КАҺӘРЛӘНГӘН ХӘРӘКӘТ, КАҺӘРЛӘНГӘН ТЕМА.

Иҗ-Буби мәдрәсәсенең тарихын өйрәнүгә мин бик очраклы килеп кердем Бу минем өлкәм түгел иде Гыйльми җитәкчем мәрхүм Хатыйп Госман миннән мондый буталчык тарихны түгел, марксизм-ленинизмның әдәбият-сөт а гь теориясен таләп итә иде Ләкин Казан уннверентетынын гыйльми китапханәсенә бер килеп керточ. мин аннан инде чыкмадым китьяп бирүчем, юл күрсәтүчем A льберт Фәтхи булды Исмәгыйль ага Рәми, Мәхмүт <п а Ьөдәй ти Г абде.тхак ата Ку.ышсв белән күп еллар буе залда утырдык Алар мине мика өйрәт теләр. Баян Гыйззәт белән дә өстәлләребез рәт тән иде. ул да күп юнәлеш бирде. Аларнын барысы ла җир куенында инде Авыр туфрак тары жинет булсын Мин Октябрь борылышына кадәр чыккан бөтен татар вакытлы матбута- тын картотекам алып, битләп, авторлап укып чыктым Шунда «Буби процессы» дшон тажәсл бер теманы ачтым һәм 1966 елнын көзендә бу турыда мәкалә язарга утырдым Буби процессында рус адвокат тарынын да катнаш канын бе IT оч. Россия юриспруденциясе буенча күп хезмәтләр укыдым М Гернетнын ••Россия төрмәсе тлрнхы»н. адвокат Н Маклаков. A ban. һ 6. Юристларның китапларын, нотыкларын өйрәндем, мәшһүр адвокат Ф Плева - ко хезмәтләре белән таныштым Мәкаләм буш урында барлыкка килмәде Җ Вә ли ти. Г Йбраһнмов. Г. Мансуров һ б. шәхесләрнең Буби мәдрәсәсе турын даты совет чоры мәкаләләрен бик нык өйрәндем Архивка кереп чумдым Анда Буби Moiaллиме Котдус Абдрахманов турында байтак материал бар Хәтердә балачактан бер чаткы елтырап ал ты Советлар Союзы терое. .диңгезче Асаф Абдрахмановиың әтисе Котдус бит Шуннан сон мин. Кара диңгез флоты Политуправлсннссснә хат язып. Асафны гтләдсм. Табып бирделәр \ат яздым җавап килде «Да. арестованный по процессу бубинпен Кутдус Абдрах мдңон но мой отец», дип язган иде герой Аның ул озын хатын узган ел мин ИЯЛИ (ТӘТИ) архивына тапшырдым. Бераздан Р Мостафнн үзенә килгән х.н тарны матбутат та бастыра М Җәлил турындагы китабына мактау хатлары икән Ангорларның берсе имзасын «Чингиз» дип куйтан Хатын-кыз Гуктл тс. тукта ле I* Мосчафнша язган хагында ут бабасының Әгерҗе ятыңнан булуын әйтә, хат Владивосток марҗасыннан Бубилар процессында исә Ризван Мышьи «лие» дә бар Ул кеше Әгсрже.ю почга-телст раф начальны! ы бу нан һәм процесс вакытында аны «дознанного тартканнар Габдулла һәм Г обойдуг.та Буби тарта Торкнядәгт нинди хатлар, oaiucpo.ii. тәр килә иде’ Кемнәр белән язышалар иде'’ Р Мостафнннан әлеге марҗа апаның адресын эзләтеп алам ла Втадивосток- ка хат язам Гаҗәп! Әлеге ханым, тутан-туфрагын сагынып, әнием сөйләвенчә, дип. тет белмәгәненә үкенеп, истәлекләр ята әйе. ли. минем бабам Ритван Чынгыз, злемтәчс буттан, әнием аның турында күп сөйли иде, ул ниндидер процесста таепМИСЯ. су.дтарла йөргән Буби процессы буенча мин совет матбутатыннан да байтак әйбер җыйдым басыпан мткаламлә у.» чытандктар барысы да күрсәтелгәннәр иде күп еллар узтач. яшь та тнмнәр мин тапкан ул чыганакларны бик җине т файла танып. И 0 аларны үз табышлары итеп теркәп, ксерокста берничә данә китап та бастырдылар. анда бер урында минем дә фамилия бар иде кебек Ләкин теге алтмышынчы еллар азагына кайтыйк әле. Бубилар эшенә күмелеп, мин кафедра планына диплом эше итеп бу теманы да кергтердсм. Максатым — Лобачевский исемендәге китапханәдә сакланучы Г Буби кулъязмаларын (алар, билгеле инде, гарәп графикасында) һәр елны берәр студенттан күчертеп, шуңа сүз башы, текстологик анализ, сүзлек биреп, ахырдан бу кыйммәтле хәзинәне аерым китап итеп әзерләү иде. Г Бубиның мәдрәсә тарихына, мәдрәсәнең туу-үсү һәм патша властьлары тарафыннан тар-мар ителүе тарихына кагылышлы беренче дәфтәрен без эшләп чыктык. Гарәп графикасындагы кулъязмаларның текстын укуда минем көчем мактанырлык түгел Шуңа күрә мин бу эшкә мәрхүм Мостафа Ногманнан фарсы дәресләре алган Ф. Казнина дигән сТудентканы сайладым (ахырдан ул шул ук китапханәдә Альберт Фәтхи янында эшләде) Дипломница бу эшне намус белән башкарып чыкты. Г Бубиның беренче дәфтәре тулысынча безнең графикага күчерелгән, сүзлек төзелгән иде. Диплом яклау процессын тыңлап утырам Бәлки үзем үк Дәүләт имтихан комиссиясе (ГЭК) әгъзасы булганмындыр әле Саллы гына эш ГЭК әгъзаларының алдында ята иде. һәр комиссия утырышында өчтән алып җидегә кадәр эш карала Безнең эш тә тыңланды. Әйбәт узды, сорау бирүчеләр бәйләнмәделәр, диярлек. Ләкин диплом эшенә бәя куярга тотынгач ГЭК әгъзалары аптырап калдылар. Эш саллы һәм кирәкле, практик яктан әһәмиятле иде. Ә мондый эшне университетның татар бүлегендә беркайчан да яратмадылар Яз син анда «апчхи. һәптүчи» дигән ымлыкларның килеп чыгышы турында, эзлә син анда Кол Галинең «Кыйссаң Йосыф» поэмасыннан социалистик реализм элементларын. әгәр диплом эшенең фәнни җитәкчесе кафедра мөдире яки теләсә- кемнең бугазына ябышырга сәләтле берәр доцент-профессор икән, ул диплом эшенә бары тик «биш»ле генә куялар. Әгәр инде кафедра мөдиренең берсе җитәкләгән бер эшкә «бишле» куелган икән, икенче кафедра мөдиренекенә дә. һичшиксез, «бишле» куела. Гомумән, кафедра мөдирләре җитәкләгән эшкә «бишле» куелмаган очракны мин хәтерләмим Бичара студентлар! Белсә иде алар ябык ишекләр артында билгене аларнын фәнни эшенә түгел, ә җитәкчеләренә куеп утырганны! Университетта утыз ел укытып мин бер генә тапкыр да. бер генә студентыма да ки ары билге сорап көрәш мәйданына чыкмадым. ГЭКтагы иптәшләрнең хөкемен гел тыңлап кына утыра идем—студентларым мине гафу итсеннәр Утыз елга, ихтимал, бер йөз диплом эшенә җитәкчелек иткәнмендер, «бишле» куелган өчмедүртмс эшне генә хәтерлим. Әлеге «Буби мәдрәсәсе тарихы» дигән эшкә дә тартып-сузып «дүртле» куйдылар Оппоненты мәрхүм А Фәтхи «бишле» тәкъдим итүгә карамастан Инде мин язган мәкаләгә әйләнеп кайтыйк. Мәкаләне яздым. «Казан утлары» журналына илтеп бирдем Журналда ул елларда яңалыкны яратучы Рафаэль Мостафин редактор иде һәм аның тәнкыйть бүлегендә Фәрваз Миннуллин тәкъдиме белән кыю-кыю мәкаләләр басыла иде. Берсен хәтерлим, хәтерлим генә түгел, архивымда саклыйм, ул — Альберт Фәтхинең «Мәгърифәт төбәкләре...» дигән искиткеч сенсацион мәкаләсе иде. Бу мәкаләсе өчен аңа. һичшиксез, тарих яки филология фәннәре кандидаты дигән дәрәжә бирелергә тиеш иде. ләкин «бармыни бездә, гомумән, чын кеше кадрен белү»9 Бу мәкалә без ул елларда яклаган бер дистә кандидатлык диссертациясенә тиң иде юкса. Шулай, шул атмосферада «Буби мәдрәсәсе» дә басылып чыгар сыман иде Ләкин ул заманда «главлит» дигән кара цензура бар һәм ул. белүемчә. Обком бюросы әгъзасы буларак. С. Батыев «ведомствосы»на карый идс Шуның өстенә С. Батыев Мәскәү тарафыннан куелган курчак президент га иде. (Татарстанда андый хезмәт урыны юк. С. Батыев Татарстан АССР Югары Советы Президиумы рәисе иде. ләкин Батыев трибунадан сөйләгәндә «миңа фәлән илдән хат килде, господин президент, фәлән сорауга җавап бирә алмассызмы, дип язалар». дип телгә алырга бик ярата иде). Главлитның ин тугрылыклы кешесе — татар халкының милли хисен бастырыклап торучы Д. Шакиржанова булды. Мәкаләм, әлбәттә, аның кулына килеп кергән һәм ул аны тикшереп, карар чыгару очен фәннәр академиясенең Г Ибраһимов исемендәге институтына җибәргән Баштарак ул аны әллә кемнәр-әллә кемнәргә укыта, рецензия яздырта. Ул рецензияләрнең авторсызлары да булды кебек Мәкаләмнең кырыйларында күп кешенең искәрмәләре бар. Бу искәрмәләрнең авторларын почерклары буенча мин хәзер чамалыйм Искәрмәләр топ ике төркемгә берләшә: а) «Бубилар хәрәкәте» дигән төшенчә дөрес түгел. «Хәрәкәт» бары тик революцион гына, пролетариатча гына була ала; б) Бубиларның эшчәнлеге сыйнфый характерда булмаган: монда пантюркизм, панисламизм идеяләре көчле булган һ. б. һ. б. Миндә X. Хасавов белән С. Алишев рецензияләре 1енә сакланган. С. Алише- вныкы зыянсыз. X. Хәсәновнекен исә укучылар хөкеменә тапшырам (Мәкаләдән сон китерелә. Ред.) Мәкаләне институтта укуны Ф Миннуллнн оештырды Институтның тарих секциясе утырышында философлар ла катнашты Тикшерү озак барды, бәхәсле булды. Мәкаләне басарга дип берәү дә тәкъдим кертмәде Барысы да койрык болгадылар Ахырдан йомгаклау сүзен сектор мөдире Җәмил Гыйтьмаиов алды Ул. бөтен галимнәргә рәнжеп. минем мәкаләмне яклап, озак сөйләде Чыраенда үзенең коллегаларына бик нык үпкә сизелә иде «Мондый мәкаләне дә басмасак. без кая барабыз инде» дип сүзен тәмамлады ул. һәм мәкаләне матбугатта бастырырга, дигән карар чыгаруга иреште Куркынып кына риза булдылар Ф Миңнуллин «Болай булгач хут ачылды» дип шатланып, эшенә йөгерде Мәкалә 1969 елнын ахырында «Казан утлары» журналында басылып чыкты Тынлык Мина беркем бернинди фикер әйтми Шулай бер-ике ай уза Ни мактаган. ни сүккән кеше юк Мин курка башладым Чөнки 196Я елнын кышындамы икән, әлеге институтта Татарстан культура-өдәбияты турында бер фәнни конференция булып, анда пантюркизм мәсьәләләре күтәрелгән һәм Бубиларны шул шаукымда исәпләү сүзләре сөйләнгән иде Бу конференциядә бик нык караг- руһчыл докладлар белән К Фасеев. X Хасанов төр чыктылар. К Фасеев белән мин (яшь әтәч, ахырын уйламыйча) бәрелешеп гә алган идем һожүм озак көттермәде. Ул заманнарда Обком язучыларны, сәнгать кешеләрен аена бер мәртәбә семинарга жыеп. язучыларны ничек, нәрсә язарга, артистны ничек жырларга. уйнарга, рәссамны ничек рәсем ясарга өйрәтә иле Шундый семинарларның берсендә. 1970 елнын февраль ас булса кирәк. С Батыев га доклад сөйләгән Мин төш вакытында Бауман урамы буйлап Кремльгә таба бара идем, күрәм. каршыма тротуар тутырып танышлар килә язучылар, композиторлар. журналистлар, артистлар Кайберләре белән кул биреп үк күрешәм, ләкин сизәм мина хәтәр елмаеп карыйлар Бәла-казага минем күнсл аеруча сизгер Нидер булган, нидер булган Шунда «Совет мәктәбе» журналы хезмәткәре Вакыйф Зыягдннов минем белән күрешкәндә бөтен мәһабәт буена, битенә елмаеп, хәтта шат лантандай болай диде: Ну, малай. Батыев кирәгеңне бирде' Ну. яндын да инде Мин Бауман урамындагы бер диварга сөялдем да калдым Күпме кеше узгандыр янымнан, ул вакытта бөтен газета-журнал идарәләре Баумандагы Матбугат йортында иде. таныш тарым мина карап уздылар Батыев теленә кара төс белән керү турыдан-туры КГБ кү гәгүснә алыну дигән сүз иде. мин моны яхшы анлый идем Тораташ хәлемнән «Чаян» редакторы Альберт Яхин уятты Керик әле мина, диде Баскычтан менгәндә үк Берни дә юк. тыныч бул. диде Куркыныч юк һәм ул бүлмәсенә кереп чишенгәч, трубкасын тимерчыбык белән озаклап чистартып, тәмәке кабызды Аннан өзек-төтек жөмлаләр белән кыйссаны сөйләп бирде Болай Значит, болай Батыев әйтте Болай диде Батыев өйгә мин ди. «Ка ган утларывнда «Буби мәдрәсәсен дигән мәкаләне укыдым Яшь галим язган Шәп мәкаю Кыгык.то Авторы ла яшь. талантлы Ләкин бер хата киткән Мәһдиен анда Буби мәдрәсәсен тәмамлаучылар арасында Юныс Вәлндов 1жир эшләре наркомы М М ) исемен телг ә ала Юныс Вәлндов бит солтангалисв- чс (Ю Вол и ловка реабилитация турындагы материал «Соц Тагарсган-газетасында 1991 елда басылды 1 Альберт шуннан бүтән берни дә әйтмәде Сипе өркетүчеләр габы гыр. син тыныч бул. тиле А Яхин мина иң авыр чакларымда күп тапкыр ярдәм кулын сузды Кешегә яр игм игү аның төп сыйфаты иде. мин агы рәхмәтле Бу мәкаләне уздырган өчен, күрәсең. Батыевтан главлиг мөдире Д Ш.г киржанонага гләккәнлер. әлеге чиновница мши гомергә дошман булды, һәм хәлиткеч яман патын ясап үлде минем доктор тык диссертациясеб\тырга гнетите монографиямне чытып ятканда туктатты «Буби мәдрәсәсе» басылып чыкканнан сон. һәм битрөк тә Ьагыев «замсчаннесеннән» сон минем өстә кара болытлар куерды Мина бөтен редакцияләрдә сак карый башладылар ■<(. оцна тиегнк Татарстан» да Фторид Әтъшмов бү теге аша (М Әмир. К Г ынгмтев мәкалә төрендә) мина суктырып узулар бу лды Акрынлап мин пантюркизмны аклаучы буларак. рәсми фикергә кердем Журнапа чытып яткан повестемны («Кеше китә жыры кала») туктаттылар. минем мәкалә аркасында (Гали Рәхим турында) Д. Шакиржанова кафедра җыентыгын, чыгып ятканда, сүттереп таратты һ б. һ. б. Ләкин Бубилар турындагы мәкалә яши иде инде. Аны күпләп-күпләп Урта Азиягә соратып алдылар. Бераздан ул чит илләрдә дә укыла. Торкия матбугатында, татар тарихына кагылышлы Европа китапларында да күренә аңа ишарәләр Ул безнең тарихчыларның да (хәтта, минем карьерама аяк чалучыларның хезмәтләрендә дә) гел уңай яктан телгә алына Алмый хәлен юк. чөнки ул мәкаләдә шул чорның вакытлы матбугат материаллары белән жандармерия архивы материалларының синтезы Аларны жыяр, туплар өчен гомер, энергия үҗәтлек кирәк Ул елларда боларның барысы да миндә җитәрлек иде.. Бубилар тарихы — якты тарих. Ләкин фаталь рәвештә каһәрле тарих Әллә ниткән кабатланулар бар анда Бубиларны үзләренең иң якыннары үз мөгаллимнәре сата Болар Фаиз Даутов (Оренбургтан килгән). Мирсәет Юнысов (Уфа губернасы Бирский өязеннән). Безне дә бит иң якыннар сатып яшәде. Бубилар «эшендә» төп гаепләрнең берсе булып мәдрәсәнең класс бүлмәсендә патша портретының (кәгазь) ертылуы тора. Малайлар укыган класста рогатка булмый каламы инде? «Буби мәдрәсәсе» дигән мәкалә авторы очен бик таныш хәл бу 1955— 60 елларда мин Арча районы Казанбаш урта мәктәбендә эшләгән идем Бу мәктәп донос-анонимкалар чыганагы буларак ботен республикага дан алып, монда атнаның башында, шимбәнең, дә, берәр комиссия эшләми калмый иде. Белүемчә, бу мәктәпкә шикаять тикшерергә БМОдан Даг Хаммаршельд кенә килми калды Анонимкаларны язучы бер хатын-кыз. ә аны кыздырып торучы ярты коллектив бар иде Менә бер көнне чираттагы шикаятьне тикшерергә КГБдан майор Әхмәтшии килеп төште Жалоба минем өстән иде Озак та үтмичә, шул ук оешмадан капитан Куҗахметов килде. Гаеп миндә: мин җитәкләгән классның стенасына ябыштырылган Ленинның кәгазь портреты мүк турысыннан (ике бүрәнә уртасындагы уентыкта) тишелгән иде. Күрәсең, рогаткадан КГБ офицеры капитан Куҗахметов бөтен коллектив белән җыелыш уздырды: КПССның XX съезды шәхес культын фаш итмәгән булса, мин беткән идем Үзем партиясез, әтием, «халык дошманы» буларак. 1938 елда атылган һ. б Әмма КГБда сирәк кенә юньле кешеләр очрый икән. Җыелышка йомгак ясап, капитан Кужахметев әйтте: Это дело не стоит выеденного яйца Ул хәзер отставкада. Түбән Камада яши. мин аңа гомергә рәхмәтле Бубилар эшендәге патша портреты мәсьәләсен ул вакытта мин әле белми идем. Ниндидер фатальлек... һәм тагып. Бубилар тарихын язу каһәрле хезмәт. Сиксәненче еллар ахырында Иж-Буби мәктәбеннән музей директоры һ. б. иптәшләр миңа телефоннан һәм хат аша мөрәҗәгать итәләр: мәдрәсә тарихы кирәк, аны сез эшләгәнсез икән. Әйе. гшләдек. мин түгел, ә студентка Ф Казнина Анда бутекст бар. тик инде базар мөнәсәбәтле заман, сатып алсагыз иде. Ф Казнинага хат язам, ул текстын алып минем киңәш буенча А Фәтхи янына килергә җыена, текстны бергәләп тикшереп чыкмакчылар. Ул арада аның янына Иж-Бубидан вәкил дә килә, хакын да сөйләшәләр. Ләкин башка иптәшләр моңа юл куймыйлар һәм текстны, бәлки тагы да шәбрәк игеп гер инде, шул ук текстны, кабат күчерәләр Күрәсең, шулай файдалырак Мин монда Иж-Буби тарихындагы фаталь ямьсезлскне кабат сиздем. Алай гынамы? 1991 елның 20 июнендә Иж-Бубида бу мәшһүр мәгърифәт учагының юбилеен уздырып ягабыз, трибунадагы һәрбер кеше «бу тарихны мин ачтым» дигән сымаграк сөйли, без Альта Мәхмүгова белән (ул. ИжБубидагы хатын-кызлар мәдрәсәсе тарихын язып, бик күп шлагбаумнарны узган иде) президиумда бер-беребезгә карашып алабыз, сугыштан соң геройлар бит күп була, монда да геройлар күп! Шул вакытта безгә хәбәр килә: Казанда Җәмил Гыйльманов үлгән' «Буби мәдрәсәсе» дигән мәкаләнең язмышын уңай хәл итүгә жаны-тәне белән көрәшкән асыл зат дөньядан киткән! Юбилей көнендә Килер бер көн. Әгерҗедә һәм Иж-Бубида Габдулла. Гобәйдулла, Мөхлисә Бубиларга мәрмәрдән һәйкәл куярлар әле! Ә хәзергә, хөрмәтле укучы, мәшһүр галим Хөсәен Хәсәновнен минем теге мәкаләгә язган рецензиясен укыгыз әле Татар кешесе — эшчеме, игенчеме, зыялымы ул — үз хезмәт хакыннан «подоходный налог» түләп, менә андый галимнәрне дә асрады, тамакларын туйдырды. Рецензиягә мин бәя бирмим Тукай әйткәнчә, «ходай гадел, ходай хаким...» Сентябрь. 1992