ТАТАР ЗЫЯЛЫСЫ... УЛ —КЕМ?

Татар халкы арасында хисапсыз куп зыялылар. Сирәк ләкин, дөрест әйтсәм, кешелекле, хәялылар. Әгәр күрсәң, кызарган йоз аларда, бер дә алданма. «Оялгандыр!» димә яңлыш, «җибәргәндер» дисәң—әуля! Г ТУКАЙ «Бәгъзе зыялыларымыз»' еркем дә түгел. Бүген татар зыялысы юк. Язучысы, рәссамы, композиторы бар татар халкының, галим-голямасы бар, һәйкәлтәрашы (скульпторы), мигъмары (архитекторы) бар халкыбызның, әмма гафу итегез, жиде-сигез миллионлы халыкның зыялысы — юк. Генерал-лейтенанты, «минем милләтем —сәнгать» дип үлгән бөек таланты. АКШ белән эш итә торган академиклары бар. ләкин милләтебезнең зыялысы юк Юк һәм вәссәлам! Монын сәбәпләре тарихта. Бу — безнең татар милләтенең генә фаҗигасе т үгел, бу Россия империясенә кергән бөтен милләтләрнең дә фаҗигасе Россиянең ип югары органы, парламенты булган Учредительное Собраниене өч класс белемле матрос «Каравыл арды».— дип куып тараткан икән—бу инде кыргый илдә интеллигенциянең бәясе бер тиен дигән сүз. Учредительное Собраниенен депутатлары арасында империянең күпме-күпме укымыш лысы, эшмәкәре булган! 1985 елда «Новый Мир» журналында мәшһүр бер галимнең өр-яңа рухтагы мәкаләсе чыкты Ул анда без табынган Ленинның моңарчы бер томына да кертелмәгән бер өземтәсен китерә. Ильич бервакыт болай дигән икән: «Интеллигенция - говно» Андый сүзнең матбугатыбызда беренче тапкыр күренүенә бер гаҗәпләнсәм. Ильичның тәрбиясезлегеиә икенче гаҗәпләндем. Октябрь борылышыннан сон Ленин. Дзержинскийларнын һәм. гомумән, системаның бөтен эше интеллигенцияне кыру, юк итү булган бит... Власть башына кем генә килмәсен, беренче чиратта ул үзен иң зур интеллигент итеп күрсәтергә тырышкан, һәм чьгн интеллигентны таптаган, бетергән Ленин үзен анкеталарның берсендә «литератор» дип күрсәткән. Әдәбият буенча сонгы сүзне әйтергә яраткан. Николай Бухарин да үзен бөтен әдәбият буенча язучыларны өйрәтерлек дәрәҗәдәге кеше дип исәпләгән Инде өч-дүрт класс белемле боевик Сталинга килсәк, ул үзен бөтен Совет империясендәге әдәбиятларга юл күрсәткән, чын интеллигенцияне аттырган, лагерьларда череткән. Ә үзе Горькийнын «Кыз һәм үлем» шигырен укыгач, кырыена болай дип язып куйган: «Эта штука (! — М М ) сильнее чем «Фауст» Гете. Любов побеждает смерть!» Беренчедән, дөньякүләм классик әсәрне Горькийнын гади генә бер шигыреннән кимрәк итеп карау чеп-чи наданлык, яки кылану. Икенчедән, башлангыч класс укучысына да мәгълүм ки. «любовь» сүзенең ахырына йомшаклык билгесе куела. Бу фразаның фотокопиясен бирер алдыннан күпме-күпме рәссам-графиклар иза чйг ә ничек игеп Сталин үзе дә сизмәслек дәрәҗәдә йомшаклык билгесен өстәргә9 Менә сиңа даһи, менә сиңа бөек тел галиме, корифей, кормчий һ. б. һ б Хөкемдарлар интеллигенция арасыннан беренче чиратта язучыларны, дин хезмәткәрләрен, философларны күралмаганнар «Дин —халык өчен әфьюн».— дип беренче мәртәбә әйткән, ләкин дин урынына «коммунизм» дип исемләнгән икенче әфьюн биргән кеше —интеллигент түгел. Чиркәүләрне талаган, попларны Колымага, Ак Диңгез-Балтик каналына сөрдергән Ленин. Сталин - интеллигент түгелләр Большевизм идеология-житәкчелек эшенә беренче чиратта «кухарка улларын» куйды Кухарка уллары (безнеңтелдә: әтрәк-әләм) исә, күн тужурка киеп, наган асып алгач, иң әүвәл укымышлы кешеләргә һөҗүм башладылар Зыялы кеше бандит каршында һәрвакыт көчсез була. Моны Сталин бик яхшы аңлагандыр Моннан ике-өч еллар элек «Литературная газета»да бер автор (язып алмаганмын, гафу үтенәм) «интеллигентлык — рус төшенчәсе» дип язып чыккан ’ Сүзлек Бәгъзе — кайбер; х ә я л ы — ояты, вөҗданы булган кеше; «җибәргәндер» эчкән мәгънәсендә; ә ү л я — дөресрәк. Б иле Юк инде, нишләп алай булсын? Татарны канга батырып чукындырып йөргән православие миссионерлары интеллигент булганмы* Татар халкына каршы ачы агу белән төнәтелгән әсәрләр иҗат иткән рус укымышлылары инте-знтент ОУЛГИЯМЫ? Юк ингеллитент .1 кешене анын шнен гетен ? ; ■ ■ ;-.iихтирам игүче кеше Мин. мәсәлән, катнаш аудиториядә чытыш асыйм. катнаш булганлыктан, рус те гендә сөйләргә мәҗбүрмен Залда - -мәктәп укытучылары, вул кешеләре, студеггглар. кыскасы - интеллигенция Бераздан мина сорал тар килә, язма рәвештә Сез нишләп татарча сөйләмисез'* Без сезне татарча гынларга дип килдек Әйтегез әле. сез бүгенге көндә нинди әсәр ятасыз9 Мин шунда бу сорауга татарча жавап бирә башлыйм Шунда нәрсә була дип уйлыйсыз9 Рус милләтеннән булган кешеләр бер-бер арт ты торып залдан чыгын китәләр. Казанда рус интеллигенциясе бар дип берәрегез мина әйтеп карасын! Минем бу күзәтүләрем бик күптәннән килә. I960- 1990 елларда мәшһүр Каган университетында шгтәдсм Шунын егермс-етсрме бнш етында иҗтимагый эштә (яг ыги. син бушлай эшлисен, ә шул эшне үз эшләре игеп исәпләп райком, юрком. Обком партокраглары рәхәттә яши) иза чиктем Арадан берсе һәр язны уздырыла торган фестиваль. Үзешчән сәнгать кәчларенә см,гтр һәр факультет ү тенчә уздыра Ин яхшылары томумуниве[хитег феститсг тен.» ы1ип агына 1ур фестиваль исә университетның мәшһүр Ак:тар I.HUHU .< тут >н К г.кенк дини белем алган. «I атия»дә укыган, бераздан татар халкының якты горурлыгы бу пан «Агг» журналында эш тәтән. аннан «I а шя»дә укыткан lui.ip ха ткынын мактанычы бу' Әмма. Г Ибраһимов. минем карашымча, интеллигент түгел Беренче тан. \ 1 татар халкының үзаңына Тукай ин кирәк чакта, көрәш мәйданында аты актын ■и и ли iu.nu гән. Октябрь фепькос булуга. уя умам зяекжггт бик күп идеалларыннан баш гарткай Фатих Кәрими фитчрасыи -Бешен коимәр- романының беренче тырнашын ы тилер итеп күтәргән автор. фетн соңгы 60 70 ел эчендә нәрсәгә өйрәнде соң’ Анонимка язарга, шантаж ясарг «. бер- бсрсснә юл бирмәскә. Көнчелеккә Дин кнгабы әйтә әг-хөсүд мәхрүм Ягъни, көнче кеше бәхетсез, бәхеттән мәхрүм кеше Язучыларга нинди генә аноним калар килми? Сәхнә кеше төре арасынла нитгди генә интригалар юк’ Га.тнм-голяма бсрссн-бсрсс батырыр өчен ни гетто иңләми1* Бс гемле кешеләргә юлны ябу өчен ниләр генә кылмыйлар’’ Зыялылык белән бетнен «интеллигенция» арасындагы аерма сэра (жир) белән Сөрөйя (җидегән йолдыз) аермасы кадәр (Риза Фәхретдинен сүзләреннән файдаландым) Хеер. без моңа гаепле түгел. Язмышны сайлап алып булмый һөнәрне гача урынын, хатынны, гаражны сайлап алып була, язмышны юк Профессор Әгъдос Борһанов бик тә кирәкле бер мәсьәлә күгәрә бу мака төсендә. Мәкаләдә сүз тагар тыЯЛЫЛтгры турында бармаса да. автор кисәтә кебек гагар тын гы тары пәм а ларның тормыш юллары ту рында кайчан яза башлый быз? Әйе, сәләтле тарихчыларыбыз байтак Ниһаять алариып сәгате сукты «С ыйнфый дошман» турында ягып кандидат, доктор булу тар бетте Чын гнрихыбытны ятар сәгать сукты Форсаттай файдаланыйк Әле октябрь борылышына кадәр үк I Газиз «Газиз I обойду длин) «Олугъ кеше ләр » дигән бер серия ачып татар ммлэәтенен бөек > Алары турында китаплар чыг аруг а нигез салпгн иле Безгә бүген шушы серияне торг ыгырг а кирәк Бег бу турыда тарихчы Алексей Литвин. Аяз Гыйләжев һәм мин Татарстан китап нәшрияты җитәкчелегенә рәсми булмаган формада фикеребезне җиткердек. Бу турыда уйларга кирәк. Бу серия, бәлки, «Мәшһүр татарлар» дип аталыр. Әмма, без үз принципларыбызны да әйттек: каны татар булып та милләтебез өчен берни дә эшләмәгән кеше «мәшһүр татар» була алмас. Андый зур-зур исемле татарны бу сериягә керткәнче, безнең өчен тау кадәрле хезмәт күрсәткән яһүд Семен Липкин, ярым-татар, ярым-рус Лев Гумилев бу сериядә мактаулырак урын алуы мөмкин. Өметне җуймыйк: безнең буында булмады инде ул зыялылар Ләкин милләтебез киләчәктә бу катлауны, бу структураны «эшләп чыгарырга» тиеш. Бу дәүләткүләм әһәмиятле эш Зыялылары булмаган көе Татарстан дәүләте яши алмаячак Көнчыгышның акыл иясе Җәмалетдин Әфгани әйткән: гыйлем, мәгърифәт, зыялылык алдында тез чүгеп хезмәт игмәгән милләт яши алмас, аның ахыргы көне бик үкенечле булыр... Үкенечле финалга бармасак иде. Профессор Ә Борһанов мәкаләсе дә безне бу турыда уйланырга чакыра... Шулай да, «интеллигент», «зыялы» — ул кем? Уйлавымча, болай. мондый кеше: үз мәнфәгатьләрен кайгыртмыйча милләте өчен, аның киләчәге өчен көрәшүче белемле, юридик әзерлекле, тормышында әхлаклы, динле, милли тарихны белгән ачык күзле, хөсетсез бер татар баласы. Ул әле туар, үсәр, Татарстаныбызга хезмәт итәр.. Июнь. 1993 ел