ГАЯЗ ИСХАКЫЙНЫҢ ШИҺАП МӘРҖАНИ ТУРЫНДАГЫ МӘКАЛӘСЕ УҢАЕННАН

1935 елны Кытайда, Манчжуриянең Мукден шәһәрендә доньяга сибелеп, чит илләрдә яшәүче татарларның Гомуми корылтае үткәрелә Корылтайның топ максаты Кытай. Япония, Корея, Финляндия. Германия, Төркия һәм башка илләргә таралган татарларның язмышы, аларны чит милли мөхиттә милләт буларак эреп югалудан саклау, үзара ярдәмләшү турында сөйләшү һәм конкрет эшләр оештыру. Шушы уңай белән кабул ителгән карарларда мәктәп-мәгьрифәт, матбага эшләре буенча да планнар кабул ителә. Бу Корылтайны үткәрүдә иң актив катнашучыларның берсе булган Гаяз Исхакый доньяга таралган татарлар өчен махсус бер үзәк газета оештыруны яклап чыга. Корылтай бу газетаны ачу, аны оештыру эшләрен Г Исхакый га йөкли. Аның тырышлыгы белән татар сәүдәгәрләре, байлары ярдәмендә, шундый газета чыгару өчен тиз арада зур эшләр башкарыла, һәм шул ук елны Мукдснда «Милли байрак» исемле зур форматлы газета чыга да башлый Газетаның беренче мөхәррире дә Гаяз Исхакый була. Ул 1935 елдан 1939 елның уртасына хәтле шушы эшне башкара, аның хәбәрчеләр коллективын төзи, чит илләрдә яшәүче татарлар белән элемтә урнаштыра, газетаның рухи җитәкчесе һәм аның иң актив авторы да була. 1 Исхакый Кытайдан киткәч, газета чыгару, аның мөхәррирлек һәм башка вазифалары Ибраһим һәм Рокыя Дәүләткильдиләргә кала. Газетаның беренче көннәреннән Г Исхакый белән эшләгән бу фидакарь җаннар - нибары ике кеше! Газетаның мөхәррире дә, әдәби хезмәткәре дә. корректорлары да... Хуҗалык эшләре газетаны бастыру, тарату эшләре дә алар өстендә була. «Милли байрак» днюй 6v газета үземнең бер мәкаләмдә мин аны «Милли юл» газетасы белән бутаганмын. Анысын да Г. Исхакый чыгарган, ләкин ул Берлинда чыккан татарча газета) Кытайга совет гаскәрләре кергәнче, 1945 елның августына хәтле чыгып килә. 1935 елдан алып газетаның 440 саны дөнья күргән Совет гаскәрләре Кытайга кергәч. Ибраһим белән Рокыя Дәүләткильдиләрнс кулга алалар, алар совет конц- чагерсна озатыла. Ун ел тормәлагерьларда газап чиккән бу фидакарь җаннар ул җәһәннәмнән исән чыгалар, хәтта күрешәләр дә. Ләкин саулыгы какшаган Ибраһим әфәнде озак яши алмый, тиздән дөнья куя. Ә Рокыя ханым, ире вафат булгач, үзенең туган ягына. Казанга кайта Ул 1939 елга хәтле Казанда мәктәптә инглиз теле укытучысы булып эшләде һәм шул елны вафат булды. Мин Рокыя ханым белән берничә тапкыр очраштым, аның аркылы Кытай татарлары тормышы турында, шулай ук «Милли байрак» газетасы турында күп мәгълүматлар алдым Рокыя ханым ул газетаның күп кенә илләргә таратылуы, аның сакланып калуын тәэмин итү өчен һәр чыккан санын Мисырның дәүләт китапханәсенә, Англиядәге Британ музеена. Вашингтондагы Конгресс китапханәсенә җибәреп торуларын да әйтте. «Милли байрак» газетасы ул чит илләрдәге татарларныц язмышы, аларның тарихы, мәдәнияте, әдәбияты, икътисади хәле турында энциклопедия дияргә була. Аның битләрендә чит илләрдәге татар әдипләре, галимнәре, сәүдәгәр-эшмәкәр- ләрс. җәмәгать эшлеклеләре, дин әһелләре милли азатлык өчен көрәш турында гаять кызыклы материаллар теркәп калдырганнар. Газета татар халкына аның милли аңын, милли телен, рухын, гореф-гадәтләрен саклар! а ярдәм итүдә зур рухи коч булган.Шунысын әйтеп үтү кирәктер: татарлар XIX гасыр дәвамында чит илләргә барып урнаша башлаганнар, XIX гасырның соңгы чирегендә АКШка күчеп китеп, аның университетларында белем алтай, анда сәүдә белән шөгыльләнүче милләттәшләребез аз булмаган. Ләкин алар шул ил халыклары арасында эреп беткәннәр, аларныц милли эзләре юкка чыккан Ерак Көнчыгышка барып чыккан татарлар исә югалмадылар, алай гына да түгел, алар башка чит илләрдә!е татарларны (аклап калуга да күп коч куйдылар. Моңа Гаяз Исхакый оештырган, чит илләргә барып чыгып га үз милләте турында кайгырткан зыялылар, алар чыгарган гаэста- җурналлар, китаплар, алар ачкан мәктәп-мәдрәсәләр зхр ярдәм иткән Гаяз Ис- хакый тәрбияләгән һәм хәзер АКШ, Финляндия. Япония Германия ке< к илләрдә яшәүче милләттәшләребез шул И31с эшне үаләре дәвам итәләр, нәселләрен милләт буларак горбиялилор, милли, мәдәни олкөдә дә эшләп киләләр, безнең милли азатльпыбыз очен дә көрәшәләр. Әнә шул изге җаннар тырышлыга белән безгә иң авыр елларда да хак сүз сөйләп килгән «Азатлык» радиосы ачылган иде. Күптән түгел миңа дустым, япон профессоры Хисао Комацудан бандероль килеп төште. .Анда ул үзе һәм хатыны Каурый белән бергә татар теленнән япон теленә тәрҗемә иткән Риза казый Ибраһимовның әле генә Токиода басылып чыккан «Япония сәяхәте» китабын һәм «Милли байрак» газетасының бер санын җибәргән Дөресрәге, бу 1азстаныц 1936 елда чыккан Н5 гыйнварда унберенче санының «срокүчсрмәсе Аның беренче битендә «Ерак Көнчыгыштагы Идел-Урал горек- татарыиыц атналык газетасы вә беренче Корылтайның тәрҗеман әфкарс» диелгән Бу санда Разия Дәүләткильдинсц «Шиһап хәзрәтнең тәрҗемәи хәле». Рокыя Мнхә- модишнец өстә искә алынган Рокыя Дәуләткильди «Милли матбугат» Хәсән Агиның «Хайларда (шәһәрендә) рамазан бәйрәме». Г. Тукайның «Шиһап хәзрәт» исемле шигыре, татар халкы тарихы сериясеннән «Без кем?» исемле тарихи очерк (авторы күрсәтелмәгән, безнеңчә Г Исхакый булырга тиеш . Г Ильясның -Шанхай да (татар) балалар кичәсе» дигән һәм башка мәкаләләр бар Шушы ук сап 1i I аяз Исхакыйиың исеме күрсәтелгән икс мәкаләсе бар. Берсе «Урынсыз таләп» иегм.лг. Манчжурия татарларының тормышыннан, ә икенчесе Шиһап Мәрҗанипың тууына 120 ел тулу уңае белән язылган күләмле мәкаләсе, үзенең әйтүе буенча, Шиһап хәзрәттән ишетеп белгәннәре турында истәлек сыман язы м ан Без сезгә оно шул мәкаләне тәкъдим итәбез. (Аныц текстын басуга әзерләүдә Ранф Мәрданәң та катнашты, аңа рәхмәтебезне белдерәбез). Әхмәт Таһир «Милли байрак» битләрендә Гаяз Исхакыйиың злр күләмле 21 мәкаләсе басылуын яза (Мохоммәд Аяз: һайотс во фалате. \нкара 147*1. 117 119 бб.). Ул алармы санап та үткән. Без аларны биредә тулысымча китереп тормыйбыз, шулай да кайберләренсц исемнәрен күрсәтүне кирәк < айыйбыз, чонки а ларның исеменнән үк Гаяз Исхакыйиың бу газетада ниндирәк проблемалар күтәрул' яхшы күзаллар! а мөмкин Менә ул мәкаләләрнең берничәсенсц исемнәре «Ера» Шәрыктәге милли агымның төп максаты вә аның юллары», «Советларның ру л.иигырл сәясәте», «Ерак Шәрыктә милли матбугат». «Финляндия татарлары» < Милли мәҗлеснең 20 еллыгы», «Милли мәдәни мөхтәриягның мәгъжне- нәрсә'», «Киләчәгебез нсц нигезе». «Өченче юл юк», «Большевикларның диисмезга каршы золымнары- «Европаның язмышы» Гаяз Исхакыйиың мәкаләләре авторы күрсәтелми чо дә басылган, аларны барлау үзе зур тикшеренүләр сорый Без Гаяз Исхакыйпы. нигездә, әдип буларак кына бсләбса. Аның дистәләрчә газета-журналларда актив язышып килүе, дистәләрчә еллар матбугат битләрендә мәкаләләре басылуы күп укучыларга билгеле түгел. Гаяз Исхакый, классик ЯЗУЧЫ булу белән бер рәттән, татар милли азатлыгы хәрәкәтенең юлбашчысы да и с< омчы да, философ һәм публицист та, тарихчы һәм әдәбият белгече дә. журналис г һәм мөхәррир дә. Ул шулай ук дәүләт һәм хокук буенча, икътисад һәм . әяс.п бленча да яңа сүз әйткән зур фикер иясе до Милләтебезнең язмышы очен янган, аның азатлыгы очен корәшүгә ботен сәләтен, иҗатын, гомерен бир! он бзһа пер л л' 1>< чә аны аңлап белү, аныц гаять күп кырлы эшчәнлеген ачу. халыкка җигкерү очен ,»лс эшлисе дә эшлисе.. Биредә Гаяз Исхакыйиың «Милли юл» газетасында басылган кайбер м ». < ренең ис емнәрен дә күрсәтеп үтмәкче булам. (Бу газета 1928 39 еллар са 1м*рлинда чыккан.) Менә алар: «Русиянең киләчәге», «Милләтләр хокукы һәм р\< пюпинн < мы», « Гагаретан тоташтан колхозлаштырыла», «Татарстан сонет җөмһүриятенең 1<> еллыгы», «Яшь буыныбызның милли тәрбиясе», «Руслар һәм казачнйлар» белмибез Аларны барларга, һич бллмаеа УЛ басмаларның кс сроку черм, iv>pnt ллдырл турында кайгыртырга бик вакыт. Еллар үтү белән алар ич .ела баралар, оньпылллар, бу нң куркыныч нәрсә, безне хотсрссзлеккә, ярым-йорты хәтерле халыкка әй ләнүгә китерә. Татарстан фәннәр академиясе ачылгач, милли рухи мирасыбызны барлау-туплау, өйрәнү, басып чыгару, халыкка җиткерү иң зарури эш. Шуңа ышанасы килә. Шундый чыганаклардан башка татар халкының тарихын да, аның әдәбияты, иҗтимагый фикерен дә дөрес, объектив язуны күз алдына китереп булмый. Җиң сызганып эшкә керешергә вакыт Шуны аклыйк, югыйсә соцга калуыбыз бар.