ЮНЫС ӘМРӘНЕҢ КЕШЕГӘ МӘХӘББӘТЕ

дәбия I гарихыбызда Юныс Әмрә XIII йөздә Анадуяы киңлекләрендә барлыкка килгән горек шигыренең ин әүвәлге остасы, ин злеккс илчесе, хәтта анын нигез салучысы буларак билгеле Аны болай күз алдына китереп гәкьдим итү дөрес, әмма бик үк «улы да түгел Чөнки ул төрекләрне һәм мөселманнарны гына түгел, ә бәлки барлык кешеләрне гыныч яшәргә чакырган нечкә, ятымлы һәм сөйкемле тавышлы бөек гуманист га Юныс Әмрә шиг ырьләренең нечкәлег ендә тойгы һәм хиснен бәһалап бетергесез булуы белән бергә, анда үзенчәлекле тәртип бәйләнешләре дә чагылыш таба Тирән кичерешле, сото һәм инанганлык гулы бер тойгы, жанлы һәм бизәкле халыкчан тел. тәңре һәм кеше мәхәббәтенә таянган гуманлылык болар әнә шул өч гөп элементның сөземтәсе инде Безнеңчә. Юнысның башка шагыйрь лөрдән аерымлыгы һәм жидс гасыр буена жанлы сүзләре яшәвенең иң бөек сере бу оч элемент гонсырнын камилләшкән синтезы төзелешендә Анын ижагында борыш ырак дәвер гуманистик фикерләр дә бар. алар да кеше дөньясын колачлау буларак кабул итечә Көнбатыштагы бу төшенчә янында Көнчыгыштагы Конфуций һәм Будда карашлары да илаһи һәм кешелек төшенчәсе кыйммәтләре белән берләштерелә Бу исә христианлык һәм ислам гуманизмының дини нигезләрен барлыкка китерә. Әмма һәрберсе ү з.тәрснеи юнәлешләре эчендә килешәләр, тик диннәрдәге төрле мәзһәбләр идсолотнк күзәтү тәре барышында бу гуманистик төшенчәне үзләренчә аңлаталар Юныс Әмрә Көн чыгыш һәм Көнбагыш гуманизмы төшенчәләренең бер синтезын барлыкка китерде Ул Көнбатышның ренессансында яңарышта коллектив көчләр бер ты рышлык белән ижат иткән гуманизмны берүзе һәм каршылыклы бер социаль мохитта тудыра алды Бу шундый социаль мохит иде. аны кайсы яктан гына алып карасаң да. анда« ы чуар шартлар тәртипсезлек һәм көчләүләр белән тулы иде Бер яктан. XIII йөздәге Анаду «ы социаль һәм сәяси тынгысызлык, икътисади авырлыклар. монгол яулары барлыкка китергән өметсезлек, кыскасы, гаркалу һәм соңгы чиктәге бөлгенлек дөньясы иде Икенче яктан, җайдак төрекләрнең күчмәчелек мәдәниятеннән у« раклык һәм шәһәр мәдәниятенә күчә барулары матди һәм мәгънәви > темен « ларны килештерү оелән үзгәрешләр тудырган мәсьәләләр иле Бу ике мәдәният арасындагы асыл аерма күчмәчелек мәдәниятенең нигезе бу пан хайван асраучылыкны һәм игенчелекне, боларга бәйле иске гореф-гадәт «әрне аклау рәвешенә күрә, сугышчанлык фәлсәфәсен калдырып бару яна тормыш фәлсәфәсенең алга сөрелүе, кыскасы, юлбасар кеше тибы урынына бүтән кеше тибының урнашуын гәүдәләндерү була Ачык кнн әйләнә-тирәнең, яг ьни дала дөньясының г ар һәм чикләнгән мохите үткән иде инде. Ипле кайулан качмиспн. Илгизәр кебек күчмәсән. Үлем шәрабын эчмәсон. Аһ. нишләтим, гомерем, сине' Фикрәт ТӨРЕКМӘН терек мшяг. профессор Теркиннең Miuup шаһоренд-» чши Ә Юиыс Әмрә шигырьләрендә дөнья гуманизмы үсеше тарихындагы ин мөһим төшенчәләрнең барысы да урын алган Аның гуманизмында тәңре идеясе шактый әһәмиятле урынны били Төрек шигырендә тәңрене кешеләштергән. кешене тәңреләштергән беренче шагыйрьләрдән Юныс Әмрә булды. Тәңре кешенең үзендә, анын жанында ул. Бу тылсымны бәйләгән. Төрле телдә сөйләгән. Җиргә, күккә сынмаган,— Сыймас бу жан эчендә... Күп эзләдем, тапмадым. Таптым кеше жанында. Ул тәсаууыф «Инәл-хәкъ» («Мин — Алла») дигән төшенчәсен гуманизмның нигез ташларыннан беренчесе дип аңлау хәленә җиткерә. Бу «Вәхдәттә берлек» («Бер аллалыкта — берлек») дигән фикер кешене югары күтәрә һәм гыйшыкны алгы планга чыгара. Кемдә бер бөртек гыйшык бар икән. Алланың барлыгы андадыр. Алла дөньясында йөз мен төрле гыйшык бар. Үзеңә ал: һәр кайсы да лаек яр| Юнысча. гыйшыклык кешедә аерым бер дулкынлану, сөенеч тойгылары уята. Гыйшык һәр нәрсәне сафландыра, кешене камилләштерә. Гыйшык нәфсе иленә очты, бар булганны ялкын алды. Тәкәбберлек авын өзде. анда сансыз орыш салды Ишетегез, дуслар, гыйшык ул бер кояшка охшар. Гыйшкы булмаган күңелләр каткан бер ташка охшар Юныска тыйшык — кире кагылмаслык бер тойгы. Әгәр кеше гели икән, ул аннан аерылмас. Бу тойгы турында сөйләү дә мәгънәле. Сөйләмәсәм сөйг энемне. Сөю дәрте буар мине Шагыйрь гыйшыкны, күңелләрендәге дин һәм мәзһәб аерымлыкларына карамастан, кешеләрне үлемсезлек дәрәҗәсенә күтәргән бөек, гүзәл бер кыйммәт итеп аңлый. Дин вә милләтне сорасаң. гашыйкларга дин нигә. Гашыйк, мескен, белмәс, аңа дин вә диндарлык нигә. Юныста гыйшык дөньявига һәм ахирәтигә аерылмый. Шунлыктан аңа дөнья— гомер юлындагы бер баскыч кына. Яшәеш үзе — монда да һәм тегендә дә дәвам иткән бербөтен ул. ...Дуст, дин-иман кирәк икән. Әйбәт көн ит бу дөньяда. Иртәгә дә бетмәс эшең. Бетмәгәнчә ул монда да. Мин аемны жирдә күрдем. Ни эшем бар күк йөзендә. Миңа рәхмәт җирдән ява. Кирәк жирдә үз йөзем дә. Юныс тәңре һәм табигать белән күңел вә көч берлеге эчендәге кешене идеаль үрнәк итеп ала. Ай булдым да кичен калыктым. Болыт булып җиргә аудым. Яңгыр булып шунда яудым. Нур булдым да көнгә бактым Бердәм барлык хәленә килгән кешене ул тулы өлгереп җиткән, билгеле бер икеләнүләрдән арынган буларак итеп тапый. Кешеләрне ниндидер кызганыч кол. ихтыярсыз бер бетерешкән дини мескеннәр итеп күрергә теләми. Җәннәткә ышандырган һәм җәһәннәм куркынычлары белән кешеләргә вәсвәсә салган хуҗаларны ул мәрхәмәтле булырга чакыра. Хакның ихлас гашыйклары Теләмәсләр җәннәтләрен. Җәннәгтән дә элегрәк Үтәр алар хезмәтләрен. Пәйгамбәр урынына кем калды. Халык башына ул бәлаләр салды. Табарсын Алланы кальбеңдә-күңелдә. Ул Кудсс, Мәккәдә, Хаҗда түгел дә. Дин белән дошманлыкның бергә сыеша алмаганлыгы», кешене рәнҗетүләрнең ярамаган бер эш икәнлеген ул үзенең гыйбадәтләрендә дә еш кабатлый Юныс Әмрә, көч куеп. Кирәксә мең хаж кылып. һәрвакытта хуш булып. Күңелне биләү кирәк. Күңел Алланы тапты. Алла күңелгә бакты. Кемнен күңеле сынык. Үлгочтән до бохтс йук. Бераз күнлек ягмаса. Кылганың намаз булмас. Җитмеш икс кеше лә Кул биреп, юмый булмас Тәре походлары һәм дини мәзһәпләрнен үзара гауга-тотышлары аркасында таркалу хәленә калган Анадулыда Юныс диннәрнең бер булуының ышанычын бодай телгә китерә Күт йөзендә Гайса белән. Тур тавында Муса белән. Кулда таяк гаса белән Чакырамын. Мәүлам, сине Ул кайчак мәчеткә керә, дога кыла; кайчан чиркәүгә бара. Инҗил укын, раһибмонах була. Бу рухани кичерешләргә каршы булуга да карамастан, анда ул үзгәрми торган бер максат Бу максатка ирешкән кеше үлемсезлсккә ия була Үлә икән тон үлер, Җаннар үләчәк түгел. К^нысның динне аңлавы кеше белән башлана һәм кеше белән тәмамлана Мин үземдә миинс күрдем. Миндә генә мин булганны. Бу хәлдәге жан газабын. АхгГ белдем ни булганны Дохн күрмә кемсанс до. һич берәү до буш түгел. Кимчелекле иман караш үзилорго хуш түгел. 1 А х и тарихи. Госманлы империясендә һөнәрчеларнен мөселман туганлы оешмасы әгъзасы — диеп, Юныс Әмрә һәр кешене нәкъ шулай лаеклы хөрмәт итә. Үзеңә син ни теләсәң, Үзгәгә шуны телә. Дүрт китапның1 мәгънәсе бу. Бары да шуннан килә. Юныста җитмеш ике милләт, ягыш төрле халыклар барысы да тигез санала. Барлык яратылганнарга бертөрле генә караш булмаса да. әгәр дә кемдер- халыкны өйрәтүче остаз икән, ул чынлыкта файдалы, ди шагыйрь. Кешеләр арасында дошманлыкның, үч һәм явызлыкның булмаска тиешлеген ул еш-еш кабатлый Тәңре белән кеше арасындагы гыйшык, Юныс Әмрәчә, бөек бер галәмәт ул. Хакны чыннан сөйгәннәргә Барлык галәм кардәш булыр Күңелемнән кудым кинә - явызлыкны, Кинә тотучыда бел син дине юкны. Шөһрәтебез зәгыйфь безнен. Дошманыбыз кинә безнен. Беркемгә дә үч юк безнең. Барча галәм бердер безгә. Шулай итеп, Юныс Әмрә кеше намусына хөрмәтне, мәгьнәви яшәешенә инанычны һәм дини ышануларның чиксезлеген тәңрегә бәйлелеген һәр җирдә сөюгә таянган төшенчә һәм югары әхлак икәнлеген аңлатырга тели. Юныс Әмрәнең кешене шулай кыйммәтләве бик чын. Дөньяның гүзәллеген ул һәм кешенең шул гаҗәеп дөньядагы нигьмәт-байлыклардан файдалану өчен яратылганлыгын сөйли Кызыл, яшел киенгән дөнья килен ишедер, Йәш киленгә карап та туймаганы кешедер. Дин белей бу иманның тугрылыкта нигезе. Ул тәмам булмаенча. дин нидән ныгыр үзе. Чын гыйлемнең мәдрәсәләрдә өйрәтелмәгәнлеген үзе белгәнлектән, ул Хакны белү кирәклекне сөйли. Гыйлем, гыйлем — белмәктер. үз-үзеңне белмәктер. Син үзеңне белмәсәң. нинди гыйлем булмактыр? Мин үземне шулай белдем. дөрес аңла, хаклы булдым. Эчтәге шик. шом-куркудан азат булдым Ягъни яшәештә барлыкка ышануның һәр күренешенә түземлелек сакларга, тыйнаклыкка күнегергә, үзеңне күндә.м күрергә өйрәнү — кыскасы, һәр яктан камилләшкән кешедә боларның мәңгелек икәнлеге ачыла. Мин килмәдем дәгъва өчен. Минем эшем гыйшык өчен. Дустың өс күңелдер, чын. Күңел хуш итәргә килдем Юныс Әмрә болармы сөйләү белән игелекле кешеләргә төрлечә мөрәҗәгать итә Шушы рәвештә халыкның кешелеклелек сыйфатына игътибар юнәлтә. Диниен кешелекчәң һәм хакыйкать икәнлеген, бу юлда булганнарның Хак каршында очрашачаклары, дөньяви эгоистлыктан — үз-үзләрсн сөюдән арыначаклары хакында сөйли Дөнья — минем ризыкым ул. Халык — минем халыкым ул. ' Дүрт китап дини изге китаплардан Тәүрат. Инҗил, Зәбур, Коръән күз алдында тотыла. Йә бер потка, йә хаҗга юлны тотам. Ниндидер дин, нинди иманны тотам. Юнысның гуманизмында күркәм әхлак һәм мәрхәмәтлелек — иң мөһим элементлардан Авын «Рисалятсн-нәсхийә» исемендәге мәснәвие әхлак төшенчәсен аңлаткан бер китап. Бигрәк тә Юныста идеаль сурәт буларак тасвирланганы дәрвиш тибында бирелә. Дәрвиш богьре таштыр ул. Күзе тулы йәштер ул. Куйдан да юаштыр ул. Син дәрвиш булалмассың. Шөбагач кулсыз булыр. Бусага телсез булыр. Дәрвиш күңелсез булыр,— Син дәрвиш булалмассың. Юнысның әхлакны аңлавындагы мәхәббәт, нәзакәтлек һәм чиксез кинлекне төшенеп җитү зур сән! ать остасынын эчкерсезлеген, ихласлыгын тагын да өскә- рөк калкыта. Бу самнмилек. саф күңеллслекнен асылы Аллага ышанычның һәм аннан бәйле булуның, исламча фикерләүнең билгесе ул. Шагыйрьнең мәрхәмәтлслсгенә килгәндә, бу шулкадәр ачык ки. ул аны үзе болай аңлата: Бар булганны хуш күрдем. Аны яраткан эчен Юнысның йомшаклык күрсәтүчән булганлыгы хакында Шәйхелислам Әбуссогут әфәнде (1574 тә вафаг) алдына куелган сорауны аның бу уңайдан чыгарылган фәтвасы бик яхшы ачыклый «Берәүнең мәчетендә төрле кешеләр һәм бала-үсмерләр көлешә-көлешә дога укыйлар икән. Тәүхид (бер аллалыкны тану) сүзләрен алмаштырып, әле «дням мән», әлс «җаны мән» («Минем күңелем», «минем җаным»), дисәләр, таты да йә «син бер олуг солтансың, җаннар эчендә җансың, чөнки ачык күрдем ки сине, син яшрен кемдер түгел», дип. яисә «җәннәт, җәннәт дигәннәре бер өйдәге берничә хур кызы, теләгәнгә бир син аларны. миңа син кирәк, син», дип. күкрәкләренә суга-суга килбәтсез кылансалар, мәхәлләнең кайбер кешеләре гыйбадәтханәнең Шәйхе Зөедкә: «Бу төрле кыланышларга ничек риза булып торасын’- дип сорагач, ул: «Моннан нәрсә килеп чыга? Тәңре «Бөтен яратылган нәрсәләр җеннәр, кешеләр миңа табыналар» дип әйтмәдемени?» дигән Җавап исеме телгә алынган хәлләр һәм эшләр, ни югары әхлаксызлык булу белән бергә, җәннәт хакында сөйләгәннәр дә җирәндергеч сүз һәм чынлыкта Алланы сүгү һәм көферлек Уйларыбызны Юныска юнәлдереп, аның Бсг дөньядан кигмәк буллыж. Калганнарга сәлам булсын. Бсзнсн өчен хәер дога Кылганнарга салам булсын. Дәрвиш Юныс сөйләр сүзен. Яшь тутырган ике күзен. Безне белмәс белмәс үзен. Белгәннәргә сәлам бездән. ДИГӘН, яшәүнең мәңгелеген сөйләгән кешегә боек ихтирам хисләре белән сугарылган үлемсез шигъри юллары бечән сүзне тәмамлыйсы килә