ЙӘГЕЗ, БЕР ДОГА!

ез дүртебез дә яшьтәшләр идек. Лагерьда: «Нигә утырттылар?»- дип сорашу, кызыксыну юк, ярамый да, әмма яшь i эшләр арасында сер каламыни?.. Егетләр Карабаска тап булганчы пке- өч елны үз тирәләрендәге «совет утарларында» үткәргәннәр. Себер бит. аңа мең вә миллионнар сыя... «Ерткыч иде безнең колхоз рәисе, KOI ырган бүре, туймас аждаһа иде! Ялгышып кырын күзең белән карасаң да, чәйнәп-өзеп ташлый иде! Хатыннар ялгыз баштан йөрергә куркалар, тышка чыкканда да карчык-корчыкны ияртәләр иде. Ничек көче-гайрәте җиткәндер, авылдан берәүне дә кыз килеш ычкындырмады! Язу-мазар кирәк икән - астына ят. Паспорт бары кызлыгын жәлләмәгәннәргә генә эләкте! Әни минем чибәр, сылу!.. Мин бердәнбер бала. Хәер, апам булса, ни ярдәме тияр иде? Рәис аналы-кызлы янәшә салып, кыерларга үлеп ярата иде! Ямап эчә үзе! Килә, хуҗа булып гүргә уза. Әнине чишендереп туңкайта, акырып-бакырып өерли Менә, тешләремне кара: вакланып- чәрдәкләнеп беткәнгә ул! Әни түзәргә куша, бәләкәй чак. түзәсең! Тешләр шунда чәрдәкләнде, ныгымаган тешләр... Көзге дөм караңгы төндә капкадан кергәнен сагалап торып, әтинең ау мылтыгы белән күкрәгенә терәп аттым!.. Исәп чагында авылның бөтен хатынкызы зар җылады. Ә үтергәч, менә гаҗәп, авыл хатыннары шул ата этне сагыналар икән... Миңа беркем хат язмый, әни дә... Үтергән өчен ул да каргады!» Бу сүзләрне тимер тәнле, кырыс Пермяков күз яшьләренә манчып сөйләде. «Хат алмагач, авыл хәлләрен каян беләсең?»— дип сорамыйча түзә алмадым. «Күршебездә бер кыз бар иде. яшьтәш, гарип бичара, ике аягы да йөрми Мәктәпкә бара алмады, үзлегеннән укыды. Үтә дә акыллы сылу бала инде! Шул гына миңа яза хатларны. Авыл хәлләрен сөйләп, белдереп тора. Хуродзе әйтә: «Кайтасыз!» ди! Әгәр исән-сау Дәвамы Алдагы өлеше журналыбызның )0 санында чыкты Б Аяз Гыйләҗев авылга кайтсаммы... Ә мин барыбер кайтачакмын' Күзләренә кылчык булып кадалып яшәячәкмен! Әнә шул гарип Аннушкага әйләнәм дә кабергәчә шунда яшим. Теге кабахәтнең кабере өстенә барып баш очына чәптерәсем килә!» Моны сөйләп бетергәндә Пермяковның чыраена туры карарга куркыныч иде. Егетнең киеменә сыймаган чиксез кече, калкан-калкан күкрәге. ачлык та йомшарта алмаган корыч беләкләре хәрәкәтләнәләр, күзенә күмер төшеп, зәһәр утлар кабынып елтырый, ирен читләре күбекләнә... Сабырлыгы, сүзсезлеге, ныклыгы өчен мин Мишаны яратсам да, бригадирыбыз Хохуп аны өнәмәде. Үзе дә чамасыз көчле, гайрәтле булганга яратмады бу Себер егетен, әллә урыс булганы өчен дошман күрдеме, көннәрдән бер көнне Мишаны бик нык кыйнады. Миша каршылык күрсәтмәде, кайтарып сукмады, ул дәү боксер капчыгы кебек бер урында тик басып торды Иреннәре кысылтан. бикләнгән Ә Хохун төепме-тоя аны! Булса да була икән шундый аяусыз тукмау! Куе кан иң элек ирен читләреннән сызылып чыкты, колак очларыннан тама башлады. ияге суелды, ертык изүлән тимгел-тимгел җәрәхәтләр күренде. Миша дәшмәде. Хохупның күзен кан басты, маңгае тирләп су булды, аркасы дымланды, ул ниндидер явыз тәм табып, дәү герйодрыклары белән Пермяковның корыч тәнен изде. Миша түзде, чыдады. Ни көтте ул? Ни уйлады? Хохунның таза-таза иптәшләре, бендеровчылар ишле иде, алар үзара ныклы төркем булып, төйнәлеп яшиләр иде. Шулардай шигәйдеме Миша, белмим Ә без... яңгырдан качып куе ябалдашлы агач астына кергән кәҗә бәрәннәре шикелле, калтырап басып тордык Бер Хуродзе тына. «Җитәр, Микола, булды инде!» - дип вагонка өстеннән җилфердәп л тдәш кәләдс Эшкә йөрмибез. Көндезләрен барак ишекләре ачык, лагерь эчендә эт куабыз, якташларны эзләп табабыз, әңгәмә сугабыз. Кичләрен, барак ишекләре тыштан бикләнгәч, аерата күңелле була торган иде. Бритадник- лардан өч кеше искиткеч матур җырлыйлар иде. Закарпатьедан Мукачсво шәһәреннән килгән Николай Лаврентьевич Новиков бас белән җырлый. Бераз тыңкыш (борып эчендә полиплар бар икән!), өлкән яшьләрдәге, лыпшырдык гәүдәле бу урыс йөзләгән җырны яттан белә, сорасаң ялындырмый, шаян-тпук такмакларны да сибеп җибәрә иде. Власовчы Володя Конда ковньщ йөреш-тотышы гаҗәп иде! Ике аягы да сул аяк. ул каршыга искән көчле җилне ерып баргандай ярты гәүдәсен кыегайтып, алга авын, иелеп йөри Икс сүз әйтүгә кансыз теш уртларын, черек теш төпләрен күрсәтеп көлеп җибәрә, һәр сүзен көлешкә төреп озата торган бу адәмне бөтен дөнья үз игә Борын куышларыннан сап-сары төргәк-төргәк йон гырпайган. чәче дә соры Володянын яшен төгәл генә әйтүне кыенлаштыра иде. Көлгәндә яшәрә, көлеп туктауга бабайга әйләнә дә кала. Җырлый иде Володя, җыручы иде Мәскәүле Павел Иванович Токмаков зыялы, бармаклары нәзек, озын, тавышы да неп-нечкә. җеп калынлыгы т ына. аның ипи телемен кулына алуын карап тору кызык. Әйтик, без. ипи кыерчыгын «хап!» итеп йотабыз, калай тәлинкәләргә бүленгән баланданы кашык тыкмыйча гына чөмерәбез. Ә ул ашарга да керешмәгән була әле... Токмаков, Новиков. Кондаков «трио», алар борынгы урыс җырларын да. сугыш елларының катлаулы моңын ачкан заман җырларын да иң суык җаннарны кузгатырлык, йөрәккә үткәзерлек итеп җырлыйлар. Җыр ярат мат «ит кеше юк. җыр канатлары тагып, һәркем үз үткәннәренә очып кайта. Безгә, яшьрәкләргә, яшәү җиңелрәк без ялгызаклар, хатын. бала-чагаларыбыз юк, әти-әниләр дә безнең көнгә калмаган Ярый, әле алда озын-озак гомер бар. дип тә юанасың. Үзем балалар үстереп, әйләндереп, нөбөрәләрем булгач кына, хәзерлән торып. Карабае лагеренда яшьләрне чө й агай өлкәннәрнең ни кичергәннәрен аңлыйм шикелле. Аңлы тәмерен урыс төрмәсендә уздырып. Казакъстанда җәфа чиккән грузин Хуродзе урыс җырларын, романсларын үлеп ярага иде > л очлы, арык тезләрен сәләмә одсал белән төреп, җитү сакаллы янавыч гай иягенә жипҗиңел йодрыкларын терәп онытылып тыңлый Өлкәннәр белән безнең язмыш уртак булса да, мин аларнын хәл-әхвәлләрен әле аңлап бетермәгәнмен Хуродзе үз гаиләсен телгә алмады, мин сорашмадым. Булгандыр ич. хатыны калгандыр аның, балалары... Өлкәннәр өчләтә, бишләтә артык газап чиккәннәр икән ул заманнарда' Новиков инде карт, яше алтмышлар тирәсендә булгандыр, җырлый башласа гына яшәреп, юкарып кала Җырлап хәлдән тайган, җырлы төннәрдә көчсезләнеп астына сия торган бу тынгысыз җанга сүз әйткән, сүгенгән кеше юк. Төрмәдә җырчы юаныч ул. байлык, хәзинә ул. Бер чакны Миша Пермяков белән Митя Шорохов мине аулак коридорга дәшеп чыгардылар да бүген кич Павел Токмаковны үтерергә җыенуларын белдерделәр, киңәш сорадылар Аптырап киттем, аптыравымны сиздермәскә тырышып: «Ни өчен?» дип кызыксындым Егетләр күзәтеп йөргәннәрме, юктан гына шик төшкәнме, болай дип аңлаттылар: «Мәскәүле ул! Сатлык алар Токмаковны ике тапкыр кум чакырып алды!» «Кум» дип зонада МГБ вәкилен атап йөртәләр иде. Уш а калдым. Шаяра торган егетләр түгел, чамалыйм Кум мине дә чакыртып, кылымны тартып караган иде. Егетләргә шуны әйттем «Чакыра инде ул, эше шул!»—дидем, ашыкмаска, мәсьәләне төрле яктан ачыкларга кирәклеген әйттем. Нигә киңәшкә егетләр миңа килделәр? Минем сүземне тыңлап Токмаковны ничек исән калдырдылар? Хәзергәчә аңламыйм мин моны, аңлата да алмыйм. Әллә һаман шул -университет студенты булу ярадымы? Яшьтәш итеп ышаныч белдердеме егетләр? Ничек кенә булмасын. Ходай шаһит, мин Павел Ивановичның гомерен саклап калдым бугай. Карабае I а мин Николай Ильич Градобоев белән дуслаштым. Без бергә ашый башладык. Лагерьда кемнең кемлеген белергә һәм аңларга теләгәндә: «Кем белән ашыйсың?» яки «Кем белән ашадың?» дип сорыйлар Ифрат зур сорау бу! Совет анкетасының барлык зәһәр сорауларына торырлык сөаль! Зонада һәркем иртәдән кичкә кадәр җим эзли. Чынлап җыласан. юк җирдән дә әз-мәз табыла ризык Арада алып- сатучы барыгалар килеп чыкты. Бу эшкә аерата молдаваннар маһир иде. Өс киемнәребезне әкрен-әкрен шулар кабып йотты Кышкы бишмәтемне бер калай кружка солы ярмасына алмаштырдым. Әлинур күлмәгемә унике бәрәңге бирделәр. Оеклар, кулъяулыклар барыгалар кулына күчте. Алар, үз чиратларында, надзирательләр арасыннан ишләрен иснәшеп таптылар Кием-салымнар зона чиген үткәч, кайларга барып җиткәндер, әмма сәүдә эшләре кызганнан-кыза барды Әнә шул. мен бәла белән тапкан ризыгыңны ялгыз гына ашау юк, чөнки син бүген тапсаң, кулалмашып иртәгә нидер юнәтә Ризык табыштырган дуслык аерата кадерләнә анда! Градобоев белән пичек-ничек табышканбыздыр, исемдә калмаган Түбән Тагил шәһәре урысы, урыстан бигрәк җәя яңаклы марига тартым, утыз бишкырык яшьләрдәге бу адәм сугышкан, әсир төшкән. Германия белән төрмәлагерьлар аша танышып йөргән. Мең җәфа чигеп ун төрле чир ияртеп илгә кайтып аугач та әле аңа тынгылык эләкмәгән' Колагы әзрәк тынгач эшкә кергән, слесарь булган, өйләнеп тә җибәргән Өйләнү- мәхәббәт тирәсендә зонада сер юк диярлек, өен сагынган чакларда Николай Ильич к\п сүзле булмаса да әйтеп куйгалый «Йөргән кызымның да яше бар. сазаган чагы, үзем дә олыгаеп барам, артыгын көтәргә чама калмады' Яшәр урын юк, өмет чикле, нидер булыр дин кан калтырап яшим, шулай да: «яшәү җиңеләймәсме?» дип өйләнештек Кәләшемне яшәп Я1кан алачыгыма алып кайттым. Зөфаф кичәсе мәңге истә каласы кавышу төне... Йокларга яттык. Ә урыным баш-башына ике артсыз урындык куелган такта тончан. Берзамап икебез дә идәнгә тәгә рәп китмәбезме?.. Ул җылый. аңа ияреп мин җылыйм Көчсезлегемнән гарьләнеп шул тиклем үксегәнем юк иде. Ә ул... мине юата. Топчанны почмакка ыргыттык та идәнгә яттык. Үпкәләмәде тагын Тугры, ачык хатын булды. Берүзе ничек яшәр инде, яратыша идек!» Хәзер без бергә, ни тапсак, ни юнәтсәк шул уртак. Оста кеше иде Түбән Тагил урысы, бервакыт без иске теш щеткалары жыя башладык, нәни пычкы юнәттек. Щеткаларны мин турыйм, ә Николай кисәкләрне тишә, шомарта, мөштек итеп тезә. Аллы-гөлле мөштекләрне конвой солдатлары теләп сатып ала икән Бригадирлар, ашханә, ипи кисүдә эшләүчеләр дә хирыс аңа. Иске щеткалар гына җитсен! Мин куркаграк. ул кыю. Ул оста, мин ярдәмче. Яшәп ятабыз шулай' Карабае зонасын мин тар итен, бары тик үз секция кешеләре аша I ына истә калдырганмын. Хуродзе. себер егетләре, бандеровчылар Җыр- лы-монлы «трио», ниһаять. Градобоев. Анын ни өчен баланда чөмергәнен мин бер чакта да сорашмадым, белмәдем дә. Мәгәр Николай Ильич ярдәмчел, чын егет иде' һәркем уртак учакка йомычка өсти, хәбәрләрдән кабынган учак дөрли, чартлап яна. сүздән сүз чыга, фикер туа. Барыбызда да бер үк шик: ник җыялар Казакъсган туфрагына сәясиләрне? Әллә кайларла боз араларына сеңгәннәрне дә кубарганнар. Европадан Мари. Коми тирәләреннән дә кирәклеләрне чокып чыгаралар, тайга базларыннан табып алалар. Карабаска Тернопольдән этап килеп төште. Львов төрмәләреннән западникларны кигереп тутырдылар Мински төрмәсеннән дә «сә- ях»ләр килеп төшә, алар өзми-куймый майор Столяровның юрамаларын китерәләр: «Сәяси гот кыннарның хәле яхшырырга тиеш!» Эзләвем җитмәдеме. Карабаста мин татарларны очратмадым. Аннан без татарлар, кабыгына кереп юталырта ашыккан әкәм-төкәм шикелле, белергә ашыкмыйбыз. белдерергә теләмибез! «Тиздән Карабастап алып китәләр!»—дигән хәбәрләр йөри башлады, зур этапка әзерләнәбез. Минем шушы тәүге зонамнан китеп барышым шактый маҗаралы һәм гыйбрәтле булды A лмаз tap табыладыр җир тиран.ле- генда гена. а хакыйкатьне иса кеше уе ЧО1/.-Ы I ларыннан гына лзлип алып була Виктор ГЮГО з килә, март якынлаша! Тоткынлыкның нәни текә юбилее, бер еллыгы! Олы нужалар га тыт аттым, күгәрә алмаслык олы каптылар кичергәнем юк әле минем Мөхтәрәм укучым! «Бәрәкәт, төрмәдә түгел, оҗмахта яткан бу бәндә!» дип бәя куя күрмәгез! Яңа дөнья, язмыш арбаларына гыйбрәт һәм акыл төягән адәмнәр белән тыгыз, )чкерсез аралашу нужа күргәннәремне әзме-күпме җиңеләйтте бугай Магадан-Колыманы татыган, немец лагерьларын кичкәннәр чир- чорлардан җәфа чигә, мин сәламәт, ул яктан да әлегә зар-моңым юк Төрмә никадәрле котсыз, аяусыз булмасын, минем өчен гыйбрәтле мәктәп иде. Җанымны кысып, зиһенемне тарайтып, иркен суларга ирек бирмәгән яшьлегем сорауларына ап-ачык, үзем хак дип кабул иткән гадел җавапларны мин шунда таптым. Өлешчә мин бәхетле идем Тиңдәшсез бөек әсәрләре белән халкын гаң калдырырга җыенган тынгысыз җан. ниһаять, үз урынын. Ал.таһс тәгалә вә бөек могҗизалар иясе Табигать билгеләгән үсеш ноктасын төрмәдә тапты! Кем белгән, ул ноктаны бүтән мохнггә. үзгә тормыш шарт тарында тапкан булсам, нәтиҗәлерәк, бәрәкәтлерәк яшәр илемме икән'’ Хәзерге акылым белән шулай уйлыйм: Сталин чорында да бары тик төрмә диварлары артында Я гына рух иреген саклап калыр! а мөмкинлек булган икән. Юк-бар цитаталар ятлап, гомереңне тикмәгә исраф итмисен. Белем алыйм дисәң, якын-тирәңдә ничаклы белгечләр, галимнәр, профессорлар, дөньяның дүрт ягыннан җыелган кызыклы шәхесләр. Берәү дә төрмә эшен ачып бетерми, бу тирәләргә юллар ябык, алай да һәркемнең күңелендә синең сусыныңны кандырырлык тормыш баскычлары бар. һәркем — укылмаган маҗаралы китап, авыр язмышы төйнәлгән йомгак. Кагылдың исә. тәгәри лә китә... Карабаста эш хуҗалык утарында гына Кемнәрдер шунда эшкә барып йөриләр иде Ишетәм. подвалда бәрәңге аралыйлар, суган черекләрен чистарталар Финляндиядән өчме, дүртме җыелма йорт кисәкчәләре килгән дә. безнең бригада йортларны җыярга тиеш булды, һич көтмәгәндә без хуҗалык утарына эшкә йөрергә тотындык. Бригадамдагы адәмнәр яна яктан ачылып китте: моңарчы гаң җиле булып тавышсыз гына йөргән ач яңаклы, чуендай кара хохол Иванюк төзелеш остасы икән! Белмәгәне юк! Финляндиядә эшләнеп, аерым-аерым тартмаларда сәяхәт кылган йорт кисәкләрен ул бернинди сызымсыз, күңел күзе белән чамалап җыя башлады. Сүтә. жыя. теге җеккә ята. таслап кына куя Без дә йөгереп кенә йөрибез! Барыбыз да эшне сагынган. Шунысы да бар, шундук безнең ипи паегын арттырдылар Мине түбә ябарга, астан тар басма аша черепица ташырга куйдылар. Бу сүзнең чын татарчасы юк. Гражданнар сугышы чорында Украина күргән язучылар «чүлмәк түбә». дип атап йөртәләр. Телдә «чирәп» дигән атама да йөри. Бишалтыны беләгеңә аркылы саласың да авыш басмадан җил-җил менеп китәсең. Туктап тору юк. икенчеләр астан сине куалый. Өстә, агач рейкаларга черепицаларны бүтәннәр тезә. Йортлар салынып бегкәч. аларны хуҗалык утарыннан аерачаклар, яшәргә безнең сакчылар — офицерлар керәчәк. Дүрт йорттан нибарысы икене җыя алдык. Бездән алда йортларга нигез әтмәлләгән бригада Казакъстанның чакматашыдай туң җирендә интегеп азапланмаган, алар ерак-ераклардап килеп алтын бәясенә төшкән ой кисәкләрен дер-дер яндырганнар да җебегән, йомшаган җирне казыганнар. Иванюк, чын хезмәт кешесе буларак, ихлас күңеленнән каргана, бүтәннәр шырык-шарык көләләр. Дүрт йорттан ике? Социализм кануннарын белгән кешегә бу әле әйбәт! Бригаданы шул сәбәпле алыштырганнар икән, тегеләрне каядыр җәһәннәмгә этапка куганнар. Әллә бу «яхшы эшләсеннәр!» өчен чекистлар уйлап чыгарган параша гына илеме? Белмәдем Безне дә озак тотмадылар. Бригадниклар тамак дигәндә эшне печеп башкара, шыпан-шыпан гына бәрәңге, суган тирәсен урап кайталар. Авыр аяклы, боксер, тамаксау Иштван Полачскны бәрәңге урлаганда тоттылар да өч көнгә карцерга яптылар, безне кичке ашсыз калдырдылар. Февраль ае бетеп бара. Иртәләр сизелерлек яктырды. Көндезләрен котсыз барактан бүселеп чыгабыз да. ябагалы мал-туар сыман, кояш күзендә боялеп, җылынып, нурларның мәрхәмәтен күбрәк умырырга тырышып тик басып торабыз Кояш күрмәгәнгә ел була! Башта төрмәдә, аннары зонада . Кояш әлегә кинәндерми, нурларының җир җүләрләренә әсир төшүен теләми шикелле. Кояш ул аңлый! _ Мин. кояшка гашыйк җан. барак ишегенең ачылуын түземсезлек белән көтеп торам Секциядәге исләр тир. иске кием’исе. чергән аякчулар. оеклар исеннән тыгызланган агулы һавадан тизрәк котыласым килә Кояш күзенә чыккач, зонаны кысып кочаклаган биек-биек коймалар Сталин пәрәвезләре дип аталган чәнечкеле тимер чыбык җәтмәләр дә ягымлырак күренә, дөнья киңәеп китә. „ Ул көнне дә шулай булды, йозак шылтырый башлауга мин әллә кайчан ишек катында идем. Ишек иренеп кенә ачылды, аннан ургылып кергән яктылыктан күзем күрмәскә әйләнде. Надзиратель йозагын болгап эчкә кергәнче, мин аның култык астыннан шома гына үтеп китеп. рәхәтлектән күземне ачарга да өлгермәдем. «А ну-ка назад!»—дигән котсыз гавыш колакны ярды. Мин сискәнеп һәм сәерсенеп як-ягыма карандым «Кемгә шулай җикеренә бу сакау?» Ак тунлы, чөгендер чырайлы. кызгылт чәчле урыс мина кычкыра икән! Берни аңламыйча сакауга ияреп секциягә кердем. «Где бригадир?»—дип сорады ачу ташы кызган сакчы. Аны абайлап, почмак яктан Хохун күтәрелеп кенә килә иде. «Вот он! Надзиратель миңа төртеп күрсәтте Нарушил порядок! Я его забираю в карцер!» Келәшчә куллар мине эләктереп тә алды. Иптәшләрем минем тәртип бозмавымны, әлерәк кенә чыгып баруымны күреп тордылар, әмма дәшмәделәр. Каушап үзем дә сүзсез калдым Шулчак хыянәтче тынлыкны бозып Хуродзенын тынлыкны кисеп-тура- ган зәгыйфь тавышы яңгырады: «Как нарушил? Это же самый дисциплинированный парень. Отпустите его, гражданин сержант!» Карт грузин урыс сүзләрен ватып-жимерә торган иде, бу юлы «дисциплинированный» дигәнне әйтә алмыйча йөдәде. Сакау беләгемнән кысып тогып-умырып. моңарчы миңа караңгы булган почмакка, карцерга алып китте. Ишек ачылды, ишек ябы тды. келә бикләре шалтырады. Як-ягыма карарлык хәлгә килгәндә мин дүрт ягы да цемент тан коелган, тимер ишегендә волчок күзе дә булмаган карцер бүлмәсендә идем Ишек өстендәрәк. нәкъ түшәм астында тузанга манчылган зәгыйфь лампочка яна. Идәнгә гибеп карадым, ул сап-сал- кып. җансыз һәм шадра-кытыршы иде Валлаһи, галлаһи, бермәлгә мин ялгыз калуыма сөендем. Ет була, шуның ничә минутын ялгыз башым үткәреп җибәрдем икән’’ Әзрәк- мәзрәк бер башым утырырмын да кемдер килеп ачып чыгарыр дип өметләндем микән? Әле стеналарның бозлы бәсләрен дә. почмакта параша дус юкльп ын да. тоташ тимер ишектә кормушка булмавын да абайламадым. Киресенчә, жылыныпкайнарланып киттем, эре-эре атлап йөренгәндәй и тәм. янәсе, бирешмим! Күңелемне киңәйтеп иҗади уйлар кайт ты, нидер язасым, кешелекне шаккатырасым, үземнең гаҗәеп, боек зат икәнлегемне раслыйсым килде. Иске бушлат төймәләрен ычкындырып. итәгеннән тартып билемә кысыбрак урадым да йөрим, тыным тигезләнде, карашым калын, таш диварларны, тимер ишекне кисеп үтеп еракларга төбәлде Ышанасызмы, ялгызлыкның чиксез рәхәтлеген мин шунда татыдым Гаҗәп хәл. илле дүртенче елны, яна.тан Черек күлне «сат ыттып» кайткач, ике ай ялгыз камерада утырганда да мин бик бәхетле идем' Күңелемә һич көтмәгәндә «Чык бөртеге» дигән повесть инде Әсәрнең башыахыры, төгәл тукымасы, тере образлары бар иде. Әгәр шунда кулыма кәгазькаләм тоттырсалар, мин ул әсәрне язып та ыргыта идем. Тагын да гаҗәбрәге шул: мин. котылып чыккач, ул әсәр хакында бер тапкыр да уйлап карамадым, тора-бара бер генә сызыгы да хәтердә калмавын аңлап көлемсерәдем.. Суык монда да үзенең хуҗа икәнен сиздерә! Чүгәләп аркамны диварга терәп карыйм куыра! Юка табанлы ботинкаларыма иелеп карарга куркам Иректә киеп кергән галушларымны йөк була дин Свердловски төрмәсендә калдырган идем. Хәзер ярап торыр иле ул тугры хезмәтче галушлар! Суыкка бирешмәс өчен уй йөгертергә тотындым менә бригада ашханәгә китте... ашадылар, кайттылар Ашказаным сулыгыи-су- Л1.НЫН алды. Димәк, вакытны дөрес билгеләдем. Хәзер төркемләшеп гәп сугалар. Барыга-молдаван, гадәтенчә, иснәнеп кеше арасында йөри Булса да була икән ачкүз! Ярым-йөрты бәягә бригаданы чишендерә Бер шырпы кабы тәмәкегә күлмәк сагын ала. Хәзер аның күзе миңа төшми, иярә килгән соңгы күлмәгемне биш сумга сатып җибәргәч, ул авызын ерып, иңемнән какты «Пока такие добрые люди есть, жить можно!» Шушы сош ы хөкемне ишеткәннән бирле җирәнем мин аннан. Җәберсетте ул мине, алдана горган беркатлы булуымны раслады. Карцерда беренче булып исемә керде лә ярсып ы мине барыга! Атты буып ташлардай булдым! Әче үч тойгысы нигә шулай соңарып килде дә күңелем үтә җайсыз урында шулай давылланды? Хәзер дә аңламыйм. Ярсыдым, маңгаемны ютын карадым, дымлы! Акылга сәер сорау инде: адәм гәүдәсенә күпме җылы сыя икән? һәм минем тән әгъзаларымны җылытып торучы ягулык кайда саклана икән? Нәни генә һәр хәрәкәт өчен җылылык энергиясе кирәк. Суыктан кәңкәймәс өчен саклап тотарга аны? Әлбәттә, мине монда озак тотмаслар, кизү офицер керер... Бүген дежурлыкны кем алды икән? Алар арасында да төрлеләре бар. Бәлки, карцерга ябылганнарны лагерь начальнигы да күздән үткәрәдер әле? Керер, гаепсез булуымны аңлагач, чыгарыр да җибәрер. Градобоев минем икмәкне җыеп куя алса ярар иде. Ашны алып кайта алмас... Җылым чыгып түгелеп бетмәсен өчен хәзер мин артык хәрәкәт ясарга да куркам, салмак басып кына әйләнәм, бияләйле кулларымны җиң эченә тыктым, бүрекне басып кидем, өтек якамны күтәрдем. Чыдарга тиеш мин. бирешмәскә! Елга якын камалуда утырып, меңнәрчә сөйләкләрдән сталинчыл җәзачыларның немец фашистларын явызлыкта йөз һәм мең тапкыр уздырып җибәрүләрен аңласам да. кайдадыр, күкрәкнең тар гына ярыгында совет кешесенең миһербанлы һәм ярдәмчел булуына өмет чаткысы саклана бит! И беркатлы сабый акылы чыгып бетмәгән тилемсә чаклар! Еллар буе дәвам иткән, көне-төне баш миенә тукылдаган өндәмәләр эзсез узмаган, укыган китаплар, кинолар, спектакльләр, Чапаевлар. Щорслар. Левинсоннар. коммунистик шәфкать ияләре шул ук томанлы аңга сеңдерелгән. Шунда коммунистик мәгънәсез явызлыкның иң югары ноктасында тунып-калтырал йөргәндә лагерь башлыклары керер дә. хәлемне җиңеләйтер дип өметләнгәнмен бит! Икеле-микеле тәрбия, өзмәс коткы яңгырында яшәргән акыл Черек күлдә сорау алу вакытларында телдән ычкындырырга ярамаган сүзләрне берәм-берәм суырып алды. Хәйлә, ялган, янау, куркыту, башны бутау... Керәсең тикшерүче янына. Син куян, ул буар җылаи. Ул боргаланаборгалана сүз кага: «Әһә., синең әтиең укытучымы әле? Әһә...» Шуннан ары бер сүз дә өстәми. Йөрәк куян коерыгы сыман дерелди... Тикшерүче кулында коралның тагын да хәтәррәге бар: «Тәк. тәк... Укытучы! Зәй районында укытамы әле? Тәк. тәк». Эчемә ут төшә, утны боз алыштыра. Имде шушы яманлык белән башланган эш әтигә дә барып җитсә?.. Тикшерүчем әллә ниләр белә! «Мулла малаемы әле ул? Сарман мулласының улымы? Алабуга төрмәсендә атылган Сахабетдин баласымы?.. Сезнең нәсел-нәсәбегез, бабаларыгыз XIX гасыр азагында Төркиягә күчеп киткәнме?.. Әһә! Абыең да укытучы икән бит синең?!» Тикшерүче мине изә. сыта, күнитек табаннары аегына салып таптый, тантана итә. «Шушы, булган кадәресе дә сине төрмәдән мәңге чыгармаска җитә. Ләкин, аңла, тумар баш! Совет власте иң гуманны. иң гадел власть. Без коммунизм төзүчеләр. Коммунизм бит ул социаль гаделлеккә сусаган хезмәт ияләренең Компанслла. Томас Mop. Шарль Фурье кебек бөекләрнең әсәрләрендә чагылыш тапкан һәм соңрак Маркс һәм Энгельс тарафыннан фәнни нигезгә утыртылган күп меңъеллык хыялы... Син шул бөек агымга каршы чыгарга маташкан бөҗәк. Коммунистлар партиясе һәр хезмәт иясенә җылысын мул бүлеп бирә. » Китә, мин сиңа әйтим, китә' Ярата минем тикшерүчем вәгазь сөйләргә!.. Аның әгъвәләве монарчы. егерме ике ел дәвамында колакка гел кереп торган вәгазьләргә барып тоташа Нәтиҗәдә, камерада утырганда үз-үзеңә: «Нык булырга, нык' Артык бер сүз дә ычкындырмаска!» дип беркеткән аңың кинәт җеби, сип камырга әйләнәсең, һәм синдәй сарыкларны бөгәргә, шыр ялганга да ышандырырга әзерләнгән җаһил, кансыз чекист сине үзе теләгән калыпка кертә... Күр инде, бер гаепсезгә карцерга китереп тыктылар, ә мин алардан шәфкать көтеп утырам! Алай да. алай да.. Адымнарымның ешаюын сизми дә калам, ачу уты кабына, көйри, давылланып ыргыла, борын тишекләреннән гейзер кебек җылы пар ата Күпме вакыт үтте икән? Суык иң әүвәл арканы биләде, астан өскә, өстән аска йөгереп йөрде дә күзәнәкләрдән җылыны куып чыгарды, үзе җылы урынына оялады. Китмәс, таралмас булды. Кул җиткән кадәр үрелеп бияләй белән аркамны төям. Ул арада салкын сул аякны камалы Берзаман борын, бит очларын тешләде. Күкрәккә кереп ятты суык, уралды, җилкәне яулаган илбасар белән тоташты Тавыш-тын юк. тимер ишекне төеп карыйм, туңган иреннәрне чак кыймылдатып кычкырам Тел дә. иреннәр дә. алардан агылып чыгасы сүзләр дә туңган-өшегән икән' Диварларга сарган куе бәс минем тыннан нәни генә тирләп елтырый башлаган кебек иде. хәзер бәс калынайды Мин үземне боз табутта яIкандай гоя башладым. «Бетүем шушы икән!» дигән шом килеп җитте. Мин юк тавышым, юк көчем белән кычкырып җырларга тотындым' Чамалыйм: мине камый барган шомга ирек бирсәң, хәзер тышаулап упкынга ыргытачак! Җырлыйм гына! Тавышым булмаса да Югары Багражпыц сөйкемле, рәхәт тауларында сарык көткәндә, «ялгыз башым, юк юлдашым!» - дип җырлап юана торган идем Җырлыйм карцерда, үз тавышыма үзем гашыйк булып җырлыйм. Бүгенге боек шагыйребез Гамил Афзал әйтмешли: «Калмагандыр җырланмаган бер җыру ла!» Вакыт исәбе буталды, корсак сулкылдаудан туктады, шулчак тавышсыз гына ишек ачылды, юк. надзиратель түгел, сары бушлат, колакчынлы бүрек кигән өтек кенә бер егет әләмәсе килеп керде. «Ни улыйсың, ач бүре?» диде ул. Кылт итеп исемә төште. Иштван карцердан кайткач «Надзирательләр кереп тә карамый, керсәләр дә адарына түзәргә була! Менә анда карцер дневальные чегән бар! Аның кыланышларына түзәр чама юк!» дип сөйләгәнен ишеткәнмен икән! Әйе. бу ул. дневальный иде. Мин чегәннең вазифаларын уйлап* нитеп тормастан. мөмкин кадәр йомшак (авыш белән «Мине моннан кайчан чыгаралар?» дип сорадым. Әле өметләнеп тегенең кулларына карадым: ипимазар китермәгәнме! И сабыйлык!.. Безне кат-кат тунап, кайнарла пешекләп, салкынла туңдырып акылга утыртасы бар әле!. Чегән күмер күзләрендә ут давылы уйнатып, катлы-катлы сүгенде Сизом. бу егет әләмәсе сүгенүнең классигы! Матур сүгенүче классиклар була, хәгга сүгенү аларга килешә дә. алар аны концерт номеры башкаргандай үгиләр, чегән исә әшәке итеп, рәнҗетеп минем өшегән гәүдәмне шакшы сүзләр ташкыны белән күмде. «Утыр. утыр, фраер! Җылыт карцерны! Тәртип бозуның ни икәнен аңла!» Бу сүзләрнең һәммәсеннән соң ул ун. егерме ка тлы итеп дөньяның бар аналарын, аталарын, бабаларының гүр такталарын таптап үтте. Сүгенә икән хуҗа, бездәйләрие буярга рөхсәте бар. Кер бәләге чаклы сары бушлат алдында телемне теш артына батырып (ик торам. Лагерьда надзирательләр тирәсендә ялманган, аларга тәлинкә iоткан бер төркем этләр була. Бөтен пычрак эшне алар эшли. Минем төз басып торуым чегәнгә ошамадымы, әллә бүтән сәбәпләр аркасында котырынып кергән идеме, сизми дә калдым: ул үкчәсе белән эчемә китереп тише! Мин бөгәрләнеп барып төштем Чегән атылып минем өскә килде һәм ике аяклап алмаш-тилмәш гипкәләргә тотынды «Карцер рәхәтен татымыйча чыгаралар дисеңме, сука! Тәмен таты, гомер онытылмаслык булсын, падло!» Әллә ниләр әйтмәк булам, телем әйләнми, ягам бетон идәндә ыңгырашып. Типкәли iоргач, чегәннең йөзе бурлаттай алланды, мин дә җылындым, валлаһи! Озак кыйнагандыр, ахрысы, һуштан япанмын . Белешмичә, ыштанны юешләгәнмен! Хәзер нишләргә'.’ Чыланган әгъзаларымны суыкта ничек асрарга?. Кергән мәлдә мин параша юклыгына әлләни игътибарда итмәгән идем. Җүләрбаш. керә ы чыга, имеш! Кыстала башлагач хәҗэт үтәргә җай юклыгын күрдсм- күрүен. анда да бу уй гиз-тиз үтеп китте. Бер мәлгә: «Почмакка чаптырыргамы әллә?» дип тә уйладым Шуннан күз алдыма теге бичара, җилкәсе чиләнеп канга тузганчы вагон идәнен ышкыган бахыр килде Әгәр бу шадра иләшә салып ышкый башласалар Хәл үтә мөшкел иде. Үз-үземне тыярга, ипләргә тырышып уйларымны еракка, бәхетле балачакка, туган төягемә йөгереп карыйм. Тик бу җиңеләю, акылны алдарга тырышу озакка бармый Чынлык тагын карцерга бөтереп тыга. Теге тәре баганасы чегән, тез күмәчләренә дә типкән икән, эч авыртуы тезгә кадәр төшә дә хәл китә, тын алу авырлаша, борын тишекләреннән тын көч-хәл белән чыга да өши, югала. Тып-тын. Шылт иткән өметле тавыш юк. Басып тора да алмыйм, ботларымны җырын, чалбар балаклары кушылган төштәге сыкы бөртекләрен коя-коя чүгәләдем. Тамагым яна иде, диварга сарган җансыз кар бөртекләрен учлап авызыма тутырдым. Ашказаным уянды, котырып-сызланып ризык таләп итеп фетнә күтәрде. Сыкрый! Чүгәләгән хәлдә авызыма учлапучлап кар тутырдым. Аягыма баскач беренче эш итеп, эре-эре хәрефләр белән дивар кырына: «Ай-Һай. дөнья, туйдым синнән!» дип яздым да, чатлы-ботлы итеп имзамны салдым. Шик төште, имзамны, сүземне күргәннәр ни кылмаслар? Хәер, миңа барыбер түгелмени?. Муеннан шарфны салып бот арасына кыстырдым... Егылмасам гына ярар иде. Вакыт ага, ага! Дөньядан туйдым дип язсам да, һич гә туйганым юк минем аннан!.. Карцерда тәүлектән артык утырганмын. Елга якын төрмәдә булып беренче мәртәбә кара өметсезлеккә чумдым. Мине кем йолкып алыр дип, шүрәледәй бәргәләнәм. Иман. Коръән сүзләре хакында уйлана башладым. Кешеләр арасындагы өметсезлектә без һәр очракта да Аллага кайтабыз. Мондый чакта догалар укып. Тәңрегә баш орып, җаныңа хәл кертсәң ярый да... Юк белгән догаларым, юк! Үз сүзләрем белән гап-гади татарча тәңрегә кадерле сүзләремне әйтәм, ялварып карыйм, һәм, сөбханалла, томаланган колакларым ачылып киткәндәй булды. Якында гына гөжләү тавышларын ишеткәндәй дәррәү сагайдым, тыңланам. Гөжләү шактый озакка сузылды, шактый ишле кешеләр сөйләшкән кебек. Этап килдеме әллә?. Берзаман, якындарак кына, кемдер исемемне атап кычкырды: «Аяз! Я твои вещи взял!» Градобоев! Николай Ильич!.. Ни ди?.. Юк. аңлатмый... (Соңыннан мәгълүм булды, Градобоевны бер секундка гына карцер ихатасына керткәннәр икән!) Димәк, мине этапка куалар икән. Шулай дип юрадым. Бүтәнчә түгел. Көтем, тыпырчынам, суык, ачлык онытылды. Этапка диләр икән, хәзер минем арттан керергә тиешләр. Юк кына, килмиләр, ишеккә ябышып катканымны сизмәгәнмен дә... Типкәләп аңга китерделәр, абына-сөртенә конвой артыннан йөгерәм! Вахтага килеп җиткәндә тоткыннарны сыйган кадәр әрҗәгә шыплап тутырган актыккы машина кузгалырга тора иде. Этапка куар алдыннан һәркемгә киез итек өләшкәннәр. Искереп таланган, табаннары гына түгел, кунычлары да каткат ямалган, көя шадралаган пималарга мин әрнү катыш кызыгып карадым. И тек өләшкәннәр икән, этап барасы юл шактый озын дигән сүз! Җитмәсә үз бригадникларым арасына да эләкмәлем. иптәшләр бер-бер чарасын табарлар иде, мөгаен. Калын, дәү якалы йомшак толыплар кигән ике солдат кабинага аркасын терәп менеп басты, без Карабае лагерь-төрмәсен артта калдырып, ыжлап торган төн җилен яра-яра коммунизмның яңа ярларына таба кузгалдык. Юлдашларым минем итексез баруымны әзрәк утыргач гына аңладылар, кемдер: «Бу фраерны уртага алыйк!»—дип пышылдады. Ә безгә кузгалмаска боерылган. мин селкенмәскә дә тырышып әз-мәз шуышмакчы булам, суык тимер төсле тавыш яңгырый: «Куда, куда, контрик! Сиди, падло!» «Иптәшләрнең сөйләшә белә торганнары да бар икән, берсе: «Аңа итек эләкмәгән, аягын өшетә ич!»—дип. кем эндәшкәнен дә сиздермәслек кыска арада кычкырып җибәрде. Конвой солдатлары нидер мөгердәшеп алды, берсе. «Күч монда, кабина ышыгына, фашист проклятый! Чтобы ты подох, паскуда!»- дип кычкырды. Сүгенү дә вакыт-вакыт сандугач булып ишетелә икән, мин калкынмаска тырышып, арт белән шуышып, иптәшләрнең кырыкка бөгәрләнгән аякларын изә-изә солдатның озын толып итәгенә барып җиттем һәм җайга якын сарык исе аңкып торган тирегә ышыкландым. О бәхет! Сиңа рәхмәтлемен. кызыл погонлы солдат! Бу юлы син мине тибеп очырмадың. Шунда, утырган җирдә йоклап та киткәнмен. Берзаман күземне ертып ачсам, машина бортлары каерылган, иптәшләрем ак карга шыбыр- шыбыр коелалар. Мин киерелеп ачылган ач капкадан соңгы кеше булып, аксап-туксап барып кердем. Кемдер. «Актае бу. Актае лагере’»— дип пышылдады. 4 Караңгыдыр, күңелсездер гомер юлы. Бу доньяда кем килсә дә сиңа туры - Шиксез, аның җәрәхәтле күкрәгендә Яшьрен генә янып яткан хәсрәт тулы Габдуха ТУКАЙ өхтәрәм укучым! Бу бүлектә бәян ителгән уй-фикерләремне. ашыкмыйча, сеңдереп кенә укысаң иле! Нигездә, болар һәммәсе дә шәхси фикерләрем. Төрмә юлларындагы күп санлы күзәтүләремә. белгән-ишеткәннәргә. йөзләрчә акыллы кешеләр репатриант гар. Власов офицерлары, илнең төрле якларыннан җыелган галимнәре белән тел-лөгать алмашып яшәгән кадерле юлдашларыма гаянып ясадым ошбу йомгакларны. Хак, Ходам шаһи|, төрмәдән котылгач та мин утыз биш елдан артык кайнап торган тормышның кап уртасында яшәдем. Кыскасы, яр1ы гасырлык аңлы гомер юлымның кайбер нәтиҗәләренә мин әкрсн-әкрен бара-бара ирештем. КГБ архивларына үтеп кереп, җыелма документларны өйрәнергә кулым җитмәде, теләгем лә юк иле Мәгәр, бу йомгаклау сүзләремдә, сезгә ниндидер яңалык җиткерерлек яки сезгә мәгълүм хәбәрләрне яңартырлык гадел хаклык, аяусыз дөреслек бар дип ышанам Сталин һәм аның сүзсез баш ияргә гадәтләнгән канлы яраннары СССРны иңләп-буйлап тагын бер мәртәбә җәза дулкынын үткәрүне планлаштыралар Чөнки алар шыпырг кына Өченче бөтендөнья суты шып ачарга әзерләнәләр. Урыс шовинистларының «Эх, бер тотынгач Германияне тезләндергәч, ник тукталып калырга иде'.’ Америка-англи чаннарны дөбердәтеп куып чыгарып. Франция. Испания. Португалияләр дә COBCI властен урнаштырып, коммунистик демократия юлына борын ленинча яшәтә башларга иде?! дигән үкенү-әрнү сүзләрен бер генә тапкыр ишетмәдем Мең еллар буена басып алу, сугышу, буйсындыру күзәнәкләре канына сеңгән гади урыслар да. гснераладмираллар да шул фикерлә булмады дип кем әйтә ала? Бу фикер яшәгән, кемнәрдер аны әзерләгән, кемнәрдер аны белгән, хуплаган Урыс империясенең мәңгелек хыялы дөньяны басып алу булса, хыялларның иң якындагысы Әфганстан һиндстан аша үтеп, җылы диңгезләргә, океан киңлекләренә чыгу күздә тотылган. Аңа яшертен генә, әмма зур кимәллә әзерләнгәннәр! Ваган сугышында җиңү белән зур сабак та алган дөньябасар Сталин һәм аның котырган өере дөньяны яулап алыр өчен иң әүвәл тылны әзерләргә тотынган. Шуңа күрә алар һичбер гаепләре булмаган, бары гик ил хуҗаларының, хәрби командирларның җебегәнлеге һәм булдыксызлыгы аркасында гына дошман кулына әсир төшерелгән солдатларны күпләгг- күпләп төрмәләргә тутыралар. Шул планнарын алга куеп, утызынчы, кырыгынчы елларда Сталин гөрмә баскыч ларын үтеп күзе ачылган, аңнарына Совет хакимиятенең игелексез асылы сеңеп калган сәяси гог кыннарны өр-яңадан җыя башлыйлар. Онытмаган аларны комму нис i rap паргиясс. һич күздән җуймаган! Әнә шул мәкерле планнарның корбаны 2. «КУ.»№11 17 М булып совет вузларыннан аңлырак, сәяси яктан кыюрак булган егет- кызларны берәм-берәм чүплиләр. Черек күл төрмәсенең һәр камерасында студент яшьләрдән «тулы хокуклы бер илче бар иде» дип юкка гына кабатлыйммы мин? КГБ студентларны сөзсштерүне оста һәм нәтиҗәле оештыра алган, аларны бер-берсеиә өстергән! «Фәлән өчен утырган икән, төгән өчен аны япканнар!»— дип. бер сүз белән шушы дөньякүләм вакыйганы аңлатырга тырышулар балалык авыруы гына ул! Легионерлар, әсирләр, икенче, өченче тапкыр камалганнар - болар һәммәсе дә бер агач җимешләре ләбаса! Төрмә механизмы ул чакта да җитез, шәп эшли! Трибуналлар. Мәскәүдәге «особое совещание»ләр хөкем карарларын пичәтләп кенә тора, һәр өлкәдә өр-яңа концлагерьларга нигез салына. Иң кулай итеп чиксез далалар, аулак почмаклар иясе Казакъстан сайлана Бигрәк тә аның Караганда тирәләре иң җайлы, шым урын итеп табыла. Караганда өлкәсендә зур-зур өч лагерь идарәсе төзелә. «Степ- лаг» бу комсыз лагерь идарәсенә Киш ир. Балхаш, Җизказган төбәкләре керә, һәрберсендә каюрга хезмәте, караңгыдан караңгыга кадәр чикләнмәгән эш көне, бакыр чокырлары, ташкүмер базлары. Бакыр руднигында ачлы-туклы иза чиккән, чамасыз көч түгеп эшләргә мәҗбүр ителгән тоткын ике-өч елдан артыкка чыдамый, беркем дә анализ ясамаган җир асты сулары эчеп, чирләп, кыйналып, таушалып беткәннән соң сәясиләрне чират г агы җәһәннәм юлы станцасына Спасск төрмә лазаретына кигереп ташлыйлар. Кингир-Җизказган рудникларын үтеп, йөздән берәү исән калып. Караганда тирәләренә килеп җитә алган тоткыннар Спасскпны котлары чыгып искә алалар иде. Иван Копач, Федор Попежук. Митя Полешуклар белән бер бригадада озак айлар эшләдек. «һай1 диләр иде алар, агарынып Җәһәннәм кайда дип сорасалар, анда ул. анда!» Спасск гөрмә-лазаретта утыз биш мең кеше конкада чирләп ятучы исәпләнә! Хәллерәкләрне анда да тик яткырмаганнар, таш базына куганнар Берәүләр ташны аргы тирәдән бирегә ташый, икенчеләр. алар ташыган ташны кирегә илтә. Спасск төрмә-лазаретны алты метр биеклектәге таш койма белән әйләндереп алганнар. Үләселәр Спас- скида ятып калган, җан саклагатгнарны «икенче дәрәҗәдәге» йомшаграк режимлы «Луглаг»ка озатканнар. Чираттагы лагерь йөз капкалы особый лагерьлар җыелмасы-сәяси тоткыннарны йотып кына алган. Шахта базлары казыган тоткыннар, кирпеч заводларында. ДОКларда эшләгәннәр, шәһәр-поселоклар салганнар Инде шушы җәһәннәмнең ике кагын узып, гомерлек чир-чинкеләр алган, гарипләнгән, кыйгайган, кырыккы- рык биштә чал сакаллы бабайларга әйләнгән тоткыннарны, ахыр чиктә. «Карлаг»ка төяп китергәннәр. Ярым гарип, ярым аңсыз тоткыннар авыл хуҗалыгында хезмәт күрсәткәннәр, яшелчә үстергәннәр Казакъстанның юмарг далаларына соңгы елларда эләккәннәр аерым бер каты режимда яшәгәннәр. Хат язарга ярамый, елына ике ачык хат. анда да урыс телендә Гәүдәнең дүрт җирендә номерлар. Бикле ишектән чыгып таңда эшкә кузгаласың да. кайтып тамак ялгауга, сине тагын шатырдатып биклиләр. Сине йөзләрчә солдатофицерлар саклый. Лагерь эчендә бүрс- бүре надзирательләр. Конвой гаскәрләренә күпчелек дөнья күрмәгән, урысча белмәгән Урта Азия егетләрен җыялар Казакъ, кыргыз, үзбәк, бигрәк тә таҗик балалары, йорт-тирәләрендә йомшак күңелле, юмарт егетләр, ярты елда бозылып ерткычларга әйләнәләр. Тоткыннарның канын суырган аждаһалар, дию пәриләре алар арасыннан чыкты Ул елларда Рәсәй халыкларының малын имеп, талап, тырышыптырмашып гүзәл дөнья социализм төзеп яткан Европа илләрендәге сәяси тоткыннарны илләрендә тотмыйлар иде, аларны да алмаш-тилмәш йөгергән кызыл вагоннарга төян Казакъстан далаларына ташыдылар. Актае лагеренда немецлар лисеңме, румын-болгарлар. мадъяр-поляк.тар дисенме һәммәсе ишле-ишле төркемнәр булып, без «бәхетлеләр» янәшәсендә газап чигәләр иде. 1952 нең җәендә Берлинда булган каты чуалышлардан соң кулга алынган көрәшчеләрне дә безгә кигереп тутырдылар. Болан та ишле немецлар саны тагын да артып китте. Квантуй армиясенең әсир төшкән офицерлары да безнең арада иде 1956 елның сентябрендә илләренә кайтарылган соңгы 360 офицерның күпчелеге шул тирәдәге лагерьларда яшәп, аларның байтагысы белән мин якыннан таныш идем Безнең арада кытайлар, кореялылар да шактый иде «Илдән төньякта Совет иле дигән гүзәл донья бар икән лә андагы халаеклар оҗмахта яшиләр икән'» дигән коткыны Кытайда кем һәм ни рәвешле тараткандыр. Шуны ишеткән ярлы-ябага крестьяннар чикне үтеп, оҗмах нигъмәтләре эзләп, туп-турыдан гуп-туры урыс аждаһаларының тимер тешле авызына килеп кергәннәр Үз ана телләреннән башка бер тел белмәгән, күз күрергә үк фәкыйрьлекләре беленеп торган бу бичараларны эре күзәнәкле җәтмә белән сөзеп кенә алганнар! Кулга төшкән һәр кытай өчен чик сакчыларын орден-медальләр белән сөендергәннәр, алар кесә тулы акчаларына шап-шоп суга-суга туган җирләренә ялга кайтып батыр булып йөргәннәр. Әфганстан-совет чигеп саклаган ленинчыл комсомоллар да тик ятмаган! Алар шыпырт кына чикне үтеп Әфган җиренә кергәннәр дә, шунда сабан сөреп, тырма тарттырып йөргән бәхетсезләрне урлап Сталин кояшы аегында яктырган Совет иленә алып чыкканнар һәм. «чикне бозган» өчен хокем чыгарып, зинданнарга бикләгәннәр. Үзләре «кыюлык һәм батырлык өчен» бүләкләр алып пионер-ком- сомолларга үрнәк игеп куелганнар! Безнең арада Европаның бөтен илләреннән. Кытай-Япониядән кайткан репатриантлар да күп иде. Аларны илләрдән пачкалап ташыганнар! Кемнәрдер коткыга ышанып, кайберәүләр илгәзәк күңеллеләр. туган төякләрен җирсеп-сагынып кайтканнар да. очрашу күз яшьләре кипкәнче үк совет поездлары аларны ашыктырыпкабаландырып Сталин-Берия могҗизасы түрәләренә түндергәннәр Ерак Колыма. Магадан лагерьлары моңарчы ярап торган, хәзерге шартларда аерата куркыныч саналган тоткыннарны да. күнеккән лагерьларыннан чүпләпйолкып. мондагы көтүләргә китереп кушканнар Мин «саг ыныгг-саргаеп» килеп җиткәндә лагерьлар оешу чорын үткәрәләр, эзләнәләр, аларның структуралары әле камилләшмәгән иде. Җөмләдән бер миса г. килеп г өшүгә миңа «Ц-86» номерын тактылар, бераздан, пи сәбәп гер. аны «П-225»кә алыштырдылар. Бу номерлар системасының эзләнү чоры икән Инде актыккы номерым «1-Г-732» күп нәрсә сөйли ала иде. «Луг лаг» лагерь системасындагы тоткыннарның фамилияләре «Г» хәрефеннән башланган «беренче меңенә» кергән 732 иче сәяси гогкын идем мин Мен артыннан тагын мең китә, кемне очратсаң да. син аның сап яг ынпан кайсы урып биләгәнен белеп, белешеп г орасың. Тоткыннарның ныклы «списочный составы» теркәлде һәм моннан ары инде номерларда үзгәрешләр булмады Меңнәрне җыйдылар, миллионнарны көтү-көтү куып китерү йомгакланды дияргә ярый Лагерьларның шушы төгәл структурасы озакка, мәңгелеккә үк булмаса да. большевикларның кан дошманнары дөмегеп беткәнче, күмелгәнче совет властена хезмәт итәчәк һәммәсе шушы төп максаттан чыгып ипләнгән, шул исәптән чыгын бөтен чаралар билгеләп куелган Ил чиген үтеп чыккан бөтен әсирләрне бер урында туплау, бандеровчыларны. лагыш-литва «яшелләрен» шунда ташу, репатриантларны куып кигерү, хәтерегездә сакланса нәкъ менә кырык сигездә башлана. Илленче еллар туганда дәвам иткән, бермәбер көчәйгән кулга алулар, гигант лагерь идарәләре барлыкка килүләрнең гөп максаты бер була Бу четерекле мәсьәләгә бәяне биргәнче тагын бер төенгә Төньяк белән Көньяк алып барган Корея суг ышына күз ташлыйк Ике илгә бүленгән бер үк халык сугыша. Асылда Рәсәй белән Америка гартка ташуы иде бу. Тоткыннар арасында: «Шушы сугыш, һичшиксез Өченче бөтендөнья сугышының башы булыр!» дигән хәтәр ышаныч яши иле Дөньяны тәмамысы кулга төшерергә. аның стратегик байлыкларына хуҗа булырга ясканган икс систе маның кайчан да булса бер канга-кан киләсенә без тирәнтен ышана идек, һәм менә шул. ике системаның язмышы хәл ителәчәк соңгы бәрелешкә әзерләнгәндә. Сталин-Берия җитәкләгән җәза органнары ны- i ытып-ныгытып Рәсәйнең эчке халәтен яхшыртырга тырышканнар. ХӘЛ- HI кеч сугыш башланганда тоткыннарны нишләтергә дигән карарны алар әллә кайчан әзерләп, лагерьларның кат-кат тимерле санлыкларына салып куйганнар. «Сугыш ачылган көннәрдә үк особый лагерьларда тотылганнарны рәттән юк итәргә, тылдагы куркыныч миналардан котылырга!» Актаска килгәннең беренче көннәреннән үк. илнең вә дөньяның бар нокталарыннан көчләп китерелгән меннәр арасында яши башлауга, безнең алдагы көнне билгеләп куйган каплы карарны ишегтек без! Ни сөйләшсәк тә сүз әнә шул очлы кадакка барып төртелә. Ара-тирә бик осга җорлана торган җитди профессорыбыз Ростислав Иванович Йлечко беркөн ах-ух килеп секциягә кайтып керде. Күзлеге котсыз ялтырый тегенең! «Ребята, мужики, диде ул серле тантана белән— Сугыш булмаячак!» Колаклар үрә торды. Ростислав янына очып кундык «Булыр, булачак!» дип калтырап тор да- «Войны не будет!» Кәгәбез. Ростислав көлми, ул яр буендагы балыкчы сыман җитди, тын. Озак кына карап торгач, егетең авыз ачылды. «Иркутские лесорубы дело мира взяли в свои руки!» дип әйтеп салмасынмы! Әйтте дә эчен уып шаркылдады: «Правда» яза. КВЧыда үзем укыдым!» Без төкеренеп, читкә таралдык Илленче елларда «Мир .. Мир...» дигән шайтан коткылары, шул сүзгә ябышып яшәүче әрәмтамаклар, кызыл авызлар байтак илләрдә кәеф-сафа чигәләр иле. Ромеш Чандра ишеләрнсн кыланмышы косасыны китерә торган иде... Карабастан шактый күп санлы этап килеп төшкәч. Актастагы халык саны дүрг меңнән аргып китте. Актае лагерен әүвәл башлап япон әсирләре салган. Билгесез сәбәпләр нәтиҗәсендә аларны немец әсирләре алыштырган. Япон, немец әсирләре бер-бер арты Актае кирпеч заводларының беренче чирагын төзегәннәр. Японнар да. немецлар да хәзерге лагерь утарыннан ерак түгел землянкаларда яшәгән. Илдә вакыйгалар алмашып торган, япон-немецларны каядыр «яшергәннәр», нәләт төш- ксрс кырык сигезенче ел алмашка килгән. Акгаска урыслар «күчерелә». Алар кирпеч заводының нәүбәттәге икенче номерчысын салганнар һәм хәзерге баракларны җиткергәннәр. Унбер идеме, унбиш идеме, игезәк бараклар Актаста ишле генә иле. Бер-ике ел элек баракларга хатын-кыз тоткыннарны китереп тутырганнар. Ирләрне уртадагы ялгыз бер баракка бикләгәннәр. Җитмеш биш проценты бандеровчылардан торган хатын-кыз командасы бүтән баракларны биләгән. Күпчелеге бик зур срокларга хөкем ителгән латыш, литва, эстон хатын-кызлары украинкалар төркемен бизәгәннәр, санын арттырганнар Без килер алдыннан гына Актае хатын-кызларын моңарчы буш яткан землянкаларга күчергәннәр, саннарын киметкәннәр, хәзер анда өч меңгә якын хатын-кыз. «иң иркен, иң бәхетле ил» вәкилләре яши иде.. Шул чор лагерьларының иң якты төсмерләре ни дигәндә, шуны әйтә алам: сугыш башланган тәкъдирдә һәлак ителергә тиешле тоткыннар үзләренең хөр фикерле булулары белән аерылып торалар иде. Әле урыслар белән украиннар да туганнар кебек яшиләр. Балтыйк буе вәкилләре дә урысларга якты күз белән карый, чит илләрдән китерелгәннәр дә шау-гаугасыз гына тереклек итә. язмышлар уртак, бүләсе маллар юк. әле лагерь буржуазиясе тамырда чак. һәммәбез дә бер булып уртак киләчәккә. язмышлар хәл ителәчәк куркыныч киләчәккә карап торабыз. Чыннан да. егерме бишәр ел утыртмаслар ич тоткыннарны! Дөнья бер. ул үзгәрә тора, ил башындагылар «корыч исемен» йөртсәләр дә. «корычтан» коелмаган... Әнә шул урнашкан татулык, бердәмлек, көннән-көн ныгый барган дуслык җәза ияләрен шиккә төшерә. Сәяси тоткыннарны иң дәһшәтле читлекләргә төяп-тутырып. гап-гади хокуклардан да мәхрүм итеп, ярым- кете. ярымхайван игеп калдырырга ниятләгәндә, тоткыннар бердәмлек, ныклык һәм аң мәк гәбен үтәләр түгелме? Сукыр түгел төрмәчеләр, күрә' Әлбәттә, бу җәһәттән төп рольне озак-озак Сталин төрмәләрендә утырган тоткыннар уйный! Монарчы бурлар, караклар, талаучылар, педераст- лар. наркоманнар белән иза чиккән акыл ияләре сәясиләр, советка каршы чыккан күп санлы яшь отрядлар килеп кушылгач, рухи ирек, рухи туганлык сизәләр! Алар үз күргәннәре белән уртаклашалар, совет властена булган балаларча сукыр өметләрне җимереп-вагып ташлыйлар һәм лагсрг. хуҗалары ни күрә төрмәләр үзенә бертөрле университетка әйләнә бара түгелме . Нишләргә? Зур көч түгеп бергә җыйган, ерак-ераклардан ташылган готкыннарны бер-берсештән ничек ерагайтырга?.. Сугыш башланган хәлдә. мондый бер йодырык булып йомарланган мен вә миллионнарны «ә» дигәнче җир йөзеннән югалтып булырмы? Илленче еллар башында илдәге сәяси гот кыннар монарчы күрелмәгән зур көчкә әйләнә... Бергә туплаган готкыннарны да бер урында озак тотмыйлар, алар- ны эш юктан эш булсын өчен күчереп йөртәләр, миңгерәүләтеп бетерәләр һәр этап кимсетүләрнең сөңгесе ул! Әйе. коллыгыңны әзгә генә оныгын бер урынга ияләнгәндә, якташларың, фикердәшләрең белән аралар ныгыганда сине дөбердәтеп алып китеп, җиде ят арасына илтеп ташлыйлар икән, бу бәхетсезлек. Ияләнгән җир ияләнгән җир инде ул! Лагерьда түгел. Черек күлдә камерадан камерага куып йөрткәндә дә мин җайсызлык тоя идем. Күчерәләр икән синең теләк-ихтыя- рыңнан чыгып түгел! Күчерү рухи изүнең, түбәнәйтүнең сыналган бер әмәле ул. Тик тоткыннарның сүзсез берлеген вату өчен мондый койты әмәл генә әз булып чыга! Дөрес, тоткыннар әле берләшү, берләшмәләр аша бер-берссн яклау хакында авыз тутырып сөйләшмиләр, әмма күпчелек үзенең ялгыз түгеллеген тоя. һәркем үз рухына яраклы кешесен эзләп Iайкан, аның бер мисалы: хәзер ялгыз ризык ашаучылар юк диярлек Ашаганда, кадерле ризыкны бүлешкәндә тел генә түгел, тешләр генә дә түгел, уй да эшли. Кемнең кем белән ризык бүлешкәнен лагерь хуҗалары күзәттеме икән, белмим, мәгәр алар ризыкның адәмнәрне җилемләүче көч икәнен аңламадылар түгел! Тоткыннарның көннән-көн ачыла баруларын, аларнын кыю рәвештә уй йөртә алуларын лагерь җәзачылары күрмәде түгел Сәяси тоткыннарның берләшүе нәкъ менә Ка- закьстан далаларында бант танды дип расларга җыенмыйм, бәлки бу яңарыш мин күрмәгән төбәкләрдә иртәрәк тә кабынгандыр, мәгәр мин килен кушылганда тоткыннар рухлары сынган, буйсынган коллар өере түгел иде инде! Түгел! Бәлки кемнәрдер уртак югары фикерчә уйламагандыр. уйлау гына түгел, безне берләштергән идеяләрне күңелләренә кертен чыгарырга курыкканнардыр да, әмма уртак язмышлар, уртак кичереш-тамәлләр аларны битарафлык утравыннан шаулы сәясәт диңгезенә китереп салды Кичәрәк кенә украин авыл-урманнарыннан тогын китерелгән, сугыш һәм сугыштан соңгы елларда тотрыклы белем ала алмаган ярсу-т әвәккәл егетлвр сәяси лагерьларда җитди әзерлек мәктәбе үттеләр. Башын әз-мәз исәрлеккә салып, беркайчан да зонадан эшкә чыгын йөрмәгән матрос Попов, түшенә гәзитләрдән кисеп алынган Ленин ордены сурәтләрен тезеп. «Смерть Сталину!» дип язылган ак чүпрәкне маңгаена уран, түш киереп йөрде. Саналырга җыелган мәлләрдә ул мәйдан уртасына чыгып маңгаендагы өндәүне кычкырып-кыч- кырын га йөри торган иде. Онытмагыз, бу бит 1951 нче ел! Стстиннын якынаеп килгән картлыгы, әҗәле белән яшерен тартышкан дәһшәтле еллары! Ниһаять, лагерь хуҗалары. Бериянең өйрәтелгән этләре бу юнәлештә дә астыртын көрәшү юл тарый таптылар. Бу явыз планнарында берникадәр уңышка да иреш теләр Тормыш—язылган кануннардан к)*- пкә киңрәк. Әхлак—хыялдагы шәүлә булса. тормыш — чынбарлык ул. Мсшн СЕЛИМОВИЧ. -Дорянш iw үлем» илли хис! Адәмнең меңгә тармаклана алган җанында аннан да кайнар, аннан да сизгер, аннан да нәзек берәр хис бармы икән'1 ! Адәм баласы үз ындыры артыннан еракка чыгып йөрмәскә дә мөмкин, аның Достоевский. Куииджи. Веласкес. Раблеларны ишетмәве дә бик-бик ихтимал, ул Шаляпинның күкләр күкрәтер тавышыннан Собиновның былбыл моңнарын аера да алмый торгандыр, аның омар- кыслалардан явыз иткәне дә юктыр, мәгәр һәркемнең җанын беркетеп торучы бөек бер мәгънә бар ул аның МИЛЛИ ХИСЕ Милли хис бөтен чорларда да бертөсле, тапкырлау җәдвәледәй үзгәрмәс була алмый. аны адәми җаннарда эзләп табарга, сакларга, үстерергә, тәрбияләргә кирәк. Моны исә тере милләт үзе. аның барлыгын һәм бердәмлеген тәэмин иткән милли аң. туган тел. җыр-моң. гореф-гадәтләр үтәп килә. Кеше туып, сөекле әнкәсенең туган телендә: «Улым! Кызым! дип җан җылысы белән эндәшүгә сабыйның чисга-саф аң дәфтәренә тәүге милли сызык сызыла, моннан ары күз. колак һәм бүтән бар әгъзалар, күзәнәкләр аша баланың тын чишмә булып аккан канына газиз милли хис иңә. сеңә бара. Шул чакта гына кеше ярала' Кеше җанын әкрен-әкрен яулый барган милли хис никадәр югары тәрбия алса, ул кешенең иманы нык. карашы киң. күңел офыклары якты була, андый адәм, һичшиксез, ватан- нәрвәр булыр О-о. җан бизәге булган милли хисләргә саксыз кыланып кагыла күрмә! Милли хис ике яклы пычак ул. ул бөек һәм нәзек булган кебек, аяусыз, куркыныч вә дәһшәтле дә була ала! Бер милләт вәкилләре икенче бер милләт вәкилләренең җан тибешен, кан йөрешен, күз карашларын кабул игәргә, аның асылын һәрдаим ют ары бәяләргә тиеш. Милли хисләрнең нечкәлеге белән еш кына шовинистлар диктаторлар, илбасарлар оста, мәкерле рәвештә файдалана Без моның кайбер кызганыч мисалларын алда күрербез әле. СССР җәзачылары «совет халкы» дип атарга тырышкан күп милләтле коллар төркемен һәрдаим бер-берсенә каршы куеп, бер-берсенә каршы котыртып килде Ил буенча сыналган, ленинчыл тәҗрибәләр белән ныгытылган «каршы кую. өстерү» ысулы лагерьларга да килеп керде. Канлы палачлар адәмнәрнең милли хисләрендә оша «шаярдылар»! Әйтик. Актае мисалына күз салыйк, һәр лагерьда КГБның вәкаләтле вәкиле бар Актаста ул «Сухостой» Фамилиясен белми илемме, оныттыммы. хәер аның әһәмияте юк! Урысның томанасы, әммә урыс дигәндә чәчрәп китә торган шовинист, кайнаррак урыс егетләрен чакырып ала да. тегеләрнең милли хисләрен кытыклый: «һи-хи. Александр Невский. Суворовлар токымында да батырлар калмаган икән Безнең көннәргә җебегәннәр генә калган! Шул хохляндиягә баш иеп торасыз бит Оят!» Икенче, өченче көннәрдә ул үз янына әлерәк кенә урыска каршы корал тотып көрәшкән, борын төпләреннән кан исе китеп бетмәгән бандеровчы егетләрне дәшеп ала Аны-моны сораша һәм сүз арасында гына: «Сез нәрсә, хлопчики, горние молодцы! һаман шул москальләрнең табанын ялыйсызмы?» Бер җырлый шушы канлы җырны, ике. өч! Армый! Телендә гел шул. һәм бу фикер, мондый гамь-ваемнар кара төндәге кап-кара җылан булып кара язмышка дучар ителгән, күңелләре агарып-яктырып бетмәгән егетләрнең ике төркеменә дә шуышып үтеп керә Без килгәндә моңарчы тату яшәп яткан, берберсенә тартылган сәяси тоткыннар арада шомлы упкын М калдырып, икесе ике якка тартыла башлаган иде инде. Мин тагын чиләнеп төйнәлгән сораулар эскәнҗәсендә торып калдым. Яшьлеккә мавыгулар хас Мавыгуларның яхшыга да. яманга да китерүе ихтимал Свердловск. Петропавел төрмәләре аша үтеп, мин яшьлегем мавыгуларына - хак юл эзләп интегүләремә чик куйган идем шикелле Рәсәйдә илленче еллар дәвамында хак юл бары тик төрмә- сөргеннәр юлы. дөрес сүзне, гаделлекне бары тик шул юлларны үтеп кенә кабул итеп була дип уйлады күңелем. Юл дәвамында икеләнүләр, шик- шөбһәләр килеп кшкәләсә дә, бары тик яхшылыкка гына омтылган туймас җаным шикләрне юлда чәчә килде, һәр сәяси тоткын минем туганым. Украина-Балтыйк буйларыннан сөрелгән һәр кеше минем фикердәшем иде Белом, аңлыйм, безнең әзерлек, аң дәрәҗәләребез төрле югарылыкта булып, бик күпләр үзләренең пи өчен газап чигәргә дучар ш ү-ителүләрен белми дә калганнардыр Кабатлап әйтәм. төрмә, иректә чакта бик ерак булганнарны да тигезли. Карабае күчеш төрмә-лагеренда да бет тигезләр идек дип әйтәсе килә... Шунда ук исемә чегән малае килеп төшә! Тигезсезлек, капма-каршылык булган, минем яшь күңелем генә аларны күрмәмешкә салышкан Ак таска килеп, мин тоткын иптәшләрем белән якынаймадым, ерагайдым гына Иң беренче нәүбәттә. Николай Градобоевны югалттым. Тегендә чакта уртак буйлар, күзәтүләр, йомгак ясаулар, киләчәккә өметләр безне берләштереп юра, шуның өстенә безне биеккә күгәрә, уйларның да югарыларын уйлата иде. Актаска килен төштек, безне шул көнне үк бригадалар!а тараттылар. О бәхет! Градобоев та безнең бригадага эләкте!.. Николай секциягә караңгы төшкәндә генә килеп керде Анда да әзгә генә Авызы ерык егетнең, күңеле шаг. уйчан күзләреннән гамь киткән. Ул көне буе әрлебирле чапкан, нарядчикпы күргән, нормировщиклар белән сөйләшкән, нык саклап йөрткән, өйдән үк килгән бик шәп мехлы күн пирчәткәсе бар иде, аны кемгәдер төрткән Градобоевны кирпеч заводына шофер игеп күчергәннәр. Кош тотканмыни! Егерме биш еллык cpoi ын кыскаргканнар диярсең. Ялт итеп керде, елт итеп чыгып югалды Хәзерге акылым белән иләп карыйм пигә үпкә гөлем икән мин Градобоевка?. Бәлки рәнҗергә сәбәп тә булмагандыр’ Нишлисен, мин үземнән күнне көткән кебек, иптәшләрем не гг дә бүтәнчәрәк булуын теләгәнмендер шул! Николайның гомердә булмаганча хихылдап көлүләре, канәгатьлек белән учларын бер-берсенә ышкып сөйләшүләре, тыпырдап куюлары җенемне котырткандыр. Бәлки башка иптәшләремнең күз алдында үзгәрүләре ошамагандыр миңа? Ходам шаһит. Карабае мәктәбен бергә үткән юллашларымны Актаста җен алыштырды! Миша Пермяков- ны аңлыйм да. аңлап га бетермим Карабасга ул җан дусты гарип кыздан хәбәр ала алмады Ул коне-юне аннан хат көтә! Хат! Сүзсез хат букчасы килсә дә разый Миша Хохун аны кыйнап җир күмере ясагач, мин Миша Хохунны үтерер дип куркып йөргән идем. Кызык бу кеше дигәнен! Әнисенең үчен алган. ә үзе өчен юк.. Лагерьда кеше үтерү гадәти эш дияргә ярый Әнә, икс карт шахмат уйнап утырганда талашып китәләр дә берсе икенчесенең «манарасына» кәкре !ая!ы белән чәпи' Ми капкачы юка булган бичараның, тәгәри дә үлә Шул сәгатьтә бәген карткорының таякларын җыеп алдылар... Гостев белән Шороховны сирәк-мирәк кенә күрәм. койрык ларын күрсәтәләр дә югалалар Күнме күрешми торабыз, авыз тутырып әйтерлек сүзебез юк. Яшьтәшләр. гомер юл ырымда хәтергә беркетерлек бердәнбер гамәлләре рәисне үтерү генә булдымы’ Черек күлдә минем тормышыма байтак кеше >з сызып китте. Татар легионерлары, икенче кат утыручылардан Анатолий агай Рязанов, инженер Кулешов Репатриантлар Карабае Хуродзе исеме бетән күңе гем дә сеңеп калды. Ә бүтәннәр Актаста яши баш лама, корт төшкән алмалар сыман, җилсез көнне дә коелып беттеләр. Җил. гавыл чыкса нишләрләр иде икән алар? Утызынчы, кырыгынчы еллар лагерьларында социаль бүленеш бик гади хәл кылынган. Бу хакта меңнәрчә сагышлы хатирәләр басылган. Сәяси тоткыннарны газаплы хезмәт белән интектереп, яңгырда-карда, төньяк суыкларында, сазлык-багкакларда көне-төне эшләтеп, кешелекнең бар хокукларыннан мәхрүм итеп яшәткәннәр. Шулар өстенә тагын бер—чиксез авыр җәза тәртипләре керткән гадел большевиклар: сәясиләр арасына каракларны, закондагы бурларны, явыз хулиганнарны. Рәсәйнең җыен эшлексезен китереп ташлаганнар. Сәяси тоткыннар үзләре өчен генә түгел, әнә шул бәдбәхетләр, большевикларның гыйшкы төшкән кара йөзләр өчен дә эшләргә, норма тутырырга мәҗбүр ителгәннәр. Сәясиләргә эш. каракларга — аш. Лагерьның әзме-күпме «җылы урыннары» каракларга. Ашханә, икмәк кисү ноктасы, хуҗалык утары — һәммәсе караклар карамагында булган Сәяси тоткыннарга килгән посылкага хуҗалары имзасын гына сала, аны шундук «хан!» итеп караклар йота. Җәза хуҗалары сәяси тоткыннарны бергә җыйгач, аларның берләшү. туплану мөмкинлеген дә күз алдына тотканнар. Особый лагерьлар оешуга, җәзачылар сыналган ысулны кулланып карыйлар: Караганданың махсус лагерьларына каракларны, сукырларны китереп тыгалар. Ике-өч тапкыр зонадан качучыларны хәрби трибуналларга тапшырып, аларга «экономик саботаж» дигән куркыныч статья чәпиләр, егерме бишәр ел срок бирәләр, карак-бурларны да номерлар белән бизиләр. Әмма көн- нән-көн ныграк төйнәлә барган бандеровчылар аларны тиз айныттылар. Этап зонага керүгә, бандеровчылар күрер-күзгә блатной тоткыннарны аерып алалар да «кылдан нәзек, кылычтан үткен» күпер аша үткәрәләр. Күпчелек зонага кереп тә тормый, мәче баласыдай чыелдап: «Начальник!» дип безелдәп вахтага, чекистлар кулы астына чаба. Табыла, бандеровчыларның тәҗрибәле штабистлары каракларның карага манчылган гөнаһларын җәлт казып чыгаралар, андый очракта бандеровчылар тегенең аяк-кулларын тотып өскә күтәрәләр дә арты белән асфальтка дыңкыйлар. Өч-дүрт мәртәбә күтәреп төшергәннән соң борыннан. колактан кан китә, исән калса да. карак моннан ары чын кеше була алмый, сырт сөяге сынып яки казаланып кала. Арт саны сынган бичара этләрнең сөйрәлеп йөргәнен күргәнегез бармы?.. Карак шул хәлгә төшә. Аларның мисалларын, очрашырга теләмәсәк тә, алда күрербез әле. Без килеп төшкәндә зонада андый сурәбәтләр шактый иде шикелле. Бер көнне баракian чыгып киләм: Седой кушаматлы урыс егете. Юра исемле шсстеркасына кәстрүл тоттырып, ашханәдән кайтып килә икән. Юркага бәрелеп чак кына кәстрүлен җиргә төшермәдем. Седой: «Гужуйтесь фраера, пока урки спят!» - дип акырып өстеме килә. Мин: «Виноват!» дип кырыйга тайпылдым. Седой: «Виноват. виноват! Накажем!» дин йодрыгын баш өстемдә уйнатты Ярый, минем арттан ук бригада егетләре — бандеровчылар килә икән, алар хәлне аңлап, безне чолгап алдылар. Седой да. аның тугры хезмәтчеләре дә йом булдылар. Юра җитез, хәрәкәтчән, йоп-йомыры үзбәк үсмере, үзе дә карак, лагерьның мәшһүр талаучысы иде. Озакламый аны этапка кудылар, шунда, зоналарның берсендә, төзелеш басмасында кәефләнеп кенә ялкау симертер ятканда, тук һәм мәс Юраның башын кисеп ыргытканнар дигән хәбәр килеп иреште. Урыслар берләшә, украиннар берләшә, литвалылар уянып килә, Актае зонасында әтрәк-әләмнәргә рәхәт калмады шикелле. Бу аз санлы сорыкортларга урын бетте, көн калмады, аларны каядыр олактырдылар. Җәзачыларга алар белән хушлашу авыр булгандыр дип исәплим, сәясиләр өстеннән күзәтчелекне дә, гадәттә, шул төркемнең сатлык җаннары башкара иде дип беләм! һава сафланып калды Шуны да өстәп әйтим, зона сасыткан бурларны бандеровчылар шактый кырды да! Алар, гомумән, үз тәртипләрен куярга, тәртипне үзләренә кулай итеп урнаштырырга яраталар иде. Ике зур милләт вәкилләре күзгә күренеп оешып килгәндә бүтән, вак халык вәкилләре дә әз-мәз төркемләнә башладылар. Литвалылар йодрыгы да йомарланды, яшьрәкләре чалбар балакларын киңәйтеп тектеләр, иртәнге барлау мәйданына алар төркемтөркем оешып чыгалар һәм башка төркемнәргә каш астыннан гына карап торалар. Нәкъ шул чорда «каралар» дип аталган махсус горкем хасил булды Кавказлылар. усал һәм гайрәтле егетләр. Урта Азия халыклары, гөржи-әрмән. үзбәк-та җик. төрекмән-кыргызтар шул тирәдә укмашкач, «каралар партиясе» дә шактый күп санлы булып чыкты Инде, сүз җебе тәмам онытылмасын өчен, Актае лагерендагы миңа кагылышлы хәл-әхвәлләргә кайтыйк Мин кирпеч заводында эшләүче яңарак оешып килгән Федор Лобков бригадасына эләктем Төзелешкә, шахтага билгеләнгән белеш-таныш- ларым миннән көнләштеләр. «Кирпеч заводы җылы урын, анда инде җәһәннәм суыкларында да катып үлмисең!» диде кемдер. Тоткынның беренче аяусыз дошманы - ачлык икән, яманлыкта анык рәтендә торганы салкынлык. Шушы кыска гына вакыт эчендә Караганда далалары патшасы җилнең көчен, аяусызлыгын, зәмһәрир суыкларның пырдымсызлыгын тулаем белеп бетерә алмасам да. казакъ кышыннан куркып өлгерлем Зона яшәеше табигат ь капризларына тыгыз бәйләнгән, салкын җәзачылардан бер дә ким түгел - ул сине әллә кай тишекләрдән дә эзләп таба. Колыма-Магаданны кат-кат иңләгән тоткыннар беравыздан: «Да. җылы җир бәхет ул!» дигәч, кирпеч заводына эләгүемә сөендем. Югыйсә, эшнең авырлыгын кисәтеп җанымны куркытып бетергәннәр иде Федор Лобков, йомшак төк белән капланган бит-яңаклары кып- кызыл. тездән түбән озын бушлат кигән, тәбәнәк кенә урыс иде Яшькә миннән чак кына өлкәнрәк булгандыр, кайсы як кешесе, ни сәбәпле утырт каннар, мин аларыи белми калдым, әлегә мин салага, вак балык, бригадир янына барып, гәп сугып, аны-моны белергә телән сүз куертырлык дәрәҗәдә түгел. Солженицын: «Бригадир ло кормилец1 » дип юкка тына әйтмәгәндер. Секциягә кердем, төйнәлгән әйбер-караларымны (Градобоевка рәхмәт!) баш астыма салып, вагонканың какшау гәүдәсен дер-дер селкетеп «икенче этажвга мендем дә сузылып яттым Советлар Союзының иң алдынгы «эшче сыйныфы»ныц какшамас бер бөр тете булып китте абзагыз 1951 елның язын мин төрледән төрле эшләргә куылып. Актае кирпеч заводында үткәрдем. Ташкүмер төягән вагоннар килә икән—без анда. Күмер бушатабыз. Тимер юлны тип-тигез җиргә сузганнар, хәзер ике яктан да дамба өелеп, рельслар аста калган. Вагон ишекләреннән кашыклап кына чыгып торган күмерне көрәкләр белән интегеп читкә чөяргә кирәк! «Әгәр эстакада булса соң, эш мең җиңеләер иде!» дип сукранабыз. ләкин тоткын авызыннан чыккан сүзне хуҗалар берчак та да ишетми! Вагоннарны тоткарларга рөхсәт юк. безне каулыйлар, «вольняшка лар» цех начальнигы, мастерлар безнең яннан китми, надзиратель дә шунда урала, ара-тирә безгә җикеренеп куялар Градобоев күктә йөзә! Аның кәҗә хәтле генә иске «чытыр арбасына» күмерне без төнибез. Ват оннарны бушатып бетереп, кара гирне сыпырып алырга да өлгермибез. безне кирпеч төяргә җибәрәләр Ай-Һай. авыр эш! Гофман мичләре алдына кирпечләрне шакмак-шакмак тау итеп өйгәннәр, шул өемнәрдән ватопплатформаларга тимер тасмалар сузасың, алгмыш-жит- мент кирпеч төялгән тачкаларны җан көчең белән эгә-этә. ват он тирәсенә китереп туктатасын һәр платформага дүрт мен яки артыграк кирпеч сыя Нормасын хәтерләмим, мәгәр үткер кырлы, чын чынаяк кебек, зыңгылдап торган ап-ак кирпечләрне гашыйташый кәҗә маең чыта, бияләйләр теткәләнеп бетә, бияләй тишекләреннән чыккан бармаклар суелып чиләнә, каный Җәрәхәтләргә каг-каг утырган тузаннан чыдар әмәл юк. Төйисец. авыр тачка артыштан йөгерәсең, вагонга бер менәсең, бер төшәсең. Лобков бригадир буларак явыз түгел, мәгәр тик торганны сөйми торган шактый быткыч адәм иде. Норма һәр кон үтәлергә тиеш! һәр көн! Җитмәсә, бер бригадир тирәсендә өч-дүрт кеше ялмана, алар эшкә төптөгәл чыгалар, завод ихатасына кергәч күздән югалалар, кайтыр алдыннан тагын пәйда булалар. Федор Лобков тирәсенә шактый сәер кешеләр тупланган, бригадирның тән сакчылары дип тә атап булмый аларны, аның көнкүрешен кайгырта вә җиңеләйтә торган адәмнәр дә түгел... Полковник Каршаков Василий Федорович. Төрмәдә дә таудай корсагы шиңмәгән, куе кунык белән капланган эре тешле, калын тавышлы. юк өчен дә шаркылдап җибәрә торган бу гамьсез-ваемсыз кеше белән Лобковиың пи уртаклыгы бар1 Ясмык-ясмык шадралар бизәгән битлег тар чебеш күкрәкле, зәгыйфь кәкре аяклы Иван Домрачев. (Икенче фамилиясе Бочарников иде!) Карабае триосының күренекле җырчысы Володя Кондаков бу өергә каян килеп кергән тагын?.. Юньләп эшләмиләр, ашаганда кашыкның дәве алар кулында, эштән буш чакларда Лобков ятагы янына елышалар да, кияүгә китә алмаган кызлар сыман, чышын-пышын өзлексез сөйләшәләр. Ишеттермиләр, каһәрләр!.. Димәк, ниндидер серләре бар. Димәк, катлаулы һәм чуалчык зона тормышының мин белә алмаган үз серләре, үз мөнәсәбәтләре бар. Өчесе тиң шактый өркәк, моңа кадәр шактый чуар зоналар аша үтеп, карак-угрыларның гадәт-йолаларын иярткән/Володя белән Иван бандеровчылардан бик нык шүрлиләр иде. Артларында пычрак эзләре бар идеме, белмим, анда- монда. украиннар белән урыслар әрепләшкән мизгелләрдә койрыкларын кысалар иде. Ә бандеровчылар үз көчләрен еш-еш күрсәтеп, зонадагы өстенлекләрен расларга яраттылар. Менә секция ишеге киерелеп ачыла, аннан ун-унбиш егет җил-давыл булып бәреп керә, алар тамак төпләреннән гайрәтле аваз чыгарып: «Утыр! Кузгалма! Утырырга!»—дип боерык бирәләр Кулларда пычак- хәнҗәрләр җемҗем итә, пычак чыгармаганнар кулларын итек кунычларында. билләрендә тоталар. Алары да кораллы! Секция шым булып сеңә, без тын тартырга да кыймыйча керүчеләрне күз чиге белән күзәтәбез. Кемне эзәрлекли алар, максатлары ни. сорашырга куркыныч, ә төркем үзәгендә торган бандеровчылар арасында минем якыннарым юк иде. Кемнәрдер бер-берсенә тартылалар, оешалар, шуннан тәм, юаныч табалар. Әллә бүтән серләр аларны берләштерәме?.. Диндарлар: «Субботниклар», «Иегово шаһитлары», моңарчы ишеткәнем дә булмаган тар мәзһәб вәкилләре туктаусыз эзләнәләр... Озын буйлы, тотлыгып сөйләшүче майор Тихомировны «Иегово шаһитлары» барлап, үзенә тартты. Әсир төшкән, немецта йөз мәртәбә кыйналган, үзебездә мең мәртәбә тукмалып теле тотлыккан, җаны теткәләнгән арык бу кешене асылынган җиреннән бавын өзеп тартып төшергәннәр... Хәзер асылынмас, кайгы- хәсрәте дә кимрәк булыр: диндарлар арасында аның абруе зур!.. Зонада ниндидер хәрәкәтләр бара, ул гере, кыймылдый, кайгыра, бәргәләнә. Карабастаи килгән Николай Лаврентьевич Новиков вафат. Тамагы ач булса да, кич буе җырлап утырган, җыры хырылдауга күчкән. Сүзен дә әйтә алмаган Хәер, ни әйтәсе калды икән бичараның?.. Безгә күрше секциядә заводның тимер-томыр тирәсендә кайнашучылары яшәп яга. Бригадирлары Сидоров фамилияле аю, фил дисәң дә ярый, тап-таза гайрәтле урыс. Әмма чебенне дә рәнҗетми торган әүлия, үз бригадасына тап булган гарип-горабаны да чит итми, зарланмый, ничек тә җаен табып, тамагын туйдырырга тырыша. Асыл ир! Тимер-томыр тирәсендә белмәгәне юк дип сөйлиләр. Зонаның күркәм кешеләре дә. эте-кошы да күзгә бәрелеп, аерылып гора башлады Барак ишеген кергәч тә сул кул якта, иң читтә старостаның нәни генә секциясе. Безнең староста Хөсәен Зәлиханов исемле балкар. Алтын тешле, ак чырайлы, тезләрен бөгеп, аяк башларын аерып, ипләп кенә йөрүче бу адәмгә якын барырлык түгел, һавалы, тәкәббер, текә кеше. Барактагы эчке тәртип өчен ул җавап бирә, диләр. Якташы балкар Магомед Толгуров — кыяфәте белән дә. горыр- тотышы белән дә кара крестьян. Җир кешесе. Зәлиханов түгәрәгендә тагын ике сәер кеше бар. икесе лә кабардиннар. Хәмит исемлесе безне күптән инкубатор чебешләре игеп бертөрле киемнәргә урасалар да. һаман үз өсбашыннан йөри Шулкадәр шома, елгыр егет Хәмит, заводка чыга, кыл да кыймылдатмый, гел механиклар тирәсендә урала. Хәмит дөньяның мөгезеннән эләктергән егет, заводта хәнҗәр ясый. кыра, үткенли, әлс бандеровчыларга. әле урысның кәттә егетләренә туларны сата, дигән сүзләр йөри Дөрес булгандыр ул!.. Мал габа. яхшы ризыктан өзелми, бандеровчылар арасыннан яшьрәкләрне, симез-түгәрәкләрне сайлан «куенына ала» дин тә сөйлиләр. Булыр, булыр... Староста чоланыннан соңгы кеше Алихан атлы кабардин иде. Калын, башмак иренле, карасу-гутлы йөзле бу кеше Магомед шикелле үк крестьян иде булса кирәк. Әлеге зона буржуазиясенең ишеген ачып караганым булмады, нигәдер бу төркем вәкилләренә катнашып китәргә курыктым, алай ла Магомед, Толгуров миңа бик якынайды. Балкарча эндәшә, мин татарчалыйм. бер-беребезне җиңел аңлыйбыз. Хәер, зонада ятлар белән аңлашканда телгә ничә сүз кыстырасың инде9 Күпчелек тамак ягын кайгырта. сүз тел шул тирәдә әйләнә Хөсәен Зәлихановның мине туктатып эндәшкәне, ары-бире хәл белешкәне юк иле шикелле. Барак старостасы зур кетне, надзирательләр дә атта баш кагып, күрешеп китәләр, кичләрен секциядән җыр тавышлары яңгырый. Хәзер бсләм. «прилуроклар» кәеф- сафа коралар, чсфир эчәләр һәм ач малайларны бозалар... Зонада тормыш гел буталышлардан, чуалышлардан гора. Бер буталыш икенчесен тудыра. Җәзачыларда тынмый, арабыздан күренеклерәк шәхесләрне чүпләп-чүпләп алалар да этапка куалар Кемдер китә, кемдер килә. Украинаның көнбатыш өлкәләрендә ир-ат калдымы икән? Львов. Тернополь. Ровно өлкәләреннән халык килә тора, сеңә гора. Александр Хуродзены Снасск гөрмәлазарегына алып киттеләр. Үләргә. Аның соңгы сәгаге якынлашканын врачлар да. лагерь хуҗалары да белеп тора, һаман рәхим-швфкать юк бичара) а! Җан биргәндә авызына су салучы да булмаячак! «Империя таралачак!» - дип ымсындырган, дәртемне кузгаткан беренче кеше идеи син. Хуродзе агай! Кемнәргә таянып, нинди уйларга чумып, шундый нәтиҗәгә килә алды икән ул?.. Әллә шул утлы фикердән чыгып, лагерьдагы беренче көннәремдә мин юлдашларымнан риза булмыйчарак мырлап яшәдемме9 .. Кем хокук биргән мин авыл гыйбатына бөтен кешеләрдән нидер таләп итәргә, таләпләрем үтәлмәгәндә нарасыйлык күрсәтеп сукранырга, эчтән янарга?. Хәзерге акылым белән уйлыйм мин үземне белә-белгәннән язучы булу турында хыялландым!. Дүртенче класста шит ырь-поэмалар язып, аннан хикәяпьесаларга күчеп, язучы булып яшәдем! Төрмәдә дә мин язучы идем. Әзерлегем бәләкәй, офыкларым бикләнгән булса да. күңелем чикләрне үтеп чыга алырлык дәртле иде Тормышны да мин әдәбият мәйданы, сәхнә итебрәк күрдем шикелле Әнә шул югарылык, биеклек, язучы дигән җаваплы исем бик яшьли сеңгәнгә, мин еш кына буш хыялый, җилле-давыллырак җан булып калдым бугай Бүтәннәргә караганда бер өстенлегем дә бар иле дөньяга мин әдип күзе белән карый идем. Кешеләрдән дә шундый үзенчәлекле тормыш мисаллары көт кәшә. Градобоевларга да. Гостевларга да өстән торып, хөкемдар рәвешендә карадым. Мин һәр адымым белән әнә шул бөек максатыма язучылыкка якынайт анда күңелгә ниләр килеп нитәр китмәгәндер дисең9 ! Итттөшләр бер мәлгә таралды, мин моны шактый авыр кичердем, тәкин ул дәвердәге ганыш-белешләремә мин гомергә рәхмәт лемен- без алар белән бергә Карабае дигән мәк тәнне үттек Карабае Актасны әзерләде Один исә тормышны тоташ хәрәкәт тә, бербоген итеп күрергә тиеш Юк икән, аның иҗатын сут арып торучы чишмәләр юк. коесы кипкән Меңләгән җаннарны бер бик астында йомарлап тоткан Актае мине яңа кешеләр җанымның кайнарлыгын, намусымның сафлыгын саклан калырга ярдәм иткән гаҗәеп бай кешеләр арасына выжгытып алып керен китте Безгә курку иңде, хәзер шул җитәкләп алып бара. Без сай.шее урында ул әйтә, оялсак та хәзер уя хуҗа' Меша СЕЛИМОВИЧ. «Дорвиш во үлем» ин бик астында. Тормышың чикләнгән. Явыз кануннар сине бәген яктан камаган. Әле хат алучылар бик сирәк. Безнең белән яки бездән соңрак килгәннәрдән илгә, өйгә хәбәрләр китсә дә. кем белгән — чыннан да. киткәннәрме алар, әллә цензура киштәләрендә аунап яталармы?.. Биек-биек коймалар, кышкы карда куян эзе сыман чигелгән чәнечкеле тимер чыбык киртә-аулары. Без беркая чыгып йөри алмыйбыз. Эшкә барып-кайтуны санамыйм, син анда да мең күз бикләгән сак астында... Ачлык тагын безне куып җитә. аны тоткарлый юрган коймалар юк. Беркем беркаян посылка алмый. Сатыласы киемнәр шуып беткән, күбесен тәмәкегә алмашканнар Тәмәке төрмәнең валютасы ул. Бер төрерлек тәмәкегә бер пайка ипи бирүчеләр дә бар. Бар шундый сазаган тартучылар, алар бер суырыр өчен җаннарын бирергә әзерләр! Безнең бригада һаман төрле эштә изалана. Бер көнне безне машиналарга кирпеч төяргә куйдылар. Кирпеч күп җыйналган, машиналар чутсыз килгән, төяүчеләр үзләре генә өлгерми, имеш. Баксаң, анарның эш шактый хутлы икән лабаса! Шоферлар төпчек тә калдыралар, кайбер бәхстлсләргә пачкасы белән махорка да биреп киткәннәр. Аларга хат тапшырырга да була икән!.. Мөхтәрәм укучым! Әгәр минем язмаларым маҗаралы бер сызыктан ялганып-ялганып бармыйлар икән, кичер' Язып уза торган хәлләргә яргы гасырга якын вакыт үтсә дә. хәтерем бик күп гыйбрәтләрне түкми- чәчми саклап йөртте. Әле мин йөзләрчә кешеләрнең исемнәрен, төс- кыяфәтләрсн. зонада чиккән газапларын бүгенгедәй хәтерлим, хәтерлә чакта тын гына, аратирә мине борчып, аннан тагын тынычланып, ми күзәнәкләрен биләп яткан хатирәләр кәгазьгә күчә башлагач, тәмам җанландылар. «Мине яз! Безне онытма!» дип йолыккалыйлар. уңга- сулга тарталар, һич көтмәгәндә артка да сөйрәп тинтерәтәләр. Әгәр вакыйгалар бер-берсен узышып, көннәр-айлар. хәтта ки. еллар буталып китә икән, моңа вакыт гаепле... «Ачлык» дип авызымны ачтым да. инде үзем дә ялыгып беткән шушы яман хәл хакында языйммы-юкмы. дип үз-үзем белән байтак сугыштым. Әле минем һәр милләт вәкилләренең ачлыкны ничек-ничек кичерүләре турында да язасым бар Күп әле гыйбрәтләр. күп. бер-бер артлы ишелеп ага алар' Зона ачлыгын әз-мәз күз алдыгызга китереп бастырыр өчен кыска гына язып узам.. Ачлык безне тәмам ваклады Режим дибез, паек дибез, зонага ипи килмәгән көннәр була! Көне-төне буран котыра, юллар өзелә, машиналар йөри алмый — ипи юк. «Ач кешенең ачуы яман», тик без ачуны читкә чыгармыйбыз хәзер Зона хуҗаларына сүз әйтергә куркабыз Ачлык кансыз хуҗаларның күңелепә шәфкать иңдерә дип уйлыйсызмы?! Кашки шулай булсачы! Арыбире телдән карышкан, эшкә чыгудан баш тарткан кыюракларны дөбердәтеп карцерга ябалар да зонасында ачлык патша йөреп торганда карцердагы хәлләрне күз алдына китерү кыен түгел! һәркемгә җаны кадерле, һәркем җан саклауның юлын эзли, чәбәләнә Иртәнчәк. барак ишекләре ачылуга, бер иш тоткыннар атылып диярлек чыгалар да. сөйрәлеп, кыт ырдап ашханәнең су түгү чокырына юнәләләр. Шәүләләр, күләгәләр бара! һәркем узарга тели! Бер-берсен төрткәлиләр, аяк чалалар, егып калдыралар. Тизрәк, җәтрәк, бәрәңге кабыклары, ашлы сулар түгелгән урынга барып җитәргә кирәк Яңгыш- моңгыш бер-ике бәрәңге дә таба алсалар.. Шунда ук чи килеш кимерергә тотыналар. Бәрәңге кабыгы, калдыкпостык замат арасында юк була... С Иртәнге чәйдән соң атлы чанага төяп хуҗалык утарыннан көндәлек паек ашханәгә кайта Капка белән ашханә арасы ике йөз метрдан артык. Ризык төягән атлы чана күренүен илле-алтмыш тоткын сага тап тора. Чанада бәрәңге, саргайган ак кәстрүлләрдә әче кәбестә килә. Hi. балык ише нәрсәләр дә була. Мәгәр аларнын күпчелеге зонага кереп тә җигми. лагерь башлыклары, офицерлар итне-майны кая җибәрергә кирәген беләләр!.. Эш дигәнең канны суыра! Кирпеч заводын аласыңмы Пресста бертуктаусыз агып юрган юеш балчык кирпечләрне кулдан-ку на йөртә- йортә җаның 1ына тәндә исән кала! Ә шахта казучылар’ Сменасыз эш. кулда отбой чүкече, алдыңда үзле тыгыз балчык, өс генә шыбыр-шыбыр көне буе су ага! Мине күзлек кенә коткарды, югыйсә мине дә су астына төртеп төшерәләр иде Тоткыннар корык-корык ютәллиләр, төннәрен бараклардан ыңгырашу. җылау тавышлары туктаусыз ишетелеп тора Күпләрнең эче китә, кан төкерәләр... Бер кичне. отбой булыр алдыннан безнең секциягә алты-җиде әзмәвердәй егет килеп керде Алар мәһабәг гәүдәле, гаять 1аза. кып-кызыл чырайлы, гәүдәсеннән көч-гайрәт бөркелеп торган берәвесен урiага алып, өчәр-өчәр кырыйларга бастылар. Колагыма ишетелмәгәндер дип гамьсез генә утырып юрам, теге баһадир мине сорый, имеш Зонаның өлкән пешекчесе кырым татары Мох 1 ар мине эзләп кергән икән! Зонадагы гайрәтле хуҗаларының берсенә «Казаннан бер тагар студенты килеп төште», дигән хәбәр ирештергәннәр икән Мохтарга. Разведкасы шәп эшли өлкән пешекченең. Мохтарны белмәгән кеше юк. минем колагыма да чалышан иде. бриталанын йокысы качты, бөтен күзләр бездә1 Лагерьларда җидеме, сигезме дошманын геге дөньяга җибәргән, кат тыкатлы срокларга хөкем ителгән. ызгыш-1 адашларда берәү! ә дә баш бирми торган, чиксез көчле Мохтар теген дар бер шәхес иде Урыннары дәрәҗәлерәк кешеләр катында каушап кала юрган мин сарык телемне йоттым. риргәп сорауларына ык-мык җавап кайтарырга тырышып, иягем белән түшемне кашып, күз күтәрергә дә кыймыйча дөмегеп утырам Мохтар миңа урысча дәште, авыл кабартмасы булуымны ике сүземнән аңлады, әле юрмә гәҗрибәм дә сай икән. көч-гайрәтне сынаганда ла. буй дисәң буй юк. физик эштә чыныкмаган Тагын ниләр уйлагандыр миңа карап Мохтар-пешскче. ул сүзне озакка сузмады, ашханагә килеп йөрергә. йомыш-кара чыкканда туп-туры үзенә мөрәҗәгать игәргә боерды «Кил. мин анда раздачага әйтермен, кисәтеп куярмын!» ти те Калкынды. ватонкалар арасына кысылып, безнең тарафка колак-локаюрын юнәлткән бригадашларым чәчелеп, ана юл бирделәр Моннан берничә көн элек яңа танышларымның берсе, мәскәү те урыс егете, сөйкемле һәм зыялы студент Анатолий Кузовкин кырым татарларының берсе белән өстөн-өстән генә таныштырган иде Кыргытга гартым кыяфәтле, ләкин озын буйлы, арык кына кырыс адәм «Менә синен землягыц!» дшәч. кылычтай озын тапавын ямьсез җыерып «Мондый күзайнаклы адәм нишләп минем ге.млягым бу тсын!» тип шиген белдергәч. Ki.ipi.iM Iагары бер секунд эчендә сөйкемсезгә әйләнде. Абдул ла Жумаев ППЧда нормировщик булып эшли икән, придурок, ганауны өстәрәк һәм җилдә тотарга остарган тоткын Абдулла белән бет бер чакта да якыная алмадык Кырым татарларыннан тагын ике тоткын бар иде. Кайсы урыннарда эшләт өннәрдер, якташларының берсе өлкән повар. икенчесе нормировщик булгач, бәрәнге кабыгы эзлән чытып чапматаннардыр. кыяфәтләре дә тук. шактый таза күренә иде Казанча сөйләшә алмагач, мин аларга тартылмадым, татар дин кабул итмәдем. Ьерәвесе юн кебек юантык, киң бит те. кин маңгайлы утыз-кырыклар тирәсендәге Кырым кешесе иде Күрсә ерактан ук кулын сузып килә, йөзе яктыра, моның әллә нинди олы йомыш.тары, әйтәсе сүзләре бардыр гин уйлыйсың Килә. килә, кулларымны ютын ала: «Әхвәлләр кандай’» дип сорый да жил-җил үтеп тә китә. Кырымчалап: «Яваш, яваш!» дип жавап бирергә дә өлгерми калам. Дүртенче татар яшь. кап-кара. сылу егет иде. Анысы бөтенләй сөйләшми, очрашсак елмая, кулын җилкәмә сала, шулай сүзссз-өнсез аерылышабыз. Шунысы гаҗәп, татарларның икесенең дә үз тешләре юк. авызларын елтыр-слтыр килеп торган эре-эре алтын белән тутырганнар иде. Көнләшүчеләр пәйда булды, табылды! Бригадада миңа мөнәсәбәт капылт үзгәрде. Кемдер кәтилүген биреп тормакчы булды, кемдер ашханәгә мине ияртеп йөрергә җыенды. «Хәзер синең эш на мази! Көне-төне гужуйся! Мохтар әйтсәме.. Тамак сыйлы хәзер синең! Барак старосталары, нарядчик, нормировщиклар белән бер казаннан ашый башлыйсың!» Әллә тамагым ачка, әллә ач иптәшләремнең коткы-хорыннан исереп, кемнәндер кәтилүк алып, аска карап, курка-курка ашханәгә атладым. Меңнәрчә май, су таплары-тамчылары белән чуарланган, җылы пар һәм әллә нинди исләр озатып торган аш бүлү тәрәзәчеге янына мин бик озак бардым бугай. Теге яктагы, башына кайчандыр ак булып хәзер сорыга әйләнгән башлык чәпәгән, дәү корсагы шуып идәнгә төшмәсен өчен киндер алъяпкыч белән кысып куйган, кысык күзле бер бәндә: «Мохтар ...»—дигәнне ишеткәч, минем ямьшәйгән кәгилүкне калтыранган кулымнан тартып алды да күздән юк булды. Бераздан әйләнеп килде, кәтилүктә без һәркөн ашый торган сыек, төссез баланда чайкала иде. «Тамак сыйлы!» — дидем үз-үземә. гарьләнеп. Сер бирмәскә тырышып, көлемсерәп кайтып кердем, өскә үрмәләдем һәм чыраемны күрергә теләгәндәй баланда өстене иелдем. Кашыгымны тыгып карыйм, йөрми, каядыр куега эләгә. Баланда астында тыгыз пешкән, майлы тары буткаем икән! Ялт иттердем тегене, ашап бетергәч кенә иптәшләргә карадым. Алар кайсы өстән, кайсы астан шыпырт кына мине күзәтәләр икән! Шулкадәр оялдым, җир тишеге булса, вагонкамнан сикереп төшеп, шунда кереп убылырдай булдым! Тәңрем, шушы минутларда сиңа баш орам! Ходам, үзең шаһит! Илаһым, һәммәсен беләсең: кәтилүк күтәрен теге тәрәзә-авыз каршысы- на яңадан эз дә басмадым! Тәнем чирканды, каным котырынды, иптәшләрдән кайберәүләр: «Ник бармыйсың? Ник йөрмисең?» дип сораштырганда дәшмәдем, иягемне генә як-якка кактым. Хак, юмарт күңелле, искиткеч мәрхәмәтле Магомед Толгуров барак старостасыннан калган ашларны мичкә яшереп куеп эштән кайтканымны көтә торган иде. Калган ашлардаң баш тарта алмадым. Ачлык биткә ыштыр элә торган яман, үтә яман китмәс чир икән ул! Зонаның үзенә генә хас сүзлек составы бар. Без дә яңа сүзләр, өр-яңа тәгъбирләр ятлап алдык. «Доходяга» диләр икән, беләсең, ачлыкның соңгы чигенә килеп җиткән адәмне күз алдына китерәсең. «Фитиль» дисәләр, бусы тагын да куркыныч, димәк, тоткын чикне үтеп киткән. Аннан бер генә юл кала бичарага: «агач бушлат» кия! Җаны күккә очып киткән тоткынга «агач бушлат» кигер ген маташмыйлар маташуын... Хәзер хуҗалык утарыннан атлы чанага төялгән бәрәңге-кәбестә кайта башласа, чананың ике ягына кулларына күсәк тоткан сигез-ун кеше тезелә. Тоткыннар җилкәләренә төшкән күсәккә игътибар да итмичә чанадагы капчык-савытларга карчыгадай ташланалар, кулларына ни эләксә. шуны гел-гел ачык авызларына тутыралар... Ат алдыннан барган әзмәвер юлда басып торганнарны гибеп-тибеп очыра, ә чана тирәсенә сырышканнарны бүтән каравылчылар рәхимсез рәвештә дөп тә дөп төяләр! Имән дөмбәскәдәй ирләр әкрен генә эри Ирләрнең нинди мөшкел хәлгә төшкәнен мунча кергәндә күреп имәнеп ки тәсең Мунча, мунча! Җанга рәхәт, тәнгә сихәт биреп, гомерне озайта торган урын. Этапта куганда мунчаны еш керәсең Этапта куганда җәзачыларның иң курыкканы — бет. Бет - чир ташый, бет сәяси тоткыннардан кала, берияче.тәрнең иң көчле дошманы Аның белән көрәшә- 30 ләр, бәген фронт буйлап ударникларча көрәш җәелдерәләр. Кайсы төрмәдән этапка кусалар да, сине мунча хөрмәтеннән башка юлга чыгармыйлар, Бармы су. юкмы су. кайнармы ул. сап-салкынмы. аны тикшергән кеше юк, син татыңны һәм авызыңны күтәреп, йомык борынлы краннан су тамганын көтеп торган арада синең кием-салымын эссе камерада пешә. Анда җәһәннәм Анда тәмугның үзе. Анда социализм бетләренә каршы удар көрәш бара! Камера ишеге ачыла, синен сәләмәләреңне идәнгә чыгарып ыргыталар. «Киенергә!»— Команда кырыс, җитди. Киемнәрдән көйгән ис тарала, элгән боҗраларга кул тидерерлек түгел... Юлга чыкканда шундый тиле мунча аша узасың, барып гөшкәч, «кичке мунчада» шул ук сынауларны кабатлыйсың Җәзачылар бетне ярата, алар бет пли! Җәзачы-бериячеләр көрәшсез тора алмый атарга һәркон, һәрдаим көрәш кирәк! Көрәшергә Ленин бабабыз кушкан1 ( ер- кә-бегләрнс тәки җиңеп чыгалар' Кыздыралар, куыралар, яндыралар Бара-бара өс киемнәреңнең кылкасы гына кала. Мондый галәмәтләргә бет түгел эт гә чыдамас! Яңа тормыш, яңача гыйбрәтләр аша телгә яңа сүзләр кереп ныгый Элек күңелне җылытып, бизәп юрган кадерле сүзләр һаман чигенә, ерагая баралар. Бег дошман, аны җиңдек. Әле кандалаларга көрәш ачасы бар' Икенче фронтны американнар сыман озакка сузарга ярамый. Кандала көчле дошман, хәйләкәр. «Кандала большевик ул. лиләр үзара, - үзе кызыл, үзе кан эчә, үзенең исе. айһай, зәһәр'» Кеше арыкланган саен аны кандалалар ярага гошә. Берзаман фитиль-тогкыниарның берсе вагонка тактасы буйлап кандала йөгергәнне күрә Шап бармагы белән тегенең өс генә' Карый, кандала бармак аегыннан чыккан ла \з юлы белән элдерә. Ныгытып, бар көченә тагын бер баса теге бичара Юк кына бит, кандала шуа да чыга, шуа да чыга Чыдары беткән фитиль җылап җибәрә; «Ста гыгой ппо-ли'. » «Әйе. төрмә канда ы зарын да корыч ган коялар икән! Кирпеч заводында җылы, тышта-буранда. җил күзендә казынсаң да. туңсаң, кирпечтән бушаган мичкә кереп котыласын. Җылы бар икән ачлыкны да җиңеп була Кирпеч заводының абруе көннән-көн күтәрелә, чөнки ябыга, арыклана барган саен а тәмнәр салкынга тизрәк бирешәләр. Ачлык белән суык бу сиңа бег белән кан игла гына түгел инде! Лагерь авыз иҗатыннан бер гыйбарә күңелемнән китми. «Косгер все ниже-ниже, а фиги ги все ближе, ближе' - Ходавэпдэм, әгәр мин рәссам булсам. Сталин чорының истәлеге итеп шушы коточкыч рәсемне язар идем!.. Төзелеш Кирпеч өемнәре Җил Салкын Тыннарны куыра торган суык. Фитиль-тот кыннарны эшкә куын китергәннәр Бичаралар каяндыр йомычка-чыра юнәтеп, ут тергезгәннәр Учакны уран алганнар, кысылышып түгәрәкләнгәннәр Ә утын әз, җылы саран Учак уты бетәм. бстәм дин кал т ырый. Ә гот кыннар кысыла-кысыла учак остепә иеләләр. Бер-бсрсен төргеп чыгарырга җигешеп җылыга тартылалар. Озак еллар ачлыкны татыгач, ул хатирәләрдән китеп тә. когы гып га булмый. Ипекәйне мин утыз яшемдә генә туя ашадым. угызга җитәр,»к шоколадтан авыз иг гем. утыз биштә шампан шәрәбен эчеп каралым, һәр милләт ачлыкны үзенчә кичерә, ашау, ризык пләү. юнәтү җәһәтеннән дә һәр милләтнең үз алымы, \ г ысуллары бар Актаста. әйткәнемчә, кытайлар шактый иш те иле. Кытайларның күплеген яз җитеп, кар треп беткәч абайладык. Менә чәнечкеле тимер чыбык киртәләр ягасын ы яшькелт-аксыл үлән кыяклары калкынды Күзләрне иркәләп гә өлгермәдек, шушы юрганнарга кытайлар ташланды Кыш буе гингерәг он. с г дәвамында тоташ ачыккан кытайларны туктатыр, тыяр көч юк иле Кая барсыннар бичаралар, урысча бер сүз белмиләр, аларны кухняга якын җибәрмиләр, гаңдагы «бәрәңге кабыгы өчен барган коммунистик оәре- лешләрдә» арык, көчсез кытайларны тибеп кенә очыралар, сирәк мирәк килен җиткән посылкалардан да аларга өлеш чыкмый А тар үзләре дә сорапып-теләнеп йөрмиләр Эштә лә намуслы алар, филонить игеп. җылы мичләргә кереп йомылмыйлар. Бар икән ашыйлар, юк икән — сүнгән күзләрен түбән тәгәрәтеп, тын гына утыралар, мыипым гына йөриләр. Минем кытайның аяк тавышын ишеткәнем булмады. Яшел кыяк аларның канын яңарттымы, котырттымы? Каян тапканнардыр, бер чиләк су керешле кәстрүлне ике таш өстенә утыртканнар да чүп-чар җыеп. ут кабызганнар Кытайлар йөгерә-йөгерә үлән кыякларын йол- калар. шуны кәстрүлдә кайнаталар да көн озынына шул яшькелт суны чөмерәләр Шешенеп беттеләр, бичаралар, корсаклары күпте, күбенде. Лагерь начальнигы явыз майор Калпочков иде, әйһай. усал бәндә! Врач кытайлар өстеннән шикаять иткәч, зонадагы карткорыны куып чыгарып, үлән кыякларын гына түгел, тамырларын йолкытып, корытып бетерде. Немецлар да ачлыкны бик авыр кичерә... Майор Калпочков ашханәгә йөрүнең ныклы тәртибен, графигын булдырды, һәр бригада билгеләнгән сәгатьтә, алдап тәгаенләнгән өстәлдә ашарга тиеш. Ныклы күзәтү куйды Калпочков әгәр бригада өч минутка кичексә, бригада йә иртәнге аштан, йә кичкесеннән мәхрүм ителә. Ашар алдыннан бригадалар ашханә алдындагы мәйданга килеп тезеләләр. Чираты җитүгә тоткыннар ут капкандай атылып, ашханәгә бәреп керәләр дә озын аяклы өстәлләрне камап алалар. Савыт-сабаны юын тору юк, иртәдән кичкә кадәр касмакланып карага кат кан әлүмин табаклар йөзләгән ач авызларга карап шаккатып торалар. Тыгызланып басуга, бригадир ярдәмчесе геге парлы тишек-тәрәзәгә барып кәстрүл белән баланда алып килә. «Второй» да бар, әйе, бар! Ул суда пешкән бер кашык әчегән тары боткасы яки сасып-исләнсп беткән шыр тоз балык кисәге була. Бик сирәк кенә ит исе килеп киткәләгән бәрәңге яркасы эләгә. Баланданы кашыклап ашау юк, тәлинкәңне күтәреп чөмерәсең генә. «Второй» дигәннәрен ачлар иленнән килгән яәэҗүҗ-мәэҗүҗ сыман бер кабуда йотасың. Бригада килә, китә, алдагылардан калган балык кылчыкларын җиңең белән сыпырып идәнгә төшерәсең. Чираттагы тоткыннар идәнгә ябышкан балык сөякләренә басыпбасып йөриләр. Шул сөякләрне җыеп ашаучылар да бар иде. Күп иде алар, балык кылчыгы өчен ызгыш-талашлар да чыга иде Хә геремдә, озын, кайчандыр зифа, текә буйлы булган немец капитаны бар иде. Иреннәрен чак кыймылдатып сөйләшә, үз кирәгенә урыс сүзләрен дә шактый шома пупалый. Гәүдә зур, таза, электән сый-хөрмәттә калынайган корсак та шактый мул. кирпеч заводында эшли, эш авыр, ашказаны батыр, посылка алмый, хәйлә белми, һичкайчан урлашмый немец. Балык сөякләренең даими «аучысы» иде батыр капитан, бригадалар алмашкан арада кай арада кереп өлгерә диген, кылчыкларны балавыздай шомарган авызлы френч кесәсенә тутыра да чыгып шыла. Барак астына яшереп куйган ике ташны тартып чыгарып, балык сөякләрен вәзенләп, иренмичә төя. Күкрәк кесәсеннән чүпрәккә горгән ипи кыерчыгын альт, аңа кылчык буткасын яга. күзләрен чытырдатып йома, башын артка ташлый һәм «немецча» әзерләнгән бутербродны ашый. Капитанның шул бәхетле мизтелләрен күрсәгез сез! Адәмнәрнең милли сыйфатлары ачыкканда һич көтелмәгән яктан ачылып китә икән! Әйтик, япон офицерын төелә-төелә балык сөягеннән әвә гәгән бутерброд ашаганын күз алдыңа китереп кара! һичкайчан була торган хәл түгел! Иң горур, иң буйсынмас, әллә нинди кыен хәлләргә калганда да кешелек сыйфат ларын җуймаган, сынмаган, буйсынмаган адәм япон булыр О-о. ачар берчакта да зарланмыйлар, сукранмыйлар, ачыксалар, юкны-барны эзләмиләр, язмышларын учларына йомарлап. җаннарын эт типкәсепә ычкындырмыйча яхшылык көтәләр, яхшылыкка һәм ходаларына ышаналар Японнар сокландыргыч дәрәҗәдә бердәм, эшлекле халык икән, язмыш аларны бергә җыйса, шунда ук арадан өлкәне аерылып чыга, бүтәннәр һич карышусыз, һич икеләнмичә аңа ышаналар һәм буйсыналар. Кайтып, илдәге танышларыма ошбу хәлләрне сөйләгәч, күпләр: «Әй. алар хәрбиләр бит. чин-дәрәҗәләренә 32 карап өлкәнне билгеләгәннәр!»—дип әйткәннәремне юкка чыгардылар Юк шул. алай түгел иде шул. еш кына бу өлкәнлек вә олпатлык хәрби дәрәҗәгә яки яшь чамасына карап билгеләнми, кемнең рухы нык. иманы какшаусыз шул узаман булып китә. Чит ил тоткыннарыннан японнар урысчаны иң гиз эләктереп алдылар. Кытай ун елга нибарысы ун сүз үзләштерсә, японнар арасыннан телне белмәгән кешеләрне очратмадым Горур, буйсынмас, көчле халык! Кытай, кореялы. япон төскә-биткә бер чамадарак халык, диләр һич алай «үтел, менә шушы бер гөбәктә яшәп ятучы оч халык вәкилләрен аралаштырып тезеп күрсәтсәләр, мин. япон вәкилләрен һич ялгышусыз аерып алачакмын' Японның күз карашында олпатлык, гыйлем, үз-үзенә ышану, серлелек һәм яхшы мәгънәсендә хәйлә бөркелеп тора. Японнар берчакга да милли тарткалашларга, в^к- төяк ызгышларга кашашмадылар, ипи-тоз өчен дошманлашын йөрмәделәр. Булса да була икән нык куллы, бөек халык! Шуны да әйтеп үтәргә кирәк, эш-хезмәткә килгәндә, япон эшкә тогына икән. ышан, ул аны наять башкарып чыгачак. Лагерьда, гадәттә, «световой рабочий день», бер караңгыдан икенчесенә кадәр эшләтәләр, мәҗбүр итәләр Япон исә бу җүләр кагыйдәгә буйсынмый, ул дүрт сәгать эшләгәч туктый, ял итә. хәл җыя. бер сәгатьтән тагын җиңен сызгана, тагын дүрт сәгагь дәвамында эшли, yi уйната. Ас син аны. кис. сигез сәгатьтән ары эшләтә алмыйсын Урыс исә көннәр буе былагайланып, эшләгән бу гып йөри, башкарган эше эт яламаслык. Японнар пөхтә халык, чиста халык. Актаста алар мунча тирәсенә урнаштылар. Мунча ягалар, кер юалар Мин кай арада мактанып та куям (Нишлим, бар инде шунлынрак гадәтләрем!) «Япон генерал-майоры минем керләрне юа иде!» дип җиффәрәм Бу сүз дөп-дөрес булса да мактанырга кирәкмидер, мөгаен? Аерылышыр алдыннан японнар мина өр-яңа, йомшак бер одеял бүләк иткәннәр иде Аны шундый ачык гөскә манганнар җитмәсә, елкылдап тора. Бара-бара ул одеял калкып чыгар әле! Абдулла Али-казының якын дуслы полковник Саттаро Тогучи урысча ватмый-сындырмый сәйләнгә торган елгыр кеше иде Мин аннан: «Сагтаро-сан. берәр заман урыс белән япон тату яши башлармы?» дип сорадым. Ул мина кап-кара күзенең нурларын терәп уйланды да «Никогда!» дип җавап бирле Каушадым хәтта, валлаһи! Хәзер Курил утраулары өчен үзара тарг- калаш барганда аның гнул сүзләре исемә төнгә Милләт вәкилләре арасында гөрле кеше бар. зонада син микроскоп астына эләккән бөҗәк хәлендә, борчакта да кеше күзеннән чип ә кала алмыйсын Синең һәр адымың айлар-еллар дәвамында гел кеше күзе алдында! Бал гыйк буе илләреннән ир-атларнын җитмеш биш проценты зоналарга чәчелгән иде. Латышлар сакчыл, ипле, итагатьле халык. Алар милли төркемнәр чуалышыннан гел читтә кала алдылар. Лги валы яшьләр исә ярсу, тәвәккәл, алар гиз арада ныклы отрядларга берләштеләр Урыс белән каралар бер горком, бандеровчылар икенче булса гиг- валылар өченче төркемне хасил итте. Литвалылар горкоме аерылса да. алар борчакта да үзләрен бүтәннәрдән өстен игәргә тырышмадылар, каршылыкны пычакка-пычак китереп җиткермәделәр, ыгы-зыгыларны «парламент юлы белән сөйләшүләр аша хәл игеп» яшәделәр Милләтләргә хәлиткеч тамга сугарга җыенмыйм, болар минем шәхси хәтерләүләрем икәнен аңлаган хәлдә язам, би поло Зона яши. дуслаша, дошманлаша, безнең күзгә күренмәгән, барлыгы да беленмәгән әллә ниләр килеп чыга анда. Җөмләдән шу ларның берсен канлысын сөйлән үтәм. Төн урталары Ниндидер куркулы пышылдаулар уяттымы мине, яланаякларның чап-чап итеп идәнне вакытсыз гапгавы сискәндердеме, ел г игеп сикереп гордым Кабаланып эзләнеп, ку э гегемнс чак идәнгә төшереп җибәрмәдем Ходам сакласын, күзлсксег калсам бет гс баш! Карыйм, элегрәк уянганнар ишек катында бөялешен торалар Кайберәүләр ялт кына ишекне ачалар да агарынып, ког тары очын. вагонкаларына чабалар. Идәнгә мин дә бастым, ишек янынарак килдем, кызыксыну бер мәлгә куркуны җиңде. Ишекне ачып коридорга, унга- сулга карадым. Залихановның ишек төбенә җиткәч... күзләрем атылып чыгардай булды! «Приблагненный фраер»,— Юра исемле урыс егезе, болгаткыч таяк, каракларның төс-кыяфәтенә йөз тоткан таза бәндәчек — аякларын аерып, чалкан яткан берәүнең корсак турына атланган да ике кулындагы ике хәңҗәр белән тегенең тәненә кадый. Бүтәннәр тиз-тиз шылганнар иде, мин тиз генә аерыла алмадым, дымланган табан асларым как идәнгә ябышып-беректе. тораташ каттым. Тере кеше тәненә чаж-чож үтеп кергән пычаклар тавышы бик озакка кадәр колакларыма эленеп, газаплап йөрде. Төшләремдә имәнеп, шабыр тиргә манчылып уяндым Юраның корбаны пычак кергән саен авыр гына ыңгыраша, бичараның инде селкенерлек тә хәле калмаган... Юра безнең күршедәге бригадир Сидоров янына кергән, йоклап яткан мәлдә тегенең корсагына ике тапкыр пычагын кадаган, аннары коридорга сөйрәп чыгарып, өстенә менеп атланган. Таза, егәрле урыс Сидоровның гәүдәсеннән кырык ике җәрәхәт санадылар. Юрага ни булды дисезме, ул чирек гасыр срогының өчесен утырган икән, салага әле. яңадан суд булып шул өчне өстәделәр үтерүчегә. Юра күздән югалды, зонада бүтән күренмәде. Бу фаҗиганең серен, сәбәбен беркем дә белә алмады. Имеш-мимешләр күп йөрде, беркатлырак тоткыннар: «Сидоровны картада оттырганнар икән, фәләнтөгән»,— диделәр. Акыллыраклар үтереш сәбәпләре серенең очлары тирәндәрәк икәнен, ахыр чикчә аның милләтара тарткалашларга барып терәлүен искәрттеләр. Юрадан соң күп тә үтмәде, искәрмәс этап оешты, урыслардан, бандеровчылардан ике-өч егетне, каралардан Мохтарны каядыр алып киттеләр... Байтак вакыт үткәч, илле дүртенче елның августында. Майкудук төрмә-лагерен- да, йомык карцерда язмыш мине җан кыючы Юра белән тагын очраштырды... Хатирәләр, хатирә дулкыннары! Сез муенчаклы бозау итеп, тартып кая алыһ барасыз мине? Кайларга илтәсез? Бер сүзне башлап кына җибәрәм. хатирәләр кар тавының чите кителә, тау ишелә башлый, уйларыма уралып, үзем дә кар ташкыны астында бүленеп калам! Сүз башым «Актае мунчасы» иде ләбаса!.. Мунчага барып керә алмыйча ары-бире тулганып зонада йөрим! Актае мунчасына алып кереп сезне дә «чабындырып» чыгыйм әле бер!.. Онытмагансыздыр, төрмәгә кадәр Достоевский белән җенләнгән чакларым бар иде минем! «Записки из мертвого дома» әсәрен соңрак, төрмәлагерьларны урап кайткач укырга туры килде. Кулыма каләм тотып, җирсегән ярсу күңелемне тыя-тыя. Достоевскийның кешенең җанын ача алу бөеклегенә шаккатып, таң калып укыдым. Әйе. гөрмә- каторгалар кемнедер изгән, гомерлек рухи гарип, төшенке күңел ясаган, ә Достоевский төрмәдән пәйгамбәр булып чыккан. Безнең чорның кайбер иптәшләре төрмәдән: «Мин бөек Ленин китапларыннан аерылмадым!»—дип, шыр тилегә әйләнеп кайттылар, кайберәүләр большевизм сандугачы булып океан арты әһелләренә көчсез, зәгыйфь йодрыкларын селкеделәр Әйе. ялган абруй казанды андыйлар, телләрендә һаман Ленин исемен биеттеләр, аның тугры варислары Саддам Хөсәен, Фидель Кастро сыңарларына — канлы палачларга мәдхия укыдылар. И төрмәдә дә дөньяны аңламас җаннар! Урыста да булды андыйлар. Галина Сереб- ряковалар. Дьяковлар. Татарда... шактый иде алар, шактый иде! Достоевский заманында, авыр капитализм чорында адәмнәр дә бү- тәнчә яшәгән, төрмәләрдә дә бүтәнчә тормыш иткәннәр алар. Җан кыючыларда, үтерүчеләрдә, каракларда, бандитларда — тоткыннарның һәммәсендә әз-мәз иман җылылыгы, кешелек калган әле. Достоевский мөселман тоткыннарда дин сеңдергән иман нурын күрә алган, мөселманнарның бүтән халыклардан эчке бер матурлык белән нык аерылып торуын сизгән Без «иман нуры» дип шапырынырга яратсак ia. шул нур 34 ияләрен бүтән милләтләр кабул итәрлек игеп әдәбиятта беркетә алганыбыз юк. Бусы сүз арасындагы уйланулар Достоевский мунчасыннан Актае мунчасына кереп барабыз. Тәбәнәк кенә сап-салкын. идәне боз шугалак, почмакларын бәс сарган кар базы Түшәмнән асылынып юрган боз сөңгеләрдән чуп-чуп итеп болганчык су гама Чишендек, киемнәрне бег куырырга гимер сандыкларга төеп тутырдылар Кулга өч-дүрт литр су керешле, тоткалары төшкән тас һәм сагыз күмәче хәтле сабын кисәге тоттырдылар Бер ишек янына килеп бөялдек. Ишекнең теге ягында тәрәшле тарагыдай тешләнгән плитваларын тогын, өчәү чәчтарашлар утыра. Алар янына барып җитүгә, салкын суга учыңны манчып, кендектән түбән болында үсеп утырган йон әрәмәсен чылатасын. Чәчтараш арган, ул бүген йөзләгән кешене кырыккан, ул кырыс, усалланган. «Бильярд шарларыңны уңга тәгәрәт, сулга!» дин команда бирә дә үтмәс плитвасы белән сине кычкыртып туный башлый Урыста: «Тупым серпом по яйцам!» дигән тәгъбир бар Җәзаның иң хәтәре шул. диләр. Боларнын кыланышы да шуннан һич ким түгел Бу «игелекле хөрмәттән» соң мин аксадым. Күзлегемне салсам берни күрмим. салмасам да күрмим икән парлана' Юеш. авыр ишекне көч-хәл белән каерып, ниһаять, чираттагы кысан бүлмәгә сыйдык Монда сулдагы дәү бүксәле калай кубтан бер тас җылымса су бирәләр икән Шуны эләктерәсең дә алгарак үтәсең, күз күтәреп карасаң адәм балалары будкасында бер бөртек ярмата әйләнгәнсең' һәркем үз тасында басып тора, синең бердәнбер урының шул Шул су белән тәнеңне чылатасың, шул су белән сабынланасың, шуның белән үк коенырга да мәҗбүрсен Ташып, озын-озак кар эретеп, чак-чак җылы кергән суны бүтән ала алмыйсың. Тас норма. Тирә-ягыңда йөзләрчә кабыргалар Шыраен торган очлы калак сөякләре. Оча сөякләре калыккан. Адәмнәрнең балтыр, бот сөякләре кәшәкә юанлыт ы булып кына калган. Иң куркынычы беркемнең артында да карга чукырлык ит калмаган, ул кибеп корыган Ачлыкта юра-бара күт ите бетә икән Күтсез, шыр сөяк ирләр янәшәңдә, тез астын юыйм әле дип иелсәң, берәүнен котсыз арык тәненә барып тиясең, ут чирканып гартыла. син читкә кагылгандай буласын һәм шул минутта ук икенче берәүнең шыл тырап торган коры кабыргаларына орынасың Дүрт ягыңда дүрт шүрәле, дүрт ягыңда дүрт кенә гүгел. ун. егерме, утыз, йөз шүрәле' Усаллар сүгенә, тибешә, юашлар тын гына түзеп тора лар Команда бирелмәгән чытып котыла алмыйсың. тас синең мунча биләмәң. ишектә бик, түшәмнән кайгылы башыңа сагышлы тамчылар коела: тын. тын. тын.. Кар суыннан безгә аш пешерәләр, чәй кайнаталар. Моңарчы кар суыннан зарланган юк иле. мунча керен чыккач, ачу кузгалды. Тау-гау өелеп яткан, көшел-көшел таралган карны күбрәк эретеп булмый микәнни? 7 Бахетка кура. u italic тага ю тере җаннарны качн >/ юрга карак н ген tie.ta Виктор ГЮГО әхет адәм улларын тәмам йогын ала. күп нәрсәләрне оныт пара Бәхет белән исергән чакларда адәмнең туган төяге дә. ата-баба- ларт.т ла. яшьлектә чамасыз кадерле булган нәрсәләре тә чит- көрәк китә Кашы ишелеп ки пәйдә, җанны бер-бер арт ты чагын юрган кара еланнар т пн терәт кон дә йә ата-анаң йортына кайтып егыласын, җиргә баш орын а тардан рәхим-шәфкать сорыйсың Инде кайгыр әмә тең юк икән, хат арты хат язасың, инде алай ипләргә дә җаен калмаган Б дәверләрдә күңелеңне эшкә җигәсең. Илле беренче ел урталарында Акгас зонасында чакта мин өйгә байтак хатлар язганмын икән. Алда әйткәнемчә. безгә хат язышу мөмкинлеге бик нык чикләнгән иде. Зонадан елына ике хат KbiHii җибәрә аласың. Посылка-мазар алсан, «открытка» белән рәхмәт әйтеп, исәнлегеңне белдерергә дә рөхсәт. Кирпеч заводы Караганда төбәгенең кайнап торган бер почмагы иде ул чакта. Елына миллионлаган кирпеч әзерләп өлгертә торган заводка әллә каплардан машиналар килә иде. Машина килә, машина белән шофер зонага керә. Тоткыннар әнә шул шоферлар аша хат салырга тырышалар иде. Күпчелек шоферлар элегрәк лагерьларда булган, хәзер сөргенлек җәзаларын үтәл ятучы, комендатурага һәркөн барын «явить була» торган бәхетсезләр иде. Бар арада кыюлары, алар хатны алмастай булса, алып тормыйлар, алсалар җаен табып почтага җиткерәләр. Бар үтә куркак-өркәкләр. болары хатны берсүзсез ала. заводтан чыгуга аны йә ерткалап ташлый, йә кайдадыр күмеп калдыра. Боларны да гаепләп булмый. Әгәр зонадан хат ташуын белә калсалар, көн-төне комендатура күзәтүе астында яшәргә мәҗбүр ителгән кичәге тоткынга — ике сөйләшеп тә тормыйлар — яңа. әшәкерәк срок чәпиләр. Актаста чакта хатларны бихисап күп яздым мин! Аларны «Ибраһим» яки «Искәндәр» дигән исемнәр куеп туганнарыма — күпчелеген әниемнең энесе Мирзаһид абыйларга җибәрә тордым. Иң курыкканым: әтиләргә. Азат абыема, энекәшләргә авырлык китерү ихтималым иде! Мин төрмәдә, әти укытучы. Азат укытучы, энекәшләр дә белем алып яңа тормышка әзерләнә Минем аркада алар да бер-бер зыян күрмәсләрме?.. Арабызда бары тик туганнары өчен генә газап чигүче, төрле вакытларда төрмәгә ябылган бәхетсезләр шактый күп иде! «ЧСИР» дип аталалар иде алар, «член семьи изменника родины». Сүзләрен генә кара син. сүзләрен!.. Шуңа күрә хатларны курка-курка гына язганмын: «Тормышыбыз әйбәт. Совет хөкүмәте безне монда нык кайгырта, тамагым тук. торган урыным җылы» дип хат аралаш кабатлаганмын Хатларның бик күбесе барын җитмәгән, барганнарын әни саклаган. Төрмәдән кайткач, мин аларны җыен барладым һәм истәлеккә дин гөреп куйдым... Алдагы бүлекләрдә мин Актае хәлләре белән сезне таныштырган идем инде, мөхтәрәм укучым. Хәзер өйгә язган бер-ике хатым белән танышып китегез. «12 июнь, 1951 сл, Актае. Исәнмесез, кадерле әти, әни һәм туганнарым Азат, Алмаз, Альберт! Шулай ук әби, Мирза абын, Наҗия апа һәм кечкенә сеңлем Лиюзә! Барыгызга да сагынычлы сәламемне җибәрәм. Агай-энеләргә, күрше- к үләнгә миннән сәлам тапшырьп ыз. Үзем исән-сау. әкрен генә яшәп ягам. Җибәргән хатларыгызны алып торам һәм бу минем өчен бик күңелле. Үзем еш кына открыткалар салам, аласызмы юкмы, белмим. Открыткага әллә ниләр язып булмый, нихәл итәсең, алар шул исәнлек белдерергә генә ярап торалар инде. Хатлар да язгалыйм. Бердән, җибәрү кыен булса, үз кулың белән почтага салмагач, китүен дә белә алмыйм. Тормышымда артык зур үзт эрешләр юк, бер төрле генә һаман кирпеч заводында эшлим. Эшем башланган чорда бик авыр һәм пычрак тоелса да. хәзер чистарак һәм җиңелрәк эшкә күчтем: дүрт килолы кирпечләр хәзер абзагызның кулында дүрт йогарлык бәрәңге кебек сикерешеп кенә торалар! Эшебез саф һавада, кояш астында. Эш урынында күл бар. Кояшта кызынабыз, су керәбез. Акрын тына үтә гомер, җибәргән 3 посылкагызны, Азаттан бер посылка алдым. Кипкән ит бик ошады. Күкәйләрнең беразы ватылган и те. Посылканы безнең үз кулыбызга бирмиләр, капчыкка селкеп бушатканда күкәйләр, алданрак тәгәрәп төшеп, тәбә ясалды. Азат капчыкка тутырган, аныкылар ватылмаган. Аңа хат язган идем, ала алдымы икән? Тормышыгызның ару булуына куандым. Посылка алу, бер яктан, күңелле булса да, икенче яктан бик оялам! «Гомер буе шулай игелексез бу бала!» — дни уйлыйсыздыр кебек тоела. . 1әкин... тмрә-якка карыйм та... кемнәр leno юк. Бер мин теттемени?! I омер буе мин дә болай булмам. Тормыш ул шундый нәрсә, бер билен, бер артын курсәтә. диләр. Саулыгым әлегә әиһә1. тик уң як тешләрем генә начарланды. Тормәдә тешләрне бик карап тотсам да. монда андый мөмкинлек юк. Посылка салганда исле сабын, теш пастасы салы pi а онытмагыз. Ә биредә теш каратуны уйларга да мөмкин түгел, Урт тешемдә куышлык барлыкка килде. Нык авыртсалар, йолкынырмын дип уйлан торам. Кузлетем әлегә исән. Краснов мине онытты. Мине гомергә киткәндер дип уйлый iopiандыр. Әгәр бик теләсә, ул да минем янда була ала иде бит! Иптәш итеп бер \ат кисәге яианы юк. Якташ!.. Хәерле булсын! Биредә яз матурлыгы, жәй гузәллете дигән бер нәрсә дә юк. Җәйме, көзме, аера алмассың. Хәер, монда аның белән кызыксынучы да юк. Кеше төштәге кебек яши. Шау-шулы, ызгышлы, ыты-зытылы тормыш. Канчан үтәр инде ул? Тормыш бара, гомер үтә дип тә кайгырмыйм. Бу мәктәпне исән-аман бетерә алсан... бу—иң ки ары мәктәп! Алмазный эше уңышлы барса, минем очен дә зур куаныч. _ Әти. әни! «Балалар, балалар».— дип, у тегеше онытмагыз. Әтинең 25 майда яз1ан хатына жавап открытка салган идем. Мирзаһид абый! Үпкәләмә инде, хатны сиңа юлларга туры килә. Әт.тр вакытың булса, бер xai язып сал. Әби мине, чит жирләрдә катырып йөргән бәхетсезне онытмасын, минем очен Ходайга гыйбадәт кылсын. Бәхс1ем булса, бер кайтырмын әле! Хат көтәм. Сәлам белән Ибраһим». Чит куллар аша үтеп, ирекле кешегә тапшырылып, ойгә барып элгәшкән беренче хатым шушы булса кирәк! «Ибраһим» дип имза беркетеп. хатны Сарман районында яшәүче Мирзаһид абыем Сөләймановка адреслаганмын. «23 июнь, 1951 ел. Үктас. Төшләр курен, төшләрендә туган жирендэ булып. Зәй буеның хәтфә болыннарында, хуш исләрдән сәрхушләнеп йөргән чатыңда... таң-доң, даң-доң! Hui рәк ямьсез иртәнге чаң тавышы, у и- моңлы-сат ышлы, у те куркыныч. Уянасын... Ин авыр чак — уяну чагы. Iан сине кон караңгылыгына алын кереп китә. Уянып ку текне ачсаң, 1нмер рәшәткәле гәрә- тәдән авыр тан саркыла, таң рәшәткәле тәрәзәгә сынмын, һаман шул ук шыксыз бүлмә, акшары саргаеп беткән диварлар, «тле анда, әле мои та МЫ1 ыр-мыт ыр нидер сөйләшәләр. Горле iел. тәртә сөйләшсәләр тә. кангы- хәсрәтнең теле бер. аңлашыла. Күңелдә төнлә күргән төшләрнең махмыры бөтерелеп тора! Шул бөтерелеп торт анда салам сырма өстеннән ку и алуы авыр да сон! Башкасы болан зарланырлык тут ел. (асы ис мәтегә сеңгән бүлмәләрдән, тараканнар кебек кыймылдап, кешеләр чыталар да ачы кәбестә белән кипкән балык нсен.т тынчыт ан ашханэтә өстерәләләр. I ирт ә батып беткән аш бу.туче у тенен чумече белән селтәнә бирә. Ушыйлар. сүгенәләр, төкерәләр, ызгышалар. Әйе, кызганыч бәндәләр, кыианыч бәндәләр! Тормыш у тенен тимер кысасы белән кешеләрнең иң яхшы, нн нәфис сыйфатларын у терә, алар тан каһкаһә белән көлә. Озак еллар удыручылар чып-чыннан туна аңлы, ярымидиотка. иләс-миләскә әнләнтән- нәр инде. Әйе. көннәр у тә, тарих тэт эрмәче бетнең көннәрне тә у тенен серле йомт атына урын. Әйе. бешен көннәр дә тәшмн-тынмын у ген юра. Бару-кайту. ин ыгы-зытысы белән кич жигкәнен сизми тә каласын. I нмер чыбык, ты биек коймаларны ал тыш а манып, ваемсыз кояш байый, Кук кыйммәтле хәтфә келәм кебек а.т.ты-iол.те. Әйе. тормышның карашы якларын шушы кадәр як ......................................................нан белу кешеләрне, а.тарнын характерын, гадәтләрен у эт әргә, ( оры күктәге кушны койрыклы кутәрченнәр һәм му зыка I ына у зләренек т адәз тот елекләрен ют алтмыйлар. Кан талыр арт ы башта квартет уйный, кларнет һәм аккордеонның уйтын авазлары, куркын- I ан песнәк оере кебек шаулап, чыркылдап оча. кемдер язгы җилдәй йомшак тавышы белән җырлап җибәрә: Помнишь ли ты. Наши мечты?.. Это было лишь сон... Это было лишь сон! «Исендәме безнең хыяллар? Бу бит төш кенә иде. төш кенә!» Гатит җирнең соры туфрагын үбеп үкереп җылынсым килә, бәргәләнә-бәр| әләнә үксисе иде бер! Кояш саллы күз яше кебек тәгәри, күк чи юнен кызыл керфекләре астына күмелә, лан-дон, даң-дон!! Отбой! Тагын йокы. Татын гошләр. Рнстан төшкә кадәр төш сөйли, төштән сон төш юрый, дип көлешә үзара безнекеләр. Шулай. Акыл теше чыкмаса ла. акыл җнтәр.тек бу.тды. Ачы әйберне ашап, татып карамыйча, татлының чын тәмен, кадерен белмисең. Шуның төсле, ирексезлекнең газабын татымыйча, тормышның тәмен мин дә белмәгәнмен. Былтыр жәй буе кояш күрмичә тилмереп чыксам, быел кояшка рәхәтләндем. Эш арасында барып кү.п ә чумасың! Их, рәхәт тә сон! Көненә икешәр мәртәбә су коенам. Тәнем кояшта янып, кап-кара булдым. Сәламәтлегемә куанып бетә алмыйм. (Күз тимәсен, ярабби!) Иптәшләр дә: «Син коеп куйган кебек!» — дип сокланалар. Элек вак-төяк баш авыртып йөри идем, монда эзе дә калмады. Гомумән, баш монда бушанып ял итә алмаса да. укыгандагы чак кебек түгел. Минем бу хатларны берүк саклагыз. Чөнки биредә көндәлекләр алып барып булмый, бердәнбер истәлекләр—сезгә язган хатлар. Алар мина кирәк булыр әле. Язучылык хыялын ташлаганым юк, валлаһи! Хөкүмәт яңа кодекс кабул итә дип сөйлиләр. Бәлки (бу хәбәр чынга чыкса!) якып араларда өйдә дә булырбыз. Язмыш ул! Әтинең 14 июньдә язган хатын алдым. Ул да бик сирәк һәм әз яза башлады. Курыкмагыз. мин алай ук зур җинаятьче түгел, ләкин зур җинаятьчеләр арасында. Ә Кояш тиресне дә, роза чәчәтеп дә тигез яктырта, зурлар өчен булган катылык мине дә чыбыркылый. Шуның өчен хатларны тет еләй-болай язарга туры килә. Бишенче посылкагызны һәм 200 сум акчагызны алдым. Посылкалар ешайды. Азыгым июнь аена тулысыңча җитәрлек. Июньдә татын берне салган булсагыз, июльдә җибәрмәгез. Салсагыз, автуст башында килерлек булсын. Азык-төлек тулысыңча үз кулыбызга керә, әни соравыңа җавап: посылканы тикшереп күздән үткәреп, тулысы белән үз кулыбызга бирәләр. Сездән һаман-һаман ярдәм сорау бик тә кыен, әмма нишлисең?! Тормыш бит. Әнинең көннәре мин нгелексезтә тегене-моиы әзерләп үтәдер. «Балалар!» — дип үзегезне онытмагыз. Алмаз энекәшнең, Альбертның. Лиюзә сеңелнең (аның зур булып үсүен Алмаз язган иде!) уңышларына шатланам. Әбинең сихәт, сау-сәламәт йөрүенә бик куандым. Тәңредән аңа сәламәтлек бирүен сорыйм. Шулай. Тагын язармын. Сез дә языгыз, бу хатны алсагыз: «7 нче открыткаңны алдык»,— дип искәртерсез. Барыгызга да сагынычлы сәлам белән Ибраһим. Теш пастасы белән исле сабын салыгыз!» Сагынуларымны арттырып исле сабын да килгәндер, бүтән кирәк- яраклар да. пичәмә еллар төрмәдә утырып, әти-әнидән бер әр сүзе ишетмәдем, алар бөтен авырлыкны бергә күтәрештеләр, ташламадылар. Әти. әни! Гәүдәләрегез Бигеш авылының тын зиратында ял итә. ә җаннарыгыз... мине кайгыртып, яратып, булышырга теләп, һаман тынгысыз баш очымда әйләнә. Рәхмәт сезгә!.. Соңгы яңалыкларның берсе шул булды, сүзе даими ирешеп торган майор Столяровны Акгаска китерделәр Күр инде син. туры килүен әйт! Уртача буйлы, калын-мул гәүдәле, дымы китмәгән калынча иренле, елгыр һәм сүзчән кеше икән майор! Инде өмет сүзләрен тоткыннар майорның үз авызыннан ишеттеләр: «Шулай.. Быел борылыш елы. Яңа кодекс кабул ителәчәк Сроклар кыскара режим үзгәрә Тоткыннарга күп җиңеллек киләчәк!. » Майорны күтәреп йөртә башладылар. ирюнге барлауга мәйданга чыгарып тезгәндә бөтен күзләр аны күрергә тырышIы.. -Әнә ул, әнә! . Унгарак кара, шул инде, шул үзе'». Лагерьда көннәрне түгел, сәгатьләрне саныйсын. Абына-сөртенә, сукранасукрана вахтага чабып барган тоткын, чыраен җимереп, гадәттән тыш җитдиләнеп бер мәлгә туктап кала икән. бел. ул арифметика белән изалана' Елларны саный, бармакларын бөкли-бөкли айларны исәпли, атналарны берберсенә куша, көннәрне арлы-бирле чигерә «Син кайда эшлисең?»—дип сорыйлар «Кирпеч заводында!» дисәм. Карабаеian ук таныш, әз-мәз күз күргән, этапларда зар-моннарны алмашышан иптәшләрем тел шартлаталар Казакъстанның гәпне өшетеп. җанны туңдыра торган салкыннары турында төрледән-төрле куркыныч риваятьләрне этапта ук ишеттергәннәр иле. мин дә ары-бире сүзләгәндә кыстырып ү| тем. ахрысы? Колыма суыкларын беләләр Магаданның әче, ач җилләре хакында Рәсәй империясендә ишетмәгән, кан калтырап «ләхәүләсен» укыма! ан кеше бармы икән? Казакъстан дигәч, аны кайнар Урта Азиягә охшаш җылы төбәк дип ялгышалар. Әле бешен дә көткән суыкларны күргән юк диярлек, «Карабаста без иркәләнеп кенә яттык әле!» диләр казакъның кунакчыл гүренә элегрәк «пропискага кергән» тоткыннар. Алда күпме кышлар, күпме кар-бураннар җәфа лар көтә әле безне! Тоткын, суыктан коткара торган икән җәһәннәм базына төшеп югалырга да әзер Хоксм карарларында. «Особое совещание» сәгать саен пичәIләп юрган кәгазьләрдә әйтелмәсә дә. сәяси югкынга өсчәмә җәза loiaen 1әнө: туңарга тиеш ул. ачыгырга' Алардан бер чакта да KOI ы н ю иперьда бу пан оч меңгә якын хатын-кыз төркеменең нибарысы унберендә генә Kbit П.1К бу п.ill Ни өчендер a lapiibi аерым санап lopiannap Хэгга кьн булганнары өчен йөз грамм ипи өстәп бирәләр икән Дөрес шу i унбер арасында өч-дүрт бәлтерәйгәи монашкалар, өске тешләре аскы ирене астына чыгып елтыраган бер убырлы карчык... һәм үтә чибәр, дөньяларны бизәрлек сылу кыз да була! Кыз үзен ничек саклагандыр, нинди әмәлләр табып, комсыз офицерлардан котыла килгәндер, аңлата алмыйм. мәгәр Актае сылуы, гыйффәтле туташ хакында Караганда лагерьларында адәм ышанмаслык легендалар йөри иде. Без килер алдыннан гына хатын-кызларны японнардан һәм немец әсирләреннән калган землянкалар зонасына күчергәннәр иде инде. Убырлы карчыкны да. сылу кызыкайны да күрү миңа насыйп булмады. Кирпеч заводында эшләр өчен пигә шул кадәр хатын-кызны монда тотканнардыр, белмим, хәтерем алдамаса, аларны бүтән объектларга йөртмиләр иде шикелле. Инде Карагандага барып кайтып, Актаеның шәһәргә бик якын икәнлеген белгәннән соң, мондыйрак уем бар. Карагандада урнашкан җәзачы идарәләрнең күп санлы офицер-башлыклары шунда, аяк очында гына меңләгән сылу украинкаларны, талчыбыгыдай литва кызларын үз кирәкләренә файдаланыр өчен еракка җибәрмәгәннәр булса кирәк. Мәскәүдән, Алма-Атадан куиак-башлыклар килеп төшә икән, эзлисе, еракка барып вакыт әрәм итәсе юк, бар да кочагыңа ал! Зур күкрәклссе кирәкме, кечерәкне яратасыңмы, ак сачлысы ошыймы, карасымы һәммә төрдән бар. Чибәррәк офицерлар килеп кочакка алганда кызлар үзара көнләшеп, тарткалашып та бетәләр икән. Кемнеңдер чәчен кискәннәр, ачудан бит алмасына пычак очы белән сызганнар. Яшьләр бит, хатын-кыз табигате нинди шартларда да ир-ат назына мохтаҗ, ирләр кочагы һәм нык ирләр кулы аларның төшләренә кереп җәфалый!.. Карабае тан ишле этап китергәндә бу. өч мең кыз арасыннан яр табып, иркәләнеп яткан ир-атлар Актаста калган иде. Алар хатын-кызлардан аерылуны бик авыр кичерделәр, һич яшермичә кызларны сагынуларын бергәбергә чакта тормышның җиңел-матур булуын ашыгып- ашыгып сөйләргә, хәсрәтләрен уртаклашырга, мактанырга тотыналар иде. Без, зоналар аерылгач, тол калган ирләр яныннан кача башладык!.. Кирпеч заводының роле көннөн-көн арта бара иде дисәм дә, хата булмас... Ул ике зонаның почта бүлекчәсе дә булып чыкты. Иң әүвәл Актаста кавышып аерылышканнар языша башлады. Теге яктан хатын- кызлар. бу яктан ир-атлар бер-берләрен таныштырырга тотындылар. Заводның бөтен аулак почмаклары хатларны кабул итеп, цензурасыз- нисез генә зонадан зонага йөртә иде... Минем юлдашларымны аралап, берәүләргә якынаеп, икенчеләрдән ерактарак йөри торган чагым иде. Беренче дуслашып киткән ике латышны бүгеннәрдә дә оныта алмыйм. Минем сыман икенче катка урнашкан бу ике дус көне-төне бергә яшәп, юктан гына да куанычлар табып, бер-беренә көч-куәт биреп, тигез генә тормыш итәләр, ризык бүлешәләр иде. Теодор Августович Цеплитис. яңаклары ябышкан, күзләре тирән- тирән чокыр казып, бу дөньядан качарга тырышкан латыш зыялысы укымышлы һәм әдәпле кеше иде. Такытокы тамак туйдырып, зәңгелә белән кат-кат авырып байтак лагерьларны кичкән бу кешенең тешләре сынып-вакланып, уртлары аксыл-зәңгәрләнеп беткән иде. Урысча оста сөйләшә, җөмләләре төзек, латыш әдәбиятын гына түгел, дөньяның атаклы әдипләрен вә китапларын белә, буш вакыты булса, шунда ук китапка черәеп ябыша иде. Иң кызыгы Теодор Августовичның үз көтепханәсе бар. латышча байтак китапларны үзе белән күчереп йөртә, бүтән зыялылар белән алмашынып, алардан китап алып тора, үзе дә бирә. Аның янына зыялы латышлар еш килеп йөри, ул алар арасында аерым бер абруй тота дисәм дә, хата булмас. Бунинның «Арсеньевлар тормышы» романы өчен Нобель бүләге алуын да. мәшһүр норвегияле язучы Кнут Гамсун китаплары турында да тәүге хәбәрләрне аның авызыннан ишеттем. Башта мин аны укытучы яки фәнни хезмәткәрдер дип уйлап йөрсәм, бик сак телләр генә аның җандармерия офицеры булганлыгын җиткерделәр. Совет властеның чын. әзерлекле, акыллы дошманы коммунизмны алда бары тик һәлакәт кенә көткәнен һич тайчынмыйча әйтеп бирә (орган ипле, игътибарлы кеше белән тиз дуслаштык. Дуслаштык дию мөг аен бик үк дөрес тә булмастыр, чөнки ул мина караганда нык алга киткән, өстен фикерле, иманына ябышып яткан, сәяси карашларыннан бер чакта да тайчынмас. баш бирмәслек горур ир иде Анын белән янәшә яшәүче Жаиис Магисович Миезис гәүдәсе белән дә. кыяфәте белән дә бөтенләй аңа охшамаган латыш иде Ул урысча бер сүз белми, белергә дә теләми, ничә еллар зонадан зонага күчеп әллә кемнәр белән аралашса да. тик латыш телендә генә сөйләшә иде Бүтәннәр йомыш-кара төшкәндә аңа Теодор Августович аша гына эндәшә алалар иде Бу үтә көчле, баһадир күкрәкле, әле кырыс, әле елмаерга әзер чырайлы кеше илендә кем булгандыр, белмим Мин Цеплитиска тартылгач. Миезис та мине үз итте, ул мине «чикерткә» дип. мин аны «аю» дип яратып атап йөри башладык Шушы ике латыш мине үз араларына алды Миезис Теодор Авгусговичка хәл кадәренчә булышырга тырыша, авыр әйберләр күтәрергә. күчерергә туры килгәндә җиңен сызганып, анын янына килә, эшнең авыр өлешен үзенә ала торган иле. Алар үзара туган телләрендә гөр-гөр килеп сокландыргыч матур сайрашалар иде. мин аларның шулкадәр дус. игътибарлы яшәүләренә сокланып һәм көнләшеп карый идем Икесенең дә хатыннары төрмәдә утыралар, күчеп йөри-йөри хатыннарның эзе югалган, алар моның өчен бик нык кайгыралар, пошыналар һәм ярдәм итә алмаулары өчен борчылалар иде Цеплитис «особый лагерь»ларнын ни максат белән оештыруларын чамалый иде булса кирәк, ике-өч тапкыр «Алар безне тәмам юк ит кәнче. әз-мәз хокукларыбыз бар чагында адресларны булса ла табышасы иде!» дип әйткәнен хәтерлим Ул сорау биреп тинтерәткәнне, вак-төякне төпченгәнне, кайтарып кызыксынганны өнәми иде шикелле, сорашсаң җавапсыз калдыра, мәгәр үзе белеп, миңа ни кирәген чамалап-иплән кенә акыл бүлешә торган иде. «Сез. татарлар, алдагы көндә ничек яшәргә уйлыйсыз?» дип ул үзе сорау бирде, минем ык-мык торганны күргәч, үзе аңлатуны кирәк тапты «Без әле урыс кулында алай озак та яшәмәдек, ләкин урыс шовинизмы безнең милләтне дә таркатты», диде Минем «Революция солдатлары. Ленинның иң ышанычлылары латышлар булган шикелля да тагын одеялына чорналып яшеренә. Иртән вахтага беренче булып барып җитә, аны бик ерактан танып алып була. Балагы кыска чалбарлы Гинтерска таман кием таба алмадылар. Тегү-ямау цехына барып балагын озайтуны сорагач, Гинтере хакында хәбәрдар осталар бер түгәрәк колбаса сораганнар. Бирмәгән саран тәре... Үзара гату, игътибарлы латышлар арасында Гинтере аерым бер адәмчек иде. Теодор Августович iа. Миезис та аның белән аралашмыйлар, иртәнчәк беренче очрашканда баш кагып кына узалар иде. Меңнәрчә кеше арасында тома ялгыз калу куркыныч, шомлы фал Бер иптәшсез, фикердәшсез акылдан шашуың ихтимал. Гинтерска ул куркыныч янамый иде. Сараннар ялгызлыкны ярата, күрәсең, алар ялгызлык корбаннары Тынгысыз Теодор Августович хатын-кызлар зонасына бер-бер артлы хатлар җибәреп, якташларын эзләп тапты, алар арасыннан иректә чакта ук таныш хатын да тавыш бирде, алар тиз-тиз хаг алыша башладылар. Хәзер элеккечә сөйләшеп утыра алган да юк. эштән кайта да кәгазь-к;тләмгә ябыша Яза, яза. Ни язарга мөмкин икс зона арасында?! «Хатын- кыз,- диде ул бер көнне көлемсерәп,— җан азыгы! Иң өметсез чакларда ла ир-атны бары тик хатын-кыз гына аяп, саклап алып кала ала Ир-ат ялгыз тормыш алын бара алмый. Өйләнмәгән, тол ирләр дөнья бичаралары, алардан аерым бер ис килә хәтта. Хатын-кыз ир-атның юлбашчысы, юл күрсәтүчесе Акыллы ир аларның һәр сүзен колак салып т ыңлый. Әле ярый аллабыз дөньяга хатын-кызны яраткан! Тукта, нигә син кызлар белән язышмыйсын Бәлки, теге зонада якташларың, татар кызлары бардыр.’» Бу сүзләрдән мин сискәнеп алдым: чынан да?! Кызык булыр иде якташлардан берәвесе очраса1 Теодор Августович үзенең таныш хатынына махсус хат язып, аның белешүен, эзләвен үтенде. Латыш хатыны көттермәде, җавап язып җибәрде. Хатында ул татар кызларының юклыгын хәбәр иткән һәм: «Башка милләт кызлары ярамыймы синең дустыңа’ Әйтик, безнең бригадада бик сылу латыш кызы бар. Дзидра исемле. Ул язышырга риза», дигән сүзләр теркәгән иде. Мин читен- сенеп кенә ризалаштым да хаг язып салдым, озакламый кызлар зонасыннан хат-хәбәр дә килде Шакмаклы дәфтәр битенә пөхтә, тигез хәрефләр белән язылган, моңсу теләктәшлек белән тулган бу хатны мин нык дулкынланып укыдым. Кызлар хаты! 8 Файдасыз бер ит кисәгеннән гыйбәрәттер йарәк Парә-парә кисмәсә гыйшык, мәхәббәт кайчысы Габдул ла ТУКАЙ Әллә ниләр бирер идем, аһ дигән сүзләремә! Талар халык җыры оңарчы Актае зонасы кызларын без меңәрләп кенә санап йөртә идек. «Өч мең анда, өч мең!» «Алай гына да түгелдер, .нарта да этап аргы этап килеп кенә гора!» Элек шулай иде. менә бүген кулымда шул төркемнән аерылып, миңа таба атлаган кызның хаты. Укый-укый теткәләп бетердем мин хатны. Үз 42 М тормышы, үз язмышы, нык төйнәлгән кайгы-хәсрәтләре. хат юллары арасына кысылып-посып килеп җиткән сагышлы моны белән кыз мине бер эретте, бер суытты. Ис! Шомырт чәчәге исеме кәгазьдә, ясмин гөле исеме ис хатын-кыз хакында әллә ниләр сөйли алган хикмәтле көч ул! Сүз әгәр ул хатын-кыз авызыннан син өзелеп көткәндә чыккан икән әкият ул, хикмәт, аяк өсте күрә юрган төш! Саф-саф тезелеп, курка-өркә каушап, кабаланып, «егылмасам ярар иде!» дип тәңрегә ялварып, эшкә барганда үзебезнең сафларга карап алам да имәнеп китәм! Тәбәнәкләргә эләккән көтек, кыска ямаулы бушлатлар, учак очкыны кунып тишек иләккә әйләнгән авыр сырган чалбарлар, иске чана табанына әйләнгән олтанлы киез итекләр, майланып, шомарып беткән, як-ягыннан кара мамык кисәкләрен җилдә уйнаткан бүрекләр Җимерек кашлар, юеш танаулар, аннан-монная кырылган ияк-янаклар Бу әле ирләр! Ә хатын-кызлар ни хәлдә?! Мең еллар дәвамында җырларда җырланган, күңелләрне куандырган, иртәнге чык төсле саф хатын-кызлар нинди җан ияләренә әйләнмәгәндер’ Дзидрадан хат килгәнче хатын-кызлар зонасы миңа төссез бер төркем булып тоела иде һәм. дөресен әйтергә кирәк, «үз кайгым үземә җиткән», диебрәкме, мин алар хакында аерым пошынып уйланмый да идем шикелле Менә бу хат.хуш исле, ялгызлык сагышыннан җилфердәп торган дәфтәр бите, әллә ниләр уйлатты Гаҗәпләндем: кайнап юрган кешеләр казанында ничек инде ялгызлыктан җәфа чигәргә булсын ди' Исәнгерәп, сөенеп, кыз катына беренче кат барырга җыенган үсмер сыман дер калтырап, каләм очын кимерә-кимерә Дзидрага тагын хат яздым, моннан ары ике арада хатлар өзлексез йөреп тора башлады. Үзебезнең «почта бүлекчәсен» булдырдык Зонада «бүгенгене иртәгә калдыру» гадәте юк. һәр тарафтан шушы канун канга сеңгән, без ашыга- ашыга язмыш-гамәлләребезпс бер-беребезгә озата, бүлешә башладык Дзидра шәһәр кызы, сугыш беткәч, күп гә тормаган аны кулга алганнар. Сөяргә, сөелергә, яр булырга, ана булырга өлгермәгән, бәген өмет- сөенечләр берьюлы киселгән Пермь урманнарында агач еккан, кыенның моңарчы тарих белмәгән төрләрен татыган, кыйнаганнар аны. көчләгәннәр. мәсхәрәләгәннәр, чишендереп корсагы өегендә шап-шоп карга уйнаганнар. Нигә боларпы миңа сөйләде Дзидра гүзәл, ник ачып салды'* Авыр хатирәләреннән котылырга, курлыкларыннан арынырга геләде- ме?.. Әллә минем кызып-кайнарланып. ап-ачык теләктәшлек күрсәтеп язган хатларым, дустанә мөнәсәбәтем сәбәпче идеме, ул кызлар зонасында чишелеп китә алмаган, большевиклар режимы йомарлаган кыз миңа рухи хәзинә артыннан хәзинә җибәрә горды Завод капкасы мәйданында. хатын-кызлар сафы бер ук җигәрлек ераклыкта туктаганда мин Дзидраны күрү бәхетенә дә ирештем Күрдем дип. холавәндәм. сукыр- букыр күзләрем белән ни күргәнмендер. Дзидраның озын буен, иңенә таратып ташлаган аксыл, мул чәчләрен шәйләдем бугай. Па гьма тарны күргәнем булмаса да, мин аны көнчыгыш шигъриятендә мен тапкыр җырланган, гашыйкларның уртак сөенече пальмага тиңләдем Бу чагыштыру дүрт җиренә кара тамга чәпәлгән, сөсп тә. сөелеп гә^арам.пан кызга ошады, VJI мине «Писатель мой!» дип агай йөртә башлады Әнә шул «язучылык»ны. күңелнең киң вә бөеклеген аңладымы сизгер ла тыш'баласы?! Аның язуы шулкадәр матур, ул хәрефләр язмый, чигү чигә, каяндыр хуш исле ап-ак кәгазь таба, кәгазь битләрен һәрвакытта бер I'өсле иген бөкли, һәр ишарәсеннән төгәллек, пөхтәлек аңкып тора Ул мине, мин аны күр.» алмасак га мин лә чистарак, пөхтәрәк йөрергә тырышам жәй башында, иңнән качын сырма гар. күттән ка тын. сырган чалбар гар төшкәч. үз-үзеннс күзәтергә, җыйнак танырга җай та бар иле Бригаданы төрле ишә буталып йөрүдән алып, ачык һавага күчерде гәр һәм без завод чыгарган кирпечләрдән йорт төзелешләре өчен блоклар ясый башладык «Күл буенда рәхәтләнеп ягам’» тип әтиләргә мактануымның сәбәбе әнә iiis г ите Агачтан нәни генә станоклар ясап кигерделәр, осталар шул станокларга кирпеч тезә, ә без Ростислав Иванович Илечко белән лачинкага салып, аларга измә таратабыз. Измәне дә үзебез болгатабыз. Эш җиңел, осталар байтак, без икәү генә, норма зур. бу инде түбәдән кар төшерү яки чүп-чар җыеп яндыру түгел, анда теләгәнчә күз буярга, «туфта» ясарга була. Монда һәммәсе күз алдында: блокка фәлән кадәр кирпеч керә, бригада көн дәвамында гөгәнчә блок өлгерткән. Бик якын кешеләрем Теодор Августович белән Жанис Мати- сович та монда. Иң зур бәхет: Ростислав Иванович белән көне буе без бергә! Профессор Илечко хакында алда сүз булыр әле. Теодор Августович мине ташчы һөнәренең серләренә өйрәтә башлады. «Дөрес, совет власте мәңгелек түгел, көннәрдән бер көнне ул бетәчәк! Гаделсезлек, хаксызлык, җәза көчләренә генә таянган бер власть та озак яшәмәгән. үзеннән үзе чери аның тамырлары. Алай да котылып чыгарсың, сине Красноярск тирәләренә сөрерләр. Анда барып эләккәнче бер-бер һөнәр белергә кирәк! Син шигъри күңелле егет, машина боргычларга яратмыйсың. шахтага 1өшәргә ярамый сиңа, күзлегең ватылыр. Урман кисү өчен җеп көче булу шарт Әйдә, ташчы бул! Әдәби юллар урынына кирпеч тез . Күңелле эш икән ул! Мин ташчы булуым белән бәхетлемен. өйрән!» Дзидрадан шомырт чәчәгедәй ап-ак кәгазьгә язылган хатлар килә. Ә мин... кирпеч яндырыр алдыннан арага кыстырган кап-калып. сап-сары чергән йомычка исе килеп торган кәгазьләргә язам Сизәм. бер мин генә түгел, яшьрәкләрнең һәммәсе теге зона белән арадашлык урнаштырды, эштән соң зонага кайтып кергәндәге тентүчеләр усалланды. Баксаң, бүтән объектларга йөрүче ир-атлар да. кайсы кемнән адреслар алып, танышып, белешеп хатлар язышалар икән! Бер авыз урысча белмәгән кытайлар да, җитез-җитез кореялы яшьләр дә. азиатлар да. кавказлылар да кызып-кызып хат алышырга тотындылар. Әйткәнемчә, смена алышканда хатын-кызлар колоннасы, кагыйдә буенча, бездән өч йоз метрда тукталырга тиешләр. Кайчагында конвой илтифат итеп тормый, безнең аралар якынаеп та куя! О-о. күзең җете икән, абайлап өлгер! Ирләр ягы да җанлана, ә хатын-кызлар, зона гүзәлләре тәмам шашыналар. Калын шәл-яулыклар шуып иңбашларына төшә, бушлатларның төймәләре чарт-чорт чишелә, чишелмәгән төймәләр өзелеп җиргә чәчрәп тәгәри, гәүдәләр турая, кинәт тузгып киткән чәчләр җилдә җилферди, җил юк икән, анда да җаен таба кызлар! һәр җан үз мөмкинлегеннән чыгып үзенең әле хатын-кыз икәнен, тере җаны барлыгын искәртеп калырга ашыга. Ирләрнең тыны талгын җил белән аларга барып җитә, кемдер берәү: «Эх!» дип аларның шашынган йөрәкләренә моң өсти, хатыннарның тез буыннары калтырый, егылып китүчеләрне култыклап алалар. Ә күзләр! Күзләр! Кара, зәңгәр, соры, коңгырт. яшькелт күзләр тот аш утка әйләнә, ике колонна арасында ут. ул кабына, дөрли, шаша. бии. . Җылынып калырга кирәк, сөенеп калырга, иртәгә конвой бүтән булачак, ул кызлар колоннасын әнә тегендә, таучык башында, үрдә туктатачак, һәр ым. һәр ишарә өчен хатын-кызларны мәсхәрәләү сүзләрен гасырлар буена җыйган урысның авызын нык ачтырачак, хатын-кызлар өстенә бозлар, ташлар, чүп-чарлар, гүр такталары явачак... Ә бүген... адәмнең бөгеп көче, дәрте-гайрәте. кайнарлыгы җаны, омтылуы ике күзгә төйнәлә. Күз әллә кайлардан ерактан күрә башлый Ирләр сафында да хәрәкәтяшьрәкләр, керәшеннәрнең ышкытып бию әмәлләрен кулланып, табаннарын ышкытып. конвой солдатларының күзен сукырайтып-гип- нозларга теләгәндәй, алгарак чыгалар Ике бәхетле дә. бәхетсез дә колонналар арасына кереп баскан суыкшәм солдатлар үзләренең нинди уклар, утлы ядрәләр, мәхәббәт кылычлары арасында калуларын сизмиләр. Ни ул Бородино кыры! Ни ул Ватерлоо бәрелеше! Ни ул Чыңгыз гаскәренең ашкынып-ыргылып Көнбатышка баруы!. Туңнар шул КГБ солдатлары, иешкән шалканнар.. Дөньяда шушы кадәр гере һава дулкынланган тагын бер-бер урын бармы икән? Әнә шушы кыска-кыска күрешүләр, күз сирпешләр. ерактан торып мәхәббәт аңлашулары өчен дә яшьрәкләр кирпеч заводына эшкә күчәргә тырышалар, бригадирны җайлыйлар, нарялчикны көйлиләр, хәтта ППЧ начальнигы Фунгиковка ук барып җитәләр. Фунгиков та кеше, аның да тормышы бар. авызы зур. то I кыннар ни китерсәләр дә. «хан!» итеп йотып кына гора! Ярым ач. алама, ничәмә-ничә еллар хатын-кыз назыннан мәхрүм изелгән юл кыннар Актае җирендә берникадәр җиңеллек тоеп, бәхет татып яшиләр Ул хат алганда һәм язганда татыган сөенечләр! һәр хат өмет уята, кемнәрдер язмышларын уртаклашырга, котылып чыккан мәлдә бергә яшәргә, канышырга вәгъдәләшә. Кемдер. Дзидра кебекләр, сердәшләрен табып, күңелен бушата. Ике арада бүләкләр дә йөри Кызлар кулъяулыгы чигеп сала, чәчләреннән, кайчы белән кисеп төрле төстәге «сихер» бүләкләре җибәрәләр Ирләр зонасыннан хатын-кызларга украипкалар бик яратып кия торган, «чоботы» дип аталган жиңел итекләр китә Карьер цехындагы компрессор шлангаларып сүтәләр дә эчтәге нык киндердән тегәләр ул атаклы «чоботыларны». Зонада итек төзәтү цехы лили, хәзер ул кавыштыру, таныштыру өлкәсендә ин-иң абруйлы бер урын. Дагстанлы, түгәрәк ак йөзле, коңгырт күзле, килешле кара мыеклы авар Гасан шул шланг эчәгеләреннән кызларны шашындырырлык итекләр тегә. Кызлар зонасына итек салмаган берәр кытай калдымы икән зонада? Әй яра галар иде алар украин кызларыннан хат алырга! «Ванечка, мой милый, кохопий мий!» дип көйләп укып җибәрсәң. Ванечкалар һуштан яза иде. Зонада һәр кытай кызлар өчен «Ванечка», һәр кытайның арадашчысы, кызларга хат яза торган «сәркатибе» бар Бригадабызда башмак иренле, чокыр күзле, бәләкәй иякле күсе Хан-Жубо бар иде Ничәмә ничә хат яздым мин аның исеменнән, теге яктагы билгесез Галядан килгән җылы хатларны укып, Вапяның кайнар күз яшьләрен күпме агыздым. Иленнән, ватаныннан, теленнән аерылган, җәмгысы утыз биш елга хөкем ителгән, илендә тормыш корырга өлгермәгән бу эшчән, үгә тырыш, эчкерсез, хәйләсез кытай егете хатын-кыз өчен үләргә дә әзер иде Булды, көнләшүчеләр туды, хатын-кыз өчен ызгыш-талашлар купты Хәтеремдә, ике кореялы бер үк украинкага хат язалар икән. Муг алар украинкалар. күңелләрен берәү белән генә баегыра алмыйлар, шукланалар, егетләрдән көләләр Икс кореялынын күчәрләре күчәргә бәрелгән бит берзаман Заводта кирпеч таулары арасында пыр тузып бәргәләшәләр Берсе икенчесенә: «Әйдә, кеше күрмәгән җиргә барыйк та үлгәнче сугышыйк'» ди. Араларына мин кердем, уртак фикерләрен белдереп, алар мине шаһитлыкка чакырдылар Тагын мин! Таза-базык кореяннар бер-бсрсенә ыргылалар. уз уйнаталар Нинди сүзләр табып ипкә китергәнмендер а.тар- ны. орыш үлемгә барып җитмәде Хан-Жубо ничек юнәткәндер, тәмле телле төчекәй Галяга чоботы тарның менә дигәнен юлладык, кытай егете имән чикләвеге дәүмәлегс шешәләрдә хушбуй бүләкләр дә җибәрә торды Кытай жиртә башын бәрә-бәрә мина рәхмәтләр укый Япон-кызай. мадьяр-немсн. румын-поляк тоткыннары, иранлылар, афганлылар, үз илләреннән хәбәр ала алмаган коллар. Актае зонасыннан терек суы хаглар салып юрган хатын-кызларга үлгәнче рәхмәтле булганнардыр дип уйлыйм Дзидра белән язышканнан бирле үзем дә бер башка үсеп кит тем! Мин кемгәдер кирәк идем Туганнарга, әти-әнигә кирәктек \ г бер нәрсә, монда чиг ми тләз кызы сине күңел угы очында тота. Кемдер кызганмыйча миңа үз җылысын озатып юра Бер кичне, әле барак.зар ябылып өлгермәгән, күрше секцияләрнең берсендә йогышсыз тавыш-гауга купты. Озакламый туганлы коридорда якагаяка килгән ике яшьрәк ир-ат күренде Пыр тузып талашалар тегеләр. гавышланмыйлар да. әмма теш аралашыннан чыккан сүзләре эт яламаслык иде Сүз ниндитер хат зурында бара иле Бүтәннәр птыпан- мытнтым тына секцияләренә чумды. мин. күрмәмешкә са тышын читтән генә карап юрам Берсе безнең баракныкы, карьер цехы бригадиры Виктор Дождев шюн егет Икенчесе, озыны, көчлссе бүтән барактан килгән. Колагыма «Лена» «Иван Капустин», «этап-юл», «хатлар» дигән сүзләр ишетелеп китә. Тарткалаш чын сугышка әйләнә дигәндә Хөсәен Залиханов килеп чыкты, әтәчләр уртасына кереп, тегеләрне аерды. Виктор. «Мә. ал. күсе!» — дип дүрткә бөкләнгән кәгазьне идәнгә ыргытты, озын егет аягы белән кәгазьне таптап, төкеренеп чыгып китте. Кәгазь исә идәндә аунап ятып калды. Кеше-кара юк. кәгазьне шым гына алдым да секциямә сеңдем. И язмыш! Синең каян, кай тарафлардан ниләр китереп чыгарасыңны бер Алла беләдер!.. Хатны, нигәдер, куркып-ашыгып ачтым. Анда нибарысы иксөч җөмлә генә бар иде. Лена Иваненко дигән кыз хәленең авырлыгыннан зарланган һәм «Виктор! Нигә хат язмыйсың?!» — дип хатын тәмамлаган иде. Шушы юк кына хат кисәге өчен нигә тарткалашканнар егетләр? Аңламадым. Ленаның эре-эре хәрефләре чәчрәп, күзгә ук булып кадалып торган хатын ташламадым, матрас саламы арасына тыгып куйдым... Илленче ел таш табутта үткән булса, илле бернең җәе чагыштырмача әйбәт узды дияргә була Җәйлектә кирпеч заводы хәлләнә, ыжгырып эшләп утырган өч пресска балчыкны экскаватор казып, вагонеткаларга төяп озата тора Барлыгы дүрт пресс, алмаш-тилмәш берсен төзәтеп, тешәп, балчыккомнан ашалган өлешләрен алыштырып торалар Махсус бригада карьерны кышка әзерли, кышын кулдан казылачак мәйдан өстенә калын такталардан түшәм җәя. Кышын бригада шушы түшәм астына чума, балчыкны отбой чүкечләре ярдәмендә казый, вагонеткаларга кулдан төйи. Эш төгәл бүленгән: берәүләр җәйдә хәстәрләнгән түшәмне юан баганалар ялгый-ялгый ныгыталар, икенчеләр дыр-дыр балчык казый, өченчеләр тимер юлларны күчерә. Ак тыгыз балчык ике тапкыр тегермәнгә кереп чыга, ваклана һәм киң-киң тасмалар аша пресс цехына ага. һәркемнең ныклы эш урыны, һәр бригаданың планы һәм бурычлары тәгаенләнгән. Эшкә тотынгач, кычыткан җиреңне кашырга да вакыт калмый! Завод, бригадалар, һәр аерым кеше — һәммәсе әнә шул туймас тамак резин тасмага бәйләнгән, ага да ага ул, бүтәннәрне үз ритмында эшләргә мәҗбүр итә Көчли, тарта, йолыккалый, үзеннән калдырмый. Җәй күңелле үтте диярлек, балчыгы алынган карьер чокырларына яздан су гулып калган, әтиләргә язган «күлләр» шулар инде, суы ап-ак һәм сыек боламыктай булса да. без шунда су коенабыз. «Черек күл» дә йогарлык су тапмыйча изалансам, монда «ак гашлар» җирендә су керәм бит. әй! Ярлары кай урында шактый текә, корып, ярмаланып торган балчык кыяларны керәшәләр каян белеп тапканнардыр, текәрәк ярларны гишеп-тишеп оя типкәннәр. Илле беренченең җәе эссе һәм үтә коры булды. Без әлеге дә баягы кирпеч блоклар ясадык Җәй азагында бу җиңел эш тәмамланды, безнекеләр җайлырак, җиңелрәк эш эзләп, уңга- сулга карана башладылар. Бригаданың таралачагы көн кебек ачык иде. шушы вакытта йоклап калмасаң. эшнең үзеңә охшаганрагын сайларга да була иде. Кем тәкъдим иткәндер, мин карьер цехына елыштым. «Җылыда!» диделәр. Миңа отбой чүкече тоттырдылар. Бригадир Виктор Дож- дев чүкеч тоттырды да мине яшь кенә «западник» янына куйды: «Өйрәт!» диде. Янәшә эшли башладык, шулчак мин үземнең украин телен бөтенләй белми икәнемә төшендем. «Западниклар» заманында СССР басып алгач, «ирекле кушылган» санала торган өлкә вәкилләре арасында гиз-тиз урысчага шомарган адәмнәр байтак иде. Әмма «западниклар»- ның күпчелеге, аерата яшь-җилкенчәк урысча сөйләшми, урысларны яратмый, милли аерымлыкларны һәрдаим сиздереп, үзләренең өстенлеген раслап тора иде. Белсә дә. урыс сүзләрен бик астына куйган Микола мине эшкә өйрәтергә тотынды, ә мин... торам шәңкәйгән колагымны селкетеп. Аңламыйм тегене! Ә тегенең талкан шактый коры, Кырым татарларыннан гасырлар дәвамында җык күргән халыкның «татар» дигәндә мыегы чуала, гел кырын карый егетем! Карьерда тимер юл төзелешендә Фельдман фамилияле өлкән генә яһүд эшли иде. Аның оелән танышып киттек Западниклар Фельдманны «пан профессор» дин нык хөрмәтләп йөртәләр, аны авыр эшләрдән коткарырга да тырышалар. «Професор тек профессор». Баксаң, Фельдман гап-гади авыл мәктәбе укытучысы икән Ул миңа украин теленнән «дәресләр» бирә башлады. Миколаның чырае ачылды. Кайсы милләтче үз телен өйрәнергә тырышканны яратмасын ди?.. Хәтерләмим, ничек янәшә килеп басканбыздыр, мин бригадирлар күзеннән читгәрәк йөрергә тырыштым, вахта алды идеме икән. Виктор кесәсеннән дүрткә бөкләнгән кәгазь чыгарды. Хат! Укыды, бригадирның битараф чырае үзгәрде, җитдиләнде, ул хатны ерткалан читкә ташларга теләгәндә күзе мина төште. Йотылып карап, торуымны күреп, көлемсерәде һәм «Укыйсың киләме?» дип сорады. «Зонаданмы?» Бригадир беренче тапкыр минем йөземә бакты, хатны сүзсез генә миңа сонды Нидер сизенгән йөрәгем талпынып куйды. зре-зре командир хәрефләр белән язылган, тигез, саллы юлларны йотылып укып та чыктым Хат әлеге дә баягы Лена Иваненко исемле кыздан икән. Ире-хагыны бергә торган заманда Лена зонаның. иң мәшһүр егете Иван Капустинның мәгъшукасы булган. Теге озын егет Капустин заманында Лена артыннан йөреп караган, хәзер дә хатлар язып кызны тинтерәтә икән! һәр җөмләсе төзек Ленаның, һәр җөмләсеннән көчле хис бөркелеп тора, бер сүзе дә битараф калдырмый иде. Язу рәвеше дә. җөмләләрнең берсе өстенә берсе өстәлеп куерткан уйлары да. кыюлыгы да ошады миңа ошбу хат иясенең Юк. юк, Лена Дзидра кебек ялгызлыктан зарланмый, киресенчә: «Чибәрләрне ялгыз тотмыйлар шул монда!» - дип. күз яшьләрен түкмичә генә зарланып ала. «Карурманга кереп адашасы иде дә. адәмнәр генә түгел, ай-кояш га күрмәсен иде! Үземне үзем күрмәс өчен Азия хатыннары сыман чадра кияр идем!» дин яза-яза ла ин актыктан «Ванюша кайсы лагерыа эләкте икән, хәбәр-хәтер юкмы’» дип сорап куя. Хаг урысча төзек, шома язылса да, Лена украинка иде. Кыюланып киттемме. Виктордан Ленаның кайсы бригадада эшләвен белештем Кикригем гиз шиңде. Лена хатын-кызлар зонасының коменданты икән! Лагерь башлыклары арасында минем ин курыкканым комендант иде Кинофильмнарда немец комендантларын күрен курыккангамы. Ленаның ют ары чинын ишеткәч, алдат ы җылы кызыксынуым бердән юкка чыкты. Ленанын күз карашымда тукыла башлаган серле шәүләсе эреде. Дөньяның мин бер чакта да ирешә алмаслык биеклегеннән мина чөгендер чырайлы, табак биите. гүшенә нотлыпоглы герләр элгән албасты карап калды Телем тенә тыела алмады: «Чибәрме?» дип сорады Виктор чырг игеп җиргә төкерсә дә. төкерегенең кая барып тигәнен аңладым. Ут ахмак соравыма каршы акыллы сорау белән җавап кайтарды: «Капустинны күреп калган илеңме? Ул ямьсез хатын-кызны яр итә торган егетме? Лена дөньяның бер гүзәле ул!» Илле бернең көзендә, вакытын төгәл хәтерләмим, иләс-миләс, чәбәләнгән күңелем ишетеп киереп ачын, дөнья гүзәлләренең гүзәле, к тазлар зонасының дәһшәтле коменданты Лена Иваненко килеп керде Исеме уйларыма ябышты, токмач кунасын кытырдатып кимергән сычкан ши- кел те. гел бимазалап, тыкырдатып юра башлады Дзидра белән кызып- кызып язышабыз, миңа да аннан бүләк насыйп булды латыш кызы мина хуш исле бер кап папирос җибәрде Ул чакта мин сасы махорка исенә күмелеп, пуф-пуф тарта идем Икмәк папкасын бер чеметем тәмәке! ә алыштырыр дәрәҗәгә житмәсәм дә. иблис сеңдергән гадәт шактый нык иде ә те. «Без янганчы тәмәке янсын'» Дзидра да ал ты-голлс папирос кабына «11е кури, писатель мой!» дин сырлап кушан Дзндранын биш-алты яшькә олы булуын да. аның зифа гәүдәсе янәшәсендә кәтүк икәнлегемне дә чамалыйм, әмма күңел си зә гиздән ике арада мәхәббәт хатлары ла йөри башлаячак' Зона ялгызлыгы иң кабахәт ялгызлык у т. адәм балаларын тилертә юрган шомлы ялгызлык! Дзидра башлап сүз әйткәнне: -'Яратам!» — дип ыңгырашканны көтә. шул шәүләхисләргә тотынып, тормышын җиңеләйтергә, корып барган өмет бакчасына шифалы мәхәббәт тамчысы тамдырырга тырыша! Мин моңарчы Дзидраның йорәгенә ачкыч яратырга, аның тормыш серләрен алырга ашкынмадым, гиешле-тиешсез сорау яудырып кызны борчымадым. Әнә шул сабыр тыйнаклыгымны ошаттымы, аның хатлары һаман-һаман җылырак, хәтта ки кайнарырак була бардылар. Аннары, нигә яшерергә: сине, көйгән йон исе сеңгән, тәбәнәк, арык гәүдәле берәүне: «Писатель мой!> дип зурласыннар әле! Лагерь башлыклары бар. комендант-наря- дчиклар бар. гайрәтле бригадирлар баракта ничәү, тик алар берсе дә язучы түгел Бу балачактан көткән илаһи дәрәҗә түгелмени?! Иректә ни тырышып ала алмаган бөек дәрәҗәне юмарт күңелле латыш кызы Дзидра бирде миңа. Виктор Дождев күренгән саен исемә кылт итеп Лена килеп төшә. Уйлыйм-уйлыйм да. безнең җаннар әле белешмичә дә бер-беренә омтылалар түгелме, дигән нәтиҗә ясыйм. Хат язарга омтылам да тыелам, асыл егет Капустинның мәгъшукасы исә күкрәгемне туктаусыз кимерә, бөркет булып чукый. Градобоев белән сөйләшкәлибез. ул. хатын-кызның тән хыянәтен бер очракта да аңламый торган тугры җан. миңа үгет- нәсихәт бирә. -Язышма! Агулама күңелеңне! Син хатыннарның бу зонада чакта ниләр кыланганын ишетмисеңмени! Шашынганнар алар монда, күрсәткәннәр кәмитне! Сан артыннан куганнар алар, бер-берсен уздырып кочакларына әле урысны алганнар, әле немецны. Башмак иренле кытайлардан да чирканмаганнар!.. Өч мең хатын-кыз дүрт йөз ир-атны туктаусыз көчләгән. Пычрак аларның җаннары!дип. очрашкан саен котырта Чит ил вәкилләре нәүмиз, боек, аларга хат алышырга, исәнлекләрен хәбәр итәргә дә рөхсәт юк. үз туган илләре өчен алар беткән, югалган кешеләр. Безнекеләр әкренләп хат-посылкалар ала башлады. Градобосв- ка хат юк та юк. Хатыныннан хәбәр алмыйча тилмергән ир кеше хатыннар хакында нинди юньле сүз әйтсен? Николай Ильичның теленә шайтан төкергән, әле бер хәбәр ияртеп килә, әле анекдот сөйләп чыгып китә. Җөмләдән берсе: бер фитиль эштән кайткач, арып-алҗып кызлар барагы яныннан үтеп бара икән. Фитиль «доходяганың» югары баскычы. зонада «тонкий, звонкий, прозрачный, имеет макоронную походку, ул кем?» дигән соравы да. җавабы да үзенә сыйган тапкыр табышмак йөри Шулай бара фитиль, артыннан комы коела, күрә бу. шыр ялангач чишенеп ташлаган, тупырдап торган имиле, нечкә билле бер чибәркәй. ботын-чатын аерып, барак баскычында утыра икән. Дәшеп фитильке туктаткан бу: «Әй! ди икән, мужик, кочакла мине, кети-кети уйнап алыйк!» Фитильиең күзеннән кайнар яше ага икән. «Бик кочаклар идем дә. ди икән, тибрәнеп атынып торган куш имиләргә карап.— кочагымның шөребе бушады шул!» Градобоевның тел төбе ачык: «Теге зонадагы кынҗырлар фитиль кочагына да ташланырга әзер!» Сүз сөрешем хатыннар зонасына кереп-чыгып йөри башлагач, кайбер йомгаклау уйларымны да сезгә җиткеримче. мөхтәрәм укучым. Озак вакытлар хатын-кызлардан аерылырга мәҗбүр ителгән ирләр, гадәттә, үзара нәрсә хакында күбрәк сөйләшәләр, дип кызыксынсагыз, әнтәм. Эш болайрак була. Ач ир-атлар бары ашау турында гына гәп куерталар. Тук чакта игътибар итмисең, ашыйсың-эчәсең. яшисең: иртән ни ашаганын кичкә онытыла. Юк. икән, чыкмый икән, тамагың гына ачыксын, ашказаныңны котыртып, кәефеңне бозып, һәммәсе тезелеп искә төшә! Күргән сыйхөрмәтләр, көч түгеп тапкан ризыклар. 1әмнәре. төсләре. рәвешләре белән шундук хәтергә ишелеп авалар. Инде тамагы туйган, канәгатьләнгән ир-ат арасына барып керик. Андый чакта ир- атлар бары тик эчү турында гәп сугалар. Аракыны кайсы илдә, кайсы шәһәрдә шәбрәк ясыйлар, кайсы ил ирләре күпме күтәрә ала. күп эчсә дә исерми, телдә гел шул сүзләр, аракы сөременә ияреп килгән хатирәләр. Ач чагында тел-теш күрсәтә алмаган йомыкыйлар да чәчрәп уртага чыга. ач каргалар да i ук сандугач булып сайрый Инде килеп тук тамакка харам ризык аракы да кереп китсәме'’ Телләрнең капкалары киерелеп ачыла, ирләргә канат үсеп чыга, иелгән башлар күтәрелә, җимерек танаулар өскә чөелә. дөнья сытып изган ир күкрәкләре бүлтәеп алга чыга, иодырыклар яшен булып ут уйната. Телләрнең йозагы төшә, моңарчы оер айга ун сүз дә әйтә алмаган, тыңкышланып, сакауланып мыгырдаган мыштыбыйлар да Цицеронга әйләнә! (Тоткыннарның шушы мәлен күрер өчен генә дә исерткечне уйлап табарга кирәк булгандыр!) Ирләр геленә хатын-кыз килеп керә. Кем кемне кочкан да. кайда-ничек итеп үпкән Өйдәш әндә. кыз урлаганда, көндәшләренең авызын ачык калдырганда нинди батырлыклар эшләгән, гуйда күпме акча тоткан, кәләшенә нинди бүләкләр әзерләгән, аның туеннан мең кеше исереп, дөнья бетереп җырлан кайтып киткән. Мәхәббәт маҗаралары кат-кат. телләр! ә сөял чыкканчы, сүзләрнең бәясе төшкәнче сөйләнәләр Дөресен әйтим, сәрхуш ирләр, аек чакта ни акыллы, тыйнак булсалар да. авызларына «шайтан сидеге» кергәч, корыкуык мактанчыкка, сүз саен гере саескан очыртучы ахмакка әйләнәләр. Алар !аярь. җиңүче, көчле, теләгәннәрен һәрчак тормышка ашыручы батырлар, имеш.. Мин озак вакытлар моның серен аңламадым. хәзер дә тулысынча аңлатып бирә алмыйм. Мәс тоткын ярым дуңгыз, ярым маймыл сурәтендә була ул Хатын-кыз хакында сөйләшмәгән, аларны янәшә куеп торып үзен күккә чөймәгән ир буламыни дөньяда'’ Фитильләр дә хатыннар хакында сөйләшәләр Ансыз булмый, ансыз мөмкин түгел, сагынган хатынкызларын сөйләмичә ир- ат түзә алмый. Шунысы бар. фитильләр. фәкыйрьфокаралар хатын- кызны һәрвакыт мактап, һәрчак олылап кына телгә алалар. «И юмарт инде минем хатыным! дин башлап җибәрәләр дә. ул пешергән iaiлы-тәмле ризыклар Ул юган керләрдән килеп торган хуш исләр » дип. тыела алмыйлар Фитильләрне гынлаучы юк. абруй бәләкәй, анда да тынмый тоткын, түшәмгә карап, кандалалар салган кәкере эзләргә йомык күзен текәп, барыбер сөйли бирә фитиль Ач ир-ат ризык белән хатын-кыз арасына тигезлек билгесе куя. хатын-кызны бары тик ризык әзерләүче, оста пешекче, өй караучы, тәрбияче итеп кенә сагына Ачлар авызыннан хатын-кызның сихри юне. тылсымлы күкрәкләре, сыгылмалы билләре, бала бишегедәй тирбәлеп гортан йомыры артлары турында ләм-мим ишетә алмассың. Ач ир туктаусыз ашауны сагына, ашказаны адым саен чурлап кычкыра, ризык таләп ию. ачның сүзе мәңге бер фикер белән түгәрәкләнә. «О. ди берәү диварга ябышын, минем карчык пешергән пилмәннәр! Кәбестә бөккәннәре. таба тутырып кетердәп кызган беленнәр, чумар-токмачлар. ыслашан кабыргалар, каклашан катлар... Күнме ризыкның төсе, исе, рәвеше саклана кеше күңелендә* Аша уны. бәйрәм табыннарын, ел фасылына килешле үзгәрен торган аш- суларны юксынган ирләр, шушы татлы хатирәләргә кушып, тугры хатыннарын да өзелеп сагыналар Сагына белмәгәннәрнен тә күкрәк бозы әкренләп три. ирләрнең күз гәпләре дымланып, кичке шәфәкъ нурларында тамчылар җемелди икән, бел дә тор у i сагына, сагына* Ирләрнең өзмәс керә юрган зона төшләрендә хатыннары көмеш чук булып, мул. җигеш табын тирәсендә бөтерелеп йөрүче фәрештәдәй кө тен-елмасн. ирләрен ак сөлгеләр тотып каршылан керәләр. Ач ирләр телендә хатын- кыз фәрештә, әүлия, бер чак га да. сүз белән дә хыянәт итми гортан изге җан „ Белмим, кайсы көннең, нинди рәхмәтле мизгелендә шәбәйгәнмендер. мин Лена Иваненкога гәвәкәлләп хат яздым Ни язганмындыр, ни уйлап чыгарып мактанганмындыр, төгәле исемдә сакланмаган Әнә шу т. үземне әзмәз сискәндергән «якты дөньяда ялгыз кала атмыйсын» дигән җөмләсенә тотындым шикелле. Үземнең дә ялгыз катуны тарыккан мәл тәрем бар иде Зонада бер чакта да ялгыз кала алмыйсың, ипкә көтү игеп куалар, көтү булып өерелеп ашыйсын, ашханә, мунчаларда адәм уллары умарта күче булып тузгый, эшкә чыбыркылат анда базар ясый 4. -К.У .МП 4Q бәдрәфтә дә, бөек Ремарк әйтмешли, трамвайдагы сыман тезелеп утырасың. Юк. юк, Ленага боларны язмаганмындыр, шәт, минем бик шәп буласым, шәп күренәсем, Актаеның иң, иң, иң кызын шаккатырасым килде бугай! Язучы булырга омгылу ниндидер бер дәрәҗәдә замандашларыңны шаккатырырга теләү дә ул' Хатка акыл да. мактану да. Ленаны мактау да кушып болгатканмындыр шикелле, чөнки ул озакламый җавап хаты язын та салды. Хатны сөенеп укыдым дисәм, бу сүз ярым-йорты гына хисләремне аңлатыр. Мин очынып, шашынып, онытылып укыдым аның хатын. Ленаның беренче хаты акыллы күзәтүләр, кыю бәяләр, тормышны гирән. киң аңлавы белән мине сокландырды. Кыз мин көткәнгә караганда дә акыллырак, туры сүзлерәк иде Шулай игеп. Лена беренче хатларыннан ук мине йотып алды. Аның гаҗәеп маҗаралардан торган үткәне, үткәнендәге чаялыгы, усаллыгы, дәһшәтле дә, йомшак та була белгән камил табигате, хатларының һәр бирмеш сүзендә, һәр җөмләсендә бөркелеп торган акыл таланты минем өчен күктән төшкән бәхет иде... 9 Китәсем килеп китмимен. Туган илдән кем туйган? Татар халык җыры ез эшкә йөргән урынның рәсми исеме: «Актае кирпеч заводлары». Заводлар бер-берсенә ялгансалар да. алар икәү «Бу заводлар бер-берсенә тагылган баржалар кебек, тик аларның койрыгы кайда да, борыны кайда икәнен белеп булмый. Кая таба баруларын әйтү дә кыен!» дип язды Лена. Хак бит әй. дөпдөрес чагыштыру. Җете күзле кыз икән бу Лена! «Карьер цехы мастеры Ревякинга игътибар иткәнең бармы? Икмәктер, бер уникум инде ул. сирәк очрый торган җәнлек!» Нинди үтергеч бәя! Мин гап-гади балчык казучы, мастер белән эш йөрткәнем юк, Лена әйткәннән соң Ревякинга бүтәнчәрәк, сынап карадым һәм бу юлы да Ленаның хак сүз әйтүенә сокландым. Ул мин күрә аямаганнарны күргән ләбаса! Алдарак искәр ген киттемме икән, заводның һәрбер цехында иректә яшәүчеләрдән начальник га. мастерлар да бар иде. Алар бригадир белән тыгыз бәйләнештә горып. көндәлек лине җитәклиләр. Күп вакытта бу ирекле хуҗалар җаваплылыкны бригадирга тулаем тапшырып, эш барышына күзәт челек кенә итәләр. Эшкә турылан-гуры катнашмыйлар, юк- бар белән борчымыйлар, үзләре дә борчылмый, тоткыннар белән җылы диярлек мөнәсәбәттә булалар. Карьер цехы мастеры Ревякин бөтенләй башка үлчәүдәге, бүтән калыпта сугылган адәм иде. Карсак буйлы, яз-көз гәләфи чалбар киеп, дуңгыз тиресеннән тегелгән каты каеш белән тартып-кысып буган, йөзе-бите каралҗым-кара ермаклардан гына торган. шәңкәйгән дәү колаклы бу урыс, анасы телендә сөйләшә дисәк, әнкәсенә хурлык, мәгәр аның телен аңлар өчен кырык мәктәп үтәргә кирәк иде! Шушы җәһәннәм угы дөрләгән вакыт эчендә Ревякинның акыру-бакыруына чыдасаң, ныклыкка олы бер сынауны узасың! Ревякин урыс теленең барлык килешләрен, исемнәрен, фигыльләрен, ымлыкларың һәм алмашлыкларын бот арасына ябыштырып бетерә ала торган тылсымчы, мәшһүр, дөньяда сирәк очрый торган сүгенүче иде. Ул ирләрнең. бигрәк тә хатын-кызларның мәгълүм әгъзаларын грамматиканың иң нечкә кагыйдәләренә сыйдырып бегерә дә үзе уйлан тапкан кабахәт телдә кычкыра Юк. ул сөйләшми, сөйләшә белми, сәйләнгә алмый, авызыннан йомыры бер аваз ычкынуга аның очлы бугаз төере каз борыныдай төртеп Б алга чыга. төкләр белән тыгызланган борын тишекләреннән жил сызгыра башлый, барабан карындыгы сыман тартылган яңаклары шытырдый. муен тамырлары карасу-зәцгәр җыланга әйләнеп кыймыл-кыймыл килә, куе кунык саргайткан китек-митек тешләрен аралап төкерек чәчри, биеклеге ал тмышҗитмеш метрлы, и не хәтсез караңгылыкка кереп югалган карьерның бәген күләме төше күкрәү кебек дөберди, унарлаган әрсез отбой чүкечләренең г авышын басып китә, парлап туктаусыз һава куган компрессорларның шавы йотыла дөньяда, җирдә. күктә, җир аегында бары Ревякин уйлап тапкан хәгәр сүзләр, шайтан таягыдай җөмләләр генә кала. Карьерга хатын-кызлар бригадасы кергән чакта алар моңа ничек гүзә икән? Хыялы чиксез Мюнхаузен да аны күз алдына китерә алмастыр Ревякин сүзлегенә, шакшыга манчылган, пычракка буялган теленә мин чак-чак түзә идем Түзми кара, аңа берәүнең дә каршы сүз әйгә алганы юк. ул кеше сүзенә колак га салмый, шәңкәйгән әрекмән колаклары җилдә җилбердәр өчен генә элеп куелган шикелле, моның кадәр кире, сансыз, гома мәгънәсез бәндә Казакъстаггда гына гүгел. Рәсәйдә дә булмагандыр Алмаш-тилмәш зәңгәр канат гы гәләфи чалбарларына күз салсаң, аның заманында йә МВДда. йә КГБда тырышып хезмәт иткәнен, зур-зур тәрбия мәктәпләре үткәнен чамалыйсын Гади тоткыннар гына гүгел. бригадирлар да аннан шүрлиләр, зонада чак га бодай кылчыгыдай һәркемгә кадалырга әзер фраерлар ла аның зәһәр күзенә чалынмаска тырышалар. Компрессорларның берсе әзгә генә туктап калса... пресс цехларына балчык агымы барып җитмәсә Әле кимесә генә! Дәҗҗал мәлгунь шатырдатып бикләгән тәмуг ишеге шартлап ачыла, бар дөньяны боз төягән болыт һәм кара су ташкыны баса Инде компрессорларның икесе дә сафтан чыкса' Дөнья бит. андый хаигәр лә булгалый! Бетте, бет ген' Ревякинның кай тарафтан убылып чыгасын белмисең! Астан-өстән. уңнан-сулдан. алдан-арг ran. ярык-тишектән шайтан арбасы булып дөбердәп килеп чыга да гирә-якны кырып сала, кан эчә! Агааналарны әллә кай ямьсез тишекләргә өерләп кертә, оятсыз җирләрне капшый, каргый, сүгә, төкеренә. Тоткыннар тынып калган отбой чүкечләрен чәченгашлап ян-якка сибеләләр, аның шайтан сигән күзенә эләкмәскә тырышалар, ләкин бөркет карашлы, шоңкар күзле, ел саен «вороши ловчы стрелок» ярышларында беренче призлы урыннарны алган Ревякин тоткыннарны ныркытып куа. кулына ни эләксә. шуның белән компрессор Хадимнәрен тукмый. Мине ипкә өйрәткән западник Миколадан: «Иик аның үзен тукмап ташламыйлар?» гин сораган и гем килгән шәпкә инде, сарык чакта. Мнко га баш бармагын чш.ке тирәсен тә йөргә-әйләндерен башын чайкады Мастерларга кул ягу түгел, каты сүз әйткән өчен дә нинди җәзалар көткәнен белми илем әле Әйе. без чебеш тәр яшәгәндә, корыч гомшык гы тилгән Ревякиннар яши. Ул тол. дус-ишс юк. беркая барып йөрми, китап укымый, якшәмбеләрдә дә завод зонасында, анда ул хуҗа, ни теләсә, шуны кыла ала Мин Лена. Дзнлралар белән кызып-кызып язышкан арала заво шы ике смена.гы эшкә күчерделәр Большевиклар яңалыксыз яши а гмый, бу яңалыклары безнең тез аегына сукты. Сигез сәгатьлек »ш көнен йомгаклап. тезелешеп кайтып китүләр бәйрәм булган икән Хәзер гаңнан чыгып китәбез, көндез ярты сәгатькә әбәлкә туктата тар. юнаган китерелгән, юлда суынынчирап беткән баланданы аяк өсте генә чүмерәбез гә тагын эшкә ябышабыз Көч кимүен, хәлдән ка туымны шуннан бс гәм. карьерны заводка, пресс цехына тоташтыра юрган, кышын җы гы җ.эен с.г ткынча озын галерея аша үтәртә кирәк Менәсең, чайка тын китәсең, такта стена ларга ябышкан аксыл-соры тузанга кагылып аласын, тузан төчкертә, йөткертә, косасыны китерә Менәсең, аяк ларын хәрәкәтләнгәндәй бу га. борылып карасаң нибары энә буе җир_кит көнсең Актаеның балчык карьеры' Игле (крепче, игле икенче с глар Ин авыр ин газаплы ингекгертеч дәверем. Бер кешегә норма ситез вагон етка Авыр отбой чүкече дер-дер килә, син аңа ябышасыңмы, ул сина мы — барыбер, үзле, ябышкак, авыр балчыкны каерып-каерып алгандай итәсең. Күп вакытта ул авыл шишарасы дәүмәлеге булып кына куба. Забойны башлап җибәргәндә рәхәт, эш көйле бара. аска, карьер төбе тигезлегендә вагонетка сыярлык куентык ясап, тимер юлчыларның рельс сузуларын көтеп торасың да. өстән, шактый биектән улак ясап, чокыган балчыгыңны вагонетка! а шыбырдатып агызып 1 орасың. Авыр эшкә дә күнегәсең. Чүкеч эшкә җайланмаган кулларымны йолкып чыгарырдай калтырата. чүкечкә ияреп, вакытсыз кубарылган әрвахтай селкенәсең. Чүкеч сөңгеләре тиз ашала, тупыйлана. Кай ара компрессорларның көче җитми, чүкеч киреләнә, сине гыңламый. сиңа буйсынмый Сигез вагонетка сигез вагоне гка ул! Бсрзамап өске катламнарны ашый-ашый i үбәнгә- рәк төшәсең: балчык шыбырдап агудан гуктый. Хәзер башта балчыкны кузгатасында кулыңа көрәк аласың! Көрәк дошман, авыр ул. җайсыз ул. ике-өч сәгать селтәнүгә уч төбе кабарып чыга, сытыла, сызлый. Җәлпәк савковый көрәк белән сигез вагонетка тутырып кара әле син! Норма үтәлми, карьер цехы норма үтәмәсә эш харап: җитез пресслар әкренли, ыжгырып-янып дәү авызларын ачып, кирпеч көтеп утырган Гофман мичләре сүрелә. Эш башы карьерда. Ревякин ише котырган этне карьер цехына мәңгегә беркетерләр идемени? Ревякинга карыйм да Черек күлдәге Пронин исемә төнгә — тугры палачлары бар большевикларның! Тыныч холыклы, ипле, артык вакчылланмаган Виктор Дожлевны каядыр алдылар, безгә баш булып западник килде. Западниклар арасында да «службистмлар сш очрый иде! Кавырсыннары ныгымаган, бик яшьли кулга корал алып явызланган, хәтәрләнгән. бер чакта да икс уйлап тормаган бандеровчылар арасында өскәрәк калкырга тырышкан, дәрәҗәгә омтылган адәмнәр байтак иде. байтак! Кызлар зонасының янәшәдә генә булуы, арада элеккеге якташ танышларының да очраштыргалап куюы егетләрнең канын котырта, читлектә котырган кан исә бер чакта яхшылыкка илтми иде. Урыс белән украиннарның пычакка-пычак килерлек дәрәҗәдә дошманлашуын кызлар зонасында белмиләр идемени?! Хатын-кызлар арасында да яшер ген генә, шомлы күләгәдә каршылык агачы тамыр җибәреп ятканын миңа Дзидра сиздергән иде инде. Лена да: «Син икс арага барып керә күрмә, кысылырсың!» дип кисәткән иде. Яңа бригадир килде, бу инде Хохун да. Лобков Федя да түгел, бу йомшак җәеп катыга, теләсә очлы кадакка утырта торган астыртын адәм. Сине ип җайсыз забойга куя ул. өске җиңел катламнарны үз яраннарына бирә Синең кулыңнан көрәк төшми. Җан газабы! Паегыңны кыса, аш бүлгәндә куерагын читкә сала, синең кашыгың һаман, һаман Идел кичә, суда йөзә. График буенча ял итәбез, анда да ул син теләмәгән көннәрдә ял бирә, үч алыйм дисә, бригадир аждаһа икән! Аңа карышып тору юк. уннарча лагерьлар үтеп, бригадир-нарядчикларның. комендантларның һәр төреп күргән, азау тешләре яралган, акыл тешләре саргайган тоткыннар да аның алдында песием-песием булалар. Яңа себерке миңа тәмам үчекте дип тә әйтмим, мәгәр минем күзлекле булуым аңа бер дә ошамады, исемемне онытты, моннан ары исем «очкарик» булды, нишләмәк кирәк, артың белән киртә җимерә алмыйсың... Балчык карьерында унике сәгать эшлибез. Лена белән кызып-кызып язышкан чакка туры килде бу хәлләр. Лена зонада, ул - комендант. Ашханәгә дә барып йөрми ул. ваксынмый, аңа ашның куесын, тәмлесен «асраулары — шсстеркалар» ташый Шулар ук аның вак-төяк йомышларына да йөгерәләрдер дип уйлыйм. Лена Иваненко Сумы шәһәреннән. Адресы да хәтеремдә: Холодногорская урамы. 19 йорт. Урта мәктәпне тәмамлап. Киевтә медицина институтына укырга керә һәм киностудиядә оператор булып ипләүче абыйсында фатирда тора. Беренче курста укыганда абыйсын кулга алалар. «халык дошманы!» дигән кара буяуга манып аталар да. Өй эчендә кем бар. бөтенесен әзерләп алып китәләр дә төрле төрмәләргә тараталар. Лена да явыз Сталин җәтмәсенә килеп эләгә. Яшь. сылу, якты күз/ic кызны турыдан-туры Колымага куалар. Колыма хәл- ләрсн елмәгән укучы калмагандыр инде, һич югында Ибраһим Салахов. Варлам Шаламов әсәрләрен укыганнардыр? Лена андагы «тәртип»ләр хакында артык чәчелеп китмәсә дә. һәр сүзендә, һәр сатышында күргән- наренсн җәһәннәм газабы икәнлеге сизелә иде. Ир-атлар вә хатын-кызлар аерым баракларда яшәсәләр дә. зона бер. япь-яшь студен 1ка закондагы каракларның да. әле матурлыкка күз күтәрен карарлык хәлләре сакланган «мужик»ларнын да сулышын ешайта. Лена күргәнегезчә, зонага аяк басуга ук һәр нәрсәне җентекләп аера алган зирәк кыз кая. кемнәр арасына ran булганын төшенүгә, тирә-якта. Колыманың бөтен карангы почмакларында таклы каракны яр итә Каракның үзеннән генә түгел, исеменнән дер калтырап тора зоналар, исемен бер әйтү бурлар дөньясында кемнәргәдер юл ача. кемнәргәдер юлны йомарлап ябып куя. оикли Зарури икән, чикли дә! Аның кырын күз карашы булат кылыч ялтыравы белән бер. пышылдап әйткән соңгы хөкем сүзе җир тетрәтә, ишарәсеннән соң давыл куба! Беркем Ленага сүз катарга җөрьәг итми. Элегрәк оятсыз елтыраган зиначы күзләр йомылалар, ул зонадан ү ген барганда олысыкечесе юл саба! «Телисеңме. Лена! Син үткәндә алар җиргә ятачаклар!» ди кияү-карак Донья тар. дөньяны тимерчыбык киртәләр белән большевик.тар уран алган, алар патшалыгы, караңгы вә шомлы биләмәләр! Ленаның матурлыгы гурында риваятьләр йөри, әллә кайларга барын ишетелә алар. ГУЛАГ идарәләреннән шома яшь офицерлар КИЛӘ-КИ1Ә. Мәскәүдән Дзержинский шәкертләре уралын-чуал.т һәммәсенә сый кирәк, сый! Иң татлы сый кызлар тәне! Иң әшәкесе шул: йөзләрне, меңнәрне өркетеп торган шәүлә Ленаның сөяркәсе, лагерь башлык тарының боерыгына буйсына, бүтәннәр күрмәгән коеры- тын болгый һәм татлы кунаклар кочагына «мәгъшукасын» үзе и иеп тапшыра. Моңа охшашлы хәлләр еш булып тора, коммунист тар донья дагы иң азгын кавемнәр, ваклыкларына керен гормыйм. Лена үте лә бу хакта өстән-өстән язды, хатын-кызларны кимсетүләр һәрвакыт бертөсле тәмамлана. Егылганчы эчәләр дә кызны чиратка куя тар Лена искиткеч тырыш, әдәбиятсәнгать белән яшь. ти танышкан, абыйсы аркылы Киев пеп зыялылары белән даими аралашкан, ул яхшылыкның тот арылыгын да. намусның кыйммәтен дә белә 11н кылсын кыз бер чакта да. бер генә төнгә дә япа-ялгыз кала алмый. «Я ныз калдырмыйлар, филләр, арысланнар юк чагында мәйданга герле мәет җыючылар, марабулар, сасы көзәннәр чыта. Син һәрдаим дошман боҗрасы эчендә, кама,тышта Таңда гиена лар. син төнгеңдә дә ялгыз кала алмыйсың! Караңгылык та. яктылык ia сиңа дошман. Сәнәк куллы гориллалар, туймас буар еланнар. албастылар, убырлар гөшеңә кереп йөдәтә, алар синең күлмәк и тәтеште каералар, күкрәкчәләреңне йолкып ыргыталар, иске башмактан тузган, селәгәйле иреннәре белән күкрәк баш тарын чаны патын суыралар Эчеңә дәү корсак тарын иплән сине изәләр .» Лена шулай дип язды Дүрт елга якын шушы кимлекләрдә җәфа чиккән горур кыз түзә а тмый. ГУЛАГтан килгән чират т.н ы офицерга тапшырырга алып барганда. үзен сөяркә итен тоткан мәшһүр каракның йөрәк түренә үз хәнҗәре белән кадый Колымадан хәбәр и i буйлап тара та. коч те тор кон ләтпә. көчсезләр сөенә, күз күтәреп карары да базмаган вак-төяк караклар. шушера, сукыр черкиләр Ленаны тагын камап алалар' Мәшһүр каракның җанын кыйган батыр i у ташның тәмен татын карау а тарның ин зур хыялы! Ләкин Лена батыр бу тын чыга, икс ку тына ике пычак тогын зона хуҗасының бүлм.кенә бәреп керә, ишек катында сакта торган солдатны тибеп очыра «Этәр мине Ко тымалан озатмасагыз. һәркон бер адәмнең башын кисәчәкмен!» дин кычкыра Сут була, судьялар чы- шын-нышын аның нечкә биленә, күкрәкчәсез ь» текә күтәрелтән имиләренә каран чышын-пышын нидер мыт ырлый тар та. татын дүрт ел срок өстән нанка чыт аралар. Этапта йөри кыз. бер урында да аны кабу т итмиләр тоткар ымыйлар кайда, ничек беркет ерт ә аптырагач, кызны «ябык төрмәгә» илтеп тыгалар. Дау күтәреп ачлык игълан иткәч, тагын лагерьга күчерәләр. Айлар-еллар эчендә тәмам куркусызга әйләнгән затлы студентка дәһшәтле хатынга әйләнә. Особый лагерьлар җыела башлагач, кырык сигездә үк аны Караганда тирәсенә кигереп ташлыйлар. Без бердәй шартларда утырсак та. язмышларыбыз бер-берсенә һич охшамаган юллардан куыла, хәзерге мәлдә без капма-каршы ике котып- |ан торып хатлар алышабыз. Миндә унике сәгатьлек авыр эш. бер. ике... сигезенче вагонезкалар. үзле, ак булса да авыр балчык Сөйрәлеп кайтам да егылам, ни дисәң дә физик хезмәт өчен яратылган тән түгел, көчем балчык төяргә дип алдан исәпләнелмәгән. Ул һәркөн миңа хат язып сала! һәркөн! Атна дәвамында аның хатларын чамасыз сөенеп укыйм, түземсезләнеп. янып-көеп көтеп алам. Аның ачы язмышының «бизәкләрен» уйлап. Ленаны кызганам, жәллим. Атна буе мин аның хатларына җавап әзерлим Отбой чүкеченә буйсынып, йөрәгем тибә, аның шашкын ритмына ияреп, гәүдәм калтырый, уйларым гына иректә, алар карьер түбәсен тишеп чыгып китәләр дә җылы теләктәшлек җибәреп торган шәфкатьле украин кызы тирәсенә барып җитеп бөтереләләр. Бригада ярым караңгы галереядан әбәдкә сөйрәлгәндә мин ялгыз калырга гырышам. Болар минем бердәнбер тыныч, иң бәхетле минутларым. Мин Лена хатларыннан җаныма күчкән тәэсирләрне барлар өчен әзгә генә ялгыз калам. Уйлыйм, уйлыйм График буенча ял көнем килеп җигә, мин бригаданың чыгып югалганын зарыгып, тилмереп көтеп алам. Кеше акылы керделе-чыктылы ул. элгәре «ник безне уникешәр сәгать эшләтәләр'.’»—дип тыпырчына идем, хәзер, ышанасызмы-юкмы: «Нигә тәүлек буе тоташ эшләтмиләр икән, ул арада ялгыз баштан мин Ленага нинди хатлар язмас идем!» — дип көяләнәм... Менә аяк тавышлары сүнә. тына, мин бушлыктан кинәнеп, тынычлыктан очынып-очынып хат язарга утырам Ленаның хатларын сакларга тырыша идем мин. Бу җиңел эш түгел! Завод зонасында надзирательләр күзәтә, алар аулак тишек-тошыкларны болай да тентеп йөриләр. Эштән кайтканда биш солдат котырынган күзе белән сине тишкәли-тишкәли каршы ала. Хат тапсалар - карцер. Шулай саклап алып кайткан хатларны яшерер урын юк. ара-тирә секцияләрне дә инә күзеннән үткәрәләр. Ә мин. камыр батыр, курка-өркә булса да Лена язганнарны җыя барам, хат язар алдыннан кәгазьләрне бер кат күздән кичерәм. уйларымда аның белән гәпләшәм. бәхәсләшәм, килешәм, кире кагам Язарга тотынам. Әбәдкә без биш-алты кешелек нәни төркем булып барабыз, усалланып ризыкны чиратсыз алабыз, талашабыз, ризыкны күз ачып йомганчы хап-хоп йотабыз да мин баракка чабам. Лена мине дәфтәр белән тәэмин итә, ул таба. Көне буе язам, анда да сүзем бетми. Бригада эштән кайтканда дәфтәрне тыгыз, вак юллар белән шыплап тутырып куям. Хәзер уйлыйм: иң яхшы әсәрләрем, уктай атылган, яшендәй яшьнәгән, тау шарламасы кебек шаулаган фикерләрем әнә шул дәфтәрләрдә калды Лена белән бергә югалды. Күңелемнең айкалган, аргамакларга менеп җилдәй җилдергән чаклары! Әңгәмәдәшем уңган, кыю. чая кыз! Уйларының төрлесен уеп салып, баш ватарга мәҗбүр иткән дәвер! Ул минем хатларны көтеп ала. алдагы атнада һәркөн шуңа җаваплар яза. сөенә, бәхәскә керә, хуплый, дәртләндерә, ярсыта. Мин Лена хатларының кадерен шул чакта ук аңладым, язучы булам дигән хыялның күңелдән төшкәне юк иде. хатларны берәмтекләп өйгә сала бардым. Рөхсәг юк. рөхсәт юклык хат язышыр! а теләкне үзе үк ашкындыра, ул арада мин тәҗрибәле тоткын идем инде. Әлегедә баягы шоферлар яшәсен! Хак. хатларның күбесе, бик күбесе сәфәргә чыга алмады, югала торды Багражга кайтып җизкәннәре дә байтак, сак әни алариы төрле почмакларга гыгып куйган. Хәер, бу турыда искәртеп киткән идем шикелле. Мин Ленага язган хатларыма чын исемемне куймый идем, ул хатларда мин «Алексей Неон», яки «Алексеи I газунов» Зонада бодай да исем юк. сине номерын саклап поры, күнчелек юлдашларым мине «Алексей» дип белеп калдылар. Лена хатларда исемемне аралашгыра. «Аяз» дип яза. «Алексей» дип тә куя Кызганыч, Ленаның җан тартышларын ачкан бик күп хатлары эзсез югалды. Минекеләр кайда икән". Ленага өзлексез язам, берүк вакытта Дзидраны да мәхрүм итмим Бервакыт Геодор Августовичның белеш хатыныннан мондыйрак хат килен төнне «Синен дустыңның Дзидрага язган хатларын кулдан-кулга itepicn кычкырын укыйлар. Укыйлар да утырып җылыйлар Кем ул’ Хагын-кыз җанын шул гиклем кайда өйрәнгән? Син аны яшь. студент дип таныш нардың лабаса! Шуны да әй) им ул кеше безнең зонада атаклы булып китте, герле сүзләр йөри, кыскасы, хатынкызлар аның өчен канга-кан килер! ә әзерләр. Синең бәләкәй дустың һәммәсен уйласын!» Дзидраның Лена белән тарткалашырлык көче юк иле. әлбәттә. Ике хатын-кызның дошманлашуын һич теләмәдем. Дзидрага хатларымны әзләпәзләп сирәгәйттем. ул үзе хәлне аңладымы, ел азагында безнең аралар суынды Ленаның илле беренче елның унберенче ноябрендә язган хатыннан бер өзек. «Сез. Алексей, хатын-кызның хисләре акылыннан Суык тидеме?» -дип сорадым «Юк ла». гиде ул башын чайкап Мин бит күнне күргән, тирем каг-каг иләнгәп. каеш танып каткан Җәрөхәгсе». ярасыз бер квадрат сантиметр тирем юк минем. Инде әг хтә» исән ка ттан җаныма да тукыналар «Төрмә, зона» дибе» Зарланабыз Ьсзнен агай-энегә иректә дә сан юк калмаган ана сан' Нигә иреккә ашкынырга? Мин батыр кеше т үгел, һәр туры килгән эт тешләп узачак, һәр очраган явыз сугып авызны канатачак. Әле монда зонада түзәсең. Ә анда?! Егерме биш ел көтеп алган иректә дә һәрдаим мыскыл итсәләр!..» Кичә, шпал күтәреп, көч-хәл белән тын алып кайтканда: «Сиңа авыр түгелме? Син бит эшләп үсмәгәнсең, укыгансың. Синең гәүдәң эшкә яралмаган. Түз инде. түз. Авыррак башын тотар идем, шпалның ике башы да тигез шул!» — дип ярым пышылдап, үзеннән бигрәк мине жәлләп кайткан Цурканмы бу?.. Иртәнге аш вакытында зона гөр килде. Тигез, сабыр холыклы, бер мәртәбә дә сүгенмәгән, берәүгә дә авыр сүз әйтмәгән, беркемгә кыенлык кигермәгән әүлия Цуркан, молдован иле кешесе, беренчеләрдән булып барактан чыккан да. нәкъ барак каршысындагы вышка турысында, чәнечкеле чыбык өстенә ташланган. Бер генә атмаганнар ана. бер ядрә генә ала алмаган егетне, кыска җиңле френчын тишкәләп бетергәннәр. Кулы исә ике челтәр арасында буар җылан булып бөгәрләнеп яткан Бруно спираленә үк барып җиткән, гәүдәсен үлем кочагыннан кубарып ала алмыйча интектеләр... Кичә булып үткәннәрне яшьле күз алдымнан үткәрә-үткәрә көне буе кара сөрем-болыт эчендә яшәдем... Цуркан һәлакәтеннән соң озак та үтмәде, шахтада тагын бер хәл булып алды, ямансу, сыек томанлы көннәрнең берсендә, эш зонасыннан бер тоткын. Харьков кешесе качарга тырышып карады. Шахтаның бөтен почмакларын актаралар — юк. ки- леп-киткән машина эзләреннән баралар, сораштыралар, чокчыналар, Караганда тирәләренә ут төртәләр юк теге, суга төшкәндәй гаип булган Ни әйтсәң, дә адәм баласы энә түгел югала икән, эзе калырга, эзе беленергә тиеш! Уйлашалар. Мәскәү кадәр Мәскәүдән тикшерүчеләр өере килеп төшә, тирәяктан белгечләрне чакырталар, көн эзлиләр, төн эзлиләр, төн киңәшәләр һәм ныклы фикергә киләләр: тоткын зонадан чыгып китмәгән булырга тиеш! Шахта мәйданын квадратларга бүләләр һәм солдатларны унар- унарлап бүлеп, шул дүрткелләргә беркетәләр. Борының белән җир казы, тырнакларың купсын, чокы, иснә, тырма, иллә мәгәр тап!.. Очлы тимерләр 1 откан солдатлар бер карыш җирне дә. җир асты чокырларын, фундамент базларын калдырмыйлар, мәшһүр этләрне китертеп йөртеп чыгаралар. Юк качкын. Тогкан бәхетлеге зур-зур бүләкләр вәгъдә итәләр! Тапкан солдатка — айлык ял! Акча! Көн үтә. икенче көн... Ике көн казынган, шашып-шашып эзләнгән солдатларга ышаныч бетә, аларны чыгаралар да. икенче, бүтән зонадан солдатлар китерәләр. Инде алар яна күз. яңа көч белән үзләренә ышанып тапшырылган кишәрлекләрне җентекләп тикшерәләр. Партия утырышлары җыйнала, комсомолларны үгетлиләр. әмма большевиклар партиясенең олы бурычы, кичектергесез «заданиесе» һаман үтәлми. Солдатларны солдатлар алыштыра, офицерларны офицерлар, этләрне этләр, очлы тимерләр генә шулар ук. алар кулда кала Юк качкын, юк. Атна эчендә шахта зонасы аша мең ярым солдат уза. таба алмаган өчен башлыклары аларны эт итә. унардан бер кешене гауптвахтага ябалар, отпускаларыннан мәхрүм итәләр. Аяусыз- ланган явыз солдатлар анда җимерәләр, монда ваталар, тегендә каералар. Шахта төзелешләре ярым хәрабәгә әйләнә!.. Атна үткәч, вышкалардагы сак солдатларын җиргә төшерәләр, һичкемгә күренмәскә, шым торырга катгый кисәтәләр. Вышкаларның бушаганын ничек шәйләгәндер, җаны бераз тынычланган качкын, посып яткан җиреннән чыгып, иңенә тәрәзә рамы күтәреп (янәсе, урлап чыгып бара!) вахта ишегенә килә, һәм шунда, йөзләгән кешенең йокысын качырган, меңнәрнең тынычлыгын алган тоткынны коры кул белән тотып алалар. Табышмак бик гади чишелә: ике катлы склад бинасы салганда, арадан берәүнең качарга ния1е барлыгын белгәч, түбә кыегы фронтанын- да иркен генә куыш ясап калдыралар. Озак кына буш тора куыш, сәгате суккач теге адәм әзерләнә, ризык, су гашый. Әз-мәз иске-москы кием юнәтә, гегссен-монысын. Ашыкмыйча, җиренә җиткереп әзерләнә! Качар сәгатен Оерәүгә дә сиздерми, хода-тәгаләгә ялварып, куышка керә дә чума оер көнне! Кичен тотып алганнар тегене, без эшкә барырга чыкканда .. качакны оогаулап, сугымны лапас әрлегенә күгәр!он кебек, өскә тарттырып бәйләгәннәр, аяк очлары җиргә тияр-тимәс гора! Нык кыйнаганнар, күз-каш •җимерелгән, яңаклар кутырлап каткан, күзләр йомык . Элек күргәнем булдымы икән, белгәннәр танымадылар Нык. таза егет икән, ыңгырашмый, аһылдамый, керфекләре генә уйнап-уйнап. адәм улының ниләр кичергәнен сөйли иде Эштән кайт канда ул шул хәлдә асылынып тора иде. керфекләре селкенми, гәүдәсендә җаны барлыгын белү дә үтә кыен иде. Бер тәүлек асып тотканнан соң аны күздән югалттылар, кыйнап үтергәннәр икән дигән шомлы хәбәр йөрде. Харьков егете үлде дә котылды, безнең көнкүреш тагын да әшәкеләнде. Шундый күрсәтмә булдымы, конвой башлыклары башы-күзе тонган котырган эткә әйләнделәр, авызлары иске чабата хәтле ачыла, тавышлары иләмсез көрәйде, һәр әйткән сүзләренә «анаңны да агаңны'» өстәлде. Барган-кай!канда хәзер һәркемнең коты чыгып, каны калтырый, куалар, чаптыралар яткыралар. Эштән кайткач, озак-озак капканы ачмыйча торалар, җил күзендә сәгатьләр дәвамында тинтерәтәләр Бөтен кеше! ә тоташ ютәл төште, муен тамырларына, касыкларга йодрык- йодрык зәңгәрсу шешләр чуаннар бәреп чыкты Ай буена мунча яктырмадылар, бетләдек, корчаңгы таралды. Юлда бик күпләр арык күкрәкләрен ач бармаклары белән кыса-кыса буылып ютәллиләр, төнката бараклар корык-корык . Андагы хәлләрне адәм аңларлык итеп сөйләп бирер өчен сүз дә җитмәс, валлаһи Ул көннәрдә вафат булганнарның санын берәр кәгазьдә беркетеп калдырдылармы икән'’ Белмим Көндәлек вак-төякләр, бары гик безнең өчен генә әһәмиятле булган ыгызыгылар. Дөнья хәлләре, ил язмышы хакында зонадан-зонага күчеп йөргән имеш-мимешләр. шушы вак-төякләрне оныттырып, төн йокыларыбызны качыралар иде. Кореяда һаман сут ыш бара. Кореяларның үзара түгел, алар җирендә Рәсәй белән Америка сугышып ятканын бөтен кеше аңлый, сугышның азагын күз алдына китереп уфылдап куя. Өченче бөтендөнья сугышы нәкъ шуннан башланыр, дип һәммәбез бер тында ышанып һәм куркып яшибез Себердә, көнчыгыш га. Иркут ск-Тайшет тирәләрендә безнеке сыман особый лагерьлар булдымы икән, ул җәһәттән хәбәрем юк. иллә-мәгәр илле икенче ел дәвамында сәяси ют кыннарны Караганда тирәләренә, Җизказган, Кишир, Балхаш лагерьларына. Тимер тау, Чурубай нура, Карабае. Сарань зоналарына ил төбәкләреннән җыйнау дәвам итте. Акгастан алып китәләр, каратөндә китереп тутыралар, җәзачылар кабалана, нидер сайлыйлар, нидер астыртын әзерлиләр. Җәзачылардан яхшылык көтмәгән безнен халык нык пошаманда, юмам аптырашта Майор Столяров һаман сүзен бирми «Хәл аруланачак, безнең язмыш яхшыга борылачак!» дип тәкрарлый, ләкин аның юраулары Минск төрмәсеннән килен ирешкәндә югары дәрәҗәдә йөрсә дә. хәзер безнекеләр аңа бик үк ышанып та бетмиләр Хак инде, күзгә күренеп йөри башласа, пәйгамбәр сүзләренең дә кадере кими Газиз укучым! Ниһаять, шактый озын, урау юллар үтеп, дөреслек эзлиэзли байтак юл-сукмаклар таптап, адашып та. айнып га яшәешемә, аң үсешемә, иманыма шактый зур йогынты ясаган тагын бер олы зат алдында гезләнеп рәхмәтемне укыйм Бо шй озак урал урап км гүемнец сәбәпләре бар Әгәр мин төрмәләрдә а пан сабакларымның ничек башлануын, кая таба дәвам итүен якын иптәшләрем язмышыннан башка гына чишәргә керешсәм, мөгаен, теләгемә ирешә а тмас идем Фикри кардәшләрем, затлы чордашларым, кадерле ю гдашларым булмаса. мөгаен тына, сүнеп-сүрелен, кайгыларга баш биреп ватылып калыр идем. Әз булдымыни андыйлар? Кешелекнең мең-миллион еллар дәвамында сайлап алынган, тупланган, какшамас асыл сыйфатларын бозык елларда да, канлы юлларда да җуймаган. яшәү чаткысы сүнмәгән олы затлар — фикер узаманнары белән очраштырды мине Тәңрем! Рәхмәтлемен! Унар, унбишәр ел дәвамында кеше итеп саналмаган, эт типкесендә яшәгән, большевизмның агулы һавасында тын юлларын әрчер коч тапкан адәмнәрнең матурлыгы алдында әле да баш иям. Йа, Тәңрем! Бар бөек җаннар, бар! Берәүләре күңел күзәнәкләремдә, юмарт бал кортлары кебек, татлы сагыш-моң калдырса, икенчеләре сөенә-сөенә акыл, тәҗрибә, гыйбрәтләр аша дәрт бирде Миңа, ындыр артыннан. Олы су дип аталган талгын инештән, тыкрыклардан, тәбәнәк-юаш таулардан ары әллә ни күрмәгән, алган белеме чамалырак булган (онытмыйк: сугыш елларында укыдым мин!), егеткә акылны, тормыш нигезләре фәнен — фәлсәфәне уч гутырып алар миңа бирде. Алар, һичшиксез, һич шикләнүсез минем остазларым, мөхтәрәм укытучыларым иде. Үкенечкә манчыйм каләмемне: мин һәрчак, һәр гамәлемдә, һәр сулышымда алар сеңдергән бөек тәгълиматка хөр. саф яшәү кануннарына тугры калып, батыр йөрәкле булып яши алмадым. Советның астыртын өндәмәләре, явыз чынбарлыгы сеңдергән куркуөркүләрдән тәмамысы арынып, тәнне каплаган кү! әрекләрдән чистарып бетә алмадым. Алай да мин зоналарда дуслашкан өлкән иптәшләремнең якты сүзләрен, җылы карашларын онытмадым. Әллә кайчан алар әйткән тормыш тәҗрибәсе үрнәкләре, алар авызыннан чыккан хак. кыю сүзләр елдан-ел ачыклана, ныгый барды. Никадәр зирәк, алдан күрүче булган алар! Мин— аларның тугры шәкерте. Бу әсәрем шунын бер мисалы түгелмени?! Җанга якын татар әдәбиятында, үземне Фатих Әмирхан. Әмирхан Еникиләрнең дә шәкерте санап, бу әсәрем белән үземнең мәсләгемне, максатымны, кемлегемне әйтеп бирүем белән бергә, бу Азмаларым фикердәшләремә бер һәйкәл булсын дип тә эшкә тотындым Илаһым! Теләгемнең якты, уйларымның изгелеген син күреп торасың! Адашам икән — юлымны турыла, нидер онытканмын икән хәтеремне яңарт! Минем алтмыш биш яшьлек чал икәнлегемне онытма, арган-талган, өметсезләнгән сырхау мизгелләремдә көч-дәрман өстә, ярабби! Исемнәре телгә алынган байтак кешеләр дог^һа лаек, әгәр шул бөек бурычны үти алсам, мөхтәрәм укучым, шул изге догамны түкми-чәчми сиңа да ирештерсәм, тәңрем картлысындагы иң олуг бурычымны үтәдем дип санармын. Акыл ияләреннән булган дусларымның берничәсен санап үттем инде мин. Зинһар, кыска вакыт эчендә, мине, алла колын, зәһәр, шаулы тормыш диңгезендә йөзәргә өйрәткән грузин Александр Хуродзены оны- тмасагыз иде Әнә ул, язу өстәлем башында, өемнең түрендә елмаеп басып тора. Күзәтә. Хак булырга өнди! Миңа егерме өч яшь. Бу яшьтә күңел акыл дымы көтеп, зиһеннен баюын зарыгып, һәр ишеткән яңалыкны чумырып кына ала. Күңелнең төпсез бушлыгына челтерәп аккан нәни чишмәләр коя. җәһәт агымлы, сөзәк ярлы инешләр кушыла, килеп-килеп тоташа, диңгез-океан дулкыннары кигереп бәрә! Хуродзе, Дзидра, Леналар күңелемнең тирән буразналар белән чуарланган уңдырышлы кырларына ләйсән яш ыр булып явып, керендереп китсәләр, Актае зонасында акылымның бөтен катламнарына төшеп җитә алган, уй тамырларымны киң дөньяга, дөньяви фикерләр байлыгына ялгаган шәхесләр дә бар. Шуларның берсе, иң олпаты, мөгаен. Ростислав Иванович Илечко булгандыр Кем иде ул? Кай тарафлардан, кайсы юлларның хикмәтен үзенә урый-урый бу сагышлы дала якларына тап булган? Белми калдым, белмәдем Кирәкме сиңа горур төс-кыяфәт. кирәкме сиңа пыялалар артыннан төбәп карап торган, һәр караган саен сабырлык, тынычлык, олылык нурлары чәчкән сөрмәле матур күзләр. Сабан туендагы көрәш мәйданыдай киң. килешле маңгай. Аяк атлаулары нәкъ мәгърур арысланныкы. Кирәкмәскә беркем ашыктыра алмый аны. адым саннарын боза алмый Тып-тын бара, ә күнел әллә ниләр ишетә: бу кеше барыр юлын тапкан, ул беркайчан, бөтен дөнья давылларыҗилләре куып җитсә дә. ташлар явып җир ярыклар белән капланса да. сайлаган сукмагыннан тайпылмаячак. Чак кына алгара* бәреп торган нык ияге, бербереннән ычкынырга теләмәгән кысынкы иреннәре аның шактый кырыслыгын да кисәтеп торалар! Барыннан да бигрәк аның мангае килешле иде. Сократ маңгае димим. рух бөркелеп торган маңгайны ходай бер Сократка гына бирмәгән, чак кына бүлтәеп торган биек бу маңгайга табигать үз хәзинәсендә ни бар. шуны жәлләмичә тутырган иде. Гаҗәп, славян икәнен беләм. мәгәр милләтен дә. кайсы ил кешесе икәнен дә озеп кенә әйтә алмыйм. Төрмә камерасына нинди хәгәр җилләр китереп ташлаганы аңлашыла: Илечко коммунистлар идеяләренең әзерлекле, төрле тәгълиматлар, мен дәлилләр, күзәтүләр. чыгармалар белән коралланган көчле дошманы иде. Хуродзе үзенчә дошман, аны үз төбәгенең, үз милләтенең язмыш хәлләре аңга китергән, мисаллары да күбесенчә җирле шартлардан туган. Козлов- Кумапскийпың офык киңрәк ул Мәскәү, Ленинград. Рәсәйнсң мәркәзгә якын өлкәләре белән эш итә!.. Бандеровчылар. литвиннар. .чагышлар да күбесенчә идән асты дәлилләренә таяналар. Репатриантларның да офык бераз чикләнгән, алар теге илләрдә дә сеңеп, берегеп бетмәгәннәр. Совет иленең «серләрен» дә аңламаганнар, югыйсә кайтырлар идеме алар шушы җәһәннәмгә?! Әллә ишеттермәгәннәрме аларга сансыз-исәпсез дөнья хәлләрен?! Илечко исә бүтән, аны махсус әзерлекле, үзенә генә багышланган калыпта койганнар. Ул Будапешт университетын мадьяр телендә укып бетергән, Прагада чех телендә докторлык диссертациясе яклаган. Ул Европа илләрен аркылыга-буйга гизгән, белем хтәгән. һәр тарафтан яңалык тапкан, өзлексез укыган. Берлин. Лондон фәнни китапханә Хадимнәре ул кергәндә баш иеп, бил бөгеп каршылаганнар Чөнки ул кызыксынган фәннәр, ул укыган китаплар Илсчконы һич икеләнүсез хөрмәт итәргә кушканнар Ул егермедән артык телдә иркен сөйләшә, укый. яза. Зонада бер авыз урысча белмәгән мадьярлар аңа тартыла, үзара низаг чыкканда немец офицерлары шым гына анын кагына киләләр, румыннар аны эзли, поляклар да аның ярдәм сүзенә мохтаҗ... Әле зонада большевизм тузаны коелып бетмәгән, бүтән тәгълиматларны белмәгәнгә һаман шуңа таянып ягучы. Ленин ярдәмендә акыллы булып күренергә тырышучы кабак башлар да бар. Бәхәс чыгып эләгешеп китсәләр, алар да Илечко катына килә Кул аегында кигап-мазар булмаса да. ул нәкъ кирәкле фикерләрне күңел диңгезеннән эзләп табып, моназарачыларны ипкә ки терә. Иректән хатлар килә. Хатлар йөк-йөк моң-зар. бәхетсезлек, кимлек мисалларын китерә. Берәүне фатирыннан куганнар Киңәш кирәк, киңәш' «Кемгә сугылсам да. сөйләшеп тә тормыйлар, куркалар!» дип язалар Иван Лапаевка Илечко. бөтен тукталыш нокталарын билгели-билгели. Лапаевка лине ачыклап бирә Ул юрист Үзбәк баласының олы кызы чирчән егы нан «Больницаларга алмыйлар, даруламыйлар», дин үкси аның хатыны Илечко врач, ул йорт тирәсендәге даруларны ннчек- ничек кулланырга икәнен вәзенләп язын бирә Икс гуган, агайне яшәп ягалар Өченче гуганнары монда, зонада. Йорг низагы чыккан, ага энене топмоы тыккан 'Нишләргә? Илечко адвокат. кодеинын бетен мал- дәләренә таянып, гариза ятарга булыша. Металл коючылар да ярата а повар тар ла үт ит.». ул ветеринар, гинеколог. очучы, диңгезче Аның җәгрофиядотт белтәннәрс. тарихның алло кайда аста калган катламнар ..................та иркен сулынт алып йерүе безне таңга калдыра Әйткәнем ........ опала барыбыт да ютары мактап бетергән. универси тетлап чорнат all"’адәмнәр түтсл Безнең буын күп-күтт ж.тһ.нт.ит томана зирек каллы. Бетлән алдагы буыннар да совет чынбарлыгы чүкеп азер- ләгән камыр тешле, туң башлы томаналар. Әйткәнемчә, адәм баласы үзе күнеккән мохиттән аерылып, гадәттән тыш шартларда яшәргә мәҗбүр ителгәндә үз-үзен аңларга тырышып карый. Бу җәһәттән ошбу табышмакка ачкыч дин. Моңарчы Хода ярдәменә әллә ни мохтаҗлык сизмәгән дәһриләр дә кинәт үзгәрәләр, уйларын кай якка тобәргә аптырап, төрле якларга ташланалар. Кеше чынлап торып үз-үзен аңларга теләсә. аңа бары тик дин генә ярдәмгә килә ала!. Чөнки без барыбьб да Гайсә, Мәхәммәт пәйгамбәрләрдән соң берөзлексез дини чакырулар дулкынында яшәгәнбез. Менә мин. динсез диярлек гаиләдә үсеп, керәшен авылында Коръән яңгырашларын бик сирәк ишетеп яшәсәм дә, хәзерен- дә, кайдадыр моңлы мәкам белән Корьән укый башласалар, тәнемә каз тиресе чыга Сүзләренең тирән мәгънәләре килеп җитмәсә дә, Коръәннең тынычлыкка, сабырлыкка, татулыкка өндәп яңгыраган сихри аятьләре шунда ук, беренче аһәңнәрдән үк аңымны кузгата, мин тынам, җанымны бер ноктага җыеп. Аллага табынам Илечко моның табигый серен дә миңа аңлатырга тырышты. «Гарәп телендә риторика үтә көчле, ул кеше психикасына турыдан-i уры тәэсир итә, бу телдә иң югары дәрәҗәдә яңгырашлар мул. һәм алар адәм улларының бөтен хисләренә тәэсир итми калмыйлар». Мин моның дөреслеген соңрак укыган байтак китапларда күрдем Мәшһүр гарәп тарихчысы Ф Хитти: «Гарәп теле дәрәҗәсендә. шул телдә сөйләшүчеләргә тәэсир итәрлек, аларнып җаннарын хәрәкәткә китерерлек бүтән бер тел бар микән? Әгәр бүген Каһирә, Багдад. Димәшкъ мәчетләрендә Корьән сүрәләре яңгыраса, шигъри юлларны интуитивно гына аңлаган адәмнәрдә бөек дәрәҗәдә хискә биреләләр, телнең ритм, рифмалары, телнең музыкасы җанга хуҗа булып ала», - дип язды. Хак сүзләр! Тел музыкасын. Коръән сүзләренең яңгырашын гипнозга тиңлиләр. Коръән аятьләре адәм улларын йә кузгаталар, йә тынычландыралар. Берәү дә битараф кала алмый. «Коръәнне әзерлексез, белер-белмәс кабул итү җиңел түгел, Мөхәммәт пәйгамбәр Коръәнне халыкка җиткергәндә гарәпләр динсез булган, потка табынганнар Пәйгамбәрнең тәүге инануларын дошманлык белән зыңлаганнар. Мөхәммәт гомере буе шулар белән бәхәсләшкән. Алланың барлыгына вә берлегенә ышандырырга тырышкан. Без хәзерге заманда Мөхәммәт сүзләренең бөеклеген аңлатып та бетерә алмабыз. Чөнки без аңа каршы чыккан, аны дошманнарча кабул иткән адәмнәрнең дәлилләрен. фикерләрен белеп безермибез. Коръән. Тәүратларда кешелекнең киләчәге яшерелгән. Кешелек әнә шул китапларга яшерелгән серләрне гомере буе ачарга тырышып яшәячәк. Кайбер дини кануннарның гадилеге сокландыра! Ламаизмны гына алыйк Ул диндарлардан дини зәгъли- мат беркетелгән китапларны ятлауны таләп зә итми. Кангуирның йөз дә сигез томын ятлап алу монахлар шөгыле! Диндар, аллага табынучы кемсә бер җөмләне белсә, шул җитеп ашкан Лхаса шәһәрендәге күп санлы җиз барабаннарның берсен әйләндереп. «Ом манипадме хум!» ягъни: «Лотос чәчәгеннән яралганга баш иям!»—дип кабатласаң, син — оҗмахлы». Минем дә үземнең төшеп калганнардан түгел икәнлегемне кыстырасым килә, тотлыгып-ашыгып: «Ислам динендә дә» лә иләһә иллә-Лаһ, Мөхәммәдән рәсүллүһү» дигән кыска гына дога да мәсләгеңне ача, кемлегеңне раслый!»— дип әйтеп куям. Илечко көлемсерәп, башын чайкый: «Әгәр үз халкыңның тарихи юлын ачарга теләсәң, иң беренче нәүбәттә гарәп телен өйрәнергә, халкыңның аерылгысыз өлеше булган Коръәнне гизеп чыгарга кирәк», дип кабатлый. Хәзер, шушы юлларны язып утырганда мин имгәтелгән гарип бала-| чагыма кайтам. Бишенче сыйныфта укыганда календарьда гарәп ал-* фавиты күреп, ятлап, кара тактага сөенә-сөенә исемемне язып куйган идем. Класс җитәкчесе күреп алды да. йә хода, агарынып, куркып. колагымнан сөйрәп укытучылар бүлмәсенә алып кереп китте «Нигә сиңа комган хәрефләре? Урыс теле җитмиме син наданга!» дип сукте Илечко безнең гелләр белмәвебезгә нык гаҗәпләнә иде «Ярый. Рәсәй гражданнарын чит илләргә чыгармасыннар да ди Нигә сез чыгу тыелганда чит телләрне өйрәнмисез9 Тел шул ук ил ләбаса, тел өйрәнеп сез аерым бер илгә, аның тарихына, аның мәдәни хәзинәләренә үтеп керәсез ич!» Шул кыен шартларда, ачлы-туклы яшәгәндә, иртәгәге көнең шомлы кәфен белән капланганда Ростислав Иванович бер чакта ла күңел ныклыгын югалтмады Зыялы бер лиiвин белән аралашып, ана инглиз телен өйрәтте, үзе литва телен үзләштерде. Яратып һәм бирелеп, япон телен өйрәнергә тотынды Ходаның һәр бирмеш көнендә, карлымы ул. яңгырлымы. барыбер, японча биш иероглиф ятлап алып, хисләрен тимер санлыкка бикләгән Саттаров Тогучины да шаккатырды «О!» диде Квантуй офицеры урга бармагын күккә терәп. ~ Телләр җәһәтеннән Илечко тиңдәшсез талант иле. «Өч-дүрт телне өйрәнү әкрен бара, аннан ары телләр үзләре сиңа киләләр», дия иде ул. Соңра. Сталин үлеп, безнең яшәү шартлары тиз-тиз үзгәрә башлагач, энем Алмаз Казаннан татарча гәзитлөр бәйләме җибәрде һәм һич уйламаганда Илечко татар телен өйрәнергә тотынды. Мин аның укытучысы. Укыту алымым да үтә гали берике җөмләне татарча укыйм да сүзсн-сүзгә урысчага тәрҗемә итәм. Ул гыңлый. тавышсыз гына татар сүзләрен кабатлый, алга таба тагын укыта. Укыйм, аңлатам, тәрҗемә кылам, тагын укыйм, өченче, дүртенче көннәрдә профессор Илечко «Әһә. сезнең телдә шундый-шундый кануннар бар икән'» дип миңа татар теле кагыйдәләрен өйрәтә башлый! Могҗиза! Тел өйрәтәм дип. телсез калдым. Дөрес, мин элегрәк тә инглиз теленә тартыла идем, ләкин миндә Илечкога хас ныклык та. үҗәтлек тә. киләчәккә ышанып карау да юк иде! Илечко -бүтән шартларда тәрбия, белем алган башка бакча гөле. «Дөнья катлаулы, яшәү авыр!» дип кабатларга яратабыз без Асылда, тарихта җиңел еллар, җиңел дәверләр булганмы? Юк. булмаган. Булмас та. Бер нәрсәне аерып әйтеп үтәргә кирәк: таричггын авыр елларында ил башында явыз диктаторлар утырган. Алар эш йөрткәндә ил тынмаган, дәвамлы сугышлар башланган, диктатор ил байлыгын талатан. исраф иткән, һәм бу башбаштаклыкны ефәк пәрдәләргә төрү зарур булган Илленче елларда «Тынычлык өчен көрәш!» тигән ялган әләм күгәреп ниләр кыландырмадылар' Кош рссслар уза. съездлар җыела, әй мактаныша кызыл авызлар! Ә Кореяда сугыш кызганнан-кыза. «Урысның шовинист элитасы бер чакта да сугышсыз яшәми, сугыш аның төп яшәү формасы, милли иманы, дия иде Илечко Анын канлы генераллары ның әле Европаны басын аласы бар А.тарның якындагы хыял тары җылы океаннарга үтен чыгу! Корея җирендә ике төнья. икс гөп идеология. ике төрле яшәү формасы көрәшә Корсялылар чүп, алар монда җанлы курчаклар гына. Асылда сут ыш А К 111 белән СССР арасында бара Урыс түрәләре чамалый, сугышырга, яулап алырга кырырга дигәндә Сталин гомере буе тәҗрибә туплат ан фюрер У т сугыш кызын китәрдән элек үзенең артын, тылын чистартып, әзер тән куйды Гиг гер белән алыш башлангач, миллионлаган урыс солдатларының Власов канаты астына сыенуын, милли легионнар төзелүен Сталин гафу итте яки онытты дип беләсеңме? Юк. бу юлы ул үткәндәге ялгышларны кабатламаска тырышачак. Шуның өчен ул акыл сабаннары тирән буразналар ясан сөрә торган акыл ты студентларны, шул җөмләдән сине дә номын а тды Чит ип тормышын тамаша кы нан. аның уңай вә кире як тарын үзләштергән, үлчәү тәчинкәләренең кайсысы аска тартканны күреп оелтән репатриантларны төрмәгә гыкгы. Угыз җиденче елларда җәзаланып га исән калган могҗиза вәкилләрен яна дан дөбердәтеп җый гы Ин куркыныч саналган сәяси тоткыннарны кырык сигезенче с тда аерым төбәккә тупларга кереш* те. Караганда тирән тыл... Корея сугышы кайчан башланды? Илленче елда. Әгәр хәл сон дәрәҗәдә чуалып китеп. Сталин сугыш ачып җибәрә икән, безне әһ дигәнче турап чыгачаклар. Алга барамы урыс гаскәре, чигенәме, бу юлы — барыбер. Бу хакта яшертен күрсәтмәләр һәр зонаның спецчастендә ята Бел. срогыңның азагына барып җигә алмыйсын син. Илләрдә мондый киеренкелек озакка чыдамый, йә аннан, йә моннан тишелеп чыга. Табигатьнең законы шул. «Хороша власть советская, но долга!» — дия иде акыллы бер дустым. Шуңа күрә син хәзерендә. Цип- литис киңәшен тотып, ташчы һөнәрен үзләштерү турында түгел, көне килеп җиткәндә ничек котылып калырга да, иптәшләреңне ипчекләр аяп саклау хакында уйла». Табигате сабыр, холкы тигез, башкаларга илтифатлы Ростислав Иванович коммунистлар режимының тамырын актарганда гына усаллана торган иде Оо. андый чакта аның гәүдәсе үткер ук, усал сөңге булып турая, күзлек пыялаларын эретеп, күз чокырларында дөрли-дөрли ике нәфрәт учагы яна. саллы борын очына кызыл тап кунаклый. Нәфрәткә манчылган, нәфрәт белән сугарылган бик күп фикерләре инде онытылган. Ләкин истә калганнары да әле җитәрлек. Хәзерендә. коммунистларның канлы сәясәте, дөньядагы ленинчыл көрәшләрне алып барган юмакай. аумакай илләрнең Совет иленнән күчкән акчаларга гына яшәп ятканлыгы бүген тәмам ачыкланганда, мин Илечконың никадәр зирәк- тапкыр булуына сокланам. «Будапешт урамнарында еш күрә идем, кирпеч сыман кызарган юан-юан симез апалар «Икмәк! Икмәк таләп итәбез!» — дип акырып- бакырып йөриләр иде Совет акчасына симергән оягсыз коммунистлар! Беркайда эшләмичә, кәеф-сафа чигеп яшәделәр бит. валлаһи! Хәер, миллионнарны кулыннан үткәргән, илләрдән-илләргә йөреп, муллыкта яши алган Ленинның бер көрәк балчык алып салганы яки сабан тоткасына ябышканы бармы икән’ Юкгыр!.. Ул. әүвәл башлап, эшләмичә генә ашауның, тир, түкмичә генә яшәүнең классик мисалын бүләк итеп калдырган шәхес Ленин төзегән режимны күп еллар элек ачып салган бөек акыл ияләре булган. Салгыков-Щедринның «Бер шәһәрнең тарихы» әсәрен 'генә мисалга ал! Совет власте халыкларга китерәсе бөтен бәла-казаларны никадәр алдан ук күргән әдип! Әсәрдәге шәһәр хуҗаларының кыланмышларына гына кара, совет власте чорында ил белән идарә иткән, илне талаган, таркаткан жүләрлекләрнең һәммәсен «мәшһүр градоначальниклар»да табарга була! Гореф-гадәтләр, алар керткән кануннар, зуррак, тирәнрәк күләмдә совет илендә чагылыш тапмадымыни’’ . Күр инде, кем үз иле гражданнарын «рабсила» дип атап йөртә дә. үз иле кешеләренә «госстрах» тәкъдим итә!.. Салтыков-Щедрин большевиклар дәүләтенең бәйрәмнәренә кадәр алдан күргән! Игътибар итегез әле: «Праздников два: один весною, немедленно после таяния снегов, называется «Праздником неуклонности» и служит приготовлением к предстоящим бедствиям: другой осенью, называется «Праздником предержащих властей» и посвящается вспоминаниям о бедствиях, уже испытанных. От будней эти праздники отличаются только усиленным упражнением в маршировке». Ягез. туганнар! Уйлап багыгыз: Беренче Май һәм Октябрь бәйрәмнәре түгелме соң болар! Килешләре, китешләре белән нәкъ үзләре ләбаса! «Тынычлыкны яклыйбыз!»—дип Кызыл мәйданның чуер ташларын чыкырдатып. һавага дәһшәт вә сөрем исе таратып, мең төрле сугыш кораллары ракеталар, танклар белән дөньяның котын алган бәйрәмнәрне хәтерлисезме! . Алдан күрә алган Салтыков-Щедрин, әмма китаптагы чынлыкны миңа җиткерә алган Ростислав Иванович та зирәк адәм булган! Ихтимал. Илечко бу өзекне миңа гөгәл үк тә әйтә алмагандыр, шулай да мин аны әсәремне язарга әзерлек чорында эзләп таптым. Илечко алдынгы бай илләрдәге коммунистик партия әгъзаларын сүзе саен «сатлык җаннар, канлы режим ялчылары, тишек барабан- нар», дин а гады «Чыгалар. Париж. Рим урамнарын сасытып, төрледән-гөрле когкы г аратын, совет ларча яшәү рәвешен күккә чөяләр. Көне килә, чит илләрдәге партия җитәкчеләре хатыннарын, манка малайларын алып СССРга баралар, ил хезмәт ияләре бер чакта да күрә алмаган вә күрмәс ял йортларында типтерәләр, азыналар, котыралар Чит ил компартияләре совет акчасына яши. гәзит-журналлар совег акчасына тарала». . Белеп яшәгән Илечко. коммунистлар сәясәтенен кара эшләрен әллә кайчан аңлаган. Шуның өчен аны таш капчыкка тыгып, халыктан яшереп, капчык бавын чекистлар кулына тапшырганнармы9 Шаярта да белә иде Ростислав Иванович' Берзаман лагерьдагы тоткыннар арасында «социалистик ярыш» хәрәкәте җәелеп китте Валлаһи. нәҗес ашамыйча дуңгыз яши алмый!. Бригадалар җиң сызганып «ярышка чыкты», тоткыннар үзара гырышып-тырышып ярыша башладылар. Ярышта җиңүчеләрнең слетлары җыелды. «Ялкынлы речьләрне» көлә-көлә сөйләдек тә. көлә-көлә тыңладык. Берзаман Акгас зонасына би-ик югарыдан, мәшһүр Мәскәү калаларыннан «социалистик ярышның ничек-ничек җәелүен» тикшерергә вә күзәтергә ишле комиссия килеп гәптә. (Мөгаен, кызлар зонасы гартып китергәндер ул чүл бүреләрен!) Сви тасын ияртеп, яшь кенә бер генерал безнец зонага да килеп керә To т кынның борыны сизгер, ют ары начальство күрендеме, ул читкә т аярга. күздән югалырга тырыша Илечко андый кеше түгел, аның начальствоны якыннан күрәсе килә Генерал бара, кәз-кәз атлып. артыннан вак ташлар булып бүтәннәр шыбырдыйлар, коелалар Генерал каршысына тып итеп Илечко килеп чыта Генерал үзенең җил куып йөрмәвен бүл өннәр алдында күрсәтергә ашыкканмы, үгезне мөгезеннән эләк герен а пан: «Менә син. ня аша гына үтеп йөреп була, читтән-чогтан караганда барлыгы да оеленми 1әрәзәсез. ишексез бүлмәгә ярым карашы коридор аша кысылып керәсең дә югаласын. Заводка өр-яңа рейкалар, опалубка такталары өзлексез килеп тора. Романас шул такталарны чәлдереп- иомдырып ташый да. Җаксыбаев кушкан җиһазларны ясый. Башта аш-су өстәле ясады, коеп кына куйды латыш, артсыз урындыклар да күз явын алып тезелеп үттеләр, тумбочкалар, кием элгечләре, тагын әллә ниләр, әллә ниләр ясап бетерде Романас. Калдык-постык йомычкалар көнгә чыкмый. Вася Ивановның мичләре аны убыл бара. Ә әзер әйберләрне гөнләгөнлә ничек алып чыкканнардыр, сорашмадым. Кемнәрне җайларга, кемнәрне майларга, кемнәрне алдар! а гуры килгәндер дала улы Җаксыбаевка. әмма бригада картларының җанын саклап калырга чат ачылды. Креслоларга, диваннарга хәтле ясады Романас Тора-бара мин аңа бер ярдәмче дә беркеттем. Лагерь башларының кайсысына кадәр менеп җиткәндер Җаксыбаев. әмма без хәвеф-хәтәрсез генә байтак эш майтардык. Вася Ивановны вакытвакыт кум чакырып алганын белә идек, егег саф күңелле булып чык! ы. безне сатмады Наряд ябулар хакында Маландин белән дә. Саша белән дә сөйләшми идек Эшләгәннәрне биш тапкырга арттырып язсак та кәгазьләр шома гына үтә торды Виктор Захарченкога да акча күчерә идек Виктор белән без дуслаштык дияргә ярый Серле адәмнәрнең дә иң серлесе иде Виктор, азаккача шулай булып калды Бүләк итеп биргән фотосы әле дә саклана Баһадир гәүдәле, көчле иңбашлары калкынган, кабарынкырак киң битле, калын иренле көләч бу егет, чыннан да. таманында карак булганмы9 Авызын чамалап ача. сүзен үлчәп кенә сөйләшә, лагерь урыслары арасында ул чамасыз көче белән дан алса да. милли чуалышларга бер чакта да катнашмады, җәнҗаллардан читтә йөрде, кыдрачлар якага-яка килгән мәлләрдә һәрчак әтәчләрне аралады Көз үзенә алмашка кышны чакырды. Ок!ябрь атагында ук чамасыз җилле, өметсез салкыннар башланды. Вокзал төзелешенә йөрүче тоткыннарның берничәсе кул бармакларын өшетеп кайтты, колак, бит өшетүчеләрнең саны-исәбе юк иде Газлы-сөремле заводның абруе күзгә күренеп артты Безнең бригадага күчәргә теләүчеләр ишәйде Беренче булып яныма майор Сголяров килде. Йөзәр, меңәр кеше укмашын яшәгәндә сирәк кешеләрнең, якын иптәшләрнең чыраена гына еш-еш текәлеп карыйсың, алардагы ү йөрешләрне чамалап күңелендә ниләр я i канын, нинди көчләр хәрәкәт иткәнен аңларга тырышасың. Ә бүтәннәр. , үтә күренмәле шәүлә хәлепдөрәк кала Үткәнсүткәндә зонабызның мәшһүр затларыннан берсе майор белән дә очрашкан, бер-ике сүз алышкан бар иде Moi әр яшәү шартлары таләп иткәнчә мин аңа шактый битараф булганмындыр ахрысы, төбәп караганым да. тирән кызыксынуым да булмаган икән Тун шикелле тулышып торган бит очлары шиңгән майорның, шәбәйгән мизгелләрен дә ядрә булып атылып чыгарга әзер күз алмалары сүрелгән, ершк тышлы сырмасы, куе йон котырып үскән ияк юре. җыерчык tap йөгерешкән муенына ураган иске тастымал-шарфының майланып каткан булуы күзне кисте Сөйли башласа ике сүзенең берендә «мин'» ашашлыгын куллана торган Столяров бүген бөтенләй бүтән кеше иде инде Э ICK аны аңлау кыен булса, бүген йөз кыяфәте, аркылы тешләнгән ic ie аның ни хәлгә төшеп баруын раслыйлар иде Нишлисен, майор әкреп генә сыза, сүнә бара икән, аны доходягалар. фитильләр сафы көтә икән Ион баеган бармакларын бөреп, авызына якын китерә дә катлы-катлы ютәлли. (үя бәреп чыккан йөткерүләрен учына җыярга тели иде «Суык тиде, диде ул гыжлап Кыш җитте!» Үзенең бер яңалык та әйтә алмавына уфтангандай, ул озак кына тынып, көрсенгәләп карап торды да, һич кирәкмәстә, мне мактарга кереште. «Работягалар сине ярага! Зыялы егетләр, кулларыннан эш килсә дә бригадирлыкка алынмыйлар! Юкка' Бригадир күп яхшылыклар эшли ала!» Майор тагын ниләр әйткәндер, әйткән кадәресеннән шул аңлашылды: ул кышкы салкыннардан качып пресс цехына эшкә килергә ниятли икән. «Чирләп ардым! Чирдән аруның ни икәнен аңлыйсыңдыр», диде ул өстәп. Ни әйтергә? Ничекләр юатырга бу дала дүңгәләген? Күренеп тора, әгәр кышкы салкыннарда калдырсаң, нәзберек тормыш иркәсе майор шыкранлап катачак. Бүтән халыкны белмим, өзеп әйтә алмыйм, мәгәр яһүдләр салкынга бер дә чыдамыйлар. Столяровны моңарчы армия ашаткан, армия киендергән, ул кем каршысындадыр абруй казанган, өскә үрләгән. Элеккеге язмыш төене белән хәзер тоткан урыны артык ераклашкан иде. «Синең янга бармыйча кем янына барыйм?» - диде ул. Иртәгәсен ул безнең белән эшкә чыкты. Резин итек киеп, резин алъяпкычын кысып бәйләп, кирпеч кисәргә тотынды Бер селтәнде, ике, өч Ә пресс калаклары туктаусыз әйләнә, тыгыз, дымлы балчык бут- касын дүрткел авыз аша өзлексез этеп тора. Соңга калырга, кичегергә һич ярамый! һәр селтәнгән саен ике кирпеч киселеп чыга. Биш минутта майор тиргә батты, ун минуттан өлгерә алмый башлады, унбиш минуттан кулын селтәп, читкә китте һәм ярты сәгать аңына килә алмады. Мондый авыр эшне бригадада ике кеше генә үти ала иде: эстон Ансонс белән латыш Скуя гына!.. Бөтен бригаданы, картын-яшен шулар яшәтә. И карышусыз, армас-талмас эшли белгән латышэстоннар! Сез әле төрмә кысасында шулай эшли идегез, үзегезнең ирекле илләр яралгач, үз хезмәтегезгә үзегез хуҗа булгач, нинди могҗизалар күрсәтмәссез икән сез?! Күп еллар үткәч. Ялта шәһәрендә драматургларның бөтенсоюз семинарында белорус әдибе Владимир Львович Мехов белән очраштык һәм нык дуслаштык. Сугыш елларында Казан каласында эвакуациядә булган бу яшьтәш егет мәркәзебезне вә татарларны бик нык хөрмәт итә иде. Сүз иярә сүз чыгып, мин майор Столяровны телгә алдым. Озак та үтмәде Мехов. «Таптым мин синең майорыңны, исән-сау!» дип хат язды Нык талпынсам да, ул чакта Минскига барып чыгып булмады. 1989 елда Минскига килгәндә элеккеге хәрби журналист, майор, күп еллык партия стажыннан баш тартып, коммунистик кызыл билетын тапшырып, олыгаеп, күп санлы бала-чагаларын төяп яһүдләрнсң тарихи ватаны Израильгә киткән иде инде. Рәнҗемә миңа, Михаил! Сине җылы, ышык, тамагын тук эшкә урнаштыра алмадым, кичер. Син яшь идең ул чакга. интегеп булса да җаныңны саклый ала идең! Ә җитмеш яшьлек Ной Борисовичны, җаны усак яфрагы кебек калтырап торган, сугыш башланган көннән туя ашамаган, дөньяга бары тик рәшәткәләр һәм чәнечкеле тимер чыбыклар аша гына караган, адым саен бүсере төшф! интегә торган сөйкемле урыс Иван Лапаевны көймәдән төртеп төшерергәме? Ишкәк тотарлык хәлләре юклыгын белеп, аларны безнең бригада көймәсенә көчләп утырттылар лабаса!.. Максат: аларны юк итү, үтерү иде бит! Үпкәләмә, Михаил! Сине түгел, кан кардәшем үк булмаса да. җан кардәшем булган Эскандер Даирскийны да бригадама кабул ит әлмадым мин ул чуалчык чакта!.. Аны милләттәшләре арасында бер чакта да күргәнем булмады минем. Юк. Эскандер, кырым татары булса да, бер чакта да якташларына тартылмады. Мин аның ялманып Мохтарның «тук тәрәзәсен» шакыганын хәтерләмим, йөрмәгәндер Эскандер Тәне горур, олы җаны чак эләгеп торырлык кына калса да. ул япа-ялгызы яшәде шикелле, ялгызлыгы белән дә бөек иде бу адәм. Эскандер очучы, хәрби самолетларда күп тапкырлар очкан, сугышка кадәр үк Ленин ордены белән бүләкләнгән, һава сугышларының берсендә 90 Килде Эскандер. мин Теккерейның мәшһүр «Ярмарка тщеславия» китабын укын ята идем. Топчанга салам матрасны каерып утырды, шыр сөяк кулларын тезләре өстенә куен, төн карасыннан уеп алынган күзләре белән миңа текәлде. Дәшмәде, базмадымы, теләмәдеме, мәгәр аның атылган бөрке! кыяфәте миңа килүенең максатын да. сәбәбен дә ачын бирде. Шулай, дәшмичә, шактый утырдык бугай Ниһаять. Эскандер кузгалды, протезы шыгырдап үзенең барлыгын. Эскандергә мәтегә ияргәнен белдерде. «Картаям, ахрысы, диде ул. олыгаям' Элек салкыннардан бер дә курыкмый идем! Кар белән ышкына илем' Мунчадан соң көрткә чумып хәл алган чакларым була иде Хәзер юк! Аякның киселгән төше туңа. Суыкта йөреп керсәң дә чамасыз сызлый Тон йоклатмый». Кире кагар! а да. ризалашырга да ашыкмадым «Иртәгә безнең бригада белән чык! Мин нарядчикка әйтеп куярмын», дидем Эскандер көне буе диярлек пресс цехында уралды. Берәү белән дә сөйләшмәде, рейкаларга тезелгән кирпечләргә кагылып-кагылып алды. Цехтан кибү камераларына кирпеч и нә торган җитез кел терны йөртеп бакты, кайтыр алдыннан мине чигкәрәк дәшеп алды. «Аңладым. диде. Монда мин сыяр тишек юк икән! Җәһәннәм бу!» Хәтеремдә, мин Эскандергә шахта төзелешенең кочегаркасына урнашырга ярдәм иттем... Эскандер Даирский хатыны яшәгән Елен шәһәренә исән-сау әйләнеп кайтты. Без бай!ак вакыт хат язышып, хәбәрләр а тмашып яшәдек «Исәнме, дускаем Ая»! Кичә синен иске хат тарын килен чыкты та, төтәл адресыңны белмәсәм дә, хат я»арта утырдым. Былтыр «Крокодил» журналларын актарып утырам... синен исеменә юлыктым! Нитә яна дан журналда күренмисен? Хикәяң мина ошады, шулай тонам ит! Синнән Черемныхларны уздырырлык сатирик чыксын! I960 елда Киевта командировкада булдым һәм кемне очраттым тисен? Петр Кравченконы. Ак- таста ул да брит а шр иде. Хәтерлисеңме? Ачык чырай белән оенә чакыр ты. Бартым. Торган жире ташка үлчим Слан та чәркә арты чәркә күтәрен, үткәннәрне. Актасны искә гошер тек. ( инс тә яхшы сү т гор бе тән я i in тек С'олоху тиновны. «премьер-министр» Велятзрскиины хәтергә алдык. Җөмләдән, Кравченко Иван Велят у рскийны очраткан, гик теге гит ара тан күзден гаип булган. Профессорлар тан Виктор Августович I ринунны онытма тынмы.’ У нан ел бер ахирәтем С очит а ялт а барт ан и те. I рннунка кат ылып чыккан Мин ана бер-ике шешә «күчтәнәч» җибәрт он идем шун тук ( годичный т а i ашлан ты ти Сала икән бичара! Өйләнмә............ .... кар ...исе белән генә тора икән, тормышы көйләнмәгән. Адресы: Сочи. Мак. I орькии урамы. 2 иче йорт». ™f.UJ' ap аны 6epen ,ө," сР 1а|1"->Р Анда да югалып калмаган Эспандер, дөрләп янып, ыжгырып җиргә төшеп барган самолеттан чыккан, пара- ШЮТЫН ачарга көче җиткән Ләкин хәерсез җил аны немецлар басып алган авыл чигенә китереп бәргән Аягын сындырган багыр ОЧУЧЫ, СУЛ аягын гез тиңентен кисеп ташлаганнар Операцияне әсирлектәге доктор гап-гади кул пычкысы белән башкарган Даирский бирешә торганнардан түгел, ыңгырашмаган, бер гавыш чыгармаган, чыдаган, түзгән. Ьелмәсәң. хәзер дә аның аяксыз икәнен абайлау мөмкин түгел, бу курач, ут күзле кырым кешесе Казакъстан җил-давылларында ничек очып китмәгәндер, бүгенгәчә аңламыйм. Бер учка сыярлык гәүдәгә калса ла. аяксыз Эскандер Даирскийпы эштән бер чакта да азат итмиләр иде. Чөнки аның да формулярында: «Использовать на бсобо тяжелых работах.» дигән күрсәтмә бар. Бу. хөкем чыккан кызулыкта чыгарып ат- масалар да. әкрен-әкрен. газаплы үлемгә дучар игү дигән сүз Моны хөкем чыгаручы явызлар да. хөкем ителгән бичара ла белә' Югыйсә Спасск төрмә-лазарет I а әҗәлнең аяк тавышларын тыңлап, якты көн белән хушлангып ятучыларны кирпеч эшенә яки шахтага бөләрләр идемени?! «Кичә эштән кайтып кердем, ә хатыным синен хатны тотып тора. Җаным чамасыз җылынып, кайнарланып китте. Хатны ачардан элек, җәмәгатем үтенечен тынлап, синең хакта сөйли башладым. Синең хактагы хатирәләрем шундый әйбәт ки, шуңамы, хатынымның сөйләгән саен сөйләтәсе килә! Берберебезне табышуыбызга чиксез куанам. Чын күңелемнән ышанам, бнш-алты елдан синең исемең ил әдәбиятында яңгырый башлар. Шулай булырга тпеш. чөнки язучыларның күпчелеге син узган юлларны үтмәгән, нинди авыр язмыш кичердек бит без! Мин синең «Удодов алпавьп утарында» нинди газаплар кичергәнеңне онытмыйм!.. Лагерьда чак га ук телеңдә тибрәткән кызга өйләнүеңә куанам. Тиз- дәнтиздән нәни «сөләйманнар» туасына ышанам һәм шуны көтәм. Профессор Грищпның адресын салган идем, алгансыңдыр. Февраль аенда Мәскәүгә командировкага бардым, Федоровка «утарыннан» байтак танышларны эзләп таптым. В. Пруссны, Арбатта яшәгән Голыптеннны очраттым. Израиль улларының икесен дә аклаганнар. Гольштейн Клинда эшли, ә Прусс Мннскнда. Хатыны Мәскәүдә яшәгәч, еш кына кайтып йөри икән. Премьер Велягурский хакында шуны да хәбәр итәм, азат ителгәч тә ул Херсонга кайтып киткән. Анда урнаша алмаганмы, Караганданың унтугызынчы кварталына кире кайтып, таныш прорабы янына эшкә урнашкан. Шунда язып кара, мөгаен, эзенә төшәрсең. Федоровкага, бездән бушаган баракларга «кннбалакларны» китереп тутырганнар. Әйдә, рәхәт күрсә(сеннәр бер!» «Күптән түгел Карагандадан кунак килеп төште. Безнен йортта аның туганы яши икән. Без салып яткан 121 нче шахта шартлап күккә очкан. Бик күп корбаннар булган. Адәмнәргә ничаклы бәла-каза килгән диген! 21 май, 64 ел». «Безнен шәһәрдә Казан татарлары байтак. Бергә-бергә аралашып яшибез. Арада затлы кешеләр бар, зур-зур заводларның директорлары. Әгәр килә калсаң, җыелышып олы бер бәйрәм ясар идек. Кил». Хатларының берсендә Эскандер Казанның Бишбалта бистәсендә әтисе ягыннан туганнары булуын язган иде. Ялгышмасам, аларнын адресларын, исемнәрен дә хәбәр иткән иде. Нигәдер эзләшмәдек, очраша алмадык. Пресс цехына асрамага алуны таләп итеп бандеровчылардан «делегация» кереп чыкты. Болары инде сорап, үтенеп тормадылар. «Аласың и бетте-китте!» дип куйдылар. Өзеп сүз әйтмәдем, аптырашта калдым һәм бик нык курыктым... Хәлләр бөтенләй бүтән якка кереп китте дә. бу вак-төяк мазалар онытылып торды. Кешеләрнең кадерен җуя. канын суыта торган ак сакал кыш та килеп басты Җиргә калын туң йөгерде, карьердан ленталы транспортер аша зур-зур кантарлар, ат башы дәүмәлеге балчык кисәкләре килә. Кантарлар ике тегермән аша узып вакланалар, шулай төелеп чикләвек зурлыгы кисәкләргә әйләнеп, прессларга бара торган тасмаларга сузылып яталар. Кайвакытта карьердан шундый эре. авыр кантарлар килә ки. алар тегермәннең тимер түгәрәкләре арасына шапылдап төшәләр дә хәрәкәтне туктаталар. Тегермән түгәрәкләрен әйләндерүче лента очып төшә, эш туктала, завод тына. Тегермәндә ул көнне Василий Васильевич Терлецкий эшли иде. Этаптан ук таныш, Терлецкий тырыш вә хәйләкәр белорус крестьяны иде. Свердловск төрмәсендә аның өстендә ала-кола кайры тун. үкчәләре ашалып беткән күнитек һәм бер колагы сәлперәнгән малахай булды. Өсте-башы үзгәрсә дә, Терлецкий һаман үзе булып калды, ара-тирә шук сүз кыстырып куя да рәхәтләнеп, үз зирәклегенә куангандай, шаркылдап көлә. Кайгы алмады егетне, ачлык сындырмады. Чын крестьянда беркемдә дә булмый торган тазалык, дөнья мазаларына көлемсерәп, хәтта ки төкереп карау да бар Ник кырык чөен кырылып бетми, дөньяның асты өскә килми. Тср лецкийга барыбер Колак төбендә Корея туплары атып торсын, ул төкереп га бирми, гырлапмы-гырлый! Үз телендә сөйләшкән бердәнбер белорус булганы өчен дә мин аны хөрмәт итә идем. Ьерзаман карьердан балчык килү туктады, кем кая ял итәргә утырды, бүген рейкалар ташучы тәбәнәк Урбанис бушаган арбасына чалкан ятып йоклый ук башлады Без цех начальнигы Сергеев белән өзеклек булган урынга — тегермәшә чаптык Без килен җиткәндә Терлецкий бункерный бер як яңагындагы гимер тәрәзәчекне ачып, шактый му т бө ялган кантарларны каерып-каерын алып, гүбәнгә чөя тора иде Тиргә баткан, мыш- мыш килә, астан, карьердан бәйдән ычкынган котырган тг Ревякин килгәнче ипне рәтләп куярга кирәк Югыйсә чана' Бегте баш. калды муен серәеп' Сергеев белән без астан тамаша кылын торабыз Сергеев та ашыктыра тегене: «Күпме әле'*» дип секунд саен сорый Терлеггкийнын башы бункерда, ни әйткәне лә аңлашылмый Шулчак нидер булды, мин һушымны җуеп җиргә ауганмын Күпме ятканмындыр, белмим, ачылган күзем иң әүвәл ^5аш тирәсендәге кулыма төште. Кулым өзелгән кәлтә җылан коерьны шикелле кыймы i кыймы I килеп бер 4nii.ip.tK яга иле «Кулым өзелгән икән!» дип шомланырга уйлап өлгердем Моннан бер-ике ай элек кенә Сергеевның кулы транспортер лентасына ияреп кысылды да аның сыгылган бармакларын кыеклап кискәннәр иле Шул хәтеремә төштеме? Бер мәлгә гагын упкынга очтым, онытылдым һәм Терлецкийның ялварулы-гафу үтенгән тавышы белән «Бригадир, бригадир»! дин кабат дауларыннан аныма ки л дем Торып утырдым Муен дар бавыннан әлерәк ычкынганмыни котырып авырта, бант түбәсе мең чикерткә булып чыңлый. Башны муеннан алын каядыр читкә куясы килә авыр! Терлецкий эшне тизләтергә тотынганмы. без аны ашыктырып алгарак тартылганбызмы, аңлата алмыйм, бункердан чыгып ычкынган сарык башы хәтле балчык каш ары нәкъ минем баш түбәсенә килеп төшкән дә яньчегән үк булыр иле. ходага шөкер, бүтән бригадирлар шикелле мин башыма купшы куян бүрек чәпәп йөрмим, лагерь биргән калын, чүпрәктән сырган мамыклы бүрек киям Рәхмәт ГУЛАГ тегүчеләренә, бүрекне калын, нык игеп сырганнар, мамыкны АӘЛЛӘМӘ- гәннәр. тимер каска гиярсен. шу г мине коткарып калган Югыйсә. Актае чигендәге «туганнар каберлегендә» исемсезнисез И-Г-732 булып ягып калыр идем. Эш азагына гнк гем г акт алар өстендә ягын гордым, зонага мине ике яктан ку. клан алып кайттылар, санчастька илгте гәр Врач «Ул-бу юк сыман А гай да ике-өч көн ипкә чыкма'» тип яг бирде Тынычлап ягып торырга да җай булмады, кизү надзиратель килеп, мине Кум янына алып кипе Ул вакытта Сухостойны күчергәннәр. безгә Коробейников дигән капитанны җибәргәннәр иде Сугыш елларында тиз-тиз погоннар ябыштырып, югары күтәрелгән чиле-пешле бик күп «әфисәрләрне» сугыштан соң гагерьгаргл таратканнар иле Коробейников туларның берсе, үшән, ялкау, гөбегөбе ботлары каша ыштан балакларына чак сынган симез бәндә әле үзенең оүгенге гәрәҗ.кснә күнегеп тә җитмәгән крестьян баласы и гс Кергәч га утырып торырга кушты, заводта булган хәлне вәземләп сорашты "Кем булса га оештырмаганмы!» дип кызыксынды Каг-каг кайтарып сорашса га җанабым бер булды «Терлецкий гаепсез, кеше сүзенә карап адәм җаны кыя торганнардан гүгел Берәүдән дә шикләнмим» шлем Ярым янап чыгып киткән бандеровчыдар исемә төшсә дә. бу күңелсез уйларны куып җибәрдем . , Бу юлга исән калдым, ходай бәла-казаларның бүтәннәреннән сакласын! Ахыры ки.юсс санда