БЕР СОРАУГА —БЕР ҖАВАП

— Халкыбызның сан ягыннан тарихи үсешен сез ничек күзаллыйсыз? — Идел-Урал татарларының демографиясе тарихы хакында шактый күп санда язмалар басылган, шул исәптән, аерым монографияләр дә бар Идел-Урал татарларының тарихи ватанында саны ничек үзгәрүен фәнни тикшерү нәтижәләре түбәндәге таблицада китерелә Еллар Саны (меңнәрдә) Уртача еллык үсеш (процентларда) XVI гасыр уртасы 180—240 XVI гасыр ахыры 120—170 XVII гасырның икенче яртысы 190 200 — 1719 261.1 1744 327,1 0.1 1762 396.8 1.1 1782 509.3 0.62 1795 617.3 1.39 1833 1019.5 1.29 1857 1416.1 1.35 1897 2249.5 1.23 1912 2936.0 1.76 1920 2831.0 -0.45 1926 2556.4 — 1.7 1. XVI — XVII гасырлар атар тарихының бу чоры чыганаклар белән тиешле дәрәҗәдә тәэмин ителмәгән Шуңа күрә XVI XVII йөзләрдә татарларның санын төгәл билгеләү гаять кыен эш. без аны якынча гына эшли алдык Гомумән алганда, ул оч үрнәктә уздырылды. Төгәлрәк әйтсәк, бу очракта Казан ханлыгы гаскәренең саны, бу дәүләттә йомышлы һәм ясак гүләүче халыкның нисбәте һәм XVIII гасыр башында татарларның саны хакында мәгълүматлар нигез итеп алынды Шуның аркасында, килеп чыккан саннар йә артык зур, йә артык кечкенә булырга мөмкин Күрәсең, монда (аерым алганда XVI гасыр өчен. XVI гасыр уртасына 210 мең кеше һәм ахырында 145 мен кеше) медиаль күрсәткечләр хакыйкатькә күбрәк якын тора булса кирәк Югарыда без тапкан саннар нигезендә XVI XVII гасырларда Идел-Урал татарларының саны хакында берничә нәтиҗә ясарга мөмкин 1. Казан ханлыгында 0.5 тән 1 миллионга кадәр кеше яшәве хакында әдәбиятта китерелә юрган мәгълүматлар чыганаклар белән ныгытылмаган һәм аларның шактый үстерелеп бирелүе күзгә күренеп тора 2. Халкының саны бермә-бер артык булганга (ким дигәндә ун өтешкә) гына Урыс дәүләте Казан ханлыгын яулап алуга ирешә 3. Урыс дәүләтенең Казан ханлыгын яулап алган чорларында соңгысы, ягъни тагарлар, ил халкының өчтәй бер өтешен югал га һәм бу чынлыкта дсмог рафик фаҗига була Әүвәлге саннарына җигү өчен Идсл-У рал татарларына 150 ел вакыт кирәк була. 4 Халык тарихына моңа кадәр яшәп килгән исәпләрдән аермалы карарга мөмкинлек биргәнгә, демографиягә кагылышлы мәгълүмат лар XV 1 XVII гасырларда яшәгән татар халкы тарихын язганда, һичшиксез, игътибарга алынырга тиеш Т II. XVIII йөз — XX гасыр башы ке йөз елдан артык дәвер эчендә (1719—1926 еллар) татарларның саны 9.8 тапкыр арта, ягъни 261.1 мең кешедән 2 миллион 556,4 мең кешегә җитә. Бу сан гомумрусия күрсәткечләренә якын тора Идел-Урал татарлары санынын уртача еллык үсеше шактый югары була һәм XVIII гасыр башы - XX гасыр арасында 0.79 процентны тәшкил итә. Ләкин, алда китерелгән таблицадан күренгәнчә, аерым чорларда бу саннар бер-берсеннән шактый аерыла. Инде XVII1 гасырда ук татарлар санының ел саен мәгълүм күләмдә арта баруы күзәтелә. Мәсәлән. 1719- 1762 еллар арасында ул 0.96 процент тәшкил итсә. 1762—1795 елларда бу сан 1.3 процентка житә. ә гомумән алганда. XVIII 1асырда үсеш 1 процентка тигез һәм ул гомумрусиянекеннән бераз зуррак. Шул ук вакытта 1762—1782 еллар арасында татарлар санынын үсешендә зур югалтулар да булган Безнеңчә, бу заманда барган крестьян күтәрелешләре (1773—1775 еллар) дә моңа бик нык тәэсир ясаган булса кирәк Идел-Урал төбәкләрендә бу югалтулар барлык халыкның 9.6 процентын тәшкил итәргә, ягъни 38—40 мен кешегә житкән булырга мөмкин. Ләкин монда башка бер гаять мөһим мәсьәләгә игътибар итү зарур. XVIII гасыр уртасына һәм бигрәк тә ахырына Идел-Урал татарлары милләт булып калыплашуның беренче чоры өчен кирәк кадәр санга житкән. дип уйларга тулы нигез бар. XVIII гасыр ахырыннан алып XIX гасыр уртасынача татарлар санының уртача еллык үсеше 1,27 процентка житә һәм реформалар чорында да югары кала, башка төбәкләргә күчеп киткәннәрне дә санап. 1.23 проценттан башлап 1.35 процентны тәшкил итә. Б> күрсәткеч XIX гасыр ахырына XX гасыр башына үзенең иң югары ноктасына житә һәм 1,76 процентны тәшкил итә. ә күчеп китүчеләрне дә кертеп исәпләгәндә, ул тагын да югарырак була. Күрәсең, бу чорда татарлар санының шул рәвешле кызу үсүе реформа елларында халыкның тормыш дәрәжәсе яхшыруына да бәйләнгәндер. Башка мәгълүматлар һәм. аерым алганда, шәһәрдә яшәүче татарларның гомерләре озаю да шул хакта сөйли. Ләкин XX гасыр башы төгәлрәге, аның икенче дистә еллыгы, демографик үзгәрешләрнең рәвеше буенча ана кадәрге чорлардан бик нык аерыла Революцияләр. сугышлар, җимереклек һәм ачлык татарларның саный сизелерлек киметә 1912 —1926 еллар арасындагы чорда төбәктә аларның саны 12.9 процентка, ягъни 380 мен кешегә кими Б> турыдан-туры югалтулар нәтиҗәсе генә түгел, ә татарларны Рәсәйнен башка төбәкләренә көчләп күчерүнең ачы жимеше дә. Мәсәлән. XIX гасыр ахырында ИделУрал төбәгендә 83,5 процент татарлар яшәгән булса. 1926 елга б> күрсәткеч 4.9 процентка кими (78.6 процентка кадәр) Бу хакта түбәндәге саннар да сөйли Әйтик. Рәсәйдә татарларның гомуми саны 1912—1926 еллар арасында™ чорда 1.7 процентка, ягъни 57.3 мен кешегә кими Бу сан Урта Идел һәм Урал буе төбәкләрендәгедән шактый ким. XX йөз башында татар халкының сан ягыннан югалтуларын (турыдан-туры һәм шуның нәтиҗәсендә тумый калган кешеләрне дә исәпкә альт) бәяләп карарга мөмкин. Безнең исәпләүләр буенча, алар гаять зур булган. Бөтен Рәсәй буенча бу югалтулар 700 мен кешедән артык һәм шуларның 600 меңе — Идел- Урал татарлары XX гасырда демографик хәлне күпмедер күләмдә кайбер күрше халыкларның (башлыча башкортларның) татарлар арасында эреп татарлашуы белән бераз уңай якка үзгәртә Исәпләвебезчә. XIX гасыр уртасында — XX гасыр башында барган этник процесслар нәтиҗәсендә, башка халыкларның кушылуы исәбенә Идел-Урал татарларының саны 6 процентка үсә. Шулай итеп, татарлар турында алда каралган демографик мәгълүматлар халык тарихының аерылгысыз бик мөһим өлеше булып тора һәм аларга. бигрәк тә татар халкы тарихы буенча хезмәтләр язганда, җитди игътибар бирергә кирәк.