М. Мәһдиевнең «Тарихның бер тармагы» дигән мәкаләсенә рецензия

М Мәһдиев иптәш тикшерү өчен сайлаган тема, һичшиксез, игътибарга лаеклы Фанни эшчеләр арасында бу турыда фикер йөртүчеләр бар. ләкин ул темага язылган хезмәтләр әлегә күренми Тема гаять катлаулы, шунлыктан ул тирәптси эзләнүләрне, тарихи документларны җентекләп тикшерүне таләп итә Ьу мәкалә исә бер яклы язылган Автор Буби мәдрәсәсен һәм анын җитәкчеләренең зшчәнлеген бары тик уңай планда гына яктырткан. Буби мәдрәсәсе типик жәдит мәдрәсәсе. Шулай булгач, аны жәдитчелек хәрәкәтеннән һич тә аерыр! а ярамый. Дөресрәге. Буби мәдрәсәсенең тарихта тоткан урынын күрсәтү өчен барыннан .ла элек жәдитчелскнсн социаль нигезен билгеләргә, анын нинди сыйныф максатларына хезмәт иткәнлеген ачыклап китәргә кирәк. Шунсыз Буби мәдрәсәсенең һәм анын җитәкчеләренең идея юнәлешен дөрес аңлап булмаячак Жәдитчелек хәрәкәте либераль-буржуаз хәрәкәт Ул татарлар арасында капиталистик мөнәсәбәтләр урнашу чорында килеп туган Билгеле, иске тәртипләр, иске кануннар бу чорга, бу формациянең башында баручы сыйныф теләгенә җавап бирә алмаганнар. Катлаулы техника белән жиһазландырылгаи завод- фабрика хуҗаларына дини фана тиклар тут ел. бәлки дөньяның нәрсә икәнен аңлаучы, фән һәм техника өлкәсендә азмыкүпме белемле кешеләр кирәк булган Ьу заман уку-укыту өлкәсендә генә түгел, бәлки көнкүрештә дә Европа культурасына иярүне таләп иткән, яна сыйныф ихтыяҗларына туры китереп дини реформа ясау бурычын куй! ан Ләкин боларнын барысын ипләү өчен искелеккә, ягъни кадимчелеккә каршы кискен көрәш алып барыр! а туры килгән Җәдитчеләр белән кадимчеләр арасында ул көрәш Октябрь революциясенә кадәр диярлек дәвам итә. Урта гасыр идеологиясе булган кадимчелеккә каршы көрәштә жәдитчелек. һичшиксез, унай роль уйный. Моны раслау өчен мәкюп-мәдрәсәләр- не мисал| а китерү дә житә Кадим мәктәп-мәдрәсәләрс укучыларның миен дин белән агулау юлында хезмәт итсәләр, җәдит мәктәп-мәдрәсәләрс укый-яза белү че. теге яки бу күләмдә фәнни белемнәрне үзләштерүче кешеләр хәзерләгәннәр. Ләкин моңа кадәр алар ту тысынча дөньяви уку йортлары булып китә алмаганнар. Хезмәт ияләрен итүдә динне корал иткән буржуазия җәдит мәктәп-мәдрәсәләрсндә дин укытуны саклаган, дәвам тптертән. Шулай булгач. Буби мәдрәсәсен демократик позицияләрдә торучы «мәгърифәт учагы» дип бәя ләү фәнни яктан һич тә нигезле түгел Билгеле бер гари.хи шартларда барлыкка килгән пиар буржуазиясе беркайчан да революцион роль уйнамаган Шушы сыйныф идеологиясе буларак формалашкан җәдитчелекне мәгърифәт челек белән дә. демократчылык белән дә бутарга ярамый Бу хәрәкәтнең җитәкчеләрен жандармериянең мәрлекләве фактыннан чыгып, «патшаның кара реакңиясенә каршы коронно Г Буби һәм анын мәдрәсәсе алгы сызыкта торуы һәм самодержавие бинасының стеналарын какшатуда үзенә күрә бер көч булуы» тип белдерү бу инде, аз дигәндә, фәнни чаманы югалту дигән сүл Шуны да истә тотарга кирәк патша хөкүмәте Йосыф Акчура. Рәшит Ибраһнмов. Гаяз Исхаков кебек ми т т.н челорнс. хәтта клерикал I алимҗан Барулины да төрмәгә яптыртан Типик җәдит мәдрәсәсе булган Буби мәдрәсәсенең сыйнфый максатларын ачык күрә алмаг айлыктан. автор анын тарихи урынын билгеләгәндә шактый ЖИ1 ит чагалар ясый Хәзер шулардай кайберләрең күрсәтеп үтнк 1 М Мәһлиев «үъләрен турыдан-туры «Тагар-яшь соцна г- гемократлар комитеты» дип атаучы шәкерт оешма зары да булды» дип раслый Әмма шул чорны өйрәнүче тарихчылар өчен мондый оешма барлыгы би нзгте гүгс т. ә автор исә ул турыда нинди дә булса документаль материаллар барлыгын күрсәтми Аннары шуны да онытырга ярамый. Казанда социал-демократик оешма милли оешма формасында түгел, бәлки гомуми оешма төсендә барлыкка килә Алдынгы рус, еврей, татар һәм бүтән милләт эшчеләре шушы гомуми оешмада член булып торганнар. 2 «Кадимче геккә. патша реакциясенә картны көрәштә тур роль уйнаган беттем учакларының нн күрснек тесе Буби мәдрәсәсе иле» ип он фикер бетон тулысыңча килешеп булмый Бердән. Бубн мәдрәсәсе патша реакциясенә, я! ьнн самодержавие хөкүмәтенә каршы ачыктан-ачык көрәшмәгән Ьс-шен кузыбызда андый материаллар юк Әгәр бу карашны яклах өчен автор мадр.»садогс тентүләрне купа алу зарны ниһаять, суд процессын мисалга китер»» икән, бу ана нигез. аргумент булып хезмәт игә алмый Чөнки ул лорлекләү патша Россито .к У.» J* 1 145 ясене» шул вакыттагы политикасы белән. Балкан сугышы башлангач пантюркизм. панисламизмга каршы көрәшне тагын да көчәйтүе белән бәйләнгән. Икенчедән. кадимчелеккә каршы көрәш байрагын беренче булып Буби шәкертләре түгел, бәлки шул заманнын алдынгы мәдрәсәләреннән саналган «Мөхәммәдия» (Казан). «Хөсәения» (Оренбург). «Галия» (Уфа) шәкертләре күтәргән (биредә аларның беренче рус революциясе чорындагы чыгышлары күздә тотыла) 3 М Мәһдиев, Бубилар хәрәкәте ике фронтка: татар кадимчеләренә һәм самодержавие хөкүмәтенең милли-колониаль политикасына каршы көрәш фронтларына аерылды, дигән буталчык фикерне әйтә. Дөрес, шәкертләр хәрәкәтендә төрле ai ымнар, мәсәлән, уң агым (мөселман иттифакы тарафдарлары), үтә сул агым (эсерчылык) һәм урта-сул агым («Ислахчылар») була Әмма кадимчелек белән царизмның милли-колониаль политикасына каршы көрәшне бер-берсеннән аеру фәнни дөрес була алмас. Шәкертләр, шул җөмләдән Буби мәдрәсәсе укучылары да, ул замандагы политик көрәшкә турыдан-туры катнашмаганнар, чөнки аларның аңы ул дәрәҗәгә үсеп җитмәгән. Ләкин алар татар хезмәт ияләрен-караңгылыктан, каты изү астында тоту өчен патшага уңайлы корал булып хезмәт иткән кадимчелеккә каршы актив көрәшкәннәр Аңлашыла ки. кадимчелеккә каршы көрәш — ул фактта царизмның милли-колониаль политикасына каршы көрәш дигән сүз. Менә ни өчен кадимчелеккә каршы көрәшне милли азатлык көрәшеннән аерырга ярамый 4 Безнең карашыбызча. Габдулла һәм Гобәйдулла Бубилар мәгърифәтче дә. демократ та түгелләр, бәлки либераль буржуазия вәкилләре. Нинди теләктән чыгыптыр, М Мәһдиев аларны татар халкының күренекле культура эшлеклеләре итеп күрсәтергә тырыша. «Бубилар күтәргән азатлык, белемлелек өчен көрәш, - ди ул. пролетариат революциясенә килеп тоташты һәм әгәр дә татар җәмәгатьчелеге октябрь революциясе көннәрендә кулына корал алып алпавытларга, буржуаларга каршы көрәшкә килгән икән, бу зур ташкынны әзерләүдә Бубидагы белем һәм фикер учагының өлеше дә бар иде (32—33 битләр). Аннары автор, бер кешенең (В Мансуровның) фикеренә таянып, шактый олы нәтиҗә ясый «Г. Бубиларның татар халкын агартудагы прогрессив эшчәнлегенә совет-партия матбугаты.—дип яза ул.— заманында югары бәя бирде» Ләкин авторның бу фикере нинди дә булса фактик материалга нигезләнмәгән. Әйткәнебезчә, Бубилар либераль буржуазия вәкилләре, җәдитчелек хәрәкәтенең идеологлары. Алар Солтан Төркиясендә укыганнар һәм шул ил белән тыгыз бәйләнеш тотканнар. Әгәр дә патша жандармериясе аларны панисламизм, пантюркизмда гаепләгән икән, бу бер дә гаҗәп түгел, безнеңчә. Бубилар җәдитче татар либераль буржуазиясенең политик программасыннан еракка китмәгәннәр Үзенә-үзе каршы килеп булса да, автор урыны-урыны белән моны танырга мәҗбүр. Гобәйдулла Буби, ди ул, фән белән динне килештерергә тырыша Бу инде дини реформаторлык, ләкин шуннан да артык түгел» (5 бит) Бераз түбәнрәк М Мәһдиев болай дип яза: «Г Бубиның күп хатынлыкны яклавы да аның чын буржуа вәкиле булуын күрсәтә» Әгәр дә боларга Бубиларның уку-укыту өлкәсендәге реформаторлыкларын да китереп өстәсәк, җәдитче татар буржуазиясенең тулы бер программасы күз алдына килеп баса 5 М Мәһдиевнең дин мәдрәсәсе астына яшерелгән бу мәдрәсә асылда дөньяви мәктәп-гимиазия булырга омтыла» (8 бит) дигән фикере белән дә килешеп булмый Җәдитчеләр диннән баш тартмаганнар, киресенчә, аны буржуа сыйныфы өчен файдалы корал итеп санаганнар һәм шул сыйныф ихтыяҗларына туры китереп үзгәртү юлында эшләгәннәр. Яңа методлы мәктәп-мәдрәсәләрдә диндә шактый зур урып бирелү очраклы хәл түгел Бары тик Каюм Насыйри, Хөсәен Фәезханов кебек мәг ьрифәтчеләр. ә алардан соң Г Камал Г. Тукай һәм Ф Әмирхан кебек демократлар гына чын мәгънәсендәге дөньяви, фәнни мәктәп-мәдрәсәләр булдыруны каи- г ыртканнар. 6 Бубиларның «алдынгы» дөньяви мөдәррис булуларын Ф. Кәрими. Р Фәхре- тдинов һ б фикеренә таянып расларга маташу ышандырырлык дәлил түгел Буржуаз милләтчеләр. Мөселман иттифакы паргиясен төзүдә актив катнашучылар булганлыктан, алар үз максатлары өчен көрәшкән кешеләрне яклаганнар 7 Җәдитче буржуа вәкиле Риза Фәхретдиновны алдынгы фикер иясе итеп күрсәтү шулай ук фәнни яктан нигезле түгел Ни өчен авторга түбәндәге бәяне бирергә кирәк булган «күренекле тарихчының (аның беркайчан да күренекле тарих чы булганы юк) ике ат йөге кулъязма материаллары тентү вакытында алып китеп юкка чыгарыла Хәлбуки, болар Россия татарларының тарихы, мәгърифәт һәм галимнәр гарихы. Р Фәхретдинов тарафыннан күп еллар тырышлык белән җыелган документлар иде» (15 бит). Буржуаз милләтчегә шундый югары бәя бирүнең сәбәбе безгә ачык аңлашылып җитми.