ИМПЕРИЯ КОЯШЫ БАТКАНДА

[МИЛЛӘТ ҺӘМ ДӘҮЛӘТ ТУРЫНДА УЙЛАНУЛАР)

Кеше хокуклары контекстында милли хокуклар н изге идеяләр дә пычратылган Русиядә милли хокуклар бозылып кабул ителә, өркү һәм, хәтта, нәфрәт тә уята Халыкларның тигез хокуклылыгына еш кына оятсыз тәкәбберлек дип, ә суверенитетка дәүләт җинаяте сыман итеп карыйлар. Башы чуалган Русия җитәкчелеге катлауланып киткән этник мәсьәләләрдән кеше хокукларын яклау лозунгысы артына качып, котылып калырга азаплана. Кешедәге «кешелекмн.' миллилектән аерып карап булмый. Индивид тарихи традицияләр иясе, ул тел һәм гыйлем җыю аркасында шәхескә әйләнә Шуна күрә кеше хокукларына иң элек ту1 ан телендә сөйләшү хокукы, үз мәдәниятеңне үстерү, яшәрлек мөмкинлекләрнең булуы һәм башка хокуклар керә Шушы ин гади, ин табигый хокуклар булмаганда, башкаларының кирәге дә чамалы. Үз халыкларына балаларын камил милли мәктәпләрдә укытырга мөмкинлек тудырмый торган, халыкларның мәдәниятләрен саклау һәм үстерү өчен җитәрлек матди мөмкинлекләр бүлеп бирми торган хөкүмәтләр теләсә нинди нәгърәләргә дә лаеклы. Русиядә төп, тамыр халыклардан шүрләү кеше хокукларының, имештер, беренчел, ә халык хокукларының, янәсе, икенчел булуы турында әллә нинди ялган теорияләр уйлап чыгарырга мәҗбүрләр. Бу мәсьәләнең бөтен «нечкәлек»ләрен аңлау өчен «милләтче» белән «демократ» диалогын «тыңлап» карыйк әле «Д е м о к р а т»: Кеше хокукларыннан өстен бер нәрсә дә булуы мөмкин түгел. Бу кешелек дөньясының иң зур казанышы. XX гасыр iуманизмының квинэссенциясе. кеше хокукларының беренчеллеген танымау —ул җәмгыять үсешенең цивилизацияле үсеш юлын кире кагу. «М и л л ә т ч е»: Мин кеше хокукларын танырга әзермен. ләкин халык хокуклары белән бергә. «Д е м о к р а т»: Кеше эшчәнлеген милләт белән бәйләп карау — ул әүвәлге кеше ихтыярын коллективка буйсындыруның тоталитар гамәлен дәвам итү дигән сүз. Кеше азатлыгы—беренчел Калган барысы шуңа өстәлә генә «М и л л ә г ч е»: Сорау бирергә рөхсәт итегезче: кеше хокуклары, аның азатльп ы теләсә кемгә дә кагыламы, әллә сайлап алынганнарга гынамы9 Ахыры. Башы 9 санда И «Демократ»: Әлбәттә, бөтен халыклар да тигез хокуклы. Бу бсзнен иманыбыз, кредобыз, ягъни һәр кеше дә. милләтенә, диненә, социаль чыгышына. җенесенә. тән төсенә карамастан, тигез хокукларга ия «Милләтче»: Тигез хокуклыкны туган телендә сөйләшергә, тиешле белем алырга, күмәк информация чараларына бертигез мөмкинлекләр булу дип аңларга ярыймы? «Демократ »>: һичшиксез' «М и л л ә т ч е»: Алайса минем менә телевизордан фильмнарны туган телемдә карыйсым килә, балаларымны бакчада көчли-көчли башка телдә сөйләштермәсеннәр иде Мин кеше хокукларын шулайрак аңлыйм. «Демократ»: Бу проблемалар турында минем дә ишеткәнем бар һәм монда бер яңалык та тапмыйм Шунысын тына әйтәсем килә: бөек принципларны андый ваклыклар белән бутамыйсы иде Ин әһәмиятлесе кеше хокукларын чикли торган тоталитар дәүләтне жимерертә кирәк «М и л л ә т ч е»: Әмма минем ботен гомерем шул ваклыклар белән үтте. Милли белем алып булмаган, казна эше минем туган телдә бармый торган дәүләттән мина ни файда? Бәлкем, минем таләпләремнең нигезе юктыр’’ «Демократ»: Юк. нишләп булмасын, бик нигезле. Ләкин. Сез. милләтчеләр үзегезнең шу т бәләкәй генә милли дөньятызга бикләнеп яшисез. Мәктәпләр өчен дә, башкасы өчен дә конкрет кешеләр җаваплы Әнә шу лардан таләп итәргә кирәк тә. Без кора торган демократик дәүләттә бөтен бу мәсьәләләр автомат рәвештә, үзеннән-үзе хәл кылыначак Сабыр игәргә генә кирәк «М н л л ә т ч с»: Соң. мин би г инде 1552 елдан бирле сабыр итәм Ә.хтә ул гомер генә җитмиме әле’’ «Демократ»: 1552 елның ни катнашы бар монда9 Моңарчы әле чын дсмокрагиянең булганы булмады Менә, ниһаять, без хәзер цивилизацияле мөнәсәбәтләр дәверенә керәбез. Бүген ин әһәмиятлесе уртак тырышлык белән демократиянең җиңүенә ирешәсе иде. ә калт аны шуңа ялгана анык Сез милләтчеләр азатлык тан да кадерле нәрсә юклыгын аңларга тиешсез «М и л л ә т ч е»: Минем өчен дә михти азатлыктан кадерлерәк бер нәрсә дә юк. демократия ул шул милли азатлык бит инде Башка тагын берәр төрле азатлык бармы әллә9 «Демократ»: Сез азатлыкны бик примитив аңлыйсы г Михаиле*. ул үзенә күрә тоталитаризм, ул шәхес азатлыгын чикли «Милләтче»: Минем халкымны коллар хәленә төшергән дәүләт тота литар дәүләт һәм. димәк, тоталитаризм да милли азатлык булгач кына бетәчәк «Демокра г»: Тоталитаризмны бетергәч, һәркем өчен, азатлык булачак «М ил лаз че»: Ә демократик дәүләттә михти хокуклар саклануына нинди гарантия бар? «Демокра г»: Демократик дәүләттә кайсы михтәттән булуның әһәмияте булмый Бу әңгәмәне тагын да дәвам итеп булыр иде. Ләкин теләсә кайсы очракта да проблема әнә шул халык хокукларының гарантына барып төртеләчәк Халык хокуклары гарангияләнмәгәндә, кеше хокукларының оәясс сукыр бер гнен Андый гарантияне дәүләт бирә ала торгандыр Ләкин менә нинди дәүләт бнт ул' «Дсмократмлариың җавабы әзер демократик дәүләт «Милләтче- гәр өчен дсм- кратия проблемасы төп мәсьәләне чишкәннән соң -үз дәүләтләрен бухгырг аннан сон гына килеп туа Шуңа чаклы «демократик дәүләт», алар өчен ин яхшы дигәндә до ул мәгълүм сәяси йомшартулар булуны, начар дигәндә изү субъек г ын алмаш г ыру ны аңлата. Русиянсң урыс булмаган халыкларның хокукларын якламаячагы көн кебек ачык Инде әгәр дә мәгәр Русия Бөекбрнтания кебегрәк демократик Дәүләт булып китә икән, анда да анын үз «Ирландия»сс яки «Шотландияжх бу гм.к гип ышанып әйтүе кыен Ә инде Русия Америка юлын сайласа (ә ул хакта аның җитәкче тәре кабаг-кабат белдерделәр), ул чакта андагы халыкларга Америка индеецларының хәле үзләренә җәннәт булып күренердәй мескеннәр язмышы әзер булачак Русия дәүләтен тамырдан үзгәртеп кормыйча, «милли мәсьәләмне гадел хәл игеп булмаячак Халыкларның хокукларын яклау һәм саклауны шушы мәнфәгатьләр сагында юрырдай тиешле дәүләт челтәре буямаганда бернинди демократия дә тәэмин нтә алмаячак Мәсьәлә шунда ки этник чыгышыңнан принципта беркая да качып коты га алмыйсың «саф» кеше хокуклары дөньясында гына калып булмый Халыкара документ ларда кеше хокукларының халык хокуклары белән бербөтен итеп кара луы юкка гына түгел ул. «Кеше хокуклары Хартиясе» өч документны берләштерә. Алар «Кеше хокукларының Бөтендөнья декларациясе», «Ватандарлар һәм сәяси хокуклар турында Пакт», «Икътисади, социаль һәм мәдәни хокуклар [урында Пакт». Әгәр дә беренче документ шәхес хокукларын ачыкласа, калган икесе халык хокукларына карый. Әлеге «Пакт»ларнын 1 мәддәсендә болай дип язылган: «/. Бөтен халыклар да үзбилгеләнүгә хокуклы. Шул хокукка нигезләнеп, алар үзләренең сәяси статусларын үз ирекләре белән урнаштыралар һәм ирекле төстә икътисади, соңиаль һәм мәдәни үсешләрен тәзмин итәләр. 2. Ботен халыклар да уз максатларына ирешү өчен халыкара икътисади хезмәттәшлектән, уртак файдага нигезләнгән һәм халыкара хокуктан килеп чыга торган нинди дә булса мәҗбүриятләргә зыян китермәслек итеп, табигый байлыкларыннан һәм ресурсларыннан, үзләре теләгәнчә файдалана ала. Бер генә халык та һичбер нинди очракта да үзенең яшәве өчен кирәкле һәм үзенеке булган малмөлкәтеннән көчләп баш тарттырыла алмый. 3. Ошбу Пактта катнашучы дәүләтләр, шул исәптән, үзидарәсе булмаган һәм аның карамагына кергән территорияләр өчен җаваплылык тота торганнары да. Берләшкән Милләтләр Оешмасы Уставы кагыйдәләре нигезендә үзбилгеләнү хокукын тормышка ашыруны хупларга һәм ул хокукны хөрмәт итәргә тиеш». Халыкларны яклау зарурлыгын истә тотып. БМО 1948 елны үзенең Уставында, ә аннары 1966 елны әлеге «Пакт»ларда халыкларның үзбилгеләнү хокукын кеше хокукларының иң төпкеләреннән берсе сыйфатында игълан итте. Бу принцип нигезендә теләсә кайсы халыкның үз җиренең һәм үз язмышының хуҗасы булырга, туган телен һәм мәдәниятен якларга һәм сакларга, үз милли дәүләтен булдырырга хокукы бар Өстәвенә, андый хокукка иң элек төп-тамыр халык (санына да карамыйча) ия Бары пычранып беткән иҗтимагый фикер генә үзенең тарихи ватанында үз дәүләтен булдыру өчен төп халык күпчелекне тәшкил итәргә тиеш дигән теориягә барып житәргә мөмкин Бер генә халыкара документта да халык язмышы турында сүз барганда демографик чикләүләр күрсәтелмәгән. Халык хокуклары контекстыннан тыш кеше хокукларының мәгънәсе калмый, чөнки кеше хокукларын бозмауның гаранты төсендә дәүләт була. Әлбәттә, хыялда этник билгеләре булмаган барлык дәүләтләр өчен дә уртак булган хокук нормалары тупламасын күз алдына китерергә мөмкин. Теориядә бу операцияне эшләве кыен түгел, ә тормышта кеше үзенә бер аерым конкрет телдә сөйләшә, ул конкрет бер мәдәният иясе һәм моннан йөз чөерү мөмкин булмый. Асылда мәсьәлә кеше хокукларын тану яки танымауда түгел, мәсьәлә — бу хокукларны бозмауны, өстәвенә тулы күләмендә, бернинди киметүләрсез саклауны ничек тәэмин итүгә кайтып кала. Кешеләргә үз гадәт-йолалары, мәдәниятләре кадерле һәм башкалар күзендә бу кыйммәтләр яхшымы, начармы -ияләре аларны дәүләтнең яклавын һәм са павын тели. Аларны бернинди «демократик» кысаларга тыгызлап кертмичә. бул.анынча кабул итәргә кирәк Мәдәни кыйммәтләрне яхшы-начарга, өстен- түбәнгә, алдынгы-артта калганнарга аера башладың исә. колониализм™. им- периатизмга һәм тоталитаризмга туп-туры юл ачылачагын көт тә тор. Әйтеп үтелгәнчә, халык хокуклары контекстында карала торган кеше хокукларының гаранты булып милли дәүләт калка. Хәлбуки, тормышта этник һәм дәүләт чикләре бср-берсенә туры килеп бетми һәм шунлыктан мәсьәлә тагын да катлаулана төшә. Алай гына да түгел әле: полиэтник структуралы халык булганда нәкъ менә моноэтник дәүләт тигез хокуксызлык чыганагы булырга мөмкин Русиянең төп проблемасы шунда эчтәлеге белән полиэтник булуына да карамастан, хокукый яктан ул бары урыс дәүләте булып кына чыга. Олуг патшачыл (великодержавный), православный һәм бүленмәс Русия күптөрле халыкларның хокуклары гаранты була алмый. Ә Федератив Русия хәзергә ирешүе кыен булган максат кына булып кала. Тышкы «богау»лардан арыну — ул әле азатлыкның беренче баскычы гына, һәр милләтнең әле шәхес иреген чикли торган эчке «богаулары» да була. Халык азатлыгының эчке ягын да күрмәү ялгышлык булыр иде Милли дәүләт үзенең яшәве өчен генә яшәми, ул кеше азатлыгын үстерү мөмкинлеген тәэмин итәргә тиеш, шул чакта мәдәниятнең бөтен потенциаль мөмкинлекләре ачылып, ул дөнья халыклары ярышында уңышлы катнаша алачак Чын-чыннан ирекле җәмгыять «милли демократия» үсешеннән башка, ватандарларның азатлыгыннан, кеше хокукларын тәэмин итүдән башка мөмкин түгел Курку, нәфрәт һәм демократия. мпериянең мәҗбүри атрибутларыннан берсе булып курку-куркыту тора. Авызлыклау органнары тарафыннан ул хис аерым-аерым һәрбер кешедә генә түгел, тулы-тулы халыкларда да урнаштырыла Асылда теләсә нинди дәүләт тә физик көчләүгә корыла, бу нәрсә аның, социаль институт буларак, төп билгесе булып тора Хәлбуки, нормаль хәлендә чакта ил белән идарә итү өчен икътисади, сәяси, юридик, идеология һәм башка чаралар да җитеп тора, һәм бары тик кризислы әхвалдә генә, яки хокук тәртибен бозучы аерым ватандарларга карата гына дәүләт көчләү юлына баса Империядә исә барысы да башкача анда репрессия ысуллары гадәти гамәл сыйфатында файдаланыла Империя теләсә нинди ирекле фикерне, рәсмилектән теләсә нинди аерымлыкны эзәрлекли тора Монда аның идеологиясендә «миллилек», «милләтчелек» белән төңгәлләштерслә. ә «милләтчелек- дигәне кануннан тыш дип игълан ителә Шулай итеп, ватандарлар һәм халыклар күңеленә курку һәм үшәнлек кертелә Шушы ике нәрсә халыкларны изүне тәэмин итә торган икс коралга әйләнә Торгынлык елларында татар мәктәпләрен, гәзитләрсн һ б ябуда гаепне үл өсләренә генә алып бетермәүләре белән урыслар бик хаклы Чынлап та. «өстән» бернинди күрсәтмә килүнең дә кирәге калмаган иде Татарның үз куллары белән мәктәпләр, гәзитләр. нәшриятлар ябылсын өчен Мәскәүгә әлеге куркуны дөрләтеп тору да -җитә иде. Хатта бүген дә әле Татарстанда күпләр үзләрен бнк сак тота һәм суверенлык мөмкинлекләрен файдаланыр! а бик ашкынып тормый Тиешле вәкарь белән: «Язмыш куласа. бер әйләнә, бер баса», дип куя Дүрт гасырда җитмеш елга сузылган курку-куркыту режимы үз эшен эшләми калмаган шу т Гадел булыйк, урыс халкы ла куркудан хали түгел. Ул да шулай ук ко.тларча баш иеп яшәде. Шуның өчен, күрәсең, урысларның империяне саклап калыр! а дм он әзерлеге какшаган булып чыкты Куркуның икенче я> ында куркытып яшәткән өчен үч алу теләге ята Тышкы зынҗырларыннан котылган социаль яки этник энергия коммунистлармы ул, демократлармы, урыслармы яки «милләтчеләрме», барыбер. теләсә кемгә каршы юнәлергә мөмкин Мондый хәяттә Русиянсн үз традицияләре дә шактый гына дәрәҗәдә этәргеч булып тора ала Руснядә бер чиктән икенче чиккә тайпылу һаман-һаман кабатланып килә Иҗтимагый аңда дөнья икегә генә бүленеп килә яхшылык бар да. яманлык кына бар. имеш; оҗмах бар да. тәмуг кына бар Большевиклар бу традицияләрдән файдаланып калды. Алар монда исемнәрне генә алыштырып куйдылар Оҗмах урынына «коммунизм» днп куелды, гәмут урынына капитализм «Классиклар» пәйгамбәр, буржуйлар иблис булып чыклы «Киләчәк» дигән сүз белән бөтен аң томаланды Кон күрү дигән нәрсәнең MOI ьнәсе дә югалды Шуңа күрә кешеләр үзләрен дә. бүтәннәрне дә кызганып тормый башлады Ике котыплы аң. «дошманнар! а» карата нәфрәт кузгатып, шул нигездә «революцион борылыш» ясар! а юл куйды. Русиядәге бүген бара юрган сәяси көрәш ю шундый аңнан ары кнгә алмый, киресенчә, һәр ике як (коммунистлары ла. демократ лары да) асылда, нәфрәт хисе белән сугарылган Россия демократларының нсобольшевизмы шунда алар котыпларны алыштырып куйдылар капиталистлар урынына дошман игеп коммунистларны китереп чыгардылар, социализм урынына көнбатыш капитализмын куйдылар Революция логикасы тагын же! әр җыеп килә Телевидение белән матбугат иҗтимагый аңны мәкерле дошман өрәге белән ишектер.», национал- социализм белән, «номенклатура» түнкәрешләре булуы бар һ б днп өркетә Үтелгән 70 ел гомер «кара еллар» дип. ә революциягә чаклы еллар «бәхетле еллар» дип кенә сурәтләнә. Большевиклар, социалистик бәхет вәгъдә итеп, хакимият башында утырып тора алдылар, демократлар. KOMMVHHCI тар башына җитеп һәм капитализмга кире кайтып, бәхеткә килүне вәгъдә итәләр «Тагы да бераз коч куеп, диләр алар дошманны бәреп бетерәсе дә. аннары бөтенесе дә шәп булыр - ян.кс Язмышның мыскыллап елмаюы шундадыр ки демократия кешенең бога ударын чишә дә. аны эчке курку хисеннән арындыра, социаль энергиягә үзен күрсәтергә ирек бир.), һәм нәтиҗәдә үзәкләштерелгән дәүләткә оппо зиция ки ten чыга Монда, төп көч булып, гасырлар буе үз сәгате сукканны кәгеп халык йөрәгендә яшәгән этник энергия калка Тарих күрсәткәнчә, хәтта бәләкәй генә этник төркемнәр дә. әгәр дә хакимият этносларның табигый әхвәлләре белән исәпләшми башлый икән, зур-зур дәүләтләрне тетрәтергә ихтимал Руем демоИ кратлары да большевиклар алдына килеп баскан дилеммага тап булды: йә демократияне, ул бөтенләй буйсынмас була башлаганчы, бөтереп кире тыгып куярга һәм репрессия органнарын торгызырга, йә инде туп-туры Русияне таркатып ташлау юлына басарга. Тегесен дә, бусын да гафу итмәячәкләр. Ни гажәп курку хисе демократларның да үз тотышларын билгели Әгәр дә А Собчак Татарстанның суверенитет игълан итүе уңае белән биргән интервьюсында «Руси- ядән чыгарга большевиклар биргән хокукны бетерергә һәм Русия Федерациясен дезинтеграцияләргә маташулар кануни көч ярдәмендә туктатылырга тиеш», дип бәяли икән («Н. Г », 7.08.92). бу инде, димәк, аның эчендә большевик утыра дигән сүз Ул. куркуыннан шашып, «милли мәсьәлә»не хәл итүнең бердәнбер юлы шул дип, тизрәк ишек артына сөяп куйган күсәгенә ташланмакчы. Бу без алда әйтеп үткән «Россиядә милли мәсьәлә һәрчак хәрби мәсьәләнең бер өлеше булып килде», дигән тезисны тагын бер тапкыр раслый. Тарих җәмгыятьнең революцион үсеше белән таныш. Ул «үсеш» нәфрәт белән үч алуга корылган була. Тарих шулай ук үзара сабырлык һәм консолидациягә корылган эволюция мантыйгын да белә Моның беренчесе башкару өчен гадирәк, ул иҗтимагый аңның гади штампларын кулланып та гамәлгә ашырыла ала һәм нәтиҗәсен дә тиз бирә. Икенчесе исә — башкару өчен катлаулы, чөнки ан белән иҗтиһад итүне, төрле-төрле фикерләрне үзара килештерүне, төрле мәнфәгатьләрне һәм җәмәгать көчләрен ризалаштыруны таләп итә. Сәясәттә текәлек һәрвакыт примитив була һәм аның таянычы да хис кенә була. Уртачыл һәм эволюцион аң, сабырлык һәм түземлек сорый. Большевиклар, халыкларның революцион энергиясен капитализмга каршы юнәлтеп, аны бик тә нәтиҗәле файдаланды. Бүген исә «антисоциалистик революциямне үткәрү күпкә кыенрак. Хәлләр тамырыннан үзгәрде. Таланган халыкка 1917 елда «буржуйлардан» тартып алыр нәрсә бар иде. Демократлар исә капитализмны халык исәбенә төземәкче: ә бу бер дә рухны күтәрми. Октябрьдә илдә сугыш бара һәм җимереклек хөкем сөрә иде. ә революция юл күрсәтте. Демократлар киресенчә иттеләр — болай имин генә яшәп яткан илне җимереклек һәм сугыш хәленә төшерделәр. Социализм җир йөзендә тигезлеккә һәм гаделлеккә өндәде һәм бу массаларның киң катламын җәлеп итми калмады Демократлар социаль аерымлыклар тәкъдим итә һәм иң югары максат сыйфатында Көнбатышка табынуны, башкача әйткәндә, бөек дәүләтне Көнбатышның койрыгына әйләндерүне тәкъдим итә. Әле шуның белән бергә гап-гади теләнчелектән дә тартынып тормыйлар. Мондый сәясәт массаларны рухландыра алмый'. Сугыша-сугыша төзелгән социализм империалистик системаны какшатты, демократик лозунгларны күркәмләтте, һәм ул. безнең илгә уңай нәтиҗәләр китермәсә дә, калган дөньяны тетрәнергә, эчке көчләрен җыярга һәм асылда «Буржуаз» корылышны үзгәртергә мәҗбүр итте. Диктаторлык режимнары алып ташланды, икътисад нәтиҗәле итеп көйләнде, колониаль сәясәттән баш тарттылар Ә иң әһәмиятле — җәмгыятьтә сыйнфый нәфрәт һәм үзара кырылыштан котылдылар Октябрь дөньяны гаделрәк итеп үзгәртергә тәэсир итте һәм бу аның тарихи казанышы булып тора. Бүген инде 20—30 нчы еллардагы кебек, халык массаларының нәфрәтен һәм энтузиазмын кузгатуы кыен. Коммунистлардан һәм «милләтче»ләрдән «халык дошманы» ясавы авыр. Чөнки, беренчедән, тегеләре дә, болары да бик күп. икенчедән, демократлар үзләре дә шул ук «номенклатура» карыныннан килеп чыкканнар, өченчедән, төбәкләрдә җитәкче урыннарда шул ук коммунистлар утырып калды һәм аларның антикоммунистик сәясәт алып барасы килеп тормый. «Яңа революция» булмаячак. КПСС белән союз мәркәзен таркаткач, демократларның көрәшер нәрсәсе калмады һәм бу хәл аларның үз сәясәтләрен үткәрү юлында җитди киртәгә әверелде Шуңа күрә демократлар кабызып җибәрергә тырышкан нәфрәт аларның үз башларына гына төшәчәк. Русия демократлары коммунистларга каршы «интернациональ» фронт тудыра алмады. Әйе. киресенчә, милли хәрәкәтләр йөзендә Русия демократлары үзләре дә сизмәстән хуплау түгел, ә оппозиция очратты. Милли аңның хосусиятен бөтенләй аңламауны Мәскәүнең Чәчәнстанга карата алып барган сәясәте ачык күрсәтә. ЧәчәнИнгушстанда коммунистик режимны бәреп төшерүдә файдаланылган көчләр Русиягә мөнәсәбәттә коммунистларга караганда да битараф- сызрак булып чыкты Мәркәзнең һәр басымлы адымы саен җавап реакциясе көчлерәк була барды, бу Русиягә каршы тору теләген көчәйтте генә. Русия халыкларында эчке аерымлану урысларда булганга караганда азрак һәм шунлыктан аларда сыйнфый көрәш ихтималы да кимрәк. Милли азатлык булмас борын алар очен тышкы каршылыклар эчкеләренә караганда әһәмиятле булып торачак Шуна күрә «милләтче»ләрнен хисләре дә башкарак юнәлештә Бүгенге көндә күп кенә этник төбәкләрдә нәфрәт объекты булып коммунистлар түгел, о урыслар тора Начар тормыштан зарланганда «мйлләтче»дәр Мәскәү ягына күрсәтәләр Аларның нәфрәте үзенә бер төрле, чөнки, гомумсоциаль мотивлардан гыш. анда этник мотивлар да күп очракта гасырлар буе кыелып килгән үпкә һәм мыскыллар да килеп кушыла Аяныч хәл тәкин бу шулай. Нинди генә сурәткә керсә дә. нәфрәт булып кала инде ул Революцион нәфрәтме ул, «демократик» нәфрәтме,- гаделме, гаделсезме барыбер, аны матур гына итеп үз максатларына ирешергә теләгән төркемнәр файдалана ала Тышкы «дошманнарга» булган мөнәсәбәтне җиңел генә эчке процессларга да кайтарып калдырып була икәнен аңладылар да алар, шунын белән бөтен халыкның жанын жәфалый башладылар Кызганыч хәл. нэфрәг психологиясе ү г фәлсәфи нигезен дә таба. Чаллыдагы Татар иҗтимагый үзәге координаторы 3 Әһлиуллин: «Без бүген туган телебез өчен көрәштә этләр белән бу реләр кебек булып калдык Үз теле, үз дәүләте өчен көрәшкәннәрне бу реләр кебек, дибез, көчле якта торган, сораган кулына хәер садакасы ала алган татар малаен, эткә саныйбыз Бүреләр игәргә караганда а фак бута «Эмма алар этләрдән рух өстенлеге белән аерылып торалар Милли хәрәкәттә без. бүре рухы бетмәгән ирләрне берләштереп, этләрне ашарбыз һәм «тулысымча җиңүгә ирешмичә калмабыз» («Шәһри Казан», 21 08.92). Бу «хайванлык» психологиясе белән халык мәнфәгате арасында бернинди дә уртаклык юк. чөнки, андый психология мәдәни, зыялы халык нигезенә түгел, ә хайвани инстинктларга нигезләшән була. Мондый «хайванлык» фәлсәфәсе «алдагы җиңүләр» белән рухландырып, кешеләргә нәфрәг сабагын укыта Ягъни теләсә нинди сәяси көрәш рәвешләре һәм ысуллары хакимият башына басу юлында аклана дип әйтергә гырышалар. Хаким буласы килү кеше холкының ни гаҗәп бер дәртедер Ул адәм балаларын горлс-төрле эшләр эшләргә дучар игә һәм бер дә ярамаган юлларга да алып кереп китә. Хаким буласы килгән кеше, үз максатына ирешим дисә, бер нәрсәдән дә чирканып тормасын, янәсе, менә хәзер тиз генә тиешле нәтиҗә бирердәй теләсә нинди антикоммунистикмы ул. коммунистикмы, олуг патшачылыкмы (великодержавный), әллә миллиме, диниме, барыбер, гнул идеологик пәрдәне күз алдына төшереп куя да үз эшои ипли башлый Хаким буласы килүнең, әгәр дә ул топ максатка әвсрслмасә. әллә ни куркынычы да юк кебек үзе. Ләкин хаким булып алгач, әфәнделәрнең нәфсесс кузгала башлаганы да мәгълүм Хаким булып тәхеттә утыру хакына ул әлеге халык кальбендәге үч вә нәфрәтне файдалана башлый Нәфрәт хисе үз дошманын тапмый калмый Эзләгәнен таба да ул ул чак га инде син читтә карап кына тор! Остен чыту кирәк ул нәфрәт хисенә Аста калырга яратмый ул. Гражданнар сугышы шушы нәфрәт идеологиясенең йомгагы булды Бүген исә нәфрәт хисе кешеләрне яна орышларга этәрә бугай Чын хөррият хуржу-куркыгуиы һәм нәфрәт хисен кичеп үтү ул Демократия сәяси пөм гомуми зыялыкка ирешү Аны син җәмгыятькә көчләп тага алмыйсың Файдасыз гамәл! Демократия, дип. көрәшеп азапланмый тар. көр.» Шкөндө тоталитаризм белән көрәшәләр Ә демократияне су сибеп үстергән кебек үстермичә булмый әгәр до без һәрбер кешене гөл игеп күр., а гсак иде аның һәр яфрагыннан көн саен курку-өркү тузанын сөртеп торырга кирәк булыр иде. башка фикерләргә, телләргә. мәдәниятләргә зур ихтирам сак ran. гөлләр кояшка боры пан кебек без дә башларыбызны алар тарафына борырга тиеш булыр идек III. Русиянең күрәчәге: җдвапсыз сораулар Русиянсц баганаларын кем какшаткан соц? әрсә сон әле ул Русня'’ Бу сорауны әле кичә генә беркем дә беркемгә лә КУЙМЫЙ иде шикелле. Сәясәтчеләрне до, халыкны да аерып тормастан oil том монысын Олуг урыс патшалыт ы бет те. дөньядш ы олы кеше ториен фикерен гел дулкынландырып торган бөек мәдәният тәмам' Олы Русия үзенә Н бернинди дә яңа фикер бирә алмаган яна җитәкчеләре белән бер ялгызы аерым утырып калды. Русиядә бара торган тормышны «шулай булырга тиеш иде инде ул» дип тә аңлатырга була. Империяләр бетәргә тиеш. Чынында да. бөтен империяләр дә таркалгач. Русиягә генә чират җитми торуы гажәп булыр иде Мәсьәлә ачык шикелле Хәлбуки, ничек итеп әле ул Русия, 1917 елгы һәлакәтләрдән арынып, аягына торып баса алган да, «совет» исеме белән үзен яңарта алган? һәм бу хәлнең безнең көннәрдә дә яңадан булу ихтималы юкмы? Русия патшалыгының фикри нигезләре Казан патшалыгын яулап алу һәм аннан соң мәскәүләрнен бүтән җирләрне басып алуына кайтып кала Ул чакларда «Мәскәү өченче Рим» дигән, православие дине бөтендөнья әхваленә бик нык тәэсир итә, дигән, урыс җәмгыятенең әйләнәсендәгеләрне үз янына җыюы (жәмигьлыгы) һ. б. турындагы әкиятләр урыс халкы аңына бик нык тукылып 1 орыла. Ә дәүләт структуралары исә Алтын Урдадагы корылышны үзендә урнаштыра. Хаклыкка хилаф булмасын өчен әйтеп үтик. Явыз Иван (IV) заманында урнаштырылган «тәртипләр» яңа патшалыкка яңа вәхши хосусиятләр дә бирә. Ә аннан соңгы патшалар моңа үзләреннән «өлеш» кенә кертә килә. Беренче Петрдән соң Алтын Урданың йогынтысын Польша үрнәге, яки Көнбатыш Украина вариантындагы Көнбатыш сәясәте алыштыра. Русиянең сәясәте яңадан-яңа җирләр яулап алу, халыкларны буйсындырып, экономиканы шул җирләрдә җәеп үстерү, патша исеме һәм дә гаскәр көче белән, атлы казаклар һәм кәгазь түрәләре ярдәмендә бөтен кешеләрне бөкерәйтеп йөрергә юнәлдерелгән иде. Демократия башлангычлары. Русиягә капиталистик мөнәсәбәтләргә ияреп кереп. 1905 елгы һәм 1917 елгы вакыйгаларга килеп терәлә. Инкыйлаб (революция) алдында булган дәверләр аңнарны гомумдемократик һәм социалистик фикерләр белән аклый, бик тә күркәм урыс мәдәниятен хасил итә «Байлар оясы» дигән әүвәлге «багана»ларны капиталистлар да, язучылар да бик нык какшатты: алар «ризасызлыкның сон чигенә җиттек» дип тәкърарлады һәм империянең вәйраны өчен бер каты селтәнеп алу гына кирәк булган икән — беренче бөтендөнья сугышы кабынып та китә. . Урыс илендә социалистик идеяләр матур гына иңеп тә киткән булган иде шикелле Чөнки ул идеяләр бергә-бергә эшләү-яшәү гадәтләрен алга сөрә иде. урында утыручыларга карышмаска кирәк, дия иде. тигезлек кирәклеге турында әйтә иде Социализм Русия өчен бер дә чит нәрсә түгел иде. Киресенчә. Русия өчен чит нәрсә демократия булды. Русиянең изелгән халыклары «революция» дигән сүзне үз якларына файдаланмакчы булганнар иде. Ләкин. Финляндия белән Польшадан башкалары, ничек булган, шул хәлдә империядә кала бирделәр. Моңа булышучы факторлар: халыкларның үз эчләрендәге сыйнфый аерылулар; большевикларның демократик лозунгларына ышанып, халыкта милли азатлыкка ирешү өмете уяну, «ак» армиянең һаман саен «бердәм һәм бүленмәс Русия» дип тәкьрарлавы, Мәскәүнен «әйбәт» баш эшләтүе һәм Кызыл Гаскәрнең империя структураларын тиз генә үз урынына китереп утыртучы куәт булуы. Кызыл Гаскәр куәте генә түгел, большевикларның идеяләре дә күркәм иде. Октябрь инкыйлабы империализмга, колониализмга каршы чыкты Кырыс тормыш тәртипләрен шатырдатып ватты Социализм гаделлек һәм тигезлек вәгъдә итте. Яңача иде бит болар, күркәм иде Русиянең олуг патшалык фикере бөтенләй башка рәвеш алды—дөнья революциясе ясап, имештер, җир йөзендә тигезлек һәм гаделлек урнаштырачаклар! Хаклык хакына, ул елларда башка милләтләр интеллигенциясендә урыс мәдәниятенә бик тирән ихтирам булганлыгын әйтми китеп булмастыр Урыс язучылары, галимнәре, сәясәт әһелләре «милләтче»ләр өчен бик «зур абруй» иде — алардан күп нәрсәгә өйрәнделәр һәм аларга ышанып яшәделәр. Бик күпләр шушы бөек дәүләттә торулары, аның бөек әдәбиятына һәм мәдәниятенә ни дәрәҗәдәдер катнашлары булу белән горурлана иде. Нишләсеннәр соң? Коммунистик идеология кешеләрне рухландыргандыр, бергә туплагандыр инде... Бүген инде бу факторлар юк Урыс мәдәниятенең элекке абруе нык төште: беркемгә дә һәм бернәрсәгә дә охшатып эшлисе калмады Урыс азучыларының съездлары ваклыклары һәм фантазия юклыгы белән шаккатыра «Распутин- нар»ның нотыклары. Куликово сугышы белән башланып, евангелие вәгазьләре белән тәмамлана. Урысның миллилеге тәре үбүләргә; җәзалап үтерелгән Русия монархы турында авыз суларын корыта-корыта сөйләүләргә һәм «мең еллык» патшалыкны саклап калырга өндәүләргә кайтып калды Бу сүзләрне моннан йөз еллар элек кенә интеллигенциясе ярты дөньяны үзенә каратып торган милләт вәкилләре сөйли. Ә бит ул чактагы интеллигенция андый абруйны патшаларга мәдхия укып түгел, ә хөррият идеяләрен яклап яулап алган иде Тотстойтар Достоевскийлар. Чеховлар, публицистлар һәм XIX йөз ахыры XX йөз башы фәйләсүфләре патша Русиясс гадәтләрен мактап сөйли ала идеме сон’ Бүген нсә урыс әдәбияты шундый дәрәҗәгә төште ки, ҮЛ Русия бик авыр кичерә торган фажиг ане дә янарыш дип исәпли Руеиянен атом-төш потенциалыннан башка бер юньле бөек нәрсәсе калмаган, ахры, дигән тәэсир туа.. Революциядән соңгы Русиядән аермалы рәвештә, бүгенге Русиянсн бер генә идеологиясе дә юк. ә демократия турындагы гомуми лозунглар һәм коне-төнс коммунистларны хурлау белән генә этник һәм мәдәни яктан шундый чуар илне берләштерү момкин түгел Антикоммунизм киң халык массалары өчен идеология булып тора алмый, ул бары тик үткәндәге идеологияләрне җимерергә генә ярый, хакимлеккә омтылучы кешеләргә бер корал гына ул Хакимлек күп кенит ә насыйп бәхет түгел. Төп масса исә дөньяга ачык күз белән карый, ана әхлакый кыйммәтләр, иман кирәк Марксистик фәлсәфә юк икән, аның урынын башкасы алыр. Ләкин Рәсәй халкына бүген нәрсә тәкъдим итәләр сон9 Антикоммунизм һәм православие! Беренчесенең кызыгы юк инде, ә икенчесенә бөтен кеше дә иман китерергә ашкынып тормый Урыс интеллигенциясе алдынгы идеяләр чыганагы булудан туктады, ут хәзер үзе бөтенесенең; валютасы йөри торган теләсә кайсы ил АКШ. Горкин һ б. авызына карап тора. Русия, милли горурлыгын югалтып, теләсә канлан ярдәм сорый. Бөтен жир йөзе буйлап хәер сорашып йөргән кл башкалар очен үрнәк булып тора аламы соң инде?! Русия гап-гади таркалуга дучар. Коммунистларны туйганчы сүгәргә мөмкин, ләкин кимчелекләре җитәр тек булган булса да, алар бар халыкларны тыгыз кыршау белән «Совет гар Берлегенә» берләштереп куйган кыйммәтләр барлыкка кигерә алды Революция алды концепцияләре җыелмасында социалистик концепция тарихи традиция к>р белән иң нык бәйләнгәне иде. Ул Русиянең тирәндә яткан ихтыяҗларына җавап бирә иде. Бүгенге көндә идеологии бушлык барлыкка килде, ә бу бешен караш ларыбызны борынгыдан килгән дөньяга юнәлтә Әмма бит һәр ха гыкнын үз тарихы була. Шуңа күрә кешеләр этник үткәннәрен искә төшерә башлады, «милли тормыш белән канәгать» булып, республика мәнфәгатьләре белән яшәргә тотынды. Урыс идеясе бик аяусыз кризис кичерә Урыс милләтенең гөп рухи баганасы булган православие базар мөнәсәбәтләре һәм демократия белән начар ки тешә һәм шуңа күрә хәтта урысларны берләштерү вазифасын да у» осгенә ал i а тмин Демократия урыс традицияләренең тамырына балта чаба, чөнки у т традицион тоталитар фикерләү белән хакимиятнең үзәкләш гере тын структурасына каршы тошә, коллективизм урынына индивидуализм һем шәхес иреген тәкьдим итә. башка илләр белән «хәрби узыш» урынына гади хезмәт белән шөгыльләнергә мәҗбүр итә Демократия Русия алдына катлаулы мәсьәлә кигереп куйды Русия җитәкчелегенең гомуми концепциясен тикшерә башласан. у i Русн- янең бөтенлеген сакларга тели микән соң. дигән сорау алдында каласың һәм демократия ягында торган хәлдә «меңъеллык» Русиянесаклап калуны яклап чыгу момкин эшме ул? Русиянең чик буйлары кайдан үт.»? орылыш дәвере кешеләрне кайвакыт шулкадәр бутап бетерә ки. алар инде сәбәп белән нәтиҗәне дә аермый баш тын Менә Русиядән дә Татарстан адресына, имештер, ул мәңгелек корылма гарны җимер.* гнп күпме нөгьрәләр яудыралар Көтелмәгән афәттән апгырашга калган урыслар беркатлылык һәм сш кына ихластан «Шундый әйбәт кенә яшәгәнд- нш куялар Аларнын уфтану тарын аклап бу ла алар, күп кенә яктан үтләре да ү > ярый Төрле җирләрнең «үз ирекләре белән» төрле-төрле һ-нк- ■ -р һәйкәлләре, һәм аларны әүвәлге «номенклатура» куйды ә хәзергст- -ре тырышып саклый килә 1өп. тамыр халыкларнын Русиягә исәп-хисап китереп томырыр заманнарына күп калмады инде, менә шунда урысның үз җире Бальзакнын атаклы «җәйрән тиресеисыман бөрешкәннән бөрешә барачак Урыс милләтенең этник сибелеп утыруы сәясәттә шактый эср ро и йнаса да, хәлиткеч фактор һәм бигрәк тә дәүләт чикләрен билтез. тормый Инде бүгенге кәшә үк 26 млн. урыс кешесе Русия Фе•.,өк яңа идеология дә туып килә. Ул конкрет төбәкләргә Ерак Көнчыгышка ( с .н үткән юлны кабатлаячак башта алар, бегне Мәскәү жсплуаташмли һәм бейки РУСИЯ колониясе булып яшисебез килми, диячәк Аннары күнме биреп, күпме генә алганнарын исәпли башлаячаклар, нинди зур ресурслары булуын һәм сәяси мөстәкыйль булсалар, алардан файдалана беләчәкләрен искә төшерәчәк тәр бер каналлы бюджет, тышкы экономик мөнәсәбәтләргә хокук галоп итә башлаячаклар һәм, ниһаять, үзләрен мәркәз дәгъваларыннан аралый торган үз законнарын кабул и г орг ә тотыначаклар. Бөтен дөньяда хакимиятне дезшгтеграцияләү тенденциясе барганльпын .ы әйтеп үтик Хәтта федератив мөнәсәбәтләр шундый кдмн глекк. ирешкән Гсрма- ПИИ I'. I.HI AK11I UIHK II I ырдо 4ө м..| к 'һ г ( ■ • • субъектлары булган штаглар һәм төбәкләр арасында каршылык а, .-и к леп сизелеп ала Аурупаныц бәген илләрендә дә диярлек провинцияләр и нсил > генә |үгел. халыкара мөнәсәбәтләрендә дә һаман күбрәк мөстәкыйльлек яулый бл|>.| ыр Төбәк мәнфәгатьләре һәм тулаем региональләшгерү идеясе Русиянс идеология тупикган тартып чыгарырга мөмкин Русия торган саен узгынчылрак төшенчәгә әйләнә бара ул төшенчә шактый ук анык булмаган хисси лозунгларга кайтып кала Русиянс әү вә uc нксн Г-« сак тау мөмкинлегенә бер гена өмег тә юк Аның якынча гына чикләрен и ;■< ш .• торган хокук нормалары юк Әгәр дә Русия җитәкчелеге реаль фел.т ■ ■ ». .» голына басса, ул чакта ни буласын төгәлрәк фаразлап булыр иде < челек федератив мөнәсәбәтләргә омтылмый шикелле. Хәер. Русяяш -ак тал калырга гелимс сон ул? Федерацияме, конфедерацияме, олле бәйсез дау \отлорм< ’ усия федерация яисә конфедерация до була алыр иде. һом «юйес t тәү т.ч ләр булып гаркала да ала. Теоретик яктан өчесенең дә булуы ихтнма г Аларнын берәрсенец тормышка ашуы өчен конкрет объектив һәм субьектин шаргларнын туры килүе гетто кирәк Соңгы е г га матбугатта РУСИЯНСН милли-дәүләтчет корылышы хакында буа буарлык аналитик мәк.г тәләр чыкты А гарный күбесе олуг патша гыкнысак ыРта иде дигән ялкынлы өндәмәләргә кайтып кала ••.титератури.п I члия-ы (16 1092) Ксения Мяло үгенен «Бүре чокыры- тигән мәк ъюси w< ■ сүзләр белән тәмамлый «Ә тиунын өчен әгәр мил ти яшәвеме» >КЫЧ U И» U ярыбг.11 уяна икән. РУСИЯНС без. аны нинди генә вак кисәк г ң ■ • к : ■ смп 10 кире җыеп а тмый ка тмабы • Чөнки ж.шыоы > ., i ц н җанны, ягъни үз жанын ’“"ы " а ,ЫР” Матур әйтелгән әйтелүен Ләкин мондый 9* Р мәкаләләрне укыгач, Русия аналитиклары һаман да шул борынгы «Ә бәлкем!», «Ә. бәлкем, барып чыгар әле» дигән сүзгә таяналар бугай дигән тәэсир кала Ләкин бит Кара диңгездә гөп портлары да югалды ич инде. Көньяк чик буйлары Әстерхан белән Ь1рынбурга габа чигенде, яңа Кавказ сугышы кызганнан-кыза бара. «Артыбызда Мәскәү ләбаса» дигән тарихи чакыру хәзер халыкка элеккеге тәэсирне ясамавы да бар Ташламаларга әзер күп кенә сәясәтчеләр һәм публицистлар. Русиянен славян һәм төрки халыкларын, ислам һәм христиан мәдәниятләрен кушып ниндидер бер симбиозга әйләндерүче Ауразиячел дәүләт булуы турында тезис уйлап чыгарды Аларнын нәрсә әйтергә теләгәннәрен сизүе кыен түгел имештер, йөз еллар бергә яшәү дәверендә татар һәм рус этнослары тәмам кушылып беткән һәм безнең янәсе, бүлешер нәрсәбез юк. Үзләре теләгән теләкне һаман кабатлап торып, алар кешеләрне генә гүгел. вакыйгалар барышын да сихерләмәкче Бера- выктан үзләренең шул «сихер»ләренә жүләр кебек үзләре дә ышана башлыйлар. Ләкин чынбарлык бөтенләй андый түгел Коми халкының бер генә милли мәктәбе дә юк. Кая инде монда «халыклар берлеге»нә урын?! Шушы бер генә факт та башкаларын карап га тормаска безгә нигез бирә Русиядә халыклар хокукының ни дәрәжәдә бозылып килүен фаразда гына күзалларга мөмкин. Бу мәсьәләнең әле кон тәртибенә калкып чыгасы күренеп тора, менә шунда инде күп халыклар Русиягә үз исәп-хисапларын китереп төртерләр. Субъектив фактор тарихта гаять зур роль уйный. Фиркаләрнең, идеяләр һәм юлбашчыларның вакыйгалар барышына ни дәрәжәдә йогынгы ясавын белер өчен Ататөрек белән Ленин принципларын чагыштырып карау да җитә Ул ике империя дә бер үк вакыт а диярлек туарыла башлый Хәлбуки, төрекләрнен читтәге төбәкләрдән баш тартырга ирлеге җитте. һәм үз җирендә милли дәүләт корып куйды, большевиклар исә бар булган көчләрен әлеге җирләрне саклап калырга һәм империяне торгызуга юнәлтте Тарих бүген Русия юлбашчылары алдына шул ук сорауны кигереп куя Йә. бу юлы алар нишләр икән?!. СССРны кулдан ычкындыру, объектив рәвештә өлгергән булса да. империягә каршы хакыйкатьләр белән терәтелмәгән иде. һәм шуңа күрә дә Б. Ельцинның бу адымы Русия житәкчелегенең йөзен күрсәтми. Сүз уңаенда әйтик. Союз килешүе проекты, республикаларны «сорт»ларга бүлү сакланып калган очракта да. миллидәүләтчел корылышны федеральләштерүгә таба бер адым була иде Русиянен Федератив килешүе бу сәясәтнең аңлы дәвамы була алмады, киресенчә, ул суверенлашу процессларын бүлеп, шактый күп империя структуралары калдыруны — С оюз һәм Русия министрлыкларының түзәлмәслек салымнарны. тышкы икътисади элемтәләрне бер мәркәз кулына туплауны һ б. саклап калу максатын күздә тотты. Тарихи документ буларак, федератив килешү бик гә гыйбрәтле һәм аны ныклап торып тикшерәсе, аннан сабак аласы иде. Иң элек бер гади генә сорауга җавап биреп карыйк: Русия нинди гамәлгә кую документларына таянып тора соң9 Монархия алыштырылды. тоталитаризмны кире кактылар, демократия курсы игълан ителде, ләкин гамәлгә кую мәҗлесе (Учредительное собрание) жыеп азапланмадылар. РСФСРны төзи башлау шулардай кузгалып киткән 1918 ел документларына да («Россия халыклары хокуклары декларациясе» һ б.) әйләнеп кайтып булыр иде дә. ләкин аларда Федерация субъектлары буларак, өлкәләр, крайлар һәм шәһәрләрнең катнашуы каралмаган. Шулай итеп, яки Федератив килешүдән субъектлар сыйфатында административ берәмлекләрне алып ташларга кирәк була,— ул чакта Русиянен хокукый нигезе барлыкка килә, яисә Русияне өр-яңадан гамәлгә куярга, урынлаштырырга гына кала. Русия җитәкчелеге өченче һәм иң яман вариантны сайлап алды шикелле — бернәрсә дә урынлаштырып тормыйча гына, иске унитар бинага ялган демократик игъланнар эләләр. Өлкәләр, крайлар һәм шәһәрләр белән алай санлашып торуның нигә кирәге бар соң? Эш шунда ки. аларның үзләре чикләрендә яшәүче халыктан урынлаш- тыру вәкаләтләре алганнары юк Алар бары тик административ берәмлекләр генә, аларнын үз югары хакимиятләре, конституцияләре һәм үз кануннары юк. Шунлыктан җитәкчеләренең Федератив килешүгә кул куярга хаклары да юк Менә шушында инде Руссиянең бөтенлегенә куркыныч яшеренеп ята Шундый әһәмиятле мәсьәләдә аларга үз белдегенчә эш кылырга рөхсәт ителгән икән, башка мәсьәләләрдә дә алар хаксыз юлдан китеп бармаслар, дигән гарантия юк Ул гына да түгел. Федератив килешү, республикаларны административ берәмлекләр белән тигезләп, соңгыларына «сепаратизм»™ кануни сылтау да бирә Хәзер өлкәләр, крайлар һәм шәһәрләр, дәүләт суверенитеты турында декларацияләр кабул итеп тормыйча, референдумнар үткәреп турыдан-туры президентлар сай- лап маташмыйча. Конституцияләр һәм башка аако.шар кабя итмича ла талари» суверен республика кокукларии талап ига ала Сапе ЬЬпсһе чарга нак мева федераль хөкүмәт тарафыннан, Русияне таркатуга катера тортаа уйлап җиткерелмәгән адымнар нәтиҗәсендә бирелде Әйтелгәннәрдән мондый нәтиҗә килеп чыга Федератив килешүне РУСИЯНС гамәлгә куючы документ дип карап булмый, асылда у i үзәк хөкүмәтнең административ берәмлекләр белән хокукларны яңадан бүлешү гурында килешү генә Килешүе дә әле канәгатьләнерлек түгел, чөнки ана карагач, мәсәлән жир асты баилыкларынын кем кулында субъекттамы, мәркәздәме икәнен дә ачыклавы кыен Хокукый документлар катлаулы мәсьәлә ләргә ачык жавап бирергә тиеш Шулай булмаганда, алар каршылыклар чыганагына әверелә Федератив килешү олуг патшалыкның бүленмәс теге гурында «автономияләр» имзалары белән беркетелергә тиешле документ, үзенә күрә «Русия анакай»! a тугрылык гурында ант иттерүче сәяси акт булып чыкты Бер үк вакытта федераль хөкүмәт М Горбачевка караганда бер адым арткарак атлады һәм 20 иче еллар гамәленә кире кайтты. Аерма шунда гына әгәр большевиклар бу процедураны республикаларны декретлаштыру дип атап, автономияләргә Федератив килешүдән күбрәк вәкаләтләр биргән булса.тар. Русия җитәкчелеге Көнбатыш колагына ятышлы атамалар артына сыенырга мәҗбүр булды Ләкин мондый «сүз» зинасы Русиянен бөтенлеген дә җимерергә мөмкин Федератив килешү тагын да икенче бер гади генә сорауга җавап сорый ул аерырга мөмкин булмаган килешүне, ягъни Федерациядән чыгу мөмкинлеген Федерация тасвирламасы буенча, яна дәүләт хасил итә торган дәүләтләр берлеге. Союзның шулай ук суверен дәүләтләрнең ихтыяри һәм тигез хокуклы берләшмәсе икәнлеген искә төшереп үтү дә зыянлы оу гм.гс Барлык төшенчәләрне төрлечә конъюнктурам карап, ашлата торган безнең илдә генә искә төшереп торырга туры кило теләсә нинди дәүләт, һичшиксез, суверенлыкка ия буза, ә суверенлык исә бәйсезлек дигән сүз ул. ә килешү гор субъектлар тарафыннан «астан башлап» төзелә Инде өстән төшерелгән «китешүләргә» килсәк, андый «килешүләр» гомумән дә була алмый, федерацияне әткәләр кора алмый, чөнки аларггын дәүләтнең административ берәм гектаре буларак, гамәлгә кую вәкаләтләре юк һ б Федератив килешү дәүләт корылышы гурында бөтен нормаль күзаллауларны үзгәртеп, бозып бетергән юридик корама у г ирмк фе герл.им горне ни өчен гамәлгә куялар да алпрнын МГМЫГАС ни Донъя ю*рзю.ч.с шуны күрсәтә федерацияләр аны оештыручыжриыя ехвегчн тыгын ’*»'«■* я»Ү өчен төзезә Нәкъ менә шу г принцип йөз елларга Швеи . .;>и« һәм ЧКШнын стабильлеген твэмин итте Сүз унаеннан әйтеп чтнк АКШ конституциясендә беренче үк төзәтмә — кеше хокуклары турында билль-штат ларда ватандарларның хокук- ларын федераль хакимият кысуларыннан саклау өчен кабул ителде һә.м бары соңг ы 70 елда гЛна алар кеше хокукларын яклау һәм саклау дигән яңа аңлатма алды Русиядә' исә бөтенесе дә киресенчә эшләнде: федераль хөкүмәтнең «суверенитетын» гарантияли, аның хокукларын субъектлар дәгъвасыннан аралый торган документка кул куйдылар. Шуңа күрә үз суверенитетлары язмышын кайгырткан Татарстан, Башкаргстан, Якутия һәм башка республикаларның «тәртибе» бик тә аклана Мәгълүм ки. Татарстан Республикасын 1920 елдагы декретлардагы хокукларын кайтарган очен сепаратизмда гаепләргә маташалар. Ләкин аннары 1937 ел килде һәм әлеге хокукларның эзе дә калмады. Федератив килешү яки Русиянең хакимият структуралары Татарстанга яна диктатурадан гарантияләр бирә аламы сон? Әлбәттә инде, юк. Принципта андый гарантия булып, Татарстан белән Русия арасында ике яклы килешү белән беркетелгән «чыгу хокукы» гына һәм шулай ук Татарстанның халыкара танылуы гына тора ала. . Әгәр дә Русиянең бөтен һәм бүленмәс булуыннан чыгып карасаң, ул чакта Татарстан Республикасының БМОга алынуы аны җимерү кебек күренер иде Ләкин әгәр үзара мөнәсәбәтләрнең күп төрле конфедератив-федератив рәвешләрен тану нигезендә Русияне реформаларга чын-чыннан омтылганда Татарстанның суверенитеты Русиянең яманаты чыккан «бөтенлеге» белән бик иркен сыеша ала СССРны искә төшерик анда Украина белән Белорусия БМО әгъзалары иде, һәм бер генә юрист та СССРнын бөтенлегенә шик белдермәде. Бүгенге көндә Русиянең «бөтенлеге һәм бүленмәслеге» тарихи традицияләр яисә инерция аркасында гына сакланып килә. Демократия принциплары Русиянең әүвәлге тарихи урнашкан карашлары һәм нигезләре хакимиятне монарх яки генсек йөзендә үзәкләштерү белән капма-каршы килә. Б Ельцинның халык тарафыннан турьгдан-туры сайлануы мәгълүм дәрәҗәдә бөтен Русияне гәүдәләндерә һәм лиг итимлык элементын хасил итә, ләкин президент монарх түгел бит әле һәм ул үзе турында «Дәүләт ул мин!» дип әйтә алмый. Шуңа күрә Русиянең хокукый нигезе бггк тә какшаучан Азмы-күпме җитди булган теләсә нинди сәяси вакыйганың илне котылгысыз таркатып ташлавы бар. Заманында кадет Милюков «бөтен һәм бүленмәс Россия» лозунтысы антибольшевистик блокны харап итте, дигән иде Тарих бик гыйбрәтле дә бит, ләкин аның сабакларына колак салып бетермиләр шул. Федератив килешү кабул итеп, Русия җитәкчелеге әүвәлге империяне нормаль федеральләштерү мөмкинлеген юкка чыгарды. Теләсә нинди Федератив килешүнең мәгънәсе шунда — ул күптөрле коллизияләрне истә тотып, дәүләт эчендәге мөнәсәбәтләр үссен өчен кысалар урнаштыра. Фередатив килешү кул куйганда ук Татарстан белән Чәчәнстанны читтә калдырды, ә Башкортстан өчен махсус кушымта әзерләнгән иде. «Кысалар» республикалар, өлкәләр, шәһәрләр башлыклары имзаларының карасы да кибеп бетмәстән шартлап сынды. Ләкин шуның белән федераль хөкүмәт үзенең сәләтсез икәнлегенә кул куйды. Төньяк Кавказдагы конфликтлар бу Килешүнең кирәген бөтенләй бетерде, чөнки аның нигезендә азмыкүпме җитдирәк проблемаларны җайга салу мөмкин түгеллеге бик ачык күренде. Федератив килешүнең бер генә яшәү мәгънәсе калды — ул республикалар һәм өлкәләр өчен мәрәгә әйләнде. Русияне Федерация итеп үзгәртү өчен мәгълүм сәяси ихтыяр кирәк, ә ул Русия җитәкчелегендә юк, ахрысы, җитәкчелек хакимлеген саклап калу турында уйлый, ә дәүләтнең киләчәге турында кайгыртмый Килешү «кысалары» булмаган шартларда вакыйгалар республикалар һәм өлкәләрнең фактта суверенлашу юлыннан китәр, бер үк вакытта яңа сәяси үзәкләр хасил булып, алар тирәсендә яңа союзлар оеша башлар. IV. Халыкларның үзбилгеләнүе һәм халыкара хокук коллизияләре. алыкара җәмгыять дөньяны дәүләтләрдән тора, дип кычкыра, хәлбуки дөнья халыклардан тора Бөек патшалыклар лидерлары, дөнья тәртибен һәм сәяси процессларны без урнаштырабыз. дип уйлый. Ләкин аларның бу тәкәббер уйлары халыкларның азатлыкка һәм үзбилгеләнүгә булган ихтыярына бәрелеп уала. Х Татарстан һәм дөньядагы бүгенге тәртип атарстан үзенең яшәп килүе белән дөнья җәмгыяте алдына күп кен«. уңайсыз сораулар куя Русия анын суверенлыгын таныматач Татарстан ны тануның кирәге бармы’’ Анклав территориядә принципта суверен дәүләт була аламы ’ Татарстанны халыкара жәмг ыять таныса яки киресенчә, танымаса. моның нәрсәгә кигерүе мөмкин* Көнбатыш га сугыштан соңгы еллардагы пропаганда хөррият өчен көрәш тамгасы астында барды Шут лозунгка гин рәвештә бөтен абруйлы дөнья демократик һәм хөрриятсез итләргә аерылды АКШ конгрессы һәм БМО ел саен төрле илләрдәге режимнарның горышы турында нотыклар тыңлый Куәтле радиостанцияләр һәм абруйлы гәзнттәр демократия үлчәмнәренә сыешмый торган итләр исемлеген бөтен дөньяга тара та. Шулай игеп, җәмәгать фикере оеша, ә ул демократияне яклау өчен дигән булып, хәтта сугыш игълан итүгә һәм астан гаркату эшчонлегенә. башка дәүләтләрнең эчке эшләренә тыкшынуга, сепаратчы көчләргә ярдәм итүгә һ б һ. б кадәр теләсә нинди хәрәкәтне акларга мөмкин Җир йөзендә көнбагыш демократиясенең жинү хакына эшләмәстәй бернәрсә да юк. диярсең Татарстан бөтен демократик шартларны да үтәде Ит ьлин ителгән суверенитет гомумтанылган халыкара хокук нормаларыңа туры килеп кенә катмый, у г x.nia Русия кануннарына да каршы төшми Татарстан Республикасы Президентын ;ч~ дан-туры һәм демократик сайлаулар булып утлы Бер үк вакытта Р. ия П;х ти ген тын сайлаулар үткәрелмәде, референдум булып узды, анда халык ү «< с ш • ат a i. н а тугры икәнлеген раслады ниһаяп.. Конституция кабу т ич •• Р да теләсә нинди фиркаләр эш игә һәм төрле гәгитләр чыга, парламентта наштопл г радикаллардан алып Русия өчен бөтенесен бирергә жан атып торучы гену тат төркемнәренә кадәр төрледән-төрле фракция тәр бар. Соң. алайса ни өчен Гатарстанны халыкара жәмтыять танып чыкмады' !»>• ткем. Рс ака от өчен соңгы шартны үтәмәгәндер сугыш ачып җибәрм.■■ • н-р" Күр-кс • БМО халыклар су тыш телендә хәрби шантаж яки текә төни т тма катет рив т-.рс . сөйләшә башлагач кына алар авазына колак сатадыр һәм \.»рәк..т ит-. баш н,;н нар. ә «демократик» тел әле аның көндәлек ип теленә әй юнм..гөндер* Гадәттә чит илләр экспертлары һәм сәясәтче.тәре Татарстанга карага мондый сак булуны аны ин элек Россия танырга тиешлеге белән аңлаталар Моими мәт ытәсен аңлавы кыен түтст Россия бит таманында бу җирләрне оасып алган, алар аның табышы Шуннан Россиягә карап гормастан тану пу имеш. чит табышка кул сузу кебегрәк бута. Халыкара хокукый аң сут ыш хәлендә булуның «таош ыйлетеннән» чыт ып >ш итә Бу кеше текнең бөтен у наныннан китеп чыта Ьүтенте т.«ү т.н т..р т.» ана җирләр яулап алу юты бетон яисә к\ на корал алып азатлык эчен көрәш ю гы белән барлыкка килгән Тегесен ь> дә. бу очрак га га гунас коч унышка ирешү нен соңгы һәм тугры чарасы булып килгән. Шсварднд-пс кмокрагнк ■ борей төңгере н.«н Гру «ия Иреш тенты урынын м сугыш ачты, абхазларны ачыктан-ачык кырып < ламентны җитәкти башлады Сәер. 1-*ин N*' Жстгләре Көнбатыш н ттәре җитәкче булып чыкты X тай тына т.т түтст. хокукларын бозу мәсьәләсендә бик Оешмасы, бүгенге көнгә кадәр Абхазиядәге сугышка карата фикерен белдергәне юк Ә бит анда асылда тулы бер халыкнын язмышы хәл ителә Әхлак белән сәясәт бергә начар сыеша, демократия лозунгысын сәясәтчеләр еш кына үзләренең дөнья белән идарә итү теләкләрен тормышка ашыру өчен файдалана Дөньяның дәүләтләргә бүлгәләнгән икәнлеге мәгълүм, шуңа күрә ул дәүләтләрнең үз мәнфәгатьләрен планета мәнфәгатьләреннән өстенрәк күрүләрен аңлап була. Бөтендөнья сәясәтендә мәдәни һәм сәяси төрлелек бүгенге көндә яшәп килә торган дәүләт чикләрендә тормышка ашырыла. Дәүләт чикләре — төп тамга Шуның белән халык турында фикер йөртәләр, аның статусын билгелиләр һәм дөньяда аның торган урынын аерып куялар Чик буйларын бар икән — сине таныйлар, алар юк икән — син халык түгел, син бары тик этнологлар игътибарына гына лаеклысын. Берләшкән Милләтләр Оешмасы бик күркәм принциплар вә максатлар бәян итте Алар арасында гаделлек, тигез хокуклылык һәм халыкларның үзбилгеләнүе дә бар, әмма гамәлдә аларнын теркәлгән һәммәсе дә Аурупа хәвефсезлек, хезмәттәшлек киңәшмәсе (АХХК) документларында дәүләтләрнең теркәлгән бөтенлеген саклауга кайтып калды. Үзбилгеләнүгә омтылган халык өчен үз-үзен танытырга бер генә юл кала дәүләте чикләрен теләсә нинди чара белән үзенә билгеләү. Үз капкаңны үзең яп (үз дәүләт чикләреңне үзең сыз) -хәзерге дөньядагы тәртип, халыкларга шушындый шарт китереп куя. Татарстан хәле һәм аның азатлыкка омтылышы тагын шуның белән дә катлаулана ул анклавта калды һәм аның башка дәүләтләр белән уртак чик сызыгы юк Хәзерге карашлардан чыксаң, аның халыкара танылуына өмет итү мәгънәсез. Анклав проблемасы юристларга да, сәясәтчеләргә дә бик кыен хәл ителә торган мәсьәләгә әйләнеп бара шикелле. Ләкин мондый фикер аны «хәрби» проблема белән бергә бәйләп караганда гына туа ала. Чынлып та, хәрби тактика күзлегеннән караганда, анклавта калган халык — бөтен яктан уратып алынган халык булып, аның, кулын күтәреп, дошманына бирелүдән башка юлы юк. Әмма ләкин шушы ук мәсьәләгә бөтенләй башка яктан да килеп карап булыр иде, ул—дөньяда иминлек саклау ягын күз уңында тоту. Алай иткәндә, максатның асылы яңа дәрәҗәгә менә һәм үзбилгеләнү процессына яңа фактор кушыла — анысы инде дөнья җәмәгате мәнфәгате була. Ул чакта инде «уратып алынган» хәлдә, тарихи үзгәрешләр яки басып алыну анклавта калган халыкларнын теләген танымаучы дәүләт белән очрашабыз Аек фикернең «анклав» дигән төшенчә белән килешәсе килми. Тыныч көннәрдә дәүләт чикләре ачык була ала, килешүләр вә шартнамәләр кешеләрнең ирекле йөрүен тәэмин итә Димәк ки, «анклав» проблемасы, аны киңрәк итеп алганда — үзбилгеләнү мәсьәләсе— тыныч вакытта бернинди хәрби хәрәкәт белән бәйләнмәгән, тормыш итү өчен бик тә кирәкле булган яңача сәяси фикер йөртүгә кайтып кала. Татарстан Республикасын тану-танымау Русиянең эчке проблемасы гына түгел, ул халыкара проблема Татарстан мисалында без хәзер дөньядагы чишелеп бетмәгән мәсьәләләрнең бик киң балкышын күрәбез. Башка дәүләтләр тарафыннан Татарстанга мөнәсәбәт, бер яктан, мәйданый бөтенлек принциплары кысасында тыпырчынучы халыкара хокук коллизияләренең бөтен катлаулылыгын күрсәтсә, икенче яктан, ул халыкларның үзбилгеләнүгә хокукы барлыгын күрсәтә. Бик нык чияләнгән төен Халыкара җәмгыять дөнья тоткасы дип халыкларны түгел, ә дәүләтләрне санаганда һәм дәүләтләр мәнфәгате дөнья мәнфәгатеннән өстенрәк дип исәпләнгәндә, ул чишелмәс төенгә әверелә. Бу төенне чишү юлы хокукый даирәдән битәр сәяси һәм. хәтта, фәлсәфи карашларга бәйле. Дөнья халкы сугыш фәлсәфәсеннән арынып, үзара тыныч яшәү фәлсәфәсен беренче урыша куярга мәҗбүр Татарстан! а карата башка дәүләтләр тарафыннан мөнәсәбәт хәрби белән тыныч фикерләү арасындагы аерманың, алар арасында бара торган эчке көрәшнең нинди авыр, катлаулы, хәтта фаҗигале икәнлеген бик ачык күрсәтеп тора АХХКның «Җимерелмәс ун сүрәсе» һәм Аурупаның бүгенге көне ерләшкән Милләтләр Оешмасы «халыкара тынычлык һәм хәвефсезлек тәэмин итү өчен оештырылган иде. АХХК Йомгаклау актында тынычлыкны саклау юллары ачык күрсәтелгән иде. Анда Арупа илләре, шулай ук АКШ һәм Канада «Үзара мөнәсәбәтләрдә монда катнашучы илләр эш итәчәк 136 Б АХХКның ун сүрәсе, бушану чоры килеп җиткәч, аеруча СССРда үзгәртеп кору көннәре башлангач, әүвәлге мәгънәсен югалтты Ул шулай хәрби гаугаларны, хәрби тыкшынуларны бетерү максатын үз алдына кУ^ган булгач. АХХКның ваемнарын аңлавы кыен түгелдер. Ләкин АХХК принциплары Декларациясе нигезендәге ниятләр никадәр генә изге булмасын. барыбер аларның чикләнгәнлеген танымыйча булмый. Аерым алганда, үз дәүләтчелеге юк халык хокукларына нибары берничә юллык кына урын табылган: «Үз җирләрендә азчылык милләтләр булган дәүләтләр шундый азчылыкка караган кешеләрнең кануннар каршында тигезлеккә хаклары барлыгын ихтирам итәчәк, кеше хокукларыннан һәм гөп азатлыклардан гамәлдә файдалану ла ту ты мөмкинлек бирәчәк, шул рәвешле бу өлкәдә атарный кануни мәнфәгатьләрен яклаячак» АХХК документларында БМО Уставы таныган халыкларның үзбилгеләнү хокукларына формаль гына булса да бер таяну юк Соңгы еллардагы вакыйгалар бу мәсьәләгә теоретик якын килүләрнең житешсезлегеи, халыкларның үзбилгеләнү хокукларын гамәлгә ашыруның барышын карап-тикшереп, моңа булышлык итәрлек иҗтимагый институтларның юклыгын раслады Дәүләт чикләренең кагылгысызлыгы принггибы беренче карашка бик камил булып күренсә дә. аны абсолютлаштыртанда тынычлык гаранты булудан этноса- ра гаугалар һәм сугышлар чыганагына әверелеп китәргә дә мөмкин Чонки ул гаделлек, тигезлек принггибы һәм халыкларның үзбилгеләнү хокуклары белән сш кына каршылыкка керә Бу тезисны Югославиядәге хәлләр дә раслады Андагы вакыйгалар Аурупадагы тотрыклылыкмы ң бик чамалы икәнлеген күрсәтте Халыкара җәмгыять. АХХКның «изге сүрәләре»нә таянып эш итсә ы Югославы- ядә сугышның кон саен киңәя баруын читтән генә борчылып күзәтеп торырга мәҗбүр булды. Ә сугыш эчендә этник «чистарту»лар бара, меңнәрчә кешеләр үлә. кешеләрнең ачуы чиктән ашып, алар озак еллар буена килешмәс дошманга әйләнә Нәфрәт һәм бер-беренә ышанмау әүвәлге Югославия халыклары аңының аерылгысыз бер өлешенә әверелде, югыйсә алар бер-беренә кирәк һәм бергә- бергә яшәүнең кулай вариантын таба алган булыр иде Моның өчен ү г вакытында ук сербларның кызган башларына бераз салкын су кою да җигәр иде Югос ывн- янең бүленеше ул очракта Чехословакия юлы белән кит • алган булыр иде БМОның бу гаугага катнашмын хәле юк иле ләкин инде бу »пг ызгыш бәген Аурупага таралу куркынычы каршына килеп баскач, ә мәсьәлә үзе тәмам тупикка килеп кергәч кенә булды Югославия һәм СССРдагы ттносара гаугалар гомумаурупа килешүләренә караганда бик күпкә куәтлерәк булып чыкты Югославия Аурупаны яна сугыш упкыны янына кигереп бастырды Шунын белән у г мәйданын бөтенлек принцибын гына алга сөрүнең әле яна сугышлар ки ген чыгудан һич гә коткармаган лыгын күрсәтеп кенә калмады, алай игүнең халыкара җәмгыятькә зур гыян кигерә алуын да раслады Юристлар мәйдаггый бөтенлек принцибы бе гән халык гарнын үюилгегәнү хокуклары арасындагы бәйләнеш хакында фикерләшә Ләкин пи юридик гый барә гөр нләп табуга караганда күпкә жиг.игрок гора Абхазиядәге сугыш бе ын нишләргә? Анда бит бөтен бер халыкның җир йөзендә ка гу ка гмавы х л зур казаныш бу тлы. чонки сугыштан сон урнашкан чик буйларын канунлаштырып куйды, ШУНЫН белән Көнчыгыш агрессиясенең ихтималлыгыннан мәгълүм дәрәжәдә имин тек тәэмин итте цивилизациясе үсешенен олы юлы кырыенда торып калган Ләкин аларнын үсәргәкалкынырга омтылышларын туктата юрган принципның булганы юк. аларныц иреккә омтылышларын туктату мөмкин түгел. Ул табигый һәм изге омтылыш, ләкин ул бүгенге дөнья корылышынын һәм тәртибенең ныклыгын әледән-әле сынап юра Халыкларның үз азатлыклары өчен көрәше нәтиҗәсендә туа торган каршылыкларны чишү механизмы табылмый торып, дөньяның тыныч йокларга хакы юк. Болармы дәүләтнең эчке проблемалары дип уйлау беркатлылык булыр иде Бүгенге чикләрне ныклап урнаштыру һәм бер-береңнең эчке эшләренә тыкшынмау буенча әллә нинди декларацияләр кабул итәргә мөмкин. Әмма эчке процессларны тышкы дөньядан аеру һич мөмкин түгел. Бер-бер урында купкан этносара конфликтлар, кагыйдә буларак, бу көрәшкә теге яки бу халыкларны, йә эгник, йә экономик якынлык арасында яклый торган башка дәүләтләрне таргып кертә һәм бөтенлекнең бозылуына этәрә. Бәс, шулай икән, халыкларның үзбилгеләнүе буенча гомумтанылган ысуллар булдыру кулайрак булып чыкмыймы сон?' Тайваньны яисә Төньяк Кипрны күрмәмешкә сабышырга мөмкиндер, ләкин алар бар бит. алар яши. Шул ук рәвешле Татарстанны да танымаска мөмкин, ләкин анын үсеп бара торган йогынтысы сәяси хәлләрдә чагылмый калмаячак Төрле-төрле хокукый документларга таянып, азатлыкка сусаган йөзләрчә халыклар! а күз йомып карарга мөмкиндер. ләкин табигый хокук башка теләсә нинди хокуктан өстенрәк тора һәм ул, иртәме-соңмы, хәтта иң аз санлы этнослар фикере белән санлашырга мәҗбүр итәчәк әле Халыкара җәмгыятьнең кайбер принциплары акылга сыймаслыгын кеше хокуклары белән халыклар хокукларын яклауның икесен чагыштырып караганда ачык күрәсен Хокук сакчысын, диссидентны эзәрлекләү башланса, бөтен дөнья матбугаты чаң сугарга тотына. Төрле-төрле җәмгыятьләр булдырыла, БМОда, АКШ конгрессында. Аурупа оешмаларында кайнар сүзләр тулы нотыклар сөйләнә Ә инде халыкларның хокуклары турында сүз кузгалса, җәмәгатьчелек ул халыкларның акрынлап үлә баруына гамьсез генә карап торуында була. Сахаров белән Буковскийларнын исемнәрен ишетмәгән кеше калма! андыр. ә менә ингерманландлар яки комыклар, шапсуглар яки нугайлар турында дөньяның аерым белгечләре генә белә бугай. Русия җитәкчелеге Идел буе алманяарының дәүләт статусын. Германия кебек куәтле дәүләт басымына да карамастан, кире кайтарырга уйлап та карамый. Шуннан сон Аллаһы Тәгаләдән башка бер яклаучысы да булма! ан бүтән халыкларга нишләргә кала соң инде?! Аларга, Кырым татарлары. йә чичәннәр кебек, үз хокукларын дәүләттән көрәшеп кире тартып алырга туры килә Ләкин андый гамәлләр хәрби конфликтларга китерә. Кырым татарлары мәсьәләсе ничек хәл ителер? Үз орбитасына ул нинди илләрне ехырып алыр'’ Осетиядә яки Абхазиядәге вакыйгалар ни белән бетәр9 Төньяк Кавказда һәм Молдовада тынычлык урнашырмы? АХХКның «ун изге сүрәсе»нең какшамаслы- гын гагын бер тапкыр раслау өчен күпме кешенең жаны кирәк булыр икән9 Дәүләтләр статус дионың саклануы хакына халыкларның хокуклары бозылуын да күрми калырга әзер һәркайсы үз мәйданы һәм чик буйлары турында 1ына уйлый Инглизләр ирландлар белән шотландлардан сагая, канадалылар Квебек кешеләреннән, испаннар — басклардан һәм каталоннардан һ б Статус дчога таянырга һәркайсының үз сылтавы бар Ләкин планетабызның уртак язмышы белән бербөтен буларак бәйләнгән дөнья җәмәгатьчелеге мәнфәгатьләре дә бар ич әле Аларны аерым дәүләтләр, йә булмаса, дәүләтләр төркеме мәнфәгатьләренә буйсындыру кыен. Халыкара хокукый аң. халыкларның санына һәм яшәү рәвешләренә карамастан, аларнын хокуклары табигыйлегеннән чыгып фикер йөртергә тиеш. Дөньяның иминлеге инде сызылган чик буйларының ныкльн ында түгел, ә бөтен халыкларга да үсешнең үзләре теләгән рәвешен сайлап алу мөмкинлеген булдыруга нигезләнгән Яңа халыкара мөнәсәбәтләргә таба хәрәкәт рада иң демократиграк һәм сраккарак карап яши торган илләр милли азчылык һәм төп халыкларның хокукларын аныклый торган кануннар кабул итә Аларныц кайберләрең, мәсәлән. Дания белән Финляндиянең кануннамәләрен үрнәк кануннамә дип атарга була. Әмма ләкин хәтта барлык илләрдә дә шундый кануннар кабул ителгән очракта да халыкларның үзбилгеләнүе мәсьәләсе бетмәячәк, чөнки ул милли азчылыклар яки төп халыклар А хәленә генә кайтып калмый, ә күптән күп этносларга һәм мәйданын берлекләр! ■> дә кагыла Бу дөнья җәмгыяте проблемасы, ул халыклар хокукларынын. бөтендөнья декларациясен кабул итүне һәм тиешле халыкара оешмалар булдыруны таләп итә. Г 0Р ле илләрнең моңарчы тупланган уңай һәм тискәре тәҗрибәсенә таянып. БМОның кеше хокуклары буенча Комиссиясенең жәберсстүне булдырма» һ-м азчылыкларны яклау буенча шөгьбәсе топ (тамыр) халыклар хокукларынын Бөтендөнья декларациясе проектын әзерли Анда күп кенә конкрет этник м.эсьәләләр истә тотылган. Хәлбуки документ үзе бөтендөнья характерында бу ту дан битәр «гамәл» рәвешендәрәк Чөнки анда сүз аз сан лы төп халык тар (Русиянең төньягындагы халыклар сыман) турында, кагыйдә буларак, үз традицион тормышы белән яшәүче һәм үз дәүләтләрен булдыруны дәгъва итмәүче халыклар турында бара Бу проектта халыкара хокукның төп башваткыч мәйданый бөтенлек белән халыкларның үзбилгеләнү хокукы арасында!ы бәйләнеш итьги- барсыз калдырыла Ә бу мәсьәләне хәл итә торган документның кирәклеге турында әйтеп тә торасы юк Бу мәсьәләнең калдаулылыгы мәгълүм дәрәҗәдә хокук субъектының үзеи билгеләү кыенлыгыннан килеп чыта Кем үзбилгеләнүне дәгъва кыла ала да. кемне халык дип атарга7 Бу унайдан күп кенә сәясәтчеләр суверенда шу процеч сынын чиге булмас дип сагая, чөнки принципта, әгәр дә ан белән фараг итсәң, теләсә нинди этник төркем, милли азчылык яисә мәйданый берлек үзен халык дип игълан итеп, үз дәүләтен кора башларга мөмкин Бу вакытта ул табигый байлыкларын да. үз дәүләт чикләрен дә. постларын булдыруны да дәгъва игә ала Суверенлашунын чикләре бармы анын° Теоретик яктан, халыкларның үзбилгеләнүе юлына чикләр кую мөмкин түгел кагы критерийлар булсын өчен ни сан ягыннан, ни башка яктан характеристикалар юк Ләкин реаль сәяси һәм икътисади практика бар Кешеләрнең көнкүреше бик күп кысалар белән чикләнгән бу туы ачык нәрсә монда географик мәйдан, экология даирә, табигый хәзинәләр, тел даирәсе, мәдәни берлек үткәндәге тарих, үзан һ 6 керә Реаль практика җәмгыятьнең чиксез бүленеше ю гына шактый нык киртәләр куя һәм процесс кешеләрне берләштерә торган күп сәбәпләр аркасында билгеле бер кысага керә Халык — ул угбилгелэнутә омтылышым ачык белдергән кешеләрнең социаль берлеге һәм аиын мөстәкыйль берлек буларак шушы халыкмын мәнфәгатьләрен гәүдә.гәнлсрүчс иҗтимагый һәм дәүләт г о зелени! була. Бу Төшенчә этник билгеләр белен тулысымча тәңгәл килеп бетми, күп яктан ул гөп (тамыр) халык төшенчәсенә турырак килә Хәлбуки, тормышта бер халык сыйфатында бер генә түгел, берничә этнос, яисә герле тарихи яки башка с.ампләр аркасында зур эпикның төп массивыннан аерылган бер өтеше чыгарга мөмкин Тарихның мөстәкыйль субъекты буларак чытарга сәләтле халыклар исемлеген алдан ук билгеләү шактый катлаулы Моның өчен и ник сыйфат лар тан тыш сәяси гамәлне исәпкә алу әһәмиятле Ахыр чиктә теге як бу берлекнең үзбилгеләнүгә дөГЬВал арының реаль дәрәҗәсен өнә шул билгели Нигә соң әле безгә ЬМОнын халык хокукларын яклый торган махсус докумен г ы кирәк булды? һәрбер кеше бөтен хокуклар һәм ирекләргә ия булырг а тиеш дип игълан ителгән Кеше хокукларынын Бөтендөнья декларациясе жнт мәгенмени? Анда бит кешеләр расасына, тән төсенә, җенесенә. телен.• диненә сәяси һәм башка иманнарына, милли яки социаль чыгышына карама*, тан. мө г- котс, кагламы янса башка хәле ятыннан бертигез дип карала Чынлап та. «гник тигез хокуклылык игълан ителгәч, тел һәм башка яклардан эзәрлекләү тыела, милләтләрне юк итүгә каршы БМОнын махсус карарлары бар Әмма атар бу таләпләрнең үтәлешен гарантияли торган тиешле институтлар белән ныгытыл маган Милли дәүләт төрнең этносларнын аеруча, күпсанлы һәм ү т үзеп тотышында бәйсез булган эпикларның үсешен бнк кайгыртып торасы килми Алар андый ларда мәйданый бөтенлекләренә куркыныч күрә Мисал өчен Русиянс ген .• алыйк Монда урыс булмаган халыклар асылда үз туган телләрен чит тел өйрән: н кс<ч ► өйрәнә мәдәният тәрсн үстерергә акча аэ бүлеп.» мөстәкыйль рәвеш: • : ншыи байлык тарыннан файдалана алмый чынлыкта алар Мәскәүнен ярымк.. ни яләрс Федераль хөкүмәт моңа риза, ә халыкара җәмгыятьнең мән.» ». ш ми Киресенчә, мондый мәсьәләпарие уртага салып пгкгйерү халыкара җәмгыять тарафыннан дәүләт,шрнсн »чке эшләренә оятсызларча тыкшын , ип кабу : ателә Шунын белән кеше хокукларын бозуларга ләббәйкә укыла Аллй гына г.» :ү:сг Русня Федерациясе республикаларының дәүләт суверенитеты турында дек тараци- яләр игълан итүләрен дөнья матбугаты коммунистик көчләрнең Б. Ельцин йөзендәге демократиягә каршы чыгышы дип тамгаларга базды Экс-автономия- ләрнен хәрәкәт мотивларын аңлыйсы урында аларга төрле ярлыклар тактылар Аның урынына дөнья җәмәг атьчелегс рәхәтләнеп Русия сәясәтчеләре ырг ыткан- ны кабып. Эстониядә. Латвиядә һәм Литвада «урысларның хокукларын бозу» турында чүбек чәйни Ә монда бит урысларның туган телләрендә белем алырг а, урыс гәзитләре укырга. Русия телетапшьгруларын карарга бөтен мөмкинлекләре бар—алардан бары бу илләр кешеләре белән иркен аралашу өчен берничә йөз эстон, латыш, литва гыйбарәсен өйрәнү генә таләп ителә Дөньяда бөтенесе дә олуг патшалыклар кулына кереп беткәч, алар, демократия лозунгларына сыенып, халыклар язмышын хәл итә. Күрәсең, жирдә тынычлыкны саклау хакына халыкларны дискриминацияләүне туктатуның әһәмияте хакында тагын бер кат искә төшереп китүнең зыяны булмастыр Аның әһәмияте кеше хокукларын бозуны туктатудан ким түгел Сугышлар һәм революцияләр килеп чыгу сәбәпләрен тикшерә башласаң, этноса- ра конфликт лар, мөгаен, беренче урынга чыгарлар иде әле. һәрхәлдә, бу күңелсез статистикада аның өлеше, гауга сәбәбе буларак, кеше хокукларын бозуга караганда күпкә берәгәйлерәк Халыклар хокукларының бөтен дөнья декларациясе нигезенә шактый принциплар салынырга тиешле Иң әүвәл кеше хокукларын халык хокукларыннан аерып карарга ярамый, чөнки һәр кешенең үз хасиятләре була: ул телдә, мәдәнияттә күренә, кеше үз милләте йолаларына һәм гадәтләренә ия һ. б. Бу ихтыяҗларны канәгатьләндерүне кеше хокукларын тәэмин итүнең аерылгысыз өлеше итеп карау кирәк Кеше хокуклары халык хокукларына зыянга файдаланылырга тиеш түгел. Кануннар, хәтта кеше хокукларын яклау хакына дип кабул ителсә дә. әгәр дә халыкларның сәяси, икътисади, социаль һәм мәдәни үсешләре мәнфәгатенә каршы килә икән, андый кануннар i умаилы дип исәпләнә алмый. Кеше хокуклары белән халык хокукларының ярашуы принцибы Декларациянең нигезенә ятарга тиеш Демократик лозунглар еш кына үзбилгеләнү идеяләренең абруен төшерү һәм. хәтта, сәяси хәрәкәт гәрнс һәм фиркаләрне бастыру өчен дә файдаланыла Демократияне еш кына шактый примитив аңлыйлар Имештер, ул монда торучыларның күпчелегенең генә фикерен ачыклау, этник азчылыкларның мәнфәгатьләрен исәпләп тормасаң да була, янәсе, һ б. Ә бит демократиянең тәүге мәгънәсе халык хакимлеге дигән сүз. «Монда торучылар» түгел, ә ••халык» категориясе аның асыл характеристикасы булып тора. Демократия абсолют кыйммәт түгел, ул халык мәнфәгатьләре белән бергә бәйләнгәндә генә үз мәгънәсен ала. һәм шуңа күрә демократик чаралар этносларның хокукларын кысарга нигез була алмый һәм булырга тиеш тә түгел. Моннан түбәндәге нәтиҗә килеп чыга этносларның үсешләрен тәэмин итмәүче, ә аларггың хокукларын кысучы дәүләт бигрәк тә инде демократик дәүләт дип санала алмый. Үзбилгеләнү хокукы үз дәүләтеңне булдыру мөмкинлеген күз алдында тота. Бу хокукны башкача аңлату аның мәгънәсен суырып ала. чөнки азатлыкның мәгънәсе дә шуннан тора бит инде: халык үз язмышын үзе хәл итәргә, сәяси һәм икътисади тормышын мөстәкыйль рәвештә үзе корырга гиеш Халыкның үз дәүләтен булдыру хокукы бары тик шушы халыкның гына шик калдырмаслык итеп һәм демократик юл белән белдерелгән үз ихтыяры аша гына чикләнергә мөмкин. Шуңа күрә бернинди халыкара документ та халыкның үзбилгеләнү хокукларын чикли ала дип карала алмый. Бу уңайдан, чикләрнең кагылгысызлыгы һәм мәйданый бөтенлек принцибы үзбилгеләнүгә омтылучы халыкны көчләп тотып торуга аклану булып хезмәт итәргә тиеш түгел. Төрле хәлләр аркасында халыклар үсешнең төрле баскычларында булып чыкты Аларның үз дәүләтенә ия булганнары, «дәүләтсез» халыклар белән чагыштырганда. тагып да зуррак өстенлекләргә хуҗа була Күп халыкларның артталыгы (ә моны рәсми хакимиятләр еш кына аларның үзбилгеләнү хокукларын чикләгәндә сәбәп итеп файдалана) күп яктан тарихи гаделсезлек, үткәндә басып алыну белән аңлатыла Халыкларны ирексезләвең аларның артталыгы белән капларга тырышуны дәүләт үзе үк шушы артталыкның сәбәпчесе булып чыга Шуңа күрә мондый халыкара принципны расларга кирәк: аның буенча теге яки бу халыкны изеп килгән дәүләт ул халыкның алдагы үсеше өчен матди һәм әхлакый җавап тотарга тиеш Шулай итмәгәндә төрле халыкларның үсеш дәрәҗәләрендәге аерма һаман арга гына барачак, һәм неоколониализм, интеллектуаль. гыйльми, профессиональ һәм башка төр өстенлекләрдән файдаланып, яңа. тагы да астыртынрак рәвешләргә керәчәк. Зур күләмле милли сыйфатларын югалтуга һәм геноцидка (гомумән, һәлакәткә) дучар ителгән халыкларның хокукларын кире кайтару чаралары хакында аерым әйтеп үтәргә кирәк Тормыш дәүләтләрнсн УЛ хокукларны торгызырга ашкынып тормауларын күрсәтә БМОнын да. АХХКпын да. кызганыч ки. хатыкларнын үзбилгеләнүе ысулларын билгеләрлек һәм эгносара гаугаларны булдырмау чаралары һәм тиешле институтлары юк Халыкларның хокукларын билгели торган халыкара документлар кабул итү ул әле яна типтагы халыкара монәс-збәтләрне формалаштырхда беренче адым гына Халыкларга декларацияләр генә түгел, ә гомумтанылтан нормаларны тормышка ашыру өчен дәүләтләр һәм халыкара җәмгыять тарафыннан бирелергә тиешле гарантияләр дә кирәк Бу юлда ин радикаль практик адым булып БМОнын икенче палатасына вәкаләт бирү тора алыр иде Ул палата дәүләт вәкилләреннән түгел, ә демократик юл белән сайланган төрле халык вәкилләреннән торыр иде Халыклар турыдан-туры үз хәлләре һәм ниятләре турында чыгып дөресен сөйли алырлык андый палатаны булдыру күп кенә бозулар һәм этносара конфликт лардан котылып калырга мөмкинлек бирер иде БМОны яна прингшпларда үзгәртеп кору халыкара җәмгыятьне тупиктан чыгарыр һәм ана яна перспективалар ачар иде Җирдә тынычлыкны саклау өчен шу тай ук Халыкара Хөкемгә халык хокукларын бозулар турындаг ы эшләрне карау һәм шулай ук теге яки бу халыкнын үзбилгеләнүе турындагы мәсьәләне куярга хакы бармы-юкмы икәнлеге турында карар чыгару хокукын бирү дә бик файдалы булыр иле Үзбилгеләнү хәрәкәтен халыкара оешмаларның контроле аегында алып бару иносара һәм мәйданый гаугаларны йомшартырга ярдәм игәр иде Берләшкән Милләт тәр Оешмасы үзенең Уставында гаятг. әһәмият тс принцип буларак халыкларның үзбилге тәнү хокукын раслап куйган нде Үткән вакыт эчендә бу хокук сүг генә булып кала бирле аны тормышка ашыра торган тиеште нормалар һәм халыкара механизмнар белән ул ныгытылып кус гма гы БМО. асылда, дәүләт гәр арасындагы чикләрне ныгыту белән шөгыльләнде Вот ьдәтәр очен гүләр вакыт га килеп жнпс шике тле инде Халыклар көтә ЙОМГАК XX т асыр тәмамланып килә. Унын тәвамынта ике ботеи тонья сутышы бу нан узды, колониаль система таркал ты. о тут империяләр җимерел». Империяләрнең соңгысы Русин тирән крнгис кичер.», үт »ченн«ж яна дәүләт тәр бүлен чыгарырга әзерлән.». Кешелек тарихы башыннан алын бүтенте кош ә ка тәр халыклар арасын гаг ы мон.кәбәт тәр та сугыш фә к.»ф.нч өстенлек алын килде Доньянын тоткасы булып көч тори, һәм ул боек мәмләкәтләр тарафыннан идарә ителә. Хәлбуки, •■киеренкелекне киметү» кешеләрнең һәм сәяси юлбашчының акын ү и әргә башлады. Халыкара мөнәсәбәт тәрне гур үн эрешләр чорнап аллы (ынычлык фә тс.»фәссиә ннтет. тәш.ит яна таман килә, һәм ул ү те бе тән тарих мән данына моңарчы а» 6H.UC.IC бу.нан халыкларны га алын чыт а. Кешелек каршына җавап бире герг •» игешле сорау ки.нн басты: җир иозен.гә тынычлыкны сак лаз очен. планетанын чәчәк атуы һәм кешелекнең киләчәге очен кайсысы әһәмии т лерәк: халыкара җәмгыятьнең болан га коч. те һәм мәкер.» булган дәүләтләргә терәк булмамы, .ктлә донья инпили UIUHHCCU.» йот готкай халыкларны яклаумы? Бу сорау, әгәр дә сәяси мәсьәлә тәрне хәл иткән ы дәүләт- лслеккә гаяның кнленм.н.нг булса, купшы сорау тына булып күренер и». Дәү тэтләр гаять зур кичкә һәм чикләнм.»! он тиярлек хакимлеккә ия. Улар ихтыярына каршы торырлык коч юктыр та ипгксл те. бигрәк тә ин » - тәү ютсез» халыкларның омсте юк кебек Әмма ләкин планетар мәнф<нать бар бит ә.»: ул үз ҖЙНЫННЫ саклау хисеннән ки leii туа һәм дәүләт мәнфәгатьләрсин.ж өстенрәк тора Ү т таманын та 1»МО колонияләр т.н с халык тарны як тап чыккан һәм тәү тэт i.ipHc нм11ерна.1Н1МШ111 ирынырг а мәҗбүр иткән и те Бүген икенче тско.юии тании» т. ите ре башланып килә. Планетабы шын күмәк акылы ха тык хокук тарый яклан һәм җир йокндә уртак тынычлык хакына тәкәббер патшалык мәнфва атьләренн.ж оскәрәк күт әре тми калмас. Моңа аның сәләте тә. кпче тә җитәр.тек Урысчадан ).тъс I АДЕЛ т.фжемә итте