булсалар, сакчылар исән булырлар иде. Ике сакчы үтерелгән. Хәнҗәр ярасы. Сакчылар тавыш та ишетмәдек, кычкыручы да булмады, диләр. — Борын асларыннан олау кадәр олауны алып киткәннәр, ә алар күрмәгәннәр, ишетмәгәннәр, имеш! Шуннан нәтиҗә, баһадир, олауларны сәүдәгәрләр алып китмәгән, ягъни сакчылар олауларны сәүдәгәрләргә сатмаганнар. — Ярый, ачыкларбыз.— диде Сүбәдәй авыз-борнын сөртә-сөртә торды. итекләрен киде, аннары Хасдайга ияреп юргадан чыкты, атына дәште, аты килгәч, сикереп атланды һәм кишектиннәрен күздән кичерде, янә: «Кем бүген тонлә минем юрта янында сакта торды?» —дип сорарга иткән иле. тыелды, сорамады, ат корсагына итек үкчәсе белән төртеп, кузгалып китте. — Йоклап ятасың.— диде аңа маскыллы-сабыр рәвештә баһадир — Өч олавың алып киткәннәр. Ни төялгән иде олауларга? — Кораллар, баһадир, кораллар.— диде ашыгыбрак яңа исенә килгән олаучы Ләкин минем олауларым исән-сау. тәңре саклады. — Синеке исән.— диде Сүбәдәй һәм аның яныннан кузгалып киг- ге.— Кемнәр барды олауларны эзләргә?! - баһадир, без. - диештеләр унлап сакчы һәм йөгереп килеп Сүбәдәй алдына бастылар. Сүбәдәй баһадир һәр сакчыны да күздән кичерде дә. Хасданга карады — Нә кыласын үзләре белән? - Я надан эзләргә җибәрәм. тапмыйча кайтмасыннар — Башта камчы тәмен татысыннар. Унар камчы үзләренә. Аннары эзләргә китсеннәр, диде Сүбәдәй Хасдай артында басып торучы кишектиннәренә ияк какты, тегеләр атларыннан төшеп, ун сакчыны арба көпчәкләренә бәйләделәр һәм шәрә артларына унар камчы сыптырдылар. Сакчылар кызарып чыккан артларын ыштаннары белән каплый-каплый атларына таба чаптылар — Томан таралу белән ике йөзбашыңны артларыннан җибәр, арбага канат куеп булмый, очыргып алып китмәгәннәрлер Үзләре саткан булсалар үзен беләсән нишләргә, кире ыстанга кайтмасыннар Кишектиннәр башы Хасдай шул хакта җиткергәч. Сүбәдәй баһадир бик озак дәшми торды, шуннан сон тына — Өч арба нәрсә ул. бүген-иртәгә Болгарга кузгалабыз Буш кайтмабыз. — Товар түгел, ул арбаларда кораллар иде.— диде Хасдай Әмма Сүбәдәй баһадир i үя аны ишетмәде дә. Болгардагы биһисап байлык турында сөйләргә кереште Ахыр килеп: - - Болгарны яуласак, безнен һәрберебездә өчәр арба байлык булачак.— диде - Баһадир хаклы! тип кычкырды менбашлар Икенче көнне иртән-иртүк юрта ларны җыйдылар, озын-озак кыланмыйча гына юл чыктылар Гаскәриләр аллан китте, алар артыннан олау кузгалды, аларга көтү тагылды Шулчак Сүбәдәй баһадир янына Хаслан чаптырып килде - Нә булды, менбаш? дип^сорады Сүбәдәй баһадир кичәге хәл кабатланмагае дип Тәңрене исенә төшерде — Нә булды, нигә телең йоттың? Хасдай Карлыгач белән кендек әби утырган япмалы арбага күз ташлап алды, шуннан соң тынң Күңелсез хәбәр, баһадир, тагын өч арба юкка чыккан, уйлап сакчы үтерелгән - Олаучылар, олаучылар исән калганмы'’ — Олаучыларны ла алып киткәннәр, сакчыларның тына мәетләрен таптык Сүбәдәй баһадир меңбашына бер сүз әйтмәде, атын камчы тый-камчылый алдан куәт алтай абасын куа китте киптек тиңнәре ана иярде Сүбәдәй баһадир Җәбәй абасын куып җитте, аның кытлар арасында шаһ түшәгендә ятуын күреп, арбачыга туктарга кушты Төш әле. абай. сөйләшәсе бар - Шуннан гына әйтеп булмыймы Минем йокым килә Төне буена җыендык яна юл кузгалдык, диде Җәбәй һәм авызын зур игеп ачып, иснәп куйды Татын оч арба юкка чыта, унбиш сакчы үтерелгән Иң гаҗәбе арба эзләрен табалмыйбыз Димәк. Тәңре шулай кушкан. Тәңре күккә ашырган, диде Җәбәй. иренеп кенә өс-башына киде, арбадан төште, киптекгине кигергән атка атланды Без Болгарга таба барабыз Шулаймы’ Шулай, диде Сүбәдәй баһадир абасынын ни әйтергә геләвен аңларга тырышып Арба-о тауларны болгарлар урлый Табигый хәл Гаскәр чит-ят җирдә хәрәкәт игә. син тә шуган итәр илең. Ш\ таймы? Кичә оч одну, бүген тагын - Әйберләрең кызганасынмы’’ Без аларны кемнән таладык соң? Әрмән-гөрҗиләрдән, кыпчаклардан, урыслардан... Сакчылар арасында Чыңгыз ханның кардәше Чәчә Бәкәй дә бар иде Җиде баласы юртада утырып калды. Кем ана җиде бала белән яу чыгарга рөхсәт бирде? Минме, синме.’ Чыңгыз хан Шулай булгач, синең дә. минем дә гаебем юктыр Чәчә Бәкәй баеп кайтырга теләгән иде, кул астына унлап арба товар җыйды, нәфес дигән нәрсә. Сүбәдәй. кеше башына түгел, ат башына да җигә Арбаларны эзләргә җибәрдеңме соң? - Юк. җибәрмәдем. Әйтәм бит тегеләрен дә тапмадык Җирмени бу! Урман-чокыр. елга-инеш. күл-сазлык Ниндидер каһәрле җир бу!.. Ә мин сиңа нә дидем Кермик Болгарга димәдемме?! Хәзер соң инде. Ә арбаларны барыбер эзләргә туры килер, тирә-якны әйләнеп кайтсыннар Хикмәт табуда түгел, хикмәт дошманнан курыкмауда. Арбаларын эзләргә җибәрмәсәң. дошманның бездән курка дип уйлавы бар Нишләмәк кирәк, без Болгар җирендә, бирегә сәүдә итәргә килмәдек, ил яуларга килдек! Әллә сон Болгар базарына кереп, булган товарларың сагын кайтырга исәбеңме?.. Куй әле, абам. Бар кит. якын-тирәне үзең урап кайт Бер генә кеше очратсаң да миңа тотып китер. Үзең белән минем уң кулым Чиләби меңбашны ал. Без Болгар җирендә, шул хакта онытма! Арбаларны караклар урламаган дип уйлавыңмы әллә? Миңа калса. Сүбәдәй. безгә каршы Болгар ханы сугыш башлады инде. Бүген олауга һөҗүм итсә, иртәгә гаскәре белән килер. Тизрәк Кара Идел дигәннәренә җитәсе иде. диде Җәбәй нойон. Анда ни? Ни булсын, атаң башы Кара Иделне кичүгә, дала башлана... Ә-ә. диде Сүбәдәй баһадир абасын аңлагандай. Безне хәзер дала коткарса, коткара. Сүбәдәй.— Җәбәй нойон алга габа ияк какты.— Әнә күрәсеңме кем бара алда? Плюскәй. Менә кем безне коткарачак... Мин берәүдән дә курыкмыйм, абам. Багучыларым елгага кадәр кешесез калган авыллардан башка бернинди гаскәргә дә тап булмадылар. Багучыларым беркөнлек юлны алдан күзәтеп бара һәм миңа хәбәр итә торалар Барыбер каты орыш булыр. Сүбәдәй. Болгар ханы хәзер Олуг Мөхәммәтнең кодасы Аннары, беләсең булса кирәк, аларның телләре дә. диннәре дә бердер Димәк, бертуганнар. — Олуг Мөхәммәт вафат, үлгән Кеше үлә. аты кала. Олуг .Мөхәммәтне үзебез Болгарга кудык . Мин кигтем.— диде Сүбәдәй абасының нотыгын ошатмыйча.— Мин дошманнан курыкмыйм Без аларны җиңәрбез Дала булса икән, дип көрсенеп куйды Сүбәдәй белән янәшә барган Чиләби меңбаш Дала күчеп йөрми, меңбаш Чиләби. Без күчеп йөрибез. Сугышчы. әгәр ул батыр сугышчы икән, һәр җиргә җайлашырга тиеш Кара Идел елгасына бер көнлек юл калды, диде багучылар. Димәк, гиздән без дә дошман белән күзгәкүз очрашырбыз. Орыш урынын сайларбыз. Беренче орышуыбыз гына түгел, җайлашырбыз. Хасдай! дип кычкырды Сүбәдәй баһадир Бире кил әле Әрвахларга җиткер, бүген ялга туктамыйбыз, төнлә дә хәрәкәт итәбез. Боерыгым абама да җиткер, кичү чыгаручы Плюскәягә дә. Арбаларны төнлә урлыйлар иде. урламый торсыннар әле. Меңбаш Хасдай һәммәсенә дә Сүбәдәй баһадирның әмерен җиткерергә чапты. Сүбәдәй баһадир Чиләби менбашка тирә-юньне чабып чыгарга кушты, ә үзе атын Карлыгач утырган арба үрәчәсен.) бәйләде дә арбага менде. - Еламыймы бәләкәч Ташбай? — диде ул. Кендек әбигә икенче ap6aiа күчеп угыр' дип ым какты Карчык тешсез авызын кыймылдата- кыймылдата, кемнедер тирги-тирги икенче арбага төшеп утырды. — Шөкер ходага. еламый. — диде Карлыгач ир-канатына урын бирәбирә. үрәчәгә таба елыша төште.— Сиңа охшаган, елак түгел Сүбәдәй балага үрелде, бала аның бармагыннан эләктереп тотып алды — Күр әле моны, ни тамаша ябыша.— диде Сүбәдәй куанычын яшермичә. Батыр Ташбай булачак бу. Карлыгач дим' — Атасына охшаса булыр Тик бик үк атасына охшамасын иле. Тормышмсни бу! Башы яудан кайгмый. гел юлда да юлда Язмыш бсзнен шулай, ата-бабаларыбыз күчеп гомер иткән Килер бер кон. IукIарбыз Бар илләрне дә буйсындыргач, бар илләрдәге халыкларга да ясак салгач Безнең үз биләмәләребез, үз җәйләүләребез булыр. Бирсен ходай иде дә бит. диде хатын һәм иргә карамый гына уфтанып куйды, аннары ирнең сакалына кагылып алды да Бүген ыстан да туктамаска булдыңмени?- диде Юк. туктамыйбыз. Төне буена барачакбыз Көндезен ял итәрбез. Хәрәкәттә — бәрәкәт, дигөннәр картлар Олауларны урлый башлады ир Уяу гаскәр саклаган олауга кемнең генә кыюлыгы җитеп ур lapia ки гер микән? Башлары ике булса гына инде Уян. уян. абам дим! Тор әле! Җәбәй нойон күзләрен угалады, япманы камчы сабы бс төи ачып торган Сүбәдәй Жесенә карады, шундук юрганын селтәп таш гады Сүбә- дөйиең карашы тәмам ялангач калган сары чәчле кызның яг җиренә төште, алсу бот ларын капшап узын, калку күкрәгенә җитте Кыз куркынып. куллары бетон күкрәкләрен капламакчы итте, әмма ачык тәне, сын-гәүдәсен яшерер вә каплар әмәл тапмагач, капланын ятты Сүбәдәй шаркылдап көлеп җибәрде Башың капладың, ә артың ачык, дип кеткелдәде у г. шулчак Җәбәй абасы япманы төшерде, усал игеп энесенә бакгы Күзең төшсә, сатып ал. әмма мыскыл итмә!- диде ул җитди генә. Бәһасе ике бәлеш Кенәз кызы Үкенмәссең Сүбәдәй баһадир Хасдайга карап көлемсерәп куйды Менбаш мыек астыннан гына көлә иде. Хасдайга күпмегә сагтын Кетздз кызын бик очсызга бирәсең түгелме соң? Мин бәһане белеп бирим, белеп сорыйм, диде Җәбәй нойон Анысы хак, кызлар мәсьәләсендә сиңа җитүче юк. диде Сүбәдәй. Куеп торыйк ә ге кызларны, абам Иртәгә Кара Иле г дигән елгага җитәбез икән Безгә елга кичү өчен генә атнадан артык вакыт кирәк булачак Җәбәй итеген ките, мамык сырган сакалын сыпырып алды Агын кигерделәр, атка ат танды Елга шул хәтле киң микәнни? Бик киң. диләр Дисәләр соң Киң булсын Кичәрбез Беренче тапкыр гына елга кичүең түгелдер биз ’ Йокы бирмәдең. Кем инде төи тә хәрәкәт итә Кичә дәшмәтән бутган идем, бүген ачуым чыгып тора Нигә кирәк булды төнлә хәрәкәг итү? Сүбәдәй баһадир еракта күренгән ике куш гауга таба камчы сабы белән күрсәме Әнә күрәсеңме кушылып җию япан тау тарны, өнәштә. җитү гс атларга охшатаннар. Бортчы II тюскәй кичү шул төбәктә ди 49 — Шул төбәктә икән, шунда таба кузгалырга кирәк Бераз ял итеп алабыз да. Кояш баер-баемас меңбашларны киңәшкә жыярга кирәк булыр.— диде Җәбәй нойон, идарә итүне үз кулыма алам, дигәндәй атыннан төште.— Бар. кит. син дә ял ит. Кич якта сөйләшербез. Йөрисен шунда эч пошырып. Сүбәдәй баһадир ни сәбәпледер дәшмәде, бер уйлаганда абасы хаклы иде Йончыган гаскәр белән дошманга каршы торып булмас. Арба янына җитәрәк, ул бала елаган тавыш ишетте һәм борылды да кишектиннәренә калырга кушты Кишектиннәре аны ничек сакларга беләләр. өйрәтеп торасы юк иде. меңбаш Хасдайга гына: — Кич якта уятырсың,—диде. Ләкин аңа йокларга язмаган икән, башбагучы килеп туктады, атыннан төште, арба янына килде, тамак кырды. — Кем бар анда? — дип сорады Сүбәдәй — Мин бу. башбагучы. Сүбәдәй япманы ачты, багучыга карады. — Йә. ни? — Көтүчеләрдән башка берәү дә күзгә чалынмады, баһадир. — Сәүдәгәрләрне дә очратмадыгызмы? — Алар хәзер ниндидер урыс кенәзлеге аша йөри башлаганнар икән. Без куркытканбыз Төрле халык яши биредә Көн күрүләре ташка үлчим, ярымйорты юртада торалар. Юрталарыи кәс-үлән белән каплаганнар. — Нә ашап гомер итәләр. Кәсепләре? — Балык, әпекәй. мал асрыйлар. Тук күренделәр. Нә сорасаң, шуны чыгарып бирәләр. Берсе ике бәлешкә кызын биреп җибәрде. — Балык ашау гөнаһ. Димәк, монда гөнаһлы халык яши. — Без балык ашауны языкка саныйбыз, алар санамыйлар. Сәер халык. — Болгарларны бай дигән булдылар. • — Болар болгарлар түгел, ниндидер башка халык, баһадир. Минем болгар кешеләрен күргәнем бар. Аннары болгарлар мөселманнар, ә болар ниндидер потларга табыналар. Сүбәдәй баһадир багучысын тыңлады, ә үзе уйланды Болгар җире түгел бу. Болгар җире булса, каршы торырлар иде. Димәк. Болгар җире елганың аргы ягында Әллә соң бу Болгар ханы бер-бер хәйлә корып ятамы?. Кайда хан гаскәре? Елганың аръягындамы, бу яктамы?.. Баһадир сүзсез калгангамы, башбагучы Тәгәрил бер урында таптанып алды Нидер әйтергә теләгәндәй хәрәкәтләр ясады — Йә. тагын нәрсә? — дип сорады баһадир башбагучының кыбырсуын күреп. — Бер сәүдәгәрне туктаткан идек. Урыс сәүдәгәре. Киякалага барам, диде Тимәгән булдык. Ул да Болгарны бик тә бай ил. диде. -— Ул нинди халык тагын? — Болгарлар белән бергә яшәгән халык. Диннәре, гореф-гадәтләре бар. телләре, җырлары. Кыз алышалар, кыз бирешәләр. Кыпчакларның без яулаганнары урыслар белән аралашса, болары болгарлар белән аралаша. — Тәгәрил агай, хәзер Җәбәй нойон башбагучысы Бүтәкәйгә бар, аның белән бергә минем янга килегез. Нә кылырга бергәләп хәл итәрбез. — Баһадир, баһадир.— ди аңа ап-ачык итеп башбагучы Тәгәрил.— Баһадир, егыласың бит! Сүбәдәй уянып китә, иярдән сөйрәлеп төшеп баруын сизеп, көч-хәл белән генә ияренә утыра, тезгенен җыебрак тота Иллә янында берәү дә 50 юк. башбагучы Тәгәрил дә. Карлыгач утырган арба да Сүбәләй кычкырып җибәрүдән чак кына тыелып калып, артына әйләнеп карый Арба әллә кая артта калган, ә ул аты белән алга киткән, башбагучылар Тәгәри I белән Бүтәкәй ана таба чабып киләләр. Юк. Бүтәкәй дә түге i. Тәгәри 1 дә түгел, ниндидер ят очлым кигән кеше. Очлым башында каурый җилферди Кулында ук-җәя тезгенен җибәргән. Бу нихәл бу. уянып җитмәвеме?! Кисәктән Сүбәдәй баһадир уянып китә Арба да янда гына, кишек- тиинәре дә шул тирәгә ауганнар йоклап яталар. Колак яныннан гына сызгырып ук узды. Сүбәдәй яман итеп кычкырып җибәрде Дошман! Дошман! Торыгыз!.. Мәгәр соң иде инде, алар өстенә уклар ява башлады. Күбесе йоклаган җирдә ягын калды, бары тик беришесе генә ат менәргә маташа иде Ләкин ук дошман сайламый, алар да акыра-бакыра ава лар Ниһаягь. ни кыласын бслмәсә дә. Сүбәдәй баһадир атына менде, шундук аты берьяк- ка ава башлады Каушаудан булса кирәк. Сүбәдәй өзәшедән аякларын ычкындыра алмыйча ат астында калды Ат үлем белән тартышты, йөгән тимерләре белән аның йозенә орды, Сүбәдәй баһадир җан ачуы белән кычкырып җибәрде, аг астында калган аягын чыгарырга маташты Ләкин ат га тик тормады, тарасы иттеме, әмма тора алмалы, кире ягты һәм Сүбәдәйнсн икенче аягын да астында калдырды. Тагын йөзе аг башына гиде, аг шул тиклем каты итеп башын чайкады ки. тимере белән Сүбәдәй баһадирның йозенә шундаен иттереп орды ки. күзенә тимер г июдән баһадир бакырып җибәрде һәм шундук аңын җуйды Бу гган хәл г урында апа арбада яткан килеш Хасдай меңбаш сөйләде Инеш буендагы агачлар артыннан көтмәгәндә берничә мен гаскәри килеп чыга Алар, гашкын булып, йоклап яткан мәлгүннәрго таш таналар. Яшыр кебек ук яудыра-яудыра Сүбәдәй баһадир юрган арбага якынлашалар Хасдай меңбаш сикереп агына атлана, уянып өлгергән, аг менгән сугышчылары белән Сүбәдәй баһадир йоклаган гәбәккә таба килүче дошманны гуктатмакчы була, әмма аларны бү ген алалар һәм сибен-таратып гаш гыйлар Хасдайнын агы сөр гег«> һәм ул ат башы аша мәтәлеп барып төшә һәм аңын җуя Ул аңына килгәндә дошманның эзе дә булмый инде Сүбәдәй баһадир бәйләгән күзенә кагыла, күз чыдар әмәлләр ка г- мыйч.г авырга, җитмәсә аяклар һични сизми Ана күзе дә кызганыч гүгел. аягы да рәтләнер шикелле, ә кола айгыры кызганыч иде Кола айгыр ничек, кола айгыр? Аны бавырчылар алып китте, баһадир. Сүбәдәй баһадир йөзен чытты, бәйләмәгән күзеннән бер тамчы күз яше тәгәрәп чыкты Кеше телен аңлый торган аг иле. менә кая килеп югалтырга язган икән мескенне Сүбәдәй белмәде, кайчан һәм кем аны елга аша а гын чыккандыр Ике-оч кон ашыгыч госта юл баргач кына, ыстан туктады тар Ниһаягь Сүбәдәй янына үз габибе белән Жәбәй нойон ки г ге Ки г гс г> агыннан г г гошми. арбада яткан энесенә карап горды. Сүбәдәйнең бер күзе бәй зәм- гән. икенче күзе рәнҗүле рәвештә абасына карап юра иле Олауларың кая? дип сорады ул абасыннаи Сугышчыларын диген, сугышчыларың, гаскәрен. Дошман мине ике тау арасына аллан алып керде, турадылар. тападылар. исән чыгучы булмады диярлек Син әнә аг аегына ка плисын га котылгансың. ә мин гаскәрсез, олаусыз калдым Барысы да синең аркада булды. тиде Җәбәй нойон һәм табибенә борылып. Сүбадәйиең күзен карарга кушты ( үбәдәи күзен йомды, бик озак күзен ачмый горды. аның чарасыз калуын, гасабнлануын күреп, табиб ана тынычланырга кушгы Табиб .... ияк тарын карады, ниндидер юнәтмә белән уды. аннары кара чүпрәк бс гәп бәй ләгән күзен ачтырып карады — Күзе тишелеп аккан, яңадан күрмәс,— диде табиб Җәбәй нойонга карамый гына. — Куанасы итсен, бер күзе күрә. Кеше гомер!ә дә бер күз белән яши әле,—диде Җәбәй нойон Абасының кырыс сөйләшүеннән үк тойды Сүбәдәй, моннан соң ул аңа көн күрсәтмәячәк. Хәзер абасы Җәбәй ни сөйләсә дә хаклы булачак. Йөзләгән олау югала, меңләгән сугышчы әсир ителә, кичү чыгаручылар бары тик Сүбәдәйне аръякка күчереп өлгерәләр, болгарлар килеп җитеп, аларнын барысын да укка ала. елгага батыралар Көн салкынча булгангамы, табиб аның аякларын тирегә төрде, күзен бәйләде. — Берничә көннән аякка басар. — Аякка басты ни дә хәзер, басмады ни. Нә гаскәр, нә олау дошман кулында калды,— дип сукыранып алды Җәбәй абасы. Сүбәдәй күзен ачмады, аның абасын гына түгел, күк йөзен дә күрәсе килми иде Исән- имин Чыңгыз хан янына кайтып житсәләр, абасы барысы хакында да тәфсилләп Чыңгыз ханга сөйләр, ә хан макталган тимер батырына жирәнеп карар, йә булмаса баһадирлыктан мәхрүм итәр. — Миңа оят, абам.— диде Сүбәдәй.— Оят миңа, абам. — Бик югарыга күтәрелгән идең шул. Барыбыз өстеннән дә әмир булдың. Җиңелмәс баһадир Исән калганыңа куанасы ит. Тиздән аякка басарсың, ат менәрсең... Сүбәдәй йөзен чытты, янә исән калган сул күзеннән бер бөртек күз яше бите буйлап тәгәрәп чыкты Энесенең елавын күреп. Җәбәй нойон йомшара төште. — Кайгырма, барысы да әйбәт булыр, башта терел. — Карлыгачым кая минем, абам? — Карлыгачың...— диде Җәбәй ирнесен бүлтәйтеп.— Карлыгачын' Үзең котылганга шөкер ит. Карлыгачың олауларың белән бергә әсир иттеләр. Гаскәрең рәтләп орышмады да. Килмешәк су!ышчыларың болгарлар я! ына чыктылар, безгә каршы орыша башладылар, моны күреп, сугышчыларың коралларын ташладылар. — Башбагучым Тәгәрил кая? — Бер хода белә каядыр. Төлке ул. башбагучы түгел. Урманнарга керергә куркып йоргән, диделәр миңа Ә болгарлар безне урманда качып көтеп торганнар. — Синең башбагучың кая соң? Бүтәкәй меңбаш? — Ул да юк. Аны да гүяки жир унты. — Алар бергә киткәннәр иде. — Елганы кичәргәме? — Ба> ырга. Ике тау арасына аларны мин жибәргән идем. — Син аларны ике тау арасын багып кайтырга җибәргәнсең, ә алар кичү эзләп киткәннәрдер әле. йә булмаса дошман тырнагына барып капканнардыр. -— Күпме кешең исән калды? — Кем белә. Котылганнары куып җитә торалар, диде Җәбәй нойон һәм атыннан төшеп, кымыз сорап алды, эчте һәм Сүбәдәйгә салып бирде.— Эч. Тынычлан. Сүбәдәй кымыздан баш тартты. — Эчмәсәң — эчмә.— диде Җәбәй нойон - Ачка үл Син үлгәннән кояш чыгудан туктар дип уйлыйсыңмы әллә? Тиле беткән' Без әле синен белән бу төбәкләргә килербез, сине шул көнгә калдырган болгарлардан үч алырбыз... — Алырбыз,— диде Сүбәдәй һәм яңак итен чәйнәргә иткән иде күзе авыртудан ыңгырашып куйды Нинди хәтәр орышларда кашашмады Сүбәдәй баһадир — исән калды, тәңре һәрчак саклады Кешеләрне авыр кылычы белән урталай чабар иде һәм кан эчендә икегә ярылып аунап яткан гәүдәне күрер иде дә, хәтта йөзен дә чытмас иде. Кеше каны аңа су белән тиң булды, ә менә үз каны коелгач, үз-үзенә кул салыр дәрәҗәгә 52 җигеп ята. Барысы да ана кызганып карый. Ә бит аның бер карашыннан калтыранып төшәрләр иде. хәтта Жәбәй һбасы да ана буйсыныр, анык боерыкларын тыңлар иде Хәзер әнә кисеп ташлаган агачтай се.ткенер!Ә дә куркып я!а, аяклары, гүя. үзенеке дә түгел, һични сизмиләр Шулчак гүя дала кузгалды, кайдадыр атлар чабыша иде. Дөбердәү Сүбәдәй баһадир яткан арбага килеп иреште, дикъкатен читкә алды Ыстан кузгалды, һәркем коралына ябышты, ат тезгеннәрен барлады Жәбәй нойон өзеп-өзеп әмер бирде — Сөңгечеләр алга, укчылар уң якка, ыргакчылар сул якка' Ат тояклары дөбердәвен ишетүгә. Сүбәдәй баһадирның йөрәге дөп- дөп тибә башлады, җисми авырту кай тарафкадыр китеп югалды, күңсл- , не гаса биләде. Аның күтәреләсе һәм тавыш килгән якка карыйсы килде Ул акырын гына кузгала башлады, әмма кинәт аркасы чатнап китте, зиһенен җуйды — Э-э-э. Җә-бб-әй аб-бый! Куркуы юкка булды, чабып килүчеләр болгарлардан котылган багучылар икән. Җәбәй нойонның да. Сүбәдәй баһадирның да багучылары исән-саулар иде. Сугышчылар ыстанга җиткәч, атларыннан төштеләр, ишләре белән кочаклаштылар, куаныштылар. Тәгәрил багучы Сүбәдәй баһадир яткан арба янына килде — Баһадир, диде ул гаепле кеше сыман - Син яралангансың икән Без дә кочкә котылдык. - Бу синме. Тәгәрил агай? Мин. баһадир, мин. башбагучың Тәгәрил Минем Карлыгачым, балам кая. Тәгәрил агай? Белмим, баһадир, орыш кырына без әйләнеп килгәндә анда мәетләрдән башка җанлы адәми зат калмаган иде инде Безне гул танага алдылар Ырып-ерып качарга гуры килде. Без җиңелдек, баһадир. беренче тапкыр җиңелдек. Болгарлар гаять дәрәҗәдә оста сугыша лар. Мин карг инде, ары таба ошбу якларга килә алмам, килгән кешегә әйгсп каласым килә: Болгарга ике-өч төмән белән генә яу килү ярамас Куәтле ил. гаскәре әзерлекле, ат га орышалар, утчагырлары бар Исән- имин аякка басып, бире габа килергә итсәң, шуларны исеннән чыгар- масаң иде. баһадир. Унлап олау байлык җыйган идем, барысы га Болгарда калды. Мин дә бар олауларым да югалттым. Тәгәрил агай Моның өстене бер күзем акты, аякларым йөрмәс итте ат астында ка i гым Инде котылдың, баһадир Тиздән хан янында булырбыз Бу яклар миңа таныш, юл йөртүчеләрем бар Куанасы ит. бер күзен исән Агың кызганыч, атың адәм телен аңлар иде Сүбәдәй баһадир капшанып башбагучының кулын тотты, буыннары агарганчы кысты. Игелек сиңа, Тәгәрил агай Ничә сугышчың алып чыга аллың’ - Аллага шөкер, без котылдык Югалтулар булмады түгел Безне Кара Идел аша Плюскай чыгарды, аны болгарлар әсир иттеләр 31 Миңа шунысы мәгълүм булды. Илһам хан. лиле иренчәк кенә вәзир Камай Чыңгыз хан үзе Хәрәземшаһ җирендә калган икән, бирс габа Жәбәй нойон белән Гөмәй бәкне җибәргән, агарга ярдәмгә моңа кадәр беркая да җиңелмәгән, корыч баһадир атын Йөрткән Түбәтәйне билгеләгән I ом.гй бәк. Батай менбашган ишеттегез, урыс кыпчак белән орышканда ягып кала, ә Жәбәй нойон белән Сүбәдәй баһадир җәй п< җәйли бире габа хәрәкәт игә Ул гынамы, бу ике кеше бертуганнар икән Димәк, баш га Сүбәдәй баһадирны юк итәргә кирәк Моны кемгә йөклибез, нәзнр Камай ' Батай меңбаш татарларны тышкы яктан борчып торыр. Безгә, хан иям. дошман ыстанына үтеп керә алырдай кеше кирәк. Ке.м анда керә ала ' Мина калса, сәүдәгәр кеше. Татарларны сәүдәгәрләргә тими, диләр. Мин моңа ышанмыйм, мәгәр андый хәлләр дә булгалаган икән, тоткан сәүдәгәрләрдән бер тиен акча алмыйча җибәргәләгәннәр. Урыс-кыпчак белән орышта шактый сугышчысын югалткач, татарлар кыпчак вә башка халыклардан сугышчылар җыя башлаганнар. Таймас баһадир кешеләрен шул тарафка җибәрсәк, дошман арасына керә алсалар икән? Акыллы фикер, акыллы фикер, вәзир. Йә-йә. ары таба ничек, пичек тагын дошман ыстанына кереп була? Әйткәнемчә, сәүдәгәр йөзендә, хан. Бикколны җибәрергә кирәк. Үзе белән хатын-кыз алсын, асраулар, затлы товар. Без алар аша метанда булган хәлләр турында белеп торырбыз... Кичә Илһам ханга янә бер яңа хәбәр иреште. Атасының иң ышанычлы сәүдәгәре Биккол үзе белән әмир Хаҗи абасы угланы Галине дә алып кайткан икән. Аты Кол Гали. имеш. Өргәнечтә Пәһлеван Мәхмүттә белем-сабак алган. Шигырьләр яза икән, шәех дәрәҗәсен алган Бу хәбәр өчен генә түгел, татарлар ыстанына озату нияте белән Илһам хан Биккол сәүдәгәрне дәшергә кушты. Әйе. ул аңа йомышын җиткерер, әмма Кол Гали хакында бер сүз дә әйтмәс тә. сорашмас та. Хәер, ул аңа инанган иде инде, үткән мәҗлестә үк. артыннан шымчыларын җибәрсә дә вакланып тормады. Кайткан икән — яши бирсен. Бүгенге көндә Болгарга Өргәнеч тарафыннан агылган халыкның исәбе- хисабы юктыр Тәхеткә утыргач. Илһам ханның Биккол сәүдәгәрне вәзире итәргә теләге бар иде. Кол Гали турында ишеткәч, бу уеннан кире кайтты Камай вәзир, аллага шөкер, үз вазифасын җиренә җиткереп үти. Хак анысы, ялгышкан чаклары да булгалый. әмма кем ялгышмый бу дөньяда... Илһам хан тәхетеннән торды, дисбесен чапан кесәсенә койды һәм бүлмә буйлап йөрергә кереште. Сәер, нинди көч белән хәрәкәт итә бу Сүбәдәй аглы баһадир? Нинди куәткә ия корыч баһадир атын алган кеше?.. Кич якта инде Илһам хан бар тарафларга да чаптарларын җибәргән иде. Вакыт хәл итәр кебек ил язмышын, һәрхәлдә, соңгы көннәрдә шулай тоела башлады Илһам ханга. Ул вәзиренә күпләп казылык ясарга, ит тозларга, кулына корал тотардай һәр егетне хан гаскәренә чакырып, сөрән салдырырга кушты Хан әмерен сөрәнчеләр каладан-калага. авыл- дан-авылга кычкырып, хәбәр итеп йөрделәр. Ахыр чиктә барысын да читкә куеп. Илһам хан сәүдәгәр Бикколны кабул итте. Ул аңа гаять дәрәҗәдә зур йөк йөкләде. Хан каршына килеп утырган сәүдәгәр моны көтмәгән иде. күрәсең, бик озак дәшми утырды. Нә булды, олуг сәүдәгәр, нигә дәшмәс булдың?—дип сорады аңардан Илһам хан. Мин сине беләм. атама игелекле вә тугры хезмәт иттең. Бар нәрсәдән дә хәбәрдарсыңдыр. Белмәгән телең, күрмәгән илең калмагандыр. Ишеткәнсеңдер, үзен дә хәбәр иттең. Ил-Болгарга моңа кадәр күренмәгән дошман килә. Ул инде кардәш кыпчакларны, күрше урысларны җиңеп, малбайлыкларын талап, безгә таба хәрәкәт итә башлаган. Бер дә курыкмый. үз даласыдай җәйли-җәйли килә икән. Безгә килерме икән соң ул татар дигәне, хан иям? Менә шуны белү өчен мин сине җибәрәм дә. Биккол агай. Гаять гәрәҗәдә җаваплы йөк. кеше иңе күтәралмастай йөк Иллә нә чара кылыйм, бердәнбер таяныр кешем синдер. Иделне кай тирәләрдә кичәргә исәп тота икән соң ул Сүбәдәй дигән баһадир. Әүвәл шуны беләсе иде. Шунда/аскәр тупларга кирәк булыр, хан иям. мин разыймындыр Тик миңа нке-өч көн вакыт кирәк булыр Миңа ышанычлы кешеләр сайларга кирәк булыр Мин сиңа ышанам. Биккол агай Кул очыңа казнабаш Варданнан йөз алтын ал. Мал-тонарны кызганып бирмәсеннәр. Ил саклаганда мал турында уйламыйлар, баш турында уйлыйлар Икенче көнне иртәнге якта ук жиләнен җилбәгәй җибәргән. очлымын да салмыйча жилләнеп каршына килеп баскан Җик Мәргәнгә Илһам хан сокланып карап торды Җиңел гәүдәле, очлы күзле, кыю карашлы иде мәргән баһадир Кысынкырак күзле булса да укны төз ата. даны Болгарга таралган. Баһадир килеп керүгә. Илһам хан тәхетеннән купты, ана каршы китте. — Әйдүк, әйдүк, баһадир, рәхим ит. диде Илһам хан һәм Җик Мәргәннең терсәгеннән алып, тәхеткә таба әйдәде —Утыр, баһадир Синең белән кәңәшәсе сүзем бар Ишеткәнсең булса кирәктер, илгә ниндидер татар атлы дошман килә Күп илләрне буйсындырып, мал- мөлкәтләрен талап йөриләр икән Хәзер Болгарга якынлашып киләләр Син. баһадир буларак, һәрчак ил иминлеген сакладык Өметем сиңа зурдыр, баһадир, иншалла. бүген дә. илгә шундый яман дошман якынлашканда да читтә калмассын дим Мин кеше кешеседер, олуг хан Бәем әмир Хаҗидадыр Ул нә әйтер, шул булыр — Хуш. хуш. баһадир Илгә дошман килгәндә, иншалла. абам да читтә калмас дип уйлыйм. Яңа утчагырлар ясатып ята дип ишеттем, кулланыр чаралары булырмы дигәндәй - Ул хаУста мин хәбәрдар түгел, олуг хан. Мин аның бары тик баһадирыдыр. Баһадир, мин сиңа зур йок тапшырырга булдым бит әле Җик Мәргән кузгалып алгандай итте, әмма дәшмәде, идәнгә төртелеп торган кылычын рәтләгәндәй кыланды — Бездәй кешегә олуг хан йомышын йомышлау зур дәрәҗәдер, шөһрәтлем — Син бирегә сугышчыларын белән килдеңме'’ Меңбаш белән. Ышанычлы меңбаш Сугышчылары сайлап алынган кебек, олуг хан Меңбашын кая соң? Сарай ишегалдында, олуг хан Син шул меңбашың белән Иделнең арьягына чыгып, дошман белән очраша алыр идеңме, баһадир’’ Миңа һәркөн гиярлек хәбәр килен гора Дошман Иделгә җитеп килә Димәк, безгә таба килүе хак Җик Мәргән җавап бирергә дин авызын ачкан иле И гһам хан кам таягын кулына алды Ашыкма, баһадир, әүвәл ханың гыңлан бетер. Белом* әйткәнеңчә, син кеше кешесе Әмир Хаҗидан әмер кирәк булыр, диярсең. Әмер булыр, баһадир, борчылма Безнең ике без өчен дә уртак дошман бар Мин Иделнең арьягына Батай аг гы меңбаш н ы җибәрдем инде. Меңбаш тагар,гарга шактый зыян кигергән. олауларын урлаган, сакчыларын ү гтергән Корыч аг гы ( үбә тәй баһадир пошаманга калган, дип әйтеп әйтәләр Шу гай бу га кала икән, сәнен анда килеп чыгуың янә бер куркыныч гу гырыр иде Әйгик. иң мәргән укчыларын белән баһадирның ыстанына һоҗүм итсәң Ул арада без Җәбән нойон гаскәрен Җигүлаг тауларына котыртып кертер идек. Сиңа ярдәмгә Бачман баһадир. Җаббар бәк. Булат углан килер... Олуг хан. бер кинәш биримме’ Кортә кирәк булыр И т кәртәсс Бар ул. бар. баһадир Әнә кече өстәлдә ята — Шунда таба үтик әле. олуг хан Илһам хан моны көтмәгән иде бугай, бермәлгә икеләнеп горды, әмма Җик Мәргән өстәл янына таба киткәч, иярми дә булдыра алмады. — Менә монда ук. елганың арьягында ук борчый башларга кирәк,— дип. Җик Мәргән кәртәдә!е төбәкләрне күрсәтергә кереште. — Мең азат беләнме. Баһадир? — Мең азат белән, олуг хан Орышта тәҗрибәле мең азат бер төмән дошман сугышчысына торадыр, олуг хан. Ә татарларда өч төмәнгә якын азат, диделәр. Булсын Анын каравы алар хәрәкәт итәләр. Өч төмән бергә хәрәкәт игү Мөмкин түгел. Аннары олаулар, көтүләр. Табигый, күчмә халык буларак, татарлар көтүләрен дә калдырмыйлар, юрталарыи да. Орыш ачык тан-ачык булмас, олуг хан Мин сезнең белән килешәм. Мин казак кеше, кайчан, кай вакытта дошманны борчырга уңай буласын да беләм. Аннары, олуг хан. без дошман җирендә түгел, үз җиребездә. Без гүгел. алар бездән курыксын. Безгә Идел аръягындагы һәр елга-күл, әрәмәлек, урман-тугай таныш Без аларны менә моннан ук борчый башларбыз, олуг хан .— дип кәртәдәге сызымнарны күрсәтте Җик Мәргән— Без аларны Җигүлат таулары арасына алдап кертербез, ә монда дошманны төп гаскәр көтәр. Тулганага шунДа алырбыз. Сәер хәл. баһадир нәкъ ул әйткән орыш әйләнәсен күрсәтә иде. Илһам хан Җик Мәргәннең иңенә кулын салды, аннары кәтибенә дәште. — Кәтиб Хафиз. Хафизҗан, мондамы сигг! Бире чык әле! Җай гына атлап кәтиб Хафиз керде, баш иеп. кунакка сәлам юллады. Мин сезне тыңлыйм, хан иям. Баһадир Җик Мәргән дә нәкъ безнеңчә уйлый икән. Дошманны Җигүлат тауларына алдап кертергә һәм шунда тулганага алырга, ди. Мин Җик Мәргәнгә ышанам, диде кәтиб Хафиз һәм баһадирга баш иде. Болгар халкы сәнең батырлыгыңны онытмас, баһадир. — Әйе.— диде Илһам хан. т Сиңа бездән фатиха, баһадир. — Олуг хан. мин бит . — Сабыр ит. баһадир, сабыр ит. Мин синең нә әйтәсең беләм. Әмир Хаҗи абама мин үзем баш иеп барырмын Ышан. Илһам хан шулай диюгә, кәзиб Хафиз аңа күтәрелеп карады, чын- мыялганмы сөйли бу хан дип шикләнүе иде булса кирәк. — Илгә яу килгәндә китап та гаилә низагларын читкә куеп торырга куша.— диде Илһам хан кайчандыр Ибраһим каласы Ягкуб бәктән ишеткән сүзләрне кабатлап. Ханның соңгы сүзе Җик Мәргәнгә дә нык кына тәэсир итте күрәсең, ул тураебрак басты. — Олуг хан. мин ике-өч көннән Җигүлат тауларына таба юл алырмын. — Хәерле сәгатькә, баһадир. Иншалла. барысы да әйбәт булыр. Илһам хан Җик Мәргәнгә кулын сузды, уңыш теләде. — Кәтиб, мин иртәгә иртән-иртүк Шайтан каласына юл алырмын, йомышлы кешеләрне бусагабаш вәзиргә җибәрсен, - диде хан. Урман кырына җиттеләр. Ханның аты сөрлекте, чак кына капланмады. Илһам хан атның тезгенен тартып куйды, ачуланып алды. Ат сөрлегүне яхшыга юрамыйлар, әмма бу хакта берәү дә ханга әй гергә кыймады. Борылып кайтырга кирәк иде югыйсә. Агы сөрлеккәннән соң Илһам хан атын тагы да куалый башлады. Агы кәҗәләп, кырын- кырын бара, ярсынып йөрәк кага иде. Ханга бу хәл бөтенләй ошамады. ул каты итеп атка камчысы белән сыдырды. Ат тәмам ярсынды, туктады, бармас булды. Шулчак җансакчысыиың берсе җилле генә юырттырып, алга чыкты, ә хан аты аңа иярде, бераздан тәмам тынычланды. «Дүрт аяклы хәйван. ә барыбер йөрәкле кешене яратмый, эче сизә»,—дип уйлады кәтиб Хафиз Илһам ханмын атын рәнжетүен ошатмыйча Чулман буена килеп чыктылар, яр буйлап киттеләр Арырак яр буенда бер кеше утыра иде. янәшәсендә аты утлый. Илһам хан аны күрде дә, камчы сабы белән гөртеп күрсәтте: барып белегез, янәсе Жансак- чыларның икесе дә ят кешею таба чаптылар, ни сәбәпледер атына атланыр!а өлгергән кеше жансакчылар якынлашуга туктап калды, танырга иттеме Әмма үзе янына хан жансакчытары якынлашуын сизтәч чаптырып тарлавыкка төшеп кигте һәм шундук күздән язлы Аның артыннан ук тарлавыкка чабып төшкән жансакчылар берәүне дә таба алмыйча кире әйләнеп килделәр Җитә алмадыгызмы9 дип сорады алардан Илһам хан. — Гслән жир упгы үзен. Рөхсәт ит. кан, төшеп эзлик? - Кирәкмәс, диде Илһам хан һәм инде күренә башлаган Шайтан каласына ia6a кузгалды Кәтиб Хафиз а1ын куалый төшеп, хан белән тигезләште Бу Шайтан каласын тәмам сер тубалы итте, абам.—диде аңа карамый гына Илһам хан. Ишетәсеңме, кәтиб Хафиз! — Ишстәм. хан иям Ә миңа аның белән килешергә туры килер. Шайтан каласының иясе белән дим. Теге вакытта азатларым минлекләде дә алып калды, бу юлы үзем генә килер!ә булдым Икс жансакчым белән сине әсир итсә генә ииде Кем, хан иям? Кем-кем, әмир Хажи Кем бездән качты дип беләсең’ Абам кешесе Сакка куелшн бу пандыр, йә булмаса минем кизүем турында ишеткәндер Гәрчә мин бу хакта синнән башка берәүгә дә әйтмәсәм лә Кыскасы, хәлләр шак тар катмады. кәтиб Хафиз Бәлкем әмир Хажи монда юктыр, хан Гөнаһлы булмыйк диюем Монда булмыйча кая булсын ул Мин баһадир Жнк Мәрюннең, гел төбеннән үк аңладым әмир Хажи монда Шайтан каласында Яна утча! ыр сынап я i а Рәхим итегез, олуг хан' диде ясавы i Меңбаш кая. нигә меңбаш каршы алмый1 дип сорады Илһам хан. Аны әмир чакыртып алды, хан • - Әмир Кашандамы? Кашап да. хан Илһам хан әле булса агыннан төшмәгән кәтиб Хафизга карап аллы, син ничек уйлыйсың, дигәндәй кәңәш сора ды Безгә Шайтан каласы түгел, әмир кирәк, хан. диде кәтиб Хафиз ханның фикерен аңлап Катанга! диде И (һам хан һәм ясавыл ягына әйләнеп тә карамый асма күпергә таба борылды ./ Кашап каласының басу капкасын үтү!ә. әмир Хажиның ясанылы аларны каршы алды, болдыр! а кадәр озата килде Әмир Хажи а тарны болдыр! а чьи i.in. колачын жәсп каршы алды И лһам хан һич ю моны КӨТМӘ!ән иде. бераз шикләнә калды Сарайны жыйнак әмма матур итеп салдыр! ан әмир Хажи. янында мөлаем гена хатын басып тора «Ягкуб бәк кызы», дип уй гады И гһам хан Күрештеләр, әмир Хажи кәтиб Хафизны Итһам ханнан га ким каршы алмады. Әмир Хажиның сакалы агара башла!ан. амма сын гәүдәсе тоз. тавышы кор Шымчы (ары дөрес хәбәр игеп торганнар Акбикә хагыны киткәнгә а басының ул чак па исе китмәгән- гөрләп яшәп ята Меңбаш Таймас кешеләре әмир Хажи сараенда бу пан \ә i юр- не түкми-чәчми Илһам ханга жит кереп торса тар ла. мондат ы манзара ia- рны үз күзен белән күрү кызык иле Әйтик, әмир Хажи абасы yi ганы Ko i Гали турында белә микән? Белмәгән хәлдә ана бу хакта әйтергә була. Иллә абасы бу хәбәрне ничек кабул итәр?. Бик ихтимал, абасы турында ул хәбәрдар булгач, ул да аның турында хәбәрдардыр Чөнки белә иде. аның сараенда да абасының кешеләре бар. Хәтта бү|ен ни өчен баш иеп килүенә хәтле беләдер абасы. Әйдә, белсен. Илһам хан начар ният белән килмәде, нияте изге—дошманны каршы алу. Ә ул дошман яманнарның яманы, диләр. — Яңгыр да явып алды, юл бик авыр булмадымы соң?— дип сорады анардан абасы. — Юк. әллә ни чыланмадык. — Әллә мәйтәм, башта мунча кереп чыгасызмы? Ә кәтиб Хафиз?— дип артка каерылып карады әмир Хаҗи—Олуг хан ничек уйлый? — Абам.— диде Илһам хан.— Минем белән алай сөйләшмәсәң иде Без синең белән бер ата-анадан жан алган туганнар. . — Хуш. хуш. олуг хан, шулай итәрбез. Зөләйха, ничек уйлыйсың, мина калса, Илһам туганым хаклыдыр? — Хаклы, хаклы, әмирем,—диде хатын һәм алгарак чыгып, түр якка таба китте.— Минем олуг ханны күптән күрәсем килә иде инде. Зөләйха түр якка үтеп туктаган, аларга йөзе белән тора һәм урын күрсәтә иде инде. — Рәхмәт, җиңгәчәй, мең рәхмәт,— диде Илһам хан һәм кабартылган атлас мендәргә утырды. Назлыгөлнең угланы Хансөяр дә монда әле. сабак ала.— диде әмир Хаҗи.— Ушлы бала, миңа ошый. Акыл үзендә, исләрең китмәле. . Әй. сөйләшүләр соңыннан, соңыннан. Башта мунчага. Әйдәгез-әйдә. анда сезне көтәләр инде. Мунчага аларны ике хезмәтче озата барды. Алдан кәтиб Хафиз атлый, үзалдына сөйләнә. — Мин бу мунчада бик күп гөнаһларым юдым инде. Тагын язган булып чыкты. — Син дә үзеңне гөнаһлы затларга санасаң, ханнарга нә сан? Мин китап язучы, хан. Хан әйткән сүз — аткан уктыр, очар, кадалыр, туктар. Ә мин язган язуны балта да юна алмас, гасырларга китәр Ялган тарих исә халкым ялган яшәргә мәҗбүр итәр. — Миңа калса, син, кәтиб Хафиз, беркайчан да, берәүгә дә яманлык кылмагансыңдыр. Яван кызына өйләндең. Муеныннан тәресен ташлатып, көлһүалланы өйрәткән өчен генә дә син оҗмахның түрендә утырырга тиеш адәмсеңдер... — Хан иям.— диде кртиб сукмактан атлаганда.— Әмиргә угланы Кол Гали турында сүз катмасагыз иде. — Нигә кирәк ул миңа. Минем кайгым Кол Галидә түгел, кәтибем Әйе, аны Болгарда, диләр. Әйдә, яши бирсен. Теләсә атасы янына Кашанга килер. Инде килми икәң... — Кашанга килмәс ул, хан иям. •— Нигә? — Ул бала, хан иям, яшьлек чорында ук бүген агасына кияүгә чыккан Зөләйха туташка гашыйктыр. Ишеткәнем хак булса. Кол Гали шәех вә шагыйрь кеше, йөрәге алла кулындадыр — Кәтибем, кәтибем.— диде Илһам хан. чак кына туктагандай итте,— Миндә бүген Кол Гали кайгысымы? Ил кайгысы! Ил! Әмир Хаҗи мунчадан аларны болдырга чыгып каршы алды һәм түр якка алып кереп китте. Асрау кызлар табын хәстәрлә!ән. 1ыз-быз йөриләр. берәүсе ханга коры сөлге китерде, җиләнен салдырды, аякларына йомшак оек бирде, иңенә җилән элде. — Рәхмәт, рәхмәт, балакай,—дигән булды Илһам хан Табынга утырыштылар Зөләйха чәй ясап торды, абасы Илһам ханга кымыз салып бирде. Син дә рәхим ит. Хафизҗан Җитешеп утырыгыз Юлдан ачыккансыздыр - Абам. син минем ни өчен. нинди максат белән каршына килүем хакында оелмисендәлср әле? — Белом, хан. беләм Мин сине тыңлыйм, хан - Аллаһы тәгалә каһәремедер, безнең тарафларга моңа кадәр күренмәгән яман дошман җибәр! ән Тагар атлы бу күчмә халык әрмәнгоржиләрнец гаскәрен гар-мар итеп. Тимер Капканы үтеп, аланнарны кырган, аннары кыпчакларны сибеп-гаратып бетергән Шул хәлдән сон кардәшебез Кончак хан урыс кенәзенен аягына барып егылган «Безне тар-мар и 1 теләр, сезне дә читләтеп үтмәсләр, бергәләп яман дошманга каршы горыйк» дигән. Кенәз Кончак хан белән килешкән, татарларга берләшеп каршы чыкканнар Иллә күп санлы кыпчак-урыс гаскәрен ■агарлар җиңгәннәр, әсир төшкән кенәзләрне җәза ran үтергәннәр Хәзер әнә шул яман халык җәйли-җәйли безгә таба килә, диләр Кәнәш ит. абам. нә кылыйм? Каламда көтеп алыйммы, дошманга каршы чыгыйммы? — Татарларның гаскәр башында мәрхүм баһадир Йозүкәй угланы Чыңгыз хан тора икән Чыңгыз хан үзен мәлгүн дип атый, гиләр Ләкин бәген халык аларны татарлар, диләр Мин дә бераз хәбәрдар ул халык турында, диясем килә. Миңа калса, бу халык турында кәтиб Хафиз ла хәбәрдардыр. Илгә килгән бөтен мәг ьлүматларны ул җыя Ә. Хафизҗан, син нә әйтерсең? — дин сорады әмир Хаҗи Ул халык турында былгырларны бер горле игеп сөйләсәләр, быел икенче төрле игеп сөйләүчеләр бар. әмир Бүгенге көнлә Чыңгыт хан Гөлстан каласында яга. Олуг Мөхәммәт җирендә Инге ихласи билгеле булды Олуг Мөхәммәт вафаттыр. Чыңгыз хан аның ут ганы солтан Җәләлетдин белән орыша, диләр Бире таба юнәлгән гаскәр башлыгы Җәбәй нойоннын гон максаты әүвәл башта Олуг Мохәмм-инс кулга төшерү була. Хәзер шаһның вафат булуы а тарга га ирешкән бу тса кирәк Иллә Җәбәй нойон Олуг Мөхәммәтне тоту нияте белән генә кыпчак даласына чыккан булса, шаһнын вафат булуын ншегкәч. кире Чыңгыз тарафына борылган булыр иде. Ә ул борылмый Урыс-кыичак- ның берләш iepe.iiән гаскәрен җиңгәч, безгә таба кузгала И г язмышы сезнең кулда. Сәлим хан угланнары Мин сезгә шуны гына әию л гам Мин сезне кәртә янына дәш ер илем. .гип күтәрелә баш галы әмир Хаҗи Илһам хан белән кәтиб Хафиз ана иярделәр Әмир Хаҗи гур яктагы чаршауны ачгы һәм диванга кадакланган кәртәне курсәпс - Кай тирәдә хәзер ул тагар гаскәре? Кем гогасн белә’ Миңа калса, татарлар хәзер Иделгә якын гашып ки юләр. ги ге Илһам хан Менә шул тирәләрдә булса кирәк Әүвәл бер нәрсәне хәл итик, диде Әмир Хаҗи Дошманны Иделгә кадәрме. ә глә Иделне кичкәчме каршы алабыз* Абаен кәртәне бик гәфсил гәп сыздырган ик- Әнә уг калалары, урысларныкы. Саксин, Суар. Ибраһим. Болгар. Юкәтау. Тубылгы тау. Казанга кадәр бар. Хәтта авыллар да төшерелгән иде. Lлг а гар-кү тлш хәтта ли га гл ■. угег Иң хәтәре бет аларның орыш ысу г ларын белмибез Ә бу халык орыша беләдер, юкса яргы дөньяны яулый а гмас гар идс. — Әллә соң, олуг хан. кыпчак кардәшләре кебек, без дә күрше УльдәмирСүздәл кенәзләре белән берләшәбезме? — Мин сиңа баш иеп килдем, абам. Без ул татар дигән халыкны үзебез дә җиңәрбез. Мин урыслар белән кушылу ягында түгел, абам. Ә Калачыкны урысларга мәрхүм атамыз вәгъдә иткән иде. Халыклар уртак яшәсен, сәүдә итсеннәр, дип уйлагандыр Иллә эт авызыннан сөяк алып буламы... — Хәернең, хәериең, йа алла, олуг хан Мин бары тик кәңәш игеп караган идем. Сәнең игелегең алырга килүем иде, абам. Мин сәнең баһадирың Җик Мәргәнне дошманга каршы җибәрдем инде. Борчый торсын дидем. Мин ул хакта хәбәрдар, олуг хан. Сиңа тагын бер төмән гаскәр ышандырам. Бер төмәнем үз янымда калыр. Мин кенәзләргә ышанып җитмим, безнең Җигүлат тауларына таба орышка китүебезне ишетеп, илгә яу килүләре бар. Андый хәлләр булгалады инде. Килештекме, олуг хан. Ә мәҗлесеңә бара алмамдыр. Эшләрем күп Рәхмәт. — Безгә күптән берләшергә кирәк иде, абам,— диде Илһам хан күңеле тулыша башлавын тоеп. — Кем соң әле безне аерды? Мин һаман бер хакыйкатьне кабатларга мәҗбүрмендер: мин үз калаларым, үз халкым белән бәйсез вә мөстәкыйль рәвештә идарә итәргә телим. Бары шул. Мин бәк-тарханнарыма да шундый шарт куйдым. Үз биләмәләренә үзләре ия Илһам хан күтәрелеп Зөләйхага карады, елмайгандай итте. — Тагын чәй ясыйммы?—дип сорады Зөләйха. Тавышы ягымлы, нәзакатьле. саф. тыныч иде. — Рәхмәт, җиңгәчәй. Ясап бирсәгез эчәрем. Чәй табынына җиләк-җимеш китерелде, кәрәзле бал куелды. Илһам хан гасалы сөйләшүдән соң үзе дә аңламаган сусау тоеп, рәхәтләнеп, баллап чәй эчте. «Әллә җиңгәчәйнең кулы шифалы инде, тирләп үк чыктым».— дип көлемсерәп алды Кайтыр юлда Илһам хан бер авыз сүз катмады. Әмир Хаҗи абасын- да кәтиб Хафиз авызын йомып утырмаса да. ул да сүз җебочын югалткандай дәшмәде. Табында утырганда шуңа игьтибар итте Илһам хан; кәтиб Хафиз еш кына Зөлайха җиңгәчәсенә карап алды һәм хәтта нидер әйтергә ымсынды, сөйләшәсе, сорашасы килде бугай Калага житәрәк Илһам хан кәтибеннән әнә шул турыда сорады. - Элек-электән таныш идеңме әллә җиңгәчәй белән. Хафизҗан дим?.. Ягкуб бәк кызы Болгарда беренче булып кызлар мәдрәсәсе ача хан иям. Кыскасы, галимә кешегә өйләнгән әмир Хаҗи Бәхете аягына урала диясем килә. — Электән таныш идегезме әллә дим? Юк. хәтерләмим, хан иям. Күргәнем бар кебек, ләкин бик күптән инде. — Нигә соң шул хәлләрне искә төшереп, әңгәмә тотмадың? — Яхшысынмадым, хан иям. Ил турында сүз бар>анда. ничек инде балачакларны искә төшереп утырмак кирәк Нинди китаплар укыды микән, сорашасым килгән идем. Ошбу галимә хан иям Тәтеш шәех язган әлифбаны камилләштерә һәм Болгар мәдрәсәләренә яздырып тарата Әмир Хаҗи шундый галимәне канат астына алып әйбәг итмәгән. Илгә игелек китерә торган кеше бар нәрсәдән дә азат булырга тиеш, синен азатларын кебек. ■ Абам ялгыз калды, кызгангандыр әмирне. Хатын-кыз кызгану аша ныграк ярата, диләр бит Ялгыз ирне ялкын йолар. дигәннәр Мина калса, ошбу галима хатынга өйләнеп, абам дөрес эшләгән Тату яшәсеннәр, миннән теләк шулдыр, хан иям — Иртәгә мәҗлес Мәҗлестән сон мин гаскәрем белән орышка чыгып китәм Сарайда син каласын, кәтиб Хафиз. — Ә вәзир Камай? Вәзир Камайиы мин үзем белән алам.— диде Илһам хан һәм атын камчылый-камчылый басу капкасына таба чапты Чагырдагы учак әкрен генә сүнә бара. Түбә яклап кергән жил. бөтерелеп төшә, учак көлләрен очырта, елга яклап су тавышы ишетелә, ул да түгел якында гына ат кешнәп куя, кемдер, кемгәдер дәшә, янына чакыра Еракта ат тояк тавышы ишетелә башлый, ул якынайганнан- якыная бара, ниһаять, чатыр янына ук житә. колак түрендә шаулап тора сыман Ат менгән кеше туктый, тезгенен ярдәмчесенә ташлый һәм кычкырып - Хан мондамы? дип сорый Хан сезне күптән көтә инде, баһадир,- ди ана сакчы - Бу мин. Җик Мәргән баһадир, ди икенче сакчыга баһадир һәм чагыр япмасын ачын, эчкә керә Илһам хан учак яныннан күтәрелде, баһадирга кулын сузды — Рәхим ит. баһадир Утыр Җик Мәргән хан каршына утырды, чыбык алып учакны актарды, учак җанланып, кабынып китте. Хан учакка чыбык ташлады ■— Хан. тагарлар бары гнк төнлә белән хәрәкәт итә башладылар. Көндез ял итәләр. Димәк, көндез ташланырга кирәк булыр — Көлә-көндезме? — Көпә-көндез. баһадир Көндез кеше саксызрак була Бачман баһадир да килеп җитте, чаптар көтә Синнән билге булу белән һөҗүм игәчәк. Сүбәдәй баһадир синен өстә. Җик Мәргән Әсирләр кайда? Миндә. Татарлар арасында төрки халык та күп икән - Ул халыкны ничек тә безнең якка аударырга кирәк, баһадир — Биккол сәүдәгәр дошман ысганында Бөтен мәгълүматны җибәреп юра. Сүбәдәй баһадир еш кына абасы Җәбәй нойон белән телгә килә икән Сүбәдәйнең хагыны бала тапкан. Биккол кешесе кендек әби булып Йөри. Күп мәгълүматны ул җибәреп тора Чын мәлгүниәр яман халык Ике сугышчыны әсир иткән идек, үз-үзләрсн буып үтергәннәр. Икесе дә. Сүбәдәйнен кишектиннәре булганнар диме Җәбәй нойон ир того Иделне кичмәкче. имеш. Бүген дә төне буена килсәләр, иртәгә Иделгә килеп төртеләчәкләр. Җәбәй нойон төмәне дим — Җәбәй ноЙонны мин үз кулыма алам Син. Җик Мәргән, Сүбәдәй баһадир өчен җаваплы Йә үлтер, йә әсир ит Сүбәдәй баһадир нәрсәдер сизенә, әле абасына чаба, әле башбагучысын чакыра Сораша, менбашлары белән киңәшә икән Димәк, көндез ял итәчәкләр Төне буе килерләр-кнлерләр дә туктарлар, ял игәрләр Елга кичәселәре бар Җиңел эшме Менә шунда син. күктән гөшкән күк. Сүбәдәй баһадир* ыстанына таш танырсың Ә икенче яктан Бачман баһадир Барысы ла без уйлаганча барып чыкса, баһадир, без аларны җиңәрбез, иншалла. Илһам хан учакка тагын чыбыклар ташлады һәм келәмгә кәртәне җәйде Сүбәдәй баһадир менә бу инеш буена туктар сыман миңа Инешнең аръягында әрәмәлек Бачман баһадир шуннан һөҗүм итәр Ә син мәргәннәрең белән бу усаклык артында торырсың. Мин белом, оаһалир. дошман мәкерле, тәҗрибәле, беренче тапкыр гына орышуы түзелдер," бирешмәс, каушап калмас, әмма Сүбәдәй юк ителсә, меңбашлар гизicna оеша алмаслар, дип өмет итик. Аннары елга буенда, менә шул төбәктә кичүчеләр тукталды Кичүчеләрне кем кулга ала? Җаббар белән Булат угланнар. Әллә соң. хан. Иделне кичсеннәрме? Юк. Иделне кичкәнче Берише кичә башласын, берише бу якта калсын Бачман баһадир да шулай диде. — Ә ул монда киләме соң? — Хәзер килеп җитәр. Ул да 1үгел ат кешнәде. Бачман баһадирның калын тавышы ишетел* де. Әнә килеп тә җитте, озын гомерле булыр.--диде хан. Әссәламегаләйкем, туганнар!—диде Бачман баһадир, керде дә хан белән дә. Җик Мәргән белән дә кул биреп күреште. Вәгаләйкем әссәлам, баһадир, утыр Җик Мәргән килеште.иртогэ башлыйбыз Әйе. аллага тапшырыйк, кылганы булыр. Иншалла, иншалла,— диде Бачман баһадир - Минем багучыларым Сүбәдәй баһадирның багучыларына тап булганнар Ике арада бәрелеш булып алган Үлем-төшем булмаса да. яралылар шактый Оста алышалар тагарлар, хан. Мин болай уйлыйм.— Бачман баһадир кәртәга текәлде Җигүлат таулары арасына мин чигенәм. Без урыннарны алышабыз Сез гаскәрегез белән Җик Мәргәнгә булышка киләсез Мин исә гаскәрем белән орыша-орыша тау арасына чигенәм. Дошман тау арасына керү белән гаскәремнең икенче олеше дошманны тулгаңага ала Ни өчен дип сорамагыз, хан Шулай кирәк. Безгә башта Сүбәдәй баһадирдан котылу зарур Ә Сүбәдәй баһадирда иң >айрэтле сугышчылар Сездә лә Сүбәдәй белән орыш тигез җирдә барачак, миңа авырга килүе бар. Мин риза баһадир. Таң атыр-атмас. мин синең гаскәрең уриына күчеп ки тәрем. Безнең язмышны, баһадирларым, көтмәгәндә һөҗүм шү хәл итәчәк. Аллага тапшырдык... Бачман баһадирдан хәбәр килде. Җәбәй нойон да Иделы җшәр- җитмәс ыстан туктаган икән. Сәүдәгәр Биккол Җәбәй нойонга кызлар тәкъдим иткән, нойон ни сәбәпледер баш тарткан. Иделне кичкәч, тип әйтеп әйткән. Илһам хан бу хәбәрне китергән чаптарга рәхмәт әйтте - Хан иям. Җик Мәргән кузгалды. Батучы сүзен әйтеп бетерергә дә өлгермәде, каяндыр таулар арасыннан кайтаваз булып, «у-р-р-а-а!» тавышы яңгырады. Илһам хан кулын күтәрде, гаскәрен алга әйдәде һәм ашкынып торган атын тау өстепә таба куалады. Тоташ очлым. тоташ сөңге ташкын булып тауга менде, өздереп чаптырып гүбән төшә башлады Анда Сүбәдәй баһадир туктаган олау янында каты орыш бара иде инде. Көтелмәгән җирдән килеп чыккан болт арларны күреп, татарларның бер өлеше аларга каршы кузгалды. Ләкин болгарлар ташкыны аларны сытып, изеп икегә аерды. Күп орышларны күргән татарлар атка атланып кача башладылар, гадәттәгечә, дошманны алдап алып китәргә иттеләр, әмма бәхетсезлекләренә каршы баһадирлары күренмәде, меңбашлар исә башын югалткан елан кебек ары сугылдылар, бире сугылдылар да елгага таба сыздылар. Илһам ханның аты колакларын йома төшеп, сөлек кебек сузылып чапты Менә дошман гаскәре, алар да каршы борылды Арпа куе тузан купты Алгы сафлар бер-берсенә килеп орылды. Суеш-кырыш китте. Илһам хан үзенә таба кылычын болгый-болгый килүче дошманны күрде дә. кылычын ун кулыннан сул кулына күчерде һәм атын унгарак әйдәде. Бу хәлгә аптырый калган дошман анын сул ягына чыкмакчы итте, әмма соң иде инде ат башлары тигезләште. И тһам хан бар көченә дошманга кылыч белән орды Артына ул әйләнеп карамады, кылыч йөзе канга буялган иде Тагын бер сугышчыны шулай алдады, әмма өченчесе хәйләкәррәк булды Илһам хан ана җнтәрәк. атын үрә бастырды Сөңгене дошманга ук яудырдылар Илһам хан бик тиз исенә килде. Башын күтәрде һәм колагына корыч-корычка орынган, акырынган-бакырынган. ат кешнәгән тавышлар ишетелде. — Алга, алга!- дип кычкырды ул кылычын күтәреп. Җансакчылары сибелә төште һәм Илһам хан янә бер дошман сугышчысын күрде. Куе кашлы, җәйпәк йөзле, кысык күзле, кәжә сакаллы батыр атлыгың аңа таба килә Илһам хан кылычын әле уң кулына, әлс сул кулына алды Әмма дошман моңа бер лә игътибар итмәде Ул шулхәтле тыныч килә иде ки. Илһам хан гирә-ягына күз төшереп алды, җансакчылары өермәдәй орыша иде Алар дошманның уртасына килен кергәннәр, гагын бер омтылсалар, ерып чыгачаклар иде Аңа каршы килүче дошман искигмәгәнлә сикереп ияренә басты, сөңгесен күгәрде. «Йа аллам, бармы син», дип уйларга өлгерле Илһам хан. Ул хәгга ниндидер мәлдә күкрәген тишеп кергән сөңгене тойгандай булды. Ләкин ияр өстенә менеп баскан дошманны соңгы мәлдә генә ниндидер мәргән укка алды Күкрәгенә ук кадалган дошман ияр өстеннән ьүбән мәгәлде. Илһам ханның, гүяки, икенче сулышы ачылды Ул бар тавышына Ур-ра1 дин. кычкыра-кычкыра азатларын алга әйдәде Илһам хан алдында кычкырышкан лкырышкан-бакырышкан ят йөзләр күренде, ул уша-сулга селтәнде һәм кинәт бушлыкка килеп чыкгы Дошман урталай озелгән иде. Илһам хан агын кире борды һәм Тулгана! дип кычкырды Болгарлар дошманны тулганга ала башладылар Илһам хан гагын дошманга ташланды. Аны сакларга теләп, җансакчылары күкрәкләре белән сөңгегә капландылар, кылыч астына баш тарын куйдылар, ихахайлап егылган атлар астында калдылар. Тоякка гояк тиеп утлар чәчрәде, ыржайган ат авызыннан очкан күбекләр биткә чәчрәде, үлем алдыннан корсагы ярылган атлар, күкрәкләре тишелгән кешеләр орыш кырын чуарлады Дошман кача башлады Куа киттеләр Ләкин дошман өср-өср булып качмады, сибелде, таралды. Болгарлар аларны куа барсалар да җию алмады лар. Ләкин орыш кырында ягып калганнары ла исәпсез иде Ахыр чиктә, орыш сүрелә гошкәч. җансакчылары Илһам ханны калкурак җиргә алып менделәр, у г аннан күзәтергә һәм орыш белән җитәкче дек итәргә тиеш иде. Олаулар тирәсендә ниндидер ыгы-зыгы бара, карт-коры, бавырчысы. көтүчесе. хагын*кызы чыр-чу килә, акыра-бакыра егълыйлар, чәчләрен 031 әли-өзгәли. битләрен гырный-тырный болгарларны каргыйлар Илһам хан түзмәде, олауларга таба кузгалды Аңа каршы җансакчысы ул соңгы мәлдә генә күреп алды, ат артына яшеренеп, дошман аны сөңгегә алырга игкән иде. әмма хан янында һәрчак жансакчылар була, шуларнын берсе дошман атын укка алды, ат калтыранып кешнәп җибәрде һәм бер якка ава башлады. Сөңге агучы алай да сөңгене җибәрергә өлгерде, дошман сөңгесе Илһам ханның очлымына тиеп китте. Илһам ханның әйтерсең лә башына тәпәч белән суктылар, ул ат ялы өстенә капланды Аны шундук жансакчылары уратып алды, якын килгән бер чыккан җан өзгеч тавышлар, кемнедер чакырулар, чәчрәгән кан исе. чапгырг.ш килде Кемнәр анда, нигә шаулыйлар Яман халык, хан иям Битләрен гырный-тырный сезне картын- — Каргышлары кар!а башына. Үзләре күнме кешене рәнҗеттеләр микән, нигә шул хакта әйтмисез?! — Хан иям. Биккол сәүдәгәр Җәбәй нойон белән Сүбәдәй баһадирның хатыннарын әсир иткән. Тегеләр буйсынырга теләмиләр, безне ханга күрсәтегез, диләр. - Җик Мәргән кайда? — Җик Мәргән Бачман баһадирга ярдәмгә чапты, хан иям. — Сүбәдәй, Сүбәдәй баһадир. Җәбәй нойоннар?.. — Аларны кишектиннәре тулгананы ерып алып чыгып китте, хан иям. Сүбәдәй каты яраланган, диделәр. Җәбәй нойон исән-имин котыла. Илһам хан олауга җитәр-житмәс атыннан төште, җиргә намазлык җәйде дә, тезләнеп. Аллаһы Тәгаләгә рәхмәтен укыды Бу хәлне күргән гатарлар шым булдылар, шаккатып Илһам ханга карап тора башладылар Бу хәлне аларның күргәне булмаган, күрәсең, ни кылыр! а белми аптырап калдылар. Әйе, нинди әмер бирер хан? Әллә, Сүбәдәй баһадирлары кебек, барысын да кылычтан уздырырга кушармы? Чыңгыз хан кылган төрле җәзаларны күргән бу халык чын мәгънәсендә куркуда иде Ханның кыланышына котлары алынып, карап торулары бары тик шуннан иде. Илһам хан исә, яман дошманны җиңү куанычыннан, күз яше белән елыйелый Аллаһы Тәгаләгә рәхмәтен укыды. Аның бите буйлап яшь бөртекләре тәгәрәшә, сакал очыннан намазлыгына гама иде. Ниһаять, Илһам-хан торды, намазлыгын бөтереп, ияр капчыгына салды, бармак бите белән күз яшен сөртә-сортә әсир ителгән һәм аның өчен ят бул! ан татарларга карады Аңа таба сабыр-г ыйнак кына сәүдәгәр Биккол килә иде. — Барысын да Болгарга алып кайтырга,— Диде аңа хан. — Лә-илләһә иллә-л-Лаһ, Мөхәммәдә-р-расүлү-Лаһ, шулай итәрбез. шулай итәрбез, хан,- дип, сәүдәгәр Биккол әсир ителгән һәм хан боерьиын көтүдән йөрәкләре өши башлаган әсирләргә юнәлде. Меңбаш Артык һөҗүмгә алып барасы азатларны Җик Мәргән үзе тикшереп чыкты һәрберсенең коралын, әзерлеген карамаса да. сафлар а гдыннан атын атлатып кына үтте, һәммә азатны күздән кичерде, кайберләреңә хәтта елмайды Аннары Аргык янына туктады да: — Синдә өмет, Артык,— диде.— Синең ермак алаең иң беренче булып Сүбәдәй ыстанына җитәргә тиеш. Мәргәннәреңнең угы иң әүвәл Сүбәдәй баһадирга яусын Аннары ничек тә баһадирның хатыны Карлыгачны кулыңа төшерергә тырыш — Нигә безгә ул хатын, баһадир. Минем кан дошманым Сүбәдәй баһадирдыр Мин әүвәл бәген көчемне аны юк итүгә салачакмын — Мин дә. мин дә. меңбаш Артык. Ләкин хатынын да күздән яздырма Кишектиннәре оешып, каршы тора башласалар, Сүбәдәйнен хатынын коткарырга ташланырлар, без аларны бүлеп алырбыз Баһадирның хатыны безнең өчен җим сыйфатын үтәргә тиеш. Әйе. без уйлаганча барып чыкса... Ярый. Җик Мәргән, мин аны ничек тә орыш кырыннан алып китәргә тырышырмын. — Як-ягыңа иң оста мәргәннәреңне ал. Кем белә, әсир ителгән хатын Болгар өчен әманәт нисбәтен үтәве бар — Баш өсте, баһадир Мин ул хатынны ничек тә кулга төшерергә тырышырмын. — Рәхмәт сиңа. Аргык Орыш кырында төрле хәлләр булырга мөмкин. әсир итә алмасаң да. ышандыруың өчен рәхмәт. Арт ык меңбаш уң кулында басып торган яшь мәргәнгә дәште. — Мәргән Сафакай. син мәнгел баһадирыннан башка берәүне дә күрмисен, һәр уг ың ана төбәлгән булсын, һәр очкан угын аның тарафына юнәлсен Мин сиңа ышанам. Сафакай. Ул кола айгырда булыр Үзенә тигезәсеңме, атынамы - тигезүең хак булсын Мин бер угымны да жилгә очырмам, менбаш Шулчак урман-тауларны уятып, «ур-ра!» тавышы ишетелде. Артык атына камчы белән сукты һәм — Азатлар, алга!—дип кычкырды Ачык җиргә, атылып килеп чыгуга, җәясен алды, ук элде. Аты Сүбәдәй баһадир ыстанына таба очты Мәргән Сафакай алгарак чыкты һәм туп-туры сары чүпрәк каплаган арбат а юнәлде Аларга әйткәннәр иде инде Сүбәдәй баһаднрнын хатыны сары чүпрәк белән капланган арбада, димәк, баһадир үзе дә аннан ерак түгелдер. Артык ат корсатына үкчәсе белән төрткәләде «Тизрәк, тизрәк, тулпарым!» Дошман ыстанында ыгы-зыгы купты Әһә. әнә кола айгыр, димәк. Сүбәдәй баһадир ыстанда Татарлар ашыгыч төстә атларына атланалар, садакларын барлыйлар, җәяләрен рәтлиләр. Күбесе тезләнеп болгарларга ук яудыра башлады. Кемнәрдер атыннан егылып төште, кайсыныңдыр агы баш аша мәтәлде. Ләкин мәргән Сафакай алда, исән әле. Ул инде ук артыннан ук яудыра. Артыкның күзенә кола атка атланыр)a маташкан Сүбәдәй баһадир чалына, менә атланды да инде, камчысын күтәреп нидер кычкырды һәм нәкъ шунда аты бер якка ава башлады Ар1ык шул тарафка ук ар i ы инан ук атты Менә беренче сафтагы болгарлар татарлар белән бәрелештеләр дә инде. Китте сугыш, орыш, кыч- кырыш-бакырыш! Әнә Сүбәдәй баһадир хатыны утырган кибет, сары төстәге ефәк түбәле. Барчасыннан да аерылып гора Ул килеп жнтәр- җитмәс. арба кузгалып китте. Артык арттан килгән азатларына — Арбаны бүлеп алыгыз. җибәрмәгез! дип кычкырды Үзе исә арба җиккән атка атланып камчылаган арбачыга ук артыннан ук яудырды. Ниһаять, арбачының аркасына ук кадалды, ул бер якка авып төште Ләкин ат һаман чапты. Кемдер арба эченнән җитәкли иде атны — Тукта! Артык арбаны куып җитте, япманы кылыч белән ярып җибәрде. Дилбегәне ниндидер хатын тоткан иде. ул Артыкны гүя күрми дә. атына сызгыра, кычкыра, бу мәхшәрдән ераграк китәргә тели иде. күрәсең — Тукта! Хатын аның ягына күз төшереп кенә алды да янындагы күн мендәрне Артык йөзенә атты. Аты өректе, кинәт читкә тайпылды. Артык ияреннән очып, җиргә аркасы белән барып төште, өстеннән арбалы ат үтеп китте. Артык аңын җуйды Орыш кырыннан аны икс а таг ы алып чыга Аңына килгәндә ул ниндидер арбада, елга буенда яга иде инде. Орыш туктаган, тирә-як та сирәк-мирәк кеше тавышлары ишетелә, атлар пошкырына, төтен исе килә. Күк йөзе йолдызлар белән чуарланган, карашы, елга яклап адашкан үрдәк кычкыра Арба янында берничә азат учак яга. үзара сөйләшәләр Исәнме үзе? - дип сорады берсе Исән шикелле, сулыш ала Ук тимәгән әллә үзенә’’ Ук гимәгән, аты өркеп егылган, диделәр* Аттан егылмаган кешеме ә глә менбаш Шундук торыр иде Ат баскандыр әле. Былтырларны юлбасарларны куганда бер азатны ат басып үтергән иде. йөрәгенә т>ры ки пән лиме Менбаш ат басканнан гына үлмәс Исәнгерәгөнгенөдер әле Табиб кая соң. чакырт тынмы? Иртән булыр, диделәр Орыш яна бетте, табибләргә »ш бетәме Кайсына ук кадалган, кайсын кылыч өзгән Орыш диләр аны 8. -к у. № i 65 — Арбада кем ята тагын? — Ниндидер балалы хатын. Дәшми-тынмый, беркем белән сөйләшми. Баласын күкрәгенә кыскан да тик ята. — Ашарга бирдеңме соң үзенә? ---- — Әсир хатын түгел, үзем дә ашама! ан әле. Татар баһадирының хатыны, диделәр. — Яуга нинди хатын сөйрәп йөрү икән ул. менә хикмәт, әй! — Күчеп йөри диләр бит ул халыкны, бала-чагалары, көтү-маллары белән. — Борын заманда болгарлар да күчеп йөргәннәр, диләр. Имеш. Таман якларына кадәр җәйләгәннәр. — Ул Таманда бабаларыбыз дәүләт тотканнар, дип тә сөйлиләр. — Бу катынны әйтәм. чибәр үзе, күз алмалы түгел. Күзләрен тутырып бер караган иде тәннәр чемер-чемер итеп китте, малай. Тәгаен сихерләде үземне, билләһи дип әйтәм. нә кушса, шуны кылыр халәттә калдым. Ипи менә. — Баһадир булсын да чибәр хатын йөртмәсен. Ничәмә илне яулаган халык ди бит. Шулчак алар янына бер карчык килде. — Кайчан аласыз инде азатыгызны арбадан? — диде ул кыю вә әрсез рәвештә азатларны шаккатырып. — Йөрмә әле монда, убырлы карчык, эч пошырып! — Иртәгә азатыгыз алмасагыз бу арбадан, баһадирыгызга әйтеп артыгыз каезлатам мин сезнең! Күр әле моны, Буранай. ни сөйли. Дошман баһадиры хатынына урын тармы, бер арба җитмиме! Бар юлында бул, убырлы карчык! — Азат торып басты,— Күрәсең менә бу куй канында кайнаткан камчыны! Карчык азат кулыннан камчыны тартып алды һәм елгага ташлады. Азат ачкан авызын ябалмыйча тәмам югалып калды. — Минем белән хан сәүдәгәре Биккол баш иеп сөйләшә, ә син авызыңда анаң сөте кипмәгән нәстәкәй. — Буранай. Буранай,— диде арбадан күтәрелә төшеп, меңбаш Артык.— Булышма карчык белән. Кил әле монда, төшәргә булыш. Азат арба янына ташланды, ләкин аны карчык туктатты. — Тимә меңбашка, кагылма! Ятсын.— Карчык Артык янына килде, чәченнән сыйпады.— Ят-ят. батыр. Син безгә комачауламыйсың. Азат ни кылырга белми сикереп атына атланды, китәргә итте Карчык ялт изеп борылды да аның ат башыннан эләктереп алды. — Кая болай китәргә исәбең, азат? Төш әле. төш атыңнан! Азат атыннан төшмәде, ат исә пошкырына-пошкырына артка чикте. Карчык әче итеп сызгырып җибәрде һәм аз башын җибәрде, ат исә котырынып чабып китте. Икенче азат аның артыннан. — Гатаулла. Гатаулла, тукта! —дип кычкырып калды. — Нигә аңа кычкырасың, әйләнер дә кайтыр. Икенче тапкыр олы кешене рәнҗетмәс. Учагыңны кара әнә. утын ташла.— диде карчык һәм янә арба янына килде.— Ә син йокла Иокла-йокла. бернәрсәгә дә игътибар итмә,— дип карчык торып утырган ананы тынычландырырга тотынды. — Мин куркам алардан, куркам. - диде хатын. Азат исә аның төрки телдә сөйләшүенә аптырый калып, арбага якын ук килде. — Безнең телне белә икән үзе! — Татарларның кайберләре төрки телдә сөйләшәләр, балакай. Ни эзләп бирегә килгәннәрдер, бер алла үзе белә. — Елыйсың тагын. Елама, күзең бетермә дидем түгелме мин сиңа. Балаң исән, үзең исән. — Белмим, ни өчендер елыйсым килә, үкерепләр елыйсым килә. Сөярби әбекәй — Елый алсаң, күңелең бушаганчы ела ла тынычланырсың. Тик кем очен еларга исәбен9 . Баһадирын өченме'* Ул сине кемнән алды, нә биреп'’ — Ул мине яратты. Соярби әбекәй Я parr ы. диде Сөярби карчык Яраны. Котсыз ул. имансыз һәм шәфкатьсез. Сине яратты, башкаларны кылычы белән урталай ярлы Аннары аның илендә хатыны бар икән. Хәер, ул хакта сиңа үзе әйтте бугай. Исән калдымы икән сон үзе? — Эткә нә булсын, яраланган, кишектиниәре коткарганнар, диделәр Бер шул дәҗҗалны коткару өчен меңләгән кишектине орыш кырында ягып кала. Хатынның күзләре мөлдерәп яшь белән тулган, ул баласын күкрәгенә кыскан да як-якка чайкалып, ни турындадыр унлап утыра Учак яктысында аның кара чәчләре аксыл төскә керә һәм бу хәлгә шаккатып карап торган азатка чибәр хатын Сөярби карчыкка охшап китә. Синең баһадирың койган канны җыйсаң, күл булыр иде Юкка җан агып утырма Балаң имез дә ят. диде карчык һәм хатынны яткырып, үзе меңбаш Артыкның өстен рәтләде, тире к>р|анын ян-янына кысчы pi а лад ы. Әби, меңбашка берәр нәрсә кирәкмиме икән ’ Синең баһадирың, азат, иртәгә үк аякка басачак, аллаһы боерган итсә. Шушындый гүзәл хатын янында үлгән кеше терелер Рәхмәт, әбекәй,—диде Артык Әнә сөйләшә дә башлады, алланың рәхмәте. Кымыз бир син ана Кымызың бармы? — Табарбыз аны. нигә тапмаска, диде азат һәм кан тарафкадыр китеп барды. Сөярби әби.— диде хатын - Ә ул сине ишәдер яратмады Мине генә түгел, ул сине дә яратмады Нәфесен тыю очен генә тотты ул сине, юкса кылычтан уздырган булыр иде Хагын янә лышык-лышык елап ятты Ба-а-ла-ны я-р-аг-кан и-иде-е Яраткандыр инде, яратмый ни Аңа орыш бу тсын Җәбәй нойон- ны Болт арга керергә кем котыртты дип беләсең Синең Сүбәдәен. корты коргыры. Әлдә җитмәсә: «Син кыпчак карчьиы. кара аны. Карлыгач кыз тапса, аягыңнан арба тәртәсенә асып куям», дип янады Кыз тапкан булсаң, асып кушан да булыр иде. бугазына сөяк кадаласы адәм, иблис токымы. Бер утырганда бер сарык ашап бетерер, майлы ку i (арын итек кунычына copiep. шул куллары белән балата үрелер, зт кебек кан тчәр иде. Мин әүвәл аның белән аңлаша да алмый идем, соннан төрки телендә сөйли башлады Үлтергөннәрдер инде аны Соярби әби’ Кылыч корбан сайламый. Син исән, балаң исән, куанасы HI Ү >ен күрдең орыш кырын, күз күресс мәет белән тултан иле Әнә әле булса җыялар Олуг хан болгарларны хөрмәтләп күмәргә, дошманнарны бүреләргә калдырырга кушты Тагын арта икән кеше ашаучы бүреләр У i Сүбәдәенне әйтәм, татар сүзен җирәнеп әйтер и ге янәсе ул мә н ун. сасы көзән Га Iарны җиңдек без. дип мактаныр и ге Ә үзенең томәненлә һәр өченче азаты татар иде. җитмәсә әнә үлеп.тәр татар кызын ярат ты ( ине, син дивананы. Ничәмә тапкыр пычак ое тән каласы иттем, этлә нитә кулым күтәрелмәде. Кочем җитмәс дни. бәласе сиңа га кана нар гнп Бо.парга керәбез дә шаһ кызын алып. Олуг Мөхәммәт и генә китәбез, дип авыз суын корытыр иде Тәңре язмаган бу нандыр күрәсең Шаһ кызы аның очен сылтау тына, кәсебе нл I.I lay бит аның Болгарның байлыгы (урында ишетте у т. сәүдәгәрләр җиткереп торды Шуннан күзе кызды. Үз башына ашкынган икән Килә. күрә, жннә Житгден әнә1 — Далада үлеп каласын күз алдына да китермәгәндер шу з — Куй әле шуны, эчем пошырма. Беләсең килсә, мин аңа әйткән идем инде шаһ кызының суга батып үлүе турында, сәүдәгәрләрдән ишеттем, дип әйтеп әйттем Ышанмады, үзе сорады. Алар да минем сүземне куәтләгәч, миңа: «Әгәр дә мәгәр бу хакта Карлыгачка әйтсәң, авызыңда бер тешең калдырмам»,— дип янады. Курыкмадым, минем авызымда болай да рәтле теш калмаган инде... Иртән Артык уянганда кояш чыккан иде инде. Уянуы булды, бер азаты аңа касә белән кымыз китерде. — Эч, меңбаш, эч-эч, мин аны күп итеп алып килдем. Карчык уянды, күзләрен киң ачып, касәдән кымыз эчкән меңбаш Артыкка карап торды. Аннары авызын да каплап тормый киң итеп иснәде дә: Миңа да салып китер әле кымызың, азат.— диде. Азат карчыкка да кымыз салып китерде. Карчык башта авызын чайкап алды, аннары сулыш та алмыйча бер касә кымызны эчеп куйды. — Тагын салып биримме, әбекәй? — Миңа җитте, ә менә яшь анага ярап торыр.— диде карчык һәм Карлыгачны селкетергә тотынды. Хатын йокламый икән инде, торып утырды, ипләп кенә арбадан төште, елга буена төшеп, юынып менде. Юынып, йөзен ачыбрак яулыгын бәйләгәч, җитмәсә кымыз биргән егеткә мөлаем итеп елмайгач та хатын алиһәләргә охшап китте. Аннары ул агач савытларга салып, һәммәсенә дә ит бирде, касәгә шулпа койды. — Ә меңбаш һаман йоклый.— диде ул акрын гына. — Йокласын, батыр йоклап сихәтләнә.— диде карчык, авызындагы итне тешсез көйгә әле бер якка, әле икенче якка әвәләп. Хатын баланы имезде, күкрәген яшерә-яшерә бер читтәрәк томыраеп үзенә карап торган азатка күз ташлап алды. — Баланы меңбаш йөзенә китер әле,— диде карчык.— Китер, китер. Кагылсын. Бала исен тойсын. Нарасый бала исе үзе дәва ул. Тырма әле шул меңбашны, Ташбай, тырма битен. Уян, батыр, диген. Азат арба янына килде, кызыксынып карап тора башлады. — Азат, хатының бармы, өйләндеңме, буйдакмы буй салып йөрисең?— диде карчык. - Мин яшь әле, Сөярби әби. Яңа унҗиденче языма аяк бастым. — Дәү икәнсең инде, дәү икәнсең. Өйлән менә бу Карлыгачка. Баласы да бар, чибәр дә. Йә, оялып торма инде, әйтер сүзеңне әйт. Ошадымы Карлыгач?.. — Чибәр.— диде, ниһаять, азат.— Ошады. — Ошагач, бар, очлымың ки дә, чишмә белән киңәшеп кил. Бар. бар. су буена төшеп киңәш. Азат карчыкның сүзенә ышанырга да, ышанмаска да белми, әле Карлыгачка, әле карчыкка карап торды. Аннары кинәт кузгалды да елга буена йөгереп төшеп китте. — Мине нишләтерләр икән, Сөярби әби? — диде хатын йөгереп елгага таба төшеп барган азатка карап. - Нишләтсеннәр, йә хан сараенда яшәрсең, йә кияүгә бирерләр. Синдәй чибәр затка ир табылмый буламы... - Кем алсын мине, Сөярби әби Балам бар, ил-кырым ерак, атаманам юк. — Сөйләмә юкны. Бала артык буламы Балалы хатынның бәһасе бермәбер артык була торган иде. Хәзер, хак анысы, хатын-кызны сату- алу тыела, әмма алырга теләгән кеше җаен таба ул - Мин куркам, болгарлар төркиләр булсалар да, мөселманнар икән ич Өч-дүрт хатын белән торалар, ди Кем өч-дүрт хатын белән тора, кемгә берәү дә тими Ашага- эчерә. киендерә-карый алсан дүрткә кадәр өйлән Ирек ул хакта, ирек Сәнен шаһ кызын Рабига Илһам хан угланы Булатка өченче хатын булып килгән иде Язмаган булгандыр, күрәсең Ниһаять, меңбаш Артык уянды Бертын тик ятты Янәшәсендә генә чит яклардан килеп, әсир ителгән хатын бала имезә Артык күзләрен ачкач, хатын аңа карап-карап торды да үз итеп елмайды, хатынның бит очларына «кәжә тоягы» кунды, кашлары калтыранын-китте. Артык балага таба кулын сузды, хатын ашыга төшебрәк читкә тайпылды — Курыкма, мин сиңа тимим — Мин синнән курыкмыйм. батыр Мин сине аттан ектым, ә син. — Булды андый хәл. диде Артык һәм торып утырды — Меңбаш торды, меңбаш торды! дип учак тирәсендә маташкан азат аның янына килде. — Миңа арбадан төшәргә ярдәм pi. Буранай — Ә сиңа, меңбаш. торырга ярамый, диде арбаның түр башында утыручы карчык. Калдыр меңбашны Артыкмы әле атын Калдыр Артыкны, азат Китер бер касә кымыз Китер-китер Азат Буранай бер касә кымыз китерде, меңбаш Артык аны эчте дә янә ятты. Меңбаш йөзенә кагылды һәм бармакларын иснәштерде — Әллә каян бала исе килә. — Киләдер, диде карчык көлемсерәп Менә кем сине уятучы Ташбай Йөзеңә кагылып-кагылып алды Уян инде, батыр, диде — Табиб килә! диде икенче азат. Бер көпчәкле арба белән табиб килеп туктады Исәнләште. Артыкның хәләхвәлләре хакында сорашгы. аннары арбадан төшереп, киез җәеп, җиргә салырга кушты. Азатлар табибнең һәр әмерен җиренә җиткереп үтәп тордылар. Табиб Артыкны бөтенләй чишендерде әйбәтләп һәр әгъзасын капшап чыкты, авызын ачтырды күз кабакларын тартып карады. Аннары ниндидер сыекча белән кай җирендер улы. шап-шоп суккалады, дару эчерде. Ахыр киендерергә кушты һәм аягына бастырды. — Хәзер әкерен генә үзең үк арбага барып яг. диде. Аргык чайкала төшебрәк арбага таба кузгалды, килеп җитте, үрәчәгә тотынып торды һәм менеп урнына ятты. Иртәгә аякга буларсын. меңбаш. диде табиб һәм агына солы ашатып торган азатка рәхмәт әйтеп, арбасына утырды да KHien барды — Бүген өйләдән соң Болгарга кузгалабыз, әзерләнеп торыгыз' дип кычкырды табиб китеп барганда — Без җыенган, безгә җыенасы юк. диде карчык, аннары менбаш Артыкка Сине тагын бездә калдырдылармыни инде? дип. әйбер-караларын җыештыра башлады Атларны тотып кигерә торыгыз, диде Артык азатларына — Хатыныңның бәхете бар икән, меңбаш Артык диде карчык Бәхете аягына урала икән Минем хатыным юк. Сөярби әби Мәхрүм мин у i яктан — Бәрәкалла, өйлән менә Карлыгачка! Билләһи тим' Артык хатын ягына күз сирпеп алды, көлемсерәп куйды Хатынның йөзенә гүя ал комач капладылар — Ә нигә өйләнмәскә әйләнәм — Күзең төшкән кызың бардыр әле Меңбаш башың белән'’ Менә анысы юк. Сөярби әби. Бер бабай миңа •Балам, тозы булса, кызы булыр»-, дип әйтеп әйткән иде Тозым ia бар юкса Карлыгач, йә. уйла. Тартып алучы юк Үзен шул хәлгә төшердең, үзең дәвала да. Үлепләр яратсаң гередер у i Мәхәббәт гә мен дәва бар. ли Мин ана барыр идем. Сөярби әби Колмәсә — Әнә күрәсеңме ни ди. менбаш Аргык. үзеңне теге дөньяга озата язган хатын Килеш. сон булып куюы бар — Мин көлмим, Карлыгач. Кайбер сүзләреңне аңлап җиткермәсәм дә иманым камил, син начар хатын түгелсеңдер. Меңбаш Артык хатынның кулың тотты, йомшак кына итеп кысты, күзләренә карады. Хатынның күзләре мөлдерәп яшь белән тулган иде. — Мин ничәмә төн синең өчен ут янып ятам инде, үләрсең дип котларым алынды... — Тиз генә үлмим әле мин, Карлыгач, үлмим әле. — Ул Болгар дигән калагыз еракмы соң? — Өч-дүрт көн кайтасы булыр. Ул арада сөрәнчеләр атларны җигәргә, юлга чыгарга дип сөрән сала башладылар. Азатлар атларны җиктеләр, кузгалып та киттеләр. Хатын баланы кулына алды, тартына-ояла гына күкрәген чыгарып имезә башлады. Артык, үрелеп, баланың кулын тотты, уч төбендә әвәләде. Нәни генә кул, гүя. аның йөрәгенә килеп тоташты. Әллә ниткән хис күңелен хушландырып җибәрде, үзе дә аңламаган бер тәэссоратка бирелеп, баланың кулын үпте, бертын нәнинең кул исен тоеп торды. Ләкин аркасына әйләнеп ятуга. Җик Мәргән баһадирның ошбу хатын ханга кирәк, дигән сүзе исенә төшеп, колакларына кадәр гөҗләп китте, зиһене чуалды; хан Карлыгач белән кызыксынган? Нигә ул аңа? Димәк, ханның бер-бер уе бар. Әйләнәм дигәндә дә ул аны аңа бирмәс?.. Хикмәт, колак чыңлый, дулкын-дулкын булып, йөрәк сулкылдап куя. Менә икенче көн кайталар инде, Артык арбадан төшеп атлап та баргалады. әмма буыннарда һаман да ныклык юк кебек әле. Ләкин җаны тыныч, Карлыгач аңа карый да елмая, карый да елмая. Үткән төндә битенә кагылды, сыйпады, назлады. Артык бөтен тәнендә ниндидер тетрәү тоеп ятты. Иделне кичкәч, алар янына табиб килде, Артыктан хәлен сорашты, һәм арбадагы Карлыгачны күрде дә: — Бу кем?-—дип сорады. — Хатыным,— диде Артык һич тә икеләнмичә. Аның бу сүзеннән түр якта утыручы Сөярби карчык көлемсерәп куйды, ә балалы хатын ни кылырга белми аптырап калды. Хатынның күзләре яшь белән тулган иде. — һэ,— диде табиб,— Яхшы Терел. Мин киттем. Туктады, кире килде һәм Артык колагына: — Татарлардан әсир итеп алдыңмы әллә? — дип сорады. — Юк, мәлгүннәрдән. — Димәк, нойон хатыны. Нойоннар гына үзләрен мәлгүннәр дип йөриләр. Әсирләр арасында да барлар алар. Йә. хуш! Болгарга якынлашкан көндә алар янына Җик Мәргән баһадир килеп туктады. Килер җайга сикереп төште дә, арба үрәчәсенә аркасы белән сөялеп торган Артыкны кочаклап алды. — Котны алдың. Яраланган дигәч, котны алганнар иде. Исән икәнсең. Кичер, килә алмадым. Саксинга кадәр мәлгүннәрне кудык. Алар да кача белә икән, юл буена мәет тезелде. Хатынны да әсир иткәнсең икән. Котлыйм! — Мин аңа өйләнергә булдым, баһадир! Башта Җик Мәргән һични аңламый әле арбада утырган хатынга, әле меңбашы Артыкка карап торды, ахыр көлеп җибәрде. — Болгарда кызлар беткәнме, Артык! Әсир төшкән балалы хатынга өйләнмәсәң, тузга язмаганны! — Мин өйләндем инде аңа, баһадир. Җик Мәргән читкәрәк китте, арлы-бирле йөренеп килде. — Йә, куеп тор әле аны. Хәлең ничек соң?.. — Менә күрәсең, басып торам. — Йә-йә, мин шат. Тиздән Болгарга җитәрбез Халык көтә ди анда Мине хан дәштер!ән, шунда чабуым — Туктарга, туктарга! дип кычкыра башладылар сөрәнчеләр Азатлар атларны тугардылар, утларга җибәрделәр, казан астылар — Сезнең ашны көткәнче.— дип карчык арбадан төште һәм ике савыт алып, бавырчылар янына китте. Артык Карлыгачка карап торды-торды да — Сиңа исемне кашларыңа карап биргәннәрдер, очып китәрләр сыман,— диде. — Син мине якла. Артык бәгырь, якла Мине әллә кемнәр алып китәр Берәүгә дә бирмә, мин сиңа тугры хатын булырмын : — Мин сине берәүгә дә бирергә җыенмыйм. Карлыгач Артык хатынның биленә кулын куйды, йомшак кына үзенә табарак тартты, битеннән үпте. — Сөярби әби син хан әсире дип әйтә — Мин сине ханнан сорармын. Карлыгач Кирәк икән алдына тезләнермен — Мин сине яратырмын, Артык. Син минем мәлгүннәр белән орышта һәлак булган абама охшагансың. Ул да синең кебек тәвәккәл иде. Ул да шулай аттан егылып ике көн буена урында яткан иде — Синең илендә беркемең дә юкмы? — Безнең кәвемне мәлгүннәр кырды Мине әсир итеп алып киттеләр. Аннары мөселманнарга саттылар. Әнә шулай Хәрәземшаһ сараена эләктем. Шаһ кызы мине үзенә асрау итеп алды — Ә мин артык бала булып туганмын, шуңа Артык дип исем кушканнар Көлештеләр, бер-берсснә сыенып, тән жылыларын тоеп тордылар Битеңнән үбим әле. Карлыгач — Бала күрер биз. Күрмисең карап ята Мин сине үзем үбәм Хатын меңбашның битләреннән, иреннәреннән үпте — Мин сине яратырмын, Карлыгач. Ташбайны да. Хатын елый башлады, тыела алмас булды Артык аның аркасыннан сөйде, битләреннән үпте, иреннәрендә тозлы яшь тоеп, ни кылырга белми үрсәләнде — һәй. нишлисез сез анда! Күр инде боларны Яннарыннан китеп торырга да ярамый башлады, дия-дия Сөярби карчык ике чүлмәк аш китереп куйды Төшегез, ашап алабыз, тары үрәсе китердем Ит чиләктә. Артык бераз тартыныбрак ашап утырган Карлыгачка күз гөшер- гәләп алталады. Ул хәзер ансыз тора алмас, кайткач та никах укытыр һәм оста Дәүраннан ой салдыртыр Акчасы булыр, мәлгүннәр бөтен җыйган байлыкларын ташлап качтылар Илһам хан ул байлыкларны орышта катнашкан азатларга өләшергә вәгъдә иткән Хак булыр, нн- шалла. - Кайталар, кайталар, кайталар! Җиңүчеләр кайта, җәмәгать' Җиңүчеләр кайта' Кирмән-каланың капкалары каерылып ачылган, асма күпер төшерелгән. Алдан башкалага тимеркүк антырта атланган Илһам ханның ат тоягы төште. Хан өстендә хәрби кием, башында алтын йөтертелгән очлым, түбәсендә тутый кош каурыйлары жилфер ти Ат мантае. күкрәк тирәләре тимер каплагычлар белән капланган Ханның ике ятында ике җансакчысы. икесе дә бер ат башына кала төшеп киләләр Алар артыннан ук Бачман баһадир белән янәшә Җик Мәргән килә. Капканы керүгә Илһам хан кулын күтәрде Илһам ханга дан, Илһам ханга дан! Җиңүчеләргә дан! — дип кычкыра башлады халык Ахыр «Дан. дан, дан!» — дип тәкърарлауга күччеләр. Тора-бара бу тавыш тоташ кайтавазга әверелде, кала урамнарын үтен. Ага-Базарга житте. мәхәлләләргә таралды. Дошманны жиңеп кайтучы гаскәриләр узгач, орыш кырында яраланган азатларны алып кайтучы олаулар үтә башлады. Хатын-кыз. балачага. иратларын, ул-егетләрен эзләп, арбаларга ябырылды. Арбалар буйлап «Таһирҗан, Җангәрәй. Бикбулат!» — дип кычкырып баручылар ишәйде. Исән калган ирләрен, улларын, сөйгән егетләрен күрү куанычыннан елашкан халык төркеме белән гыйбрәт кылып йөргән Кол Гали: «Әсирләрне куалар әсирләрне куалар!»—дигәч, алдагы төркемнән калып, капкага таба китте. Халык әсирләрне тавыш-тынсыз гына каршы алды. Әсирләрнең күбесе яланаяк, кайсы баш киемсез, кайсы өс киемсез иде. Сөрәнчеләр халыкка Илһам ханның әмерен җиткергәннәр иде инде: әсирләрне халык хөкем итәчәк. Әсирләр җиңелү 1 арьлегеннәнме. башка бер-бер сәбәп беләнме. халыкка күтәрелеп карамыйлар, аска караган килеш атлый бирәләр. Дошман булгангамы, әсирләр берсеннән-берсе ямьсезләр сыман кысык күзлеләр. җәйпәк йөзделәр, чәчләре иңнәренә төшеп тора, кыска муенлылар. Чи тиредән тегелгән итекләре чәчкә аткан — тетелгән, җәяү йөрергә өйрәнмәгәнлектәнме. аякларын көчкә сөйрәп атлыйлар. Җиңелүгә өтәләнеп калган әсирләрне күп илләрне яулаган җиңелмәс гаскәриләр итеп күз алдына китерү кыен иде. Ләкин әсирләргә тамаша кылырга ки п ән халык арасында алар яулаган илләрдән Болгарга күчеп килүче мөһажирләр дә бар иде, аларнын күбесе мәлгүннәрнен яманлыкларын үзләре күргән, шуңа күрә, арадан бер мөһажир әсирнең берсен эләктереп алды да егып салып тукмый башлады, әсирләрне саклаучы азатлар аны мөһажир кулыннан көчкә аерып алдылар һәм әрсезләнеп киткән халыкны Якын килмәскә, якын килмәскә! — дип сөңге-камчы белән чит- кәрәк куа башладылар. Каһәр аларга. каһәр бәдбәхетләргә! — дип кычкырды халык. Күп илләрне яулап, беркайчан да җиңелү белмәгән, ниһаять, Болгарга килеп җиңелгән һәм меңәрләп әсир ителгән мәлгүннәрне көнозын мәхәл.ләдән-мәхәлләгә йөрттеләр. Әсирләрнең сусаудан иреннәре чатнап ярылды, күпләре чарасыз калып, аяк астындагы күлләвекләрдән ятып су эчте, ачлык белмәгәннәре бала-чага ташлаган ипи кисәкләрен тузанынкомын да өрмичә авызына капты. Гаҗәпләнмәслек тә түгел иде. күптән түгел генә үзләрен гаять дәрәҗәдә горур готкай, көтү-көтү мал йөрткән, итризыкның кадерен белмәгән сугышчыларның бик тиз рухлары сынган, түземнәре җуелган. өметләре өзелгән иде. Алар әчеп бу халык ят вә чит иде. Әсирләр бала итәкле, нечкә билле күлмәк кигән, муенына гәрәбә төймә таккан, толымнарында көмеш тәңкәләр зеңләгән. башларында алтын җеп белән чигелгән калфак булган хатын-кызларга кызыгып карадылар. Әле кайчан гына алар шундаен ак йөзле чибәрләрне бауга тезеп Чыңгыз ханга озатырлар иде, ә кайберләрең ай-ваеиа карамыйча я I кырып көчләрләр иде. Хәзер әнә тәңреләре алардан гүя йөз чөерде шул хатын-кызлар аларга җирәнеп карап торалар, ә кайберләре кыяфәтләреннән куркып, гүзәл йөзләрен күзләрен генә калдырып каплыйлар иде Әсирләр өчен бу халык чынлап та ят иде. Ниндидер тәрәзә капкачларына кадәр пәкышланган агач юргаларда торалар. Киез юртада туып, мал-туар арасында аунап үскән, ачык далада җәйли-җәили гомер кылган, мал асрап көн күргән, кымыз вә аракы эчеп бәйрәм иткән халык өчен урман-елгалы төбәкләрдә яшәгән халык чын мәгънәсендә ят күренгәндер. Аларга һәр җирдә: Татарларга каһәр, татарларга каһәр' дип кычкырдылар. _ Бу хәлнең Болгарда булганы юк иде әле. Болгарлар -«.яр : -рне беркайчан да урамнарда халыклар!а тамаша кылдырып йөртм -гс гәр. Хан аларны йә үз әсирләренә алыштырыр, йә өйләндереп, авы i .тыртыр иде. Кол Гали көнозын дияр ICK әсир гөр артыннан йөрде Күңелендә үзе дә аңлап җиткермәгән ярсу иде. Ул әсирләр арасыннан күне генә мәнге сеңеп калган. йорә1енә җөйләнмәс яра салган мәлгүн унбашын яләде. Ачулы иде ул ана Өргәнечтән Болгар! а сәфәр чыккач, а гарны мә.пүннәр куып җитте. Олауны туктаттылар Бар булан байлыкны : t г.: гылар. Кол Галинең кулъязмаларын алын киттеләр Хан сәүдә!әре Биккол кулыннан шаһ кызын тартып алдылар Биккол мәлгүннәргә я.тынып-ялварып та карады күрмәделәр дә. ише!мәделәр дә Инде киттеләр днюндә мәл- гүннәрнең унбашы бер читтә басып, йөрәге янып юрган Кол Гали янына килде Атыннан төшми генә бермәл ана ирен чите өе ын генә елмаеп карап торды. Аннары кылыч очы белән генә бүреген «леп алды да очыртып, урталай ярды Кол Гали кымшанмады да. йөзендә бер әгъза- буыны да зеркемәде. Шуннан унбаш кылыч очы белән аның җилән бауларын кисте, күкрәгенә кылычын терәде Кол Гали артка тайпылмады. унбашның аягына төшмәде Аның каравы бу хәлне күреп алган Биккол унбашның aibi алдына тезләнде, ц игеннән янчык чыгарып сузды Унбаш янчыкны кылыч очына элеп кенә тотып алды авырлыгын чамалап карады. Канә!ать калды, күрәсең, атын борды да китеп барды Кол Гали аның артыннан күздән япанчы карап ка 1.ты Ул аның йөзен, күз карашын, чыраенда! ы һәр буын-әгъзасын сен дерен калдыр! ан иде. Менә ни өчен ул көнозын әсирләрне озагын йөрде эте алларына чыкты, әле аргка калды. Унбашның йөз-кыяфәте и н. й. .i .тын алдында иде: сирәк тешләр, бүлтәйгән яңаклар, борыны юк > ■ ген ь- күзләре кебек борын тишекләре алга каран тора Бүген әнә шул җиңелү белмәс сугышчылар БолгЛрдалар Аяк атлар җайлары калма!ан. кикрикләре шиңгән, канатлары с ■ шер.нгын. берәүгә дә күтәрелеп карар!а базмыйлар Кол Гали янына Биккол килде. Кайтыйк булмаса. җитәр, диде Мин. Биккол агам, теге - Ул монда юк. булса мин дә аны таныган о\ тыр илем каһәр төшкәнне Әсирләрне хан мәчете янында туктаггы rap X.i пик АЫ-- па. халык җыелды Шунда Кол Гали якында торган арбага сикереп мен ie i Татарларга каһәр, татарларга каһәр' inn кычкыр n.i Халык аның сүзен элеп алды, барысы га «Татарларга каһәр iaiap- ларга каһәр!» дип кычкыра башлады Тик ул чакта, киләчәктә бөек болгар-татар шагыйре исемен а пан Кол Галигә белергә идеме гасырлар үгеп ко халкын да ТАТАР дип атарлар дип «) мина бу хакта гарихя өсар язучыга болгар шагыйре Кол Гали әле булса Бо пар ка iao.i храмнарын , ■ ■ i. ,к •■. ир лөрен озатып йөридер һәм «Татарларга каһәр г атар i.tpia ■ ib.»p • иш тәкърарлыйдыр кебек Каши Органеч.