ШИҺАБЕТДИН ӘЛ-МӘРҖАНИ ХӘЗРӘТЛӘРЕ

19.1.1815—18.IV.1889 Бу ел Шиһабетдин әл-Мәржани хәзрәтнең тууына 120 ел тулды. (Сүз 1935 ел турында бара ред.) Шул мөнәсәбәт белә милли матбутатымыз Шиһаб хәзрәт Мәржанига багышлап шактый мәкаләләр язды. Аның Идел-Урал төрек-татар- ларның уянуында уйнаган ролен күрсәтергә теләде. Үзснсн бердәнбер калган бик мәһабәтле чалмалы рәсеме белә алдыбызда басып торучы Шиһап хәзрәт Мәржа- ни соң кем ул? Илебездә 10—15 меңгә саннары житкән шундый ук муллалардан аның аермасы кайда? Аның тууын бәйрәм, үлүен матәм көне итәрлек ул нинди эшләр кылган? Нинди мирас калдырды? Ьу сөальләргә тулы жавап бирерлек Шиһап хәзрәт Мәржанинын йәз ел мөнәсәбәте белә Казанда анын шәкертләре тарафындан жиде йөз битлек зур бер китап нәшер игс.тгән иде' Вә шул китапта мәрхүмнен милли эшләребездәте вә дини сахәдәге2 хезмәтләре белә бергә тулы тәржемәи хәле дә язылган Вә анын хакында хатирәләр до кертелгән иде Бу китап мөһажирәткә* † ‡ чыга алдымы, юкмы мәгълүм түгел Мәрхүм Шиһап хәзрәтмен тәржемәи хәле хакында тулы мәгълүмат алырга теләүчеләрне шул китапка мөрәжәтать итәргә үтенеп. Шиһап хәзрәтнең дәвере хакында гына үземнең хәтеремдә калганнар белә генә бүлеш- мәкче булам Шиһап хәзрәт Мәржани Бохаранын мөтәг ассыйб* дәверендә анда тәхәссыл’ итә. Шиһабетдин хәзрәт Мәржанидә уйлау, мәхкәмә* итү коты бик зур булганга, ул Бохарада укыган чагында ук һәрбер мәсьәлә хакында «китап шулай әйткән». дип кенә капотатъләнми Ул ггик шулай әйткән1 ’ Монын сәбәбе нәрсә’ Бу китапнын әйткәне исламиятнсн рухы белә оеша аламы9 кебек бик күп үзенә сөальдәр биреп, шуларга жавап ззләгән вә һәр бер дини мәсьәләне бик зур тикшерүләр ашасында үткәрергә тырышкан Үзснсн остазлары, сабакташлары белә гнул нигездә бик күп моназаралар’ ясаган Аннан шулай һар дини мәсьәләнең төбенә төшеп житеп белергә теләве бер тарафдан үзен бик тиз Шәрикләрен- дән’ югары күгәргән булса, икенче яктан, һәр нәрсәгә «китап әйтә» дип ышанучы тәнкыйтьчеләрнең кәефен бик бозган. Ул дәвердә Бохаранын уку-укыту эшләрендә остазымыз мәрхүм шулай әйтә иде Фәлән галим фәлән китабында шулай дип әйткән, монасыйф рахмәтулла г алия’ шулай дип әйтде. төсендә фикере тәкьлид- челек10 ысулы хаким булганга, күпчелек Шиһабетдин әл-Мәржанннен бу женгек- ләнүчәнлегсно каршы булган Мәрхүмнен шул инә белә кое казуында мөжтәһид- ләр" остазлар олуг галимнәргә хөрмәтсезлек ясау төсен бирергә теләү вә Шиһап хәзрәтне герле бәдмәзһәблек1 ’ белә гаепләүләргә кадәр барып җитә Шиһабетдин әл-Мәржанинен бу тикшерен үләнлеге иске заманның мөтәг ассыйб муллаларында бик зур корал булган, ижтиһад1 * коесы ябылган (Ягыш Коръән хәдиедән үз башына уйлап, төшенеп хәксмләү. фәтвалар чыгару), дигән сүзләренә барып бәрелеп, ижтиһад ябылганмы, юкмы дигән ысулс фнкъһенен1 * бер мәсьәләсе яңадан жаилапа Шиһап хәзрәт Мәржани ижтиһад ябылмаган дигән фикердә булып, шул дәгъвассне бик каты исбат итәргә тырыша Бохарада ул вакытта ук яңа могьтәзилә шигый мәзһәбле” дигән кушаматлар тагыла. Берәүнең мог ыәзилә (ягъни гугры юлдан тайпылучы) шшый дип әйтү, хәзерге көндә большевикны «милләтче», «тайпылучы» дигән кебек бер зур гаеп саналганга вә бу гөнаһлар (өчен) төрмәләргә ябылганга түгел, дар агачына асылуларга да юл ачканга Шиһабетдин әл Мәржанинен мондагы вәзгыяте авырлашкандай авырлаша Шуның өстснә тагы яна бер уңайсызлык килеп чыга Уз вакытның төрек солтаны Солтан Габделмәжид русларның бөтен Төрксеганны алып бетерергә кистереп куюларын күреп. Бохара әмиренә мәсьәләне аңлатырга бер һәйәт1 * күндерә Ул вакытта бик котлы булган Төркиянен Гөрксстан химаясенә" рәсми юл айар өчен бу һәйәг Бохара әмирлегенең гөрек солтаннарын хәлифә игеп танып, мәежедләрдә солтанлар исеменә хөтбә укулары вә Бохар әмирлегенең сүздә генә булса да Төркиянен мохтар1 * бер өлкәсе икәнен игълан итүләрен мәслихәт бирәләр I «Мәржани» исемле бу җыентык 1915 елда Казанда басыла ’ Саха мәйдан ’ Моһажир<>1 гмш рация † Мөтәг ассыйб фанатик ’ Тәхәссыл яшәү, белем алу • Мәхкәмә хөкем, хөкем йорты ' Мона гарә бәхәс * Шәрик иптәш, сабакташ • Монасыйф рәхмотулла талия бөек гадел зат '• Токълнд иярүче " Мөжгәһид юр гырышучылар II Бвдмәзһәблек ялганлау ” Ижтиһад тырышу " Фнкъһе ислам дмненсн мәсьәләләре турындагы белем " Могътәтило шигый мәзһәбле ислам лнненән аерылып чыгу мәгънәсендә ‡ Һәйәг бире г төрле тарафлап муллалар да бик күп коткы тараталар Шиһап ипрнт осли Озын Ибрай арасы ачыта Шиһап хәзрәт Озын Ибрай салган мәдрәсәне бетен шәкердтәре бела бергә ш I ЧЫ ' а * И6Р ии ‘ 1ы« мәдрәсәсе буш кала Маржани үзенә хәзерге «шипап хәзрәт мәдрәсәсе» диген мәдрәсә салып, дәресен дәвам итә Ләкин Отып Ибрай вә аның янында!ы коткычылар бу эшкә көфранә нигъмәт* төсен биреп Озын Иорайга үч алырга юл ачалар Шиһап хәзрәтне гаеплиләр Губернатор фәлән белә дуслыгыдай файдаланып. Озын Ибрай Шиһап хәзрәтне!-, указын алдыр!а Ләкин боларнын берсе ди Шиһап хәзрәтнсн дәрәҗәсен төшерми. япен дан ДӘ гукгага алмый Ул һаман голамә хезмәтендә дәвам итә Ләкин анын тарә-юиендә дәрте-куәте дә өзелми. Берсе Шиһап хәзрәт шигый, ди. берсе бәдмәзһәп. ди Шиһап хәзрәт; «Эт өрә караван йөри», дип мәдрәсәдән башка гарих белә дә мәшгуль була Ул илебезнең шрихын язарга материал җыя Тарихи җирләребез Болгар. Биләр харәбәләрснә сәяхәтләр ясый, иске китаплар, кулъягмалар жыя Вә шул эштә Казан дәрелфөнүне янында! ы тарих ждмгыжс әгъзалары мөстәшәрыйклар’ ос.юн таныша вә аларнын мәҗмугаларына Бопар гарвхыңдая мвса иләр бирә башлый Шәл дәвердә төрек теленә, сонындан бик зур хезмәт иткән нимсс мөстәшәрыйге Радлов Казанга мәгариф мәэмүре* булып җирләшә \ т Шиһап хәзрә! белә бик гиз танышып китә вә айлардан Казан шивәссне өйрәнер!ә бик күп ярдәм күрә. Үз гарафындан Шиһап хәзрәткә гарепнен тарих тикшерү хакында! ы ысулларын аңлата вә гөрск-гатарнын киләчәге хакында бик күп фикер | алышалар Каза!! горек-тагар уянуында шактый роль уйнаган. Казан учительски школа- сын ачуында (Радлов шул мәктәпне коручы һәм беренче мөдире) Шиһап хәзрәт- нен киңәше, фикере бик зур роль уйный Шнһап хәзрәт безнең голамә тормышыбызны үзгәртү рәвешен, мәдрәсәләребез, мәктәпләребезне ислах итәргә вә Европаның фәннәрен укытыр!а кирәк дип ышашаша. тагар балаларына учительски школа ачуны сөенеч белә каршы ала вә шул мәктәптә милли, динн тәрбиясе җитешкән яшьләрне укытыр өчен үзенсн мәдрәсәсенең дәртле шәкерд- ләрсн школага кертә, үзе дә шул школага дин мөгаллиме булырга риза бу м Идел буендагы мәгълүм мөгаллимнәрдән Шакирҗан Таһири. Шиһабетдин Газиз (календарьчы), Фасих Мөхетдин. Мохәмәдов Шиһап хәзрөгнен шәкердләрсдер Тормышының соң: ы елларында, мәдрәсәсен тәмам юлга куеп бетергәч. Шиһап хәзрәт вакытының зур өлешене китаплар язарга сарыф итә Анын юрле шәригать мәсьәләләре хакында яз!ан бик күп китапларын.тан башка «Вафият әл-әслаф» исемендә гарәпчә алты җилдлек һәм дә «Мөсгәфадел әхбәр фи әхвәле Казан вә Болгар» исемендә төрекчә тарих китаплары зур әсорләрсндәндср «Вафия юл әслафвнсң «Мөкалдимә»се генә басыл! андыр Зур өлеше рево 1юпня1<> кадәр басыла алмаганы хәлдә иде. Китапнын асыл нөсхәсе революция) <> кадәр ышанычлы җирләрдә саклана иде, хәзере ни хәлендәдер, мәгълүм гүгел Шиһабетдин әл-Мәржани үзенең озын гыйльми тормышында безнең Идел буена ачык күзле, динтә ту« ры карый торган бик күп шәкердләр жигешдерде тенсн риса талере, дөресләре. вшазьләрс осләбсзнсң илебездә хаким булган дини тә) шлыйбне* җимерер!ә зур сәбәпче булды Фәнләрен мәктәп, мәдрәсәләребезгә кер!үдә га юлбашчы булды Дөньяга карашыбызның үзгәрүендә. Идел буе төрек-тат арның мәдәниләшүендә вә горек-тарны мәдәни мөселман ясаүда беренче баскычны атлаучы булды һәм тарихыбызга бик зур хезмәт куеп мәрхүм Исм.ныйть Гаспралының мәктәпләребезне ислах, тормышыбызны жәмгыягьләштерү хәрәкәтенә киң зрмин’ хәзерләде Исламиятнең һәр төрле мадди. мәгънәви алга китәргә һич бер каршы түгеллеген киң катлау) а аңлатып, безнең ип дәверебезне башлаучысы ипне эшләде Шиһап хәзрәт Маржами исламиятне тормышка вә дөньяга УЙТЫН оер тәгьлим* икәнне өйрәтеп тәрәкъкыйпәрвәр’ голәмәләрнең беренче «кта ты о■■ i н > Үзе дан сон ки зо торган Галимҗан хәзрәт Баруди. Риза хәзрәт Фәхретдин. ' Кофра не нигъмәт көферлек нис 1 Мөстәшәрыйк ориенталист, шәрыкче галим ' Мәэмүр чиновник * ТәгассыЙб фанатик зык ' Зомнн җирчек • Т«н ълим өйрәтү. ’ I opaKi.KiJiHi.ipBop прогресс тарафдары 1В7 Бубилар кебек олуг голамәләребезгә шул юлда хезмәт итәргә мәйдан ачты. Безнен Идел-Урал төрек-татарнын милли тормышының корылуы, дин белә милләтнең бергәлеге берләшеп кулга-кул тотынып баручы милләтнең нигезендә булганга. Шиһап хәзрәт безнең милли тормышыбызның дини нигезен дә ныгытты. Милли тормышыбызның бер диварын, өстенә үскән мүкләрдән, төрле җирдә ябышкан черек-чүрәкәдән тазарт ды вә шулай итеп бүгенге кон дә милләтебезне саклыйбыз дигән авыр эшебезнең зур бер о тешене эшләшде, жиңеләйтде Шу нарга Шиһап хәзрәт безнең милләтчелек ноктасындаи караганда ул бер адым гына, бер мөдәррис кенә, бер дин галиме генә түгелдер. Ул милләтебезне яңа нигезгә корышучы, милләтебезнең киләчәк җил-давылдан саклануы өчен, аның тамырын тазартучы - бер милли хезмәтчебездер, бер ил төзүчебездер. Шуның өчен без аның бу туган көнен бәйрәм итәбез Шуның өчен без Шиһап хәзрәткә милләтебезне төзүчеләр, коручылар арасында зур хөрмәтле урын бирәбез. Бүгенге көндә илебездә хаким сөргән милли, дини сәфәребездәге авыр көнләрдә вә Ерак Шәрыкда ин кирәкле милли, дини эшләребезне эшләргә, сарыф итәр өчен кыйммәтле вакытларыбызны, ахмак байгураларыбызны көйләргә сарыф итәргә мәҗбүр булуларыбыз белә аның башына килюн шул мәгънәсез баги уралар белә тартышып чагыштырып, аның бу ахмакларны җиңеп чыгуында көч алабыз вә бу көнге көнне бөтен аңлы милләтчеләребез белә бергәләп мәрхүмнең туган көнен бәйрәм иткәндә, анын милли эшенә комачаулаучы ахмаклар. җүләрләр, сатлыкларның һәрбер аңлы милләтче тарафындан чиркәнү, рәнҗү белә хәтерләнүен күреп, безнең Ерак Шәрыкдә милли эшебезне эшләргә комачаулык эшләүче хаинларның да. милли кәрванның көпчәгенә таяк тыгарга маташучы вак, түбән байгурачыкларның да. киләчәктә шул ук хис белә зокер нтәчәк- ләренә ышанып мәрхүм Шиһап хәзрәтнең рухына вә ярдәмчеләрнең рухына дога кыйлабыз вә аларны милләт белә торган хәер белә зөкер итәбез «Милли байрак» газетасы 17.1.1936. № 11. Кытай. Мукден шәһәре. Мәкаләне журнал өчен акаде мик Әбрар КЭРИ МУЛЛИН әзерләде