«МӨРТӘТ СОЦИАЛИСТ» ШИГЫРЕ

Бабичнылл бу шигыре үз вакытында матбугатта күренмәгән Беренче җыентыкларына да. билгеле, кертелә алмаган. Аны. Имай Насыйр» күчермәсеннән алып, беренче мәртәбә башкорт телендәге җыентыгында баегырл аңнар Шш ырь авторның авылдашы 3 Искужин күчермәсендә дә сакланган Нәкъ менә анда ул «Мортәт социалист» дип атала икән Ә хәзерге җыентыкларга ул «Мөртәт социалистларга» дигән исем астында кертелә Менә ул шц- гырь. Искерәк шиблет эченнән ныгырак чолгау урап, «Социалист» дип йөрисен, кып-кызыл билбау урап. Кып-кызыл сүзләр салып йөрттең кара күкрәккә син. Пычрак төрдең дә ыргыттың кызыл чүпрәккә син. Тышка чыктың мәрхәмәт, шәфкатьле сүзләр сөйлисен. Өйгә кердең кай фикерне изәтәм. дип уй лыйсың Тышка чыктың, аллыңа туфрак салып, икмәк турап. Өйгә кердең торды алдында төрле көмешләр шалтырап. Нәгърә ордың: «Измәсен, дип. бай фәкыйрьләр җилкәсен. Ә үзең ач җилкәсеннән күпме дәүләт чиртәсең” Тыштагы бар эшең: җил якка салпы кыстыру Өйләле бар идеалын бер тиенне меңгә үстерү Шагыйрьнең соңгы җыентыгын төзүче һәм искәрмәләр язучы Галимҗан Гыйльманов «Мөртәт социалист»ны. «Бабич бу очракта ренегат социалистларны күз уңында тота», дип аңлата III Бабич җыенлыгында 1917 елда язылган, һәм бу әсәрдән соңрак урнаштырыл! ан «Буржуй» дигән шигырь дә бар Әлеге әсәрнең язмышы бәхетлерәк булган. Ул беренче мәртәбә Уфада чыга башлаган «Безнең юл» газетының 9 санында басыла Исеме бик лә «громоогводлы» булгач, һәммә җыентыкларына гына кертелеп калмый, төрле антологияләргә дә үлеп керә бу әсәр Мин үзем аның һәр басмасын тикшермәдем, әмма әйбәт фәнни аппаратлы соңгы җыентыкта искәрмә фәлән бирелмәгәнлек тон, һәр басмасыглда нәкь шулай атап йөртеләдер дип уйлыйм. Эзләнгәндә мин ул шигырьнең бөтенләй башкача аталган бер басмасына юлыктым 1927 елда Г Нил ъмәтн Мәскәүдә, Цснтрнздатта «Азат мәктәп» дигән дәреслек-хрестоматия чыгара Анда Ш Бабичнын бу шигыре дә кертелгән Әмма анда ул «Мөрләг социалистлар» дип алала. Моны Г Ншьмәлинен буташтыру нәтиҗәсе генә дип бәяли алмыйбыз. Бу агама әсәрнең зчтәлетенә до тәңгәл ки лә Г Нигъмәт и 111 Бабичка якын кешеләрдән Алар мәдрәсәдә, бер әдәби түгәрәктә кайныйлар һәм. күрәсең. Г Нигьмәти Бабичка иң якын кеше була Бабич мәдрәсоне тәмамлап Тройскига киткәндә, мәдрәсәдә («Галияпдә) чыгарыла торлак кулъязма «Парлак» әдәби журналына редакторлык эшен ул нәкъ менә Нильмәлигә тапшырып калдыра. Шигырьнең «мөртәт социалистлар» турында икәнен һәр лолы да кычкырып тора Кып-кызыл каннар Йөгергән күзләреңнең агына Күзләвең корсак кына, сүзләрең донья гына «( оциал. лимсен үзеңне, кып-кызыл. тип. маңгаем’’» Инк кызыл ул? Чөнки имгәнсең фәкыйрьләр күз маен Ник кызыл каннан буялган күз төбеңнең керпеле’’ 1Ок синең күңелең төбендә тамчы шәфкать бөртеге Ник синең м.зкьһүр калын ирпеп кара кучкыллана'’ 12. «К У »№ II Б 177 Чөнки күңелендә фәкыйрьләргә ачу, мыскыл яна Шул көенчә син та1 ын булган буламсың «социал?» Уц беләккә бәйләп алгансың кызылдан тастымал?.. Күргәнебезчә, бер үк әсәр ике җирлә ике төрле аталган. Хәзер инде уйлап карыйк «Социал» атамасының, кызыл төснең «буржуйга нинди катнашы бар? Күрәсен, Г. Нигъмәти шигырьне хакыйкый үз исеме белән басмада теркәп калдырасы иткән. «Безнең юл» газетыннан килә торган атамасына килгәндә, күрәсен. аны йә гәзит редакторы —Бабичның остазы, үзе «ата социалист» Г. Ибраһимов андый исем белән чыгарырга теләмәгән, яки Бабич үзе «социал»лар белән «буржуй» арасы якынлыгын искәртер өчен шул кәләпүшне кидереп, икесенә дә суктырасы иткән. Шигырьнен менә бу өлеше, күрәсең, маңгай гына кып- кызыл. күңелендә шәфкать бөртеге булмаган һәм хакимиятне кулларында тоткан, Вакытлы хөкүмәттәге социалистларга - ренегат социалистларга төбәп язылган. Бу шигырь конкретлыгы, төгәллеге, накалы белән беренче шигырьдән югары тора. Беренче шигырьдәге «социал»ныц тышкы күренешендә инде төптән үзгәрешләр барлыкка килгән. Әсәрдә игътибар да нәкъ шул үзгәрешләргә каратыла, аларга басым ясала. «Социал»нын (инде ул «социалист» дип үк атала) бар игътибары инде үзен «популист» итеп күрсәтүгә юнәлгән: искерәк шиблит—ә эчтәге, чолгавы ныктан да ныграк; тышка, халык арасына чыкканда, итәгенә туфрак салып, өс киемен махсус керләндерә; халык арасында фәкыйрьләрне байлардан яклаучы булып җикеренә, ә максаты һаман шул ук: «Ачлар җилкәсеннән дәүләт чиертү» —шул ук икенче шигырьдәге «корсак кына, дөнья (мал, акча) гына Ягъни бу инде яңа этаптагы, яңа баскычтагы (Октябрьдән соңгы) социалист Менә шул үзенчәлекләре һәм әсәрдә сәнгатьчә төгәллекнең публицистик рационализм күләгәсендәрәк калуы, ашыгычлык билгеләре, конкретлыкка китерелеп җиткерелмәгән гыйбарәләр, ашыгычлык билгесе генә булган инверсияләр — болар әсәрнең автор әдәби иҗаттан сәяси хәрәкәт юлына киткән чорда язылган булуын искәртәләр. Беренче карашка, бу әсәр шагыйрьнең «яңа социалистларга» карата оппозициягә басуын чагылдыра һәм объектив алганда, ул күренешнең ерак киләчәген безнең көннәрдә нәрсәгә әйләнеп китәчәген ерактан күрүгә кайтып кала кебек Бу әсәргә шундый югары бәяне биреп нокта куеп булыр иде дә... Ләкин бу әсәр кемгәдер ачу нәтиҗәсендә генә мәйданга килгән нәрсә түгел. Тема ул чорда актуальләшкән Ана 1U Бабичтан башка да иң күренекле иҗат көчләре (Ф Әмирхан, Ф Бурнаш һ б.) мөрәҗәгать иткәннәр Шул рәткә куеп карау әсәрләрнең эчке мәгънәсен дә тирәнрәк аңларга ярдәм итә. Бу «юнәлеш» әсәрләре арасында Ф Әмирханның «Март каһарманы» хикәясе, әлбәттә, үзәк урынны тота Ул да 1917 ел августында, әле Октябрь социалистлары хакимияткә менмәгән көннәрдә язылган Әдип «Әсәрләр»енең беренче томындагы искәрмәдә: « Митингларда нотыклар сөйләп йөреп кенә социалист булып була дип уйлаучы надан социалистларны ирония астына ала» диелгән. Ләкин мәсьәлә ничек «социалист» булу турында түгел ич, әсәрдә «социалист»ныц асылындагы каршылык игътибарга алына. Февраль революциясе нәтиҗәсендә алар җиңел яшәү юлын табалар: 70—80 нче еллардагы партия функционерлары кебек, эшне белмәгән һәм бер ни эшләмәгән хәлдә, дежур сүзләр сөйләп, митинг лозунглары такмаклап йөреп, хисапсыз күп төрле «комитет»ларда әгъза булып, шул «җитәкче» эше өчен һәр тармактан акча алып типтереп яши башлыйлар Автор бу хәлнең марттан сон әле «шапырыну» гына булып, Октябрьдән сон исә фактка, системага әйләнүен махсус билгеләп, әсәр исеменең янәшәсенә чыт ара. Бабич шигырьләрендәге «кара күкрәккә кып-кызыл сүзләр» салып йөрткән, урамга «искерәк шиблеттән», киемен «тузанландырыбрак» чытучы «фәкыйрьне байлардан яклыйм» дип «нәгьрә орып» йөрүче, «күзләве — корсак, максаты акча» булган социалистның да нәкъ шул Ф. Әмирхан әсәрендәге кеше икәне исбат итеп торуга мохтаҗ түгел кебек Ф. Бурнашның «Габделмән» дигән поэмасы да бу типның социаль йөзен һәм тарихи эволюциясен яктырта. Казанны урыслар алганда шаһзадә Габделмән урманга кача, анда корәшкә күтәрелгән халыкка, партизан хәрәкәтенә җитәкче булып китә Салкын кыш килә. Кыш көне урманда землянкада туңып ятмас өчен ул дошман ягына чыта, иптәшләрен тотып биреп, тулы ышаныч казана һәм яна хуҗаларының чылбырдан ычкындырган котырган этенә әйләнә. Типтереп яшәү өчен («корсак күзләп»), ул үз нәселдәшләрен мәгьнәсез газаплап, талап яшәүне кәсепкә әйләндерә Аның карауы, үзе тиңсез сарайларда, муллык һәм иркенлектә, тәтәйләр белән типтертеп «оҗмахта» яши .. Әйе. Шаһзадә, югары катлау, элеккеге хакимият вәкиле иде шул. һәр хәрәкәтне полиция үз кулында тоткан Россия илендә яңа шартларда да җитәкчелек җепләрен үз кулыннан ычкындырмас өчен, бәлки, жандармериянең «тиешле оешмалары» үзләренең пычрак шпикларына, провокаторларына ашыгыч рәвештә «революционернга. ••социалнст»ка әйләнергә күрсәтмә биргәндер? Әнә шулай итеп «Терсәк б< ; »н горткәләү осталары- көрәш сәгате узгач, чын көрәшчеләрне читкә леп көрәш мәйданын үз кулларына — «март каһарманнары» кулына алгандыр” Яшереп полициянең идән астыннан җитәкләве нәтиҗәсендә. Февраль революциясе җиңү белән «яңа көрәшчеләр» «март каһарманнары» мәйданны I у I !.<ра :.ь«ил iHit.i Ли цап .1 1.1 РОССИЯ j.-ү тәте каба I ж айларга» полиция идарәсенә әйләнә, кичәге шарж чынлыкка әйләнә 1920 елның җәендә бер айдан артык вакыт ян.. Россиядә булып киткән күзәтүчем Бертран Рассел да бу хәлгә игътибар итә Патша полициясенең элеккеге күп чиннары элеккеге ысуллары белән үк үзләренеи .лсккеге эшләрен эшли. » дип яза ул Ф. Әмирхан, 111 Бабич, ф Бурнаш әсәрләре белән татар әдәбияты революциянең «икенче көнс»ндә үк чынбарлыкның менә шундый яшерен һәм четерекле почмагына да күз сала алган