АВЫЛДАШЛАР

Өйдән чыкканда, әнисе Әлфияне җиңеннән тартып туктатты да Ленин башы төшерелгән кызыл угызлык акча бирде, кулына бер чиләк йомырка тоттырды. - Акчасы үз кирәгенә булыр. Йомырка апаңа. Сынауларың беткәнче. аларда торырсың Үз сөягең тарсынмас, сыйдырыр.— диде дә борылып күз яшьләрен сөртте. Тимер юл станциясенә Әлфия җәяү барды. Атлы кеше очрамасмы, дип ар1ына борыла-борыла атлады, соңрак борылмас булды, бәхете юк икән. Егерме чакрым араны узганчы, куллары өзелеп төшә язды. Җәя- үлегә янчык та авыр, ә аның кулында чиләк тутырук күкәй Ни арыса да. Әлфия юлда ял итмәде, бу турыла хәтта уйлап та карамады. Станциягә чакрым чамасы калгач кына Казансу буенда чиләген җиргә куеп туктады Аяз күккә, кояшка күтәрелеп каралы. Иртә әле. кояш офыктан калкынып маташа, ә ул утырып китәсе поезд сәгать җиделәрдә генә киләчәк. Болында түгәрәк печән чүмәләләре тезелеп киткән. Кыз. иң дәү чүмәлә артына кереп у1ырды. талган аякларын рәхәтләнеп сузып җибәрде. Печәннең куе хуш исе аны исертте, йокысы килә башлады. Йокларга ярамый иде. ул йокысын качырыр өчен бер иелде, бер турайды, күкрәктә кыштырдаган ят нәрсәне абайлап сискәнеп китте. Я терелгән утызлык аның учына күчте, акчаны ышкып таслады. Ленин бабай рәсеменә карап торды Гүя. тере кеше инде. Күзләр нурлы, ягымлы. Аңласа, бары ул гына аңлар дип. кыз яшереп серләрен аңа сөйләргә тотынды «Ленин бабай, бәгырем, сиңа гына әйтәм. Безгә би-ик күп игеп налог салдылар. Түләргә акчабыз юк. әниемне көн туса кәнсәләргә чакырып, эт итеп сүтеп кайтаралар. Син исән булсаң, ятимнәрне җәберләтмәс идеи. Әни миңа актык акчасын бирде. Әллә бу утызлыкны кире җибәрим микән? Киңәш ит. поездга билетсыз гына утырсам, ярамасмы9 Юк. ярамас, ак гәүбә. кара тәүбә! Ач. ялангач булсам да. чыдармын, хәрәмләшмәм. алдашмам Имтиханнарны да бирә алсам' » Беренче августтагы беренче имтихан — химиядән... Әллә ни курык- мый Әлфия, өлгергәнлек аттестатында бу фәннән «бишле» чәчрәп тора. Тукта, ни булды соң болай? Нигә болай авыр йокы басты? Күз кабакӘиәс ГАЛИЕВ (192(1) «Тормыш Нанчасында ■. ■■ Йо./дызшр шаһит». •Намус кушканча» һәм шпика кипшп.top авторы Казанда чши. Ө ларына гер асканнар мыни, гел аска тартылалар. Станциягә барып житсп, поезд килгәнне шунда гына көтсә ярамаганмы0 Кеше арасында йокы да ачылыр, йоклап китсә, уятырлар Ул торып тагын да авырайган чиләкне кулына алды Чиләк бавы учына пычактай кисеп батты Чүп өстенә — чүмәлә, дигәндәй, үкчәсен туфлие кырган. Оегын жәлләп яланаякка гына кигән иде Менә сиңа. мә. килгән шәпкә сизмәгән икән, хәзер атлар хәле юк. Саранлансаң, шулай була икән' Авылда йон оек белән чабата киеп өйрәнелгән, чабата әйбәт үзе жиңел, үзе йомшак, күпме чапсаң да аякны кырмый Институтка да чүт кенә чабата киеп чыгып китмәде, әнисе котк рды. туфлине тамактан өзеп, берәмтекләп җыйган йомыркага алмаштырып алганнар иде. Ярар, йөри торгач, рәтләнер әле. үкчә сызлый дип слал утырыр көн түгел, гишелсә. ямавы үзендә Казанга барасы булмаса. Әлфиягә туфли гомергә дә эләкми иде Үзе сорамады соравын, әнисе тыкырдатты, тырышты Кеше арасында кыгын кимхур итәсе килмәде. Шәһәр кадәр шәһәргә җибәр дә. туф ти дә кигертмә, имеш. Ятим шул Әлфия, ятим. Әтисе сугыштан каты яраланып кайткан иле, үлгәненә быел ун ел тулды. Алар әниләре итәгендә берссннән- бсрсс кечкенә биш бала белән калдылар. Әле шулар тан тик берәвесс апасы гына үзбаш көн күрә. Әлфия шул апасына барып төшәчәк Кияүгә чыкканнан соң апасын күреп сөйләшкәне юк әле Әлфиянең. Парлап авылга кайтканнар иде. өйгә кагылып кына чыктылар, чиебез күн. дип. ут капкандай ашыгып китеп тә бардылар Әлфия, җизнәсснә күренергә оялып, апасы белән сөйләшә алмый да калды Апасыннан шикләнми, ул үз кеше, менә жизнәсе ничек каршылар'’ Ачык чырай күрсәтерме? Суконный ягындагы тирән ерганак эчендә кача-поса йорт салып маг ашалар бугай, әнисе шулай аңлаткан иле. Озак эзләргә гур .г килмәсә инде Ул. шундый авыр уйларын ияртеп, әкрен генә кузгалды. кырылган үкчәсе гоз сипкәндәй әрнеп авыртса да. аксамаска тырышты Станциянең ераклыгы үзәккә үтә. авыллары кире якта шул аларның. ник бер атлы очрасын! Ничә чыксаң, гыр-гыр йөгерергә, тәпи-тәпи атларга туры килә. Күпер аша чыгып үр менгәндә, аны бер ир кеше куып җиг ге. Әлфия аны уздырып җибәрергә чамалап адымын әкренәйтте Теге адәм узмады, кызның хәлен уртаклашырга теләп, кызганулы тавыш белән сүз куш г ы Ерактан киләсез, ахрысы Йә. бирегез чиләгегезне Гадәттә. Әлфиянең үзен кызганган кешене җене сөйми иде. ятим гск күп нәрсәгә өйрәтте, ни гажәптер, бу юлы киреләнеп магтшмады. авыр чиләк н»лдашы кулына күчте. Хәер, ул кызның җавабын көтеп гә тормады бугай, чиләк бавын тартгы да алды Кайсы авылдан киләсез? Әлфия ирексездән юлдашының аягына күз төшерде. Аякларында ялтырап торган туфлилар. Өстендә елык-елык иткән <>р-яна костюм Керләнмәгән якалы ак күлмәгенә кара галстук таккан Юкарак борыны астында сызылып киткән кара мыек Күзләре Чират юлдашының күзләренә җиткәч. Әлфия капылт аска карады, янып чыкты Юлдашы, дустанә көлемсерәп, аны күзәтеп бара икән Шүрәле каргаган авылдан, диде кыз. туган авылының исемен әйтмичә генә, ә үзе. эченнән генә. «Белми торсын әле!» дип кунды Алдашмагыз, ул авыл жир йөзендә юк инде! Юл өстендә Ямаш исемле кечкенә генә бер авы г бар иде > гск Хуҗалык саны кырык-илледән борчакта да артмаган. шуна күрә авылны «Шүрәле каргаган» дип атап йөрткәннәр Утызынчы ел тар башын 1а. ни сәбәптәндер, ул авылны икенче җиргә. Кырлай урманы буена күчергәннәр Аныл Hciaieie булып зират кына калган Юлдашының, алдашмагыз. дигән сүзен ишеткәч. Әлфиягә уңайсыз булып китте — Сез бу як кешесе мени? — дип сорады. — Әйе. Мин шул авылда туганмын. — Мин сезне чит яктан килгән дип уйлаган идем — Нигә? — Безнең як кешеләренә охшамыйсыз,— диде кыз. юлдашының кыяфәтен. өс-башын күз алдыннан үткәреп. Юлдашы бу хакта кабат сүз кузгатмады. — Авылыгыз булмагач, нигә бу тирәләрдә йөрисез! — Әби-бабайлар янына кайттым Әлфиянең сөрмәле күзләре зур булып ачылдылар, ул юлдашының сүзен аңлап бетермәде. — Нәрсә, ышанмыйсызмы? — Алар сезнең белән күчмәделәр мени? Кайсы авылда калдылар? — Үзебез белән алып китеп булмады.— дип көрсенде Әлфиянең юлдашы — Туган-үскән җирдә туфрак булып калабыз, диделәр. — Ә-ә.— дип сузды кыз һәм чак кына юлдагы ташка абынмады. — Ел саен кайтып әйләнәм шулай. — Дога кыла беләсезме соң?—диде кыз кинәт. Егет елмайды. — Зиратка кайткач, дога уку мәҗбүримени? — Әбиләр шулай диләр... — Әбиләр сөйләшә алмый шул! Бик кызганыч! Югыйсә, каберләреннән сикереп чыгып, замана кешеләренең йөзенә төкерерләр иде. Алар исән чакта зиратыбыз зур тын бакча иде. Ә хәзер карарлык җире калмаган Коймасы җимерелгән, каберләр өстендә мал-туар йөри, пычрата. — Безнең авыл ияле булса да зират коймасы юк Зират әйләнәсенә берничә кат тегәрҗеп сузып, үрмәкүч оясы итеп бетерделәр инде. Балачага шулай уйныймы, белгән юк. — Нәзер әйткән кешеләр маташтыра Зиратка койма койдырырмын, дип нәзер әйтәләр дә. соңыннан хәлләреннән килми Исеме җисеменә туры килсә ярый, ходай кичерер, дип зират әйләнәсенә җеп сузып чыгалар. — Ходайны алдамакчы булалар икән. Икесе дә кычкырып көлеп җибәрделәр, адымнары бер мәлгә җиңеләйде. станциягә килеп җитүләрен сизмәделәр. Егет сәгатенә карап алды. — Уху. бик иртә икән әле! Сәгатьтән артык көтәсе бар! Касса урнашкан бер каглы таш бина алдында поезд көтүчеләр өчен эскәмия бар Иртә булса да. аны халык сарган. Егет эскәмиягә барып житәрәк буш жиргә чиләкне куйды. — Рәхмәт, абый.— диде Әлфия оялып кына Аргы башта тагын бер эскәмия бар икән, анысы буш диярлек Дүрт хатын кулларын бол! ый-болгый нидер сөйләшәләр. Алар яшь кыз белән чип-чисга киенгән егетне күзәтеп сүздән тыелдылар, тасыраеп карап каттылар. — Әйдә, без дә утырып ял итик. Егетнең тәкъдиме Әлфиянең күңеленә хуш килде, чиләкне аяк очына жиргә куеп, янәшә утырдылар. — Шәһәргә йомырка алып барабыз, диген. Егетнең күз читләрендә очкыннар уйнады. Әлфия ни әйтергә белмичә аптырап калды. — Нигә алай дисез? — Бу чиләктә йомыркадыр бит? Әлфиянең бите тагын кызыша башлады, спекулянт, дип уйласа, хурлыгы ни тора?! — Мин аны күчтәнәчкә алып барам. — Кемгә, егетегезгәме? — дип сүзен дәвам итте кызның юлдашы Бусы бөтенләй көтелмәгән, йогышсызрак сүз иде. Сез бигрәк инде! — диде Әлфия, битен ике кулы белән каплап — Алып барсагыз да. гаеп эш түгел. Эскәмияне биләп утырган хатыннар шыпырт кына аларны күзәтәләр иде. - Миңа егетләр белән чуалырга иртә әле.— диде Әлфия, егеткә карамаска тырышып — Апама күчтәнәч болар. Егетнең һаман шаяртасы килә иде. Апаң да үзең кебек чибәрме? Әлфия чыннан да гүзәл иде Нәзек билле нәфис гәүдә, тулышып килә торган күкрәкләр, дугаланып торган кара каш астындагы сөрмәле күздер. кулаяк дисеңме, бер генә дә килмәгән жире юк. Бу гүзәллекне сизәрлек яшькә җитмәгән кыз һәр мактау сүзен үртәү, мыскыллау дип кабул итә иде. Терәлеп диярлек утырган әлеге егет тә юри мутлана, дип уйлап, аңа арты белән борылды — Менә кирәк бул.са!—диде егет һаман бәйләнеп — Үпкәләттем' Чибәр кызларга үпкәләү килешми — Сез кешедән көләргә оста икән! Әлфия, барыннан да бигрәк, киемнәре иске булуыннан кимсенде Юа-юа кыскарып беткән күлмәк итәген тарткалап тезләрен каплады Баягы хатыннар, егетнең чаялыгыннан, туры сүзеннән чнгенсенепме. дәррәү кузгалдылар да касса ишеге янына барып бастылар. Алар киткәч. Әлфия читкәрәк тартылды, аякларын эскәмия аегына яшерергә чамалап, гәүдәсен алгарак чыгарды Егет туфлилар эчендәге кырылган үкчәләрен үтәли күрә кебек тоелды Ялгышасыз, чибәр кыз Кешедән көлә торган гадәтем юк. Чын күңелдән әйткән сүзләрне кирегә алмагыз Алар шактый вакыт тын утырдылар Халык җыела торды. Егет кызны ничек тә җайларга тырышты Анагыз кайсы урамда тора? Әлфия аның бу соравын җавапсыз калдырырга уйлаган иде. егет торып каршысына килеп баскач, әйтмичә булдыра алмады Әй. беренче тапкыр баруым, кайсы урамда икәннәрен белеп тә бетермим. — Без барып җиткәнче караңгы төшә, төнгә каршы, белмәгән урамны эзләп йөрү читен булыр, дим. Суконный ягында, трамвайдан төшкәч ерак барасы түгел буган Аның бу сүзләре егетне бераз тынычландырды Янәшә эскәмияне сарган юлчылар берзаман пыр тузындылар, савылып кассага ташландылар. Билет сата башлаганнар! —диде Әлфия, кыбырсып, җилкенеп кассага керергә җыенды. Үзем. үзем, диде егет һәм ашыгып кнгеп тә барды Ул киткәч. Әлфия җиңел сулап куйды Җанлап кына күкрәгендәге утызлыкны эзләп тапты да. йомырка чиләгенә тотынгач, унга калды Ишле халык арасына чиләк күтәреп барып керсен дә инде Йомыркаңны ватып бетерерләр! Чиләкне монда калдырса, ничек булыр икән ’ Хуҗасы г чиләкне алып китәрләр лә кебек тоелды, азмы шук куллы бәндәләр Станция тирәсендә урлашканнарын әнисе телдән төшерми торган иде Ул арада егег әйләнеп га чыкты. Әлфия егеткә каршы китте Ә сез кая барасыз? Мин дә кереп билет алып чыгыйм әле Егет кулындагы икс билетны ана күрсәтте. Әлфия башта аңламый чарак торды, аннары шикләнеп кенә Әллә миңа да алдыгызмы? - дин сорады, егеткә кабаланып у гы глыгып сузды. — Кайтарып бирергә акчам юк Нишлибез алайса' — Вак акчагыз булгач, бирерсез. Берәрсе вакламас микән, сорап карыйм әле - Юк белән башыгызны катырмагыз — Алай ярамый. Мин сезне тагын кайчан күрәм? Әлфия егеттән читләшергә, җай чыкса, бүтән вагонга утырып күзеннән ки алырга ниятләгән иде. Хәзер, нишләргә белмичә, каударланып исен җуйды Еракта паравоз гөрләгән тавыш ишетелде. Казансу елгасы буенда кара төтеннәрен болгый-болгый килүче тимер айгыр үзе да күренде. Ул күренүгә көтеп зарыккан пассажирлар, капчыктыр, чиләктер, кәрзиндер күтәреп, этешәтөртешә поездга каршы ыргылдылар Әлфия, чиләген ике куллап тотып, кешеләр арасына барып керде, күз чиге белән генә егетнең дә үзеннән калмавын абайлады Вагоннар берәм-берәм үтә торды, поезд халык көткәннән шактый алга барып туктады. Ул чакта әле хәзерге кебек вагонга керер өчен платформалар юк иде. Җыелган халык иң арттагы вагон тирәсенә барып бөялде, китте этеш-төртеш, талаш, вагон ишегенә башта кешеләр менде, аннан кәрзиннәр. төенчекләр очты Кемдер егылды, кемдер абынды, кемдер чыр-р итеп елап җибәрде. Качарсың чая егеттән, әгәр ул булмаса, Әлфия вагонга эләгәсе түгел икән. Егет очып кына өскә менде дә: - Бир чиләгеңне! — дип кычкырды һәм чиләк артыннан кызны да беләгеннән тартып менгерде Олыраклар утырган, урталыкта һәм тәрәзә кырыйларында яшь- җилбәзәк баскан, кулларында дәфтәр-китап. әллә укыйлар, әллә юри тотканнар да рәвешен китерәләр инде. Үз ишләрен күргәч, кыз күңелендә аңлашылмый торган сәер бер хис уянды Ничек тырышалар, юлда да вакыт әрәм итмиләр, әзерләнәләр. Әлфия үзе белән дәфтәр-китап та алмаган. Бу турыда уйлап та карамады. Хәзер инде хәтерләми, кайдадыр укыдымы яки кемнәндер ишеттеме, имтиханнар алдыннан башны ял иттерергә кирәк, дигән сүз колагына кергән иде. Шул киңәшне тыңлап, авылда чакта ныклап әзерләнде, һич шикләнми, ботен фәннәрдән шытырдатып җавап бирәчәк Рус теле генә шикләндерә. Юлдаш егет тә булачак студентларга игътибар иткән икән, башы белән ишарәләп: — Тырышалар! — диде. Әлфия сискәнеп китте.— Бик уйга калдыгыз. нәрсә исегезгә төште Соңгы сүзләр аңа уйларын яшерергә мөмкинлек бирде. Юл буендагы агачларны күзәтәм.— диде кыз. имтихан бирергә баруын ачарга теләмичә. — Күзәтерлек ние бар аларның? Бик бәләкәй идем әле мин. Әти мине атка утыртып шәһәргә алып барган иде. Сугыш беткән ел иде бугай. Бу агачларны утыртып кына маташалар иде. — Агачлар үскән.— диде егет уйчан гына.— Сез дә җиткән кыз булгансыз. Паровоз уфылдап-ашкынып вагоннарны алга өстери. Тагын бер тукталыш, тагын бер. Халык ишлерәк станцияләрдә ул озаграк тора, аннары, соңга калмыйм тагын, дигән сыман, тырышып-тырышып тәгәри башлый Вагоннарда инә төшәр урын да юк, халык өстәлгән саен егет Әлфиягә якынрак килә Кыз читкә тартылырга тырышып, аяк очларына басып як-ягына карана. Кая ул!.. Соңгы станцияләрдә утырган, аларны уртага алып кысылышкан хатынкызлар марҗалар иде. Әлфия егетнең алар белән русча сөйләшүенә сокланып барды Хатыннарның берсе бик текәп Әлфиягә карап торды да: — Бу кыз сезнең кемегез була? — дип сорады. — Сеңлем,— диде егет, күп уйлап тормыйча. Мондый җавапны ишеткәч, Әлфия җир i ишегенә керердәй булды, егеттән читкә китеп анын ярым шукланып елтыраган күзләреннән клалась! килде Сеңдегез бер дә сөйләшми. борыны бик югары ахры диде хатыннарның икенчесе — Юк. диде егет—оялчан ул Әлфиянең хатыннарга ачуы килде, а тарның үзен тикшереп, чәйнәп баруларын ошатмады Алдагы станцияләрнең берсендә поезд бик озак, сәгатьтән аргык торды. Тиз йөрешле поезд сонарган да шуны үткәреп җибәрә, диделәр Баш га ишеккә якынрак юрганнар җиргә төшеп сибелде, алар бу шаг кан урыннарга ваюндагылар күчте, юра-бара алар да саф һава суларга чыктылар Басын торыр хәле калмаган Әлфия бушаган урыннарның берсен.» барып утырды, егет аның янына килде — Син минем бер туган сеңлем булдың, узең исемеңне лә әйтмисен Әлфиянең җеп өзәр хәле дә юк иде. ясалма елмай! андай итте — Сез дә әйтмисез нч! диде Мин Мансур исемле булам Мансур Сабитов Мин Зәйтүнә. Әлфия алдавын сизмичә гә калды, теленнән анасының исеме ычкынган икән Менә шулай. Зәйгүнә сеңлем, таныштык та -Fiei әзрәк уйланып торды. Хәзер ananjiapia бергә барсак га була' Әлфия утырган урынында сикереп алты • Нинди кеше бу. ә’ Ябышкак сагыз, дисәң. Йөзе ягымлы!»» Анысы булмас' диде ул. кистереп Ярамыймыни? Ярамый' диде Әлфия коры 1ына Зарыгып көтә торгач. тиз йөрешле поезд ла килен җитте, ул монда туктап гормады. тизле!ен дә киметмәде, буран уйнатып, ыжгырып китеп барды Шәһәрю барып җиткәндә кич булды. гампаларга yi алынган иде инде Вокзал аша у ген урамга чыккач. тыз-быз чабышкан халыкны курен. Әлфиянең башы әйләнеп кигте. иртә таңнан аяк оосндә йөреп, бер гэгам ризык капмавы исенә төште. Чиләгендә бер кыерчык ипие бар иде барын. Мансур алдында авы з күгәреп ашап барыр! а оя күрер тли iiin. Без да күчәрдән төшеп калган чәкүшкә түгел Ссңлесенең сот ы сүзе Зәйтүнәне уйга калдырды бу ю >ы акы i на фикер әйтә бш Әлфия' Зәйтүнәгә бер караңгыдан икенчесенә каюр эшләргә гуры КИЛӘ. Йөкле килеш көнозын аяк өстендә тору авыр > базарга сату итәргә килгән кешеләргә үлчәү, лоток xai.ii. АИНС ы ташкыннар киңәйiкәй чокырларда, сазламыклар өстендә, чүплек тирәләрендә, шифалы янгырлардан соң үскән гөмбәләр кебек, шырцы тартмасыдай вак-вак йортлар «насыпу* шкал ар». такта алачыклар калкып чыкты Авылдан, каһәрле колхоз кысасыннан ычкына алган тәвәккәл башлар тиз арада йорт өлгертеп керделәр. Халык торак тәэмин йтүне. ниһаять, «үз ку iwiia аллы» Рөхсәтсез салышан йортлар коннәнкөн ишәйде Нинди закон булт айдыр. әгәр хужа мич чыгарып өлгерсә, ул йортны жимертми башладылар. Эш шуңа • барып жнтте ки. кайбер үткенрәк хатыннар, өйнең кысасы өлгерсә, матчага кадак кагып, бишек элделәр Андый йортларга да тимәделәр Зәйтүнә үз каршысыпда утырган егеткә күтәрелеп тә карамады Гөлсем белән етет. ой салу, кирпеч, мич чыгарулар хакында сон төшсә тәр дә, алмаштилмәш аңа карый лар кебек тоелды Бер ат арлы, бер күтәрде кыз. бал белән майлан авыз игәргә ояллы Коры чк. Гөлсем апа! — Соңарма,— диде һаман үгетләп Гөлсем, йөрерсең аннары суган суы суырып. Хәлим Гөлсемнең ишарәсен аңлап тагын бер тапкыр Зәйтүнәгә күтәрелеп карады Кыз чыннан да чибәр иде. Дугаланып киткән кашлар астында куе сөрмә каймалаган зур күзләр Сөйләшкәндә мамык кебек күпереп торган бит урчасында нәни генә чокыр хасил булып, йөзен тагын да ямьләндереп җибәрә. Буй-сыны да килешле. Ләкин бик яшь күренә, сабыйлыктан яңа чыккан җан. ай-һай. тиз генә кияүгә чыгарга риза булырмы икән? Аннары, акыл ягы ничектер? Шикле уйлар ничек кенә борчымасын. Хәлимнен йөрәгенә ут үрләде. Тик ничек сүз башлар! а? Яше утызга җитеп килә кызлар кулы тотып караганы булмады, тәҗрибәсе юк. Сәбәбе—нужа бабай. Туя ашамаган кеше кызлар хакында уйлый аламы соң? Гөлсем кирпеч күрсәтергә Хәлимне ишегалдына алып чыкты. Зәйтүнә табынны җыештырып калды Гөлсем сүзне кыска тотты: — Бүген үк кинога ике билет ал! — диде - Җигәр, буйдак булып күп йөрдең, төтен куып! Йортны бергәләп төзеп бетерерсез. Зәйтүнәнең исеме телгә алынмаса да. Хәлим сүзнең кем турында барганын аңлады. - Ул минем белән кинога барырга теләр микән соң? — Син билетыңны гына юнәт, калганын үзем карармын. Аң бул. кулында кунам дигән асыл кошны очыра күрмә! Менә сиңа. мә. кирпечкә, дип килеп, кәләшле булып китә түгелме Хәлим? Дөньяда шундый танышу да була икән, гаҗәп! Моңа кадәр хатын-кызга әллә ни исе китмичә ваемсыз йөргән егетнең башына уй төште. Мәсьәләне текә куйды Гөлсем апасы, йортны да төзеп бетер, өйлән дә!.. Хәлим ашыгып барып әүвәл башта ике билет алды, кичке сеанска. Билет алгач кына аңышты. кичкә кадәр вакыт бик күп икән әле Калган һакытны нишләтергә? Майлап-баллап һаман чәй чөмерергәме? Хәлил бер минутын да бушка уздырмаска тырыша торган егет «Бирәм. ал!» — дип торганда, кирпечне ташып куярга иде. бер олы эш бетеп торсын Җае да чыкты, бәхете бар икән Хәлимнең, узып баручы машинаны тотып, шофер белән килешеп тә алды. Кирпеч лапас түренә, утын яркалары артына өелгән икән. Өйрәтәсе юк. Гөлсем апа дөнья хикмәтләрен белә, усал күзләрдән яшереп, хәзинәне шулай ерак олактырган. Машина лапаска керә алмады, җитмәсә, шоферы да бик коры туры килде, ашыктыра, сүгенә Гөлсем булышыр!а Зәйтүнәне чакырды Чыгар алдыннан кисәтеп куйды. — Кара аны. ишетсен колагың, тырышып эшлә! Егет бер дигән, сыната күрмә! Кирпечне машинага носилка белән ташыр! а туры килде. Хәлим оч-дүрг кирпеч салды да кызны кызганып — Күп булмадымы9 — дип сорады. Зәйтүнә рәхәтләнеп, лапасны тутырып көлеп җибәрде. — Кичкә кадәр төяргәме исәбен, Хәлим! Авыл кызы ич мин. эшне күргән бар! — диде. Егет носилкага күп итеп кирпеч өйде. Шофер, тартырга алам, дип кибеткә чыгып киiкан иде. кайткач, кирпечнең төялеп бетүен күреп, күзләренә ышанмады. — Кечкенә, эче тулы төш кенә икән бу кыз! — диде Зәйтүнәне мактап.- Билләһи, әгәр өйләнмәгән булсам, бүген үк алып китәр идем! Бу мактауны ишеткән Хәлимнең йөрәге сулкылдап куйды Хәлим Зәйтүнәдән алдарак өйгә керде. Гөлсем апасына кино билетларын тоттырды — Кичке сигезгә? — диде ул ашыгып - Мин хәзер кирпечне илтеп бушатам. Аннары тиз үк килеп җитәрмен! Син әзрәк көйлә инде’ Ул арада шофер машинасын акырта башлады. Хәлим Зәйтүнәгә кул болгады да атылып кабинага сикереп менде. Кирпеч гше майлы ботка ашау түгел. Зәйтүнә шактый арган иде. алай да Гөлсем апасына арганлыгын сиздерергә теләмәде, идән юып алырга җыенды. Ял ит. бүген юмасан да ярар,— диде Гөлсем серле тавыш белән. Юа торган көн ич' Иртәгә дә көн булыр. Гөлсемнең тавышы тагын да серлерәк ишетелде - Хәзер Хәлим килә. Нигә килә тагын? — Билет алган. Сине кинога алып бара. Кинога? Кыз коелып иңде. — Әзерлән. Зәйтүнә шәһәргә килеп егет кеше белән кинога Гаруны күз алдына да китерә алмый иде әле. Шуңамы. Гөлсемнең сүзе ана сәер тоелды, ул аны шаярта дип уйлады — Абау, бик карт ич ул! Минем белән кинога барганын белсә, хатыны чәчен йолкып бетерер! — Бер дә карт түгел, өйләнмәгән егет. Чакырганда баруыңны бет. үкенмәссең Куркам ла.. — Андый сазаган егетләр куркыныч булмыйлар. Син япгь-житксн- чәктон сагай! Белмәгән, күрмәгән ят кеше. Җитмәсә, үзе миннән олы Олы икән тормыш итәргә ышанычлы булыр Минем дә картым күпкә олы иде. Өрмәгән җиргә утыртмады Үзенә бик якын икс кешенең язмышы хәл ителү мөмкинлеген уйлап. Гөлсем бу фикер белән мавыгып, яшәреп китте. Зәйтүнәгә Хәлимнең уңай якларын тезеп бирде ЗәйтүНә икеләнә ка лды. Ачуланма. Гөлсем апа. бер дә күңелем тартмый. Мин кинога бармам ахрысы. Өс-башым да бик хөргн Яшәр урыным да юк горыр җирем дә ачыкланмаган. Зәйтүненең еламсыраганын күреп. Гөлсем аның аркасын сөеп какты Кинода өс-баш салып утырмыйлар Мин сиңа Талиянең плашын кигертәм. Ал. үзеңә булыр Башыңа менә бу еф«»к кыйгачны бәйлә Талиянең плащы Зәйтүнәгә таман гына иде. аны кигәч, кыт бөтен гәй үзгәрде, биегәеп, тагын да зифаланып кнгге II г.гш якасы осгенә ефәк кыйгачны да салгач, кыз әкияттәге су кызына охшады Гөлсем аны өйлөндсреп-әйләндереп карады да кулын чәбәкләде Урлап качарлык сылу булдың. Зәйтүнә бәгырем' Әнкәң күрсә дә танымас иде! Көзгегә кара, таныйсыңмы үзеңне’ Менә кисм кешене нишләтә! Хәлим кебек егет чакырганда кинога бармыйлармы соң? Сыер абзарында качып ягып кына эш чыкмас. Дөньяга кыюрак атлап керергә кирәк Үгетли торгач Зәйтүнә күнде, күнегер өчен яна киемнәрен тиз генә салмалы. Гөлсем апасы күрмәгәндә көзге алдында бөтерелде, үзенә үзе карап туймады. Гомерендә беренче мәртәбә егет 6е гәи кинога кигтс Зәйтүнә \«» гим дә өс-башын арулаган, ор яңа күлмәк кигән Кинотеатрда егет Зәйтүнәне буфетка алын керде, үзенә сыра, кызга мороженый алды Ашады тар. эчтеләр, сөйләшергә сүз генә табылмады Her юаш. кыз кыюсыз иде һәркайсы үз уе белән мәшгуль булды Хәлим ничек тә Зәйтүнәгә ярарга, күңелен күрергә тырышты. Зәйтүнә исә. мороженый белән лимонад хакын сораса, акча каян алып түләрмен икән, дип кайгырды. / Хәлим тагын мороженый алмакчы иде. Зәйтүнә аны кисәтте: - Алсаң, үзеңә генә ал. минем кабар җирем калмады.— диде. - Мин тагын, син мороженый яратасын, дип торам. Үзем өнәп бетермим, тегесен лә синең хакка гына ашадым. Кинода халык күп иле. урын җитмәгәч, стена кырыйларына урындык тезеп утырдылар һинд фильмы күрсәттеләр. Кино Зәйтүнәгә ошады, һиндстанның табигать күренешләрен аеруча яратып карады. Кулга иялә- штерелгән акыллы, сабыр филләр, ажгырып торган ерткыч арсланнар аны таңга калдырды. Ә җырлары... Нинди матур икән алардагы җырлар! Моңландыра да. дәртләндерә дә. Кино дәвамында Зәйтүнә дөньясын онытты, үзенең паспортсыз сукбай икәнен дә, йортсыз-нигезсез хокуксыз бер җан икәнен дә исеннән чыгарып торды... Хәлим Зәйтүнәне Гөлсем апаларына кадәр озата барды. Юл буе кинода алган тәэсирләрен уртаклашып кайттылар, бер туктаусыз сөйләштеләр. сүзе дә әллә каян табылды, ике үксез җан ирексездән бер- берсенә тартылдылар. VI Мич чыгарырга атлыгып йөргән егет, барган җирендә гүзәл кыз белән танышты. Язмышмы бу? Аллаһе тәгалә шуны теләдеме?.. Кем кавыштырды аларны? Мәрхәмәтле, һәрчак адәмнәргә ярдәмгә ашыгып яшәгән Гөлсем апаларымы?.. Хәлим шәһәрдә туса да. төп чыгышлары авылдан. Ата-анасы егерме беренче елгы ачлыкта шәһәргә килеп сыенган. Күпләр еракка, икмәкле Ташкент ягына агылып җан саклаганнар. Хәлимнең әти-әнилә- ре Казанда туктап калганнар. Алар икесе дә сабын заводында эшлиләр иде. Фатирны да аларга завод биргән. Ул ике катлы агач йортның чарлагында иде. Заманына күрә яхшы фатир, уртача зурлыкта ике бүлмә, бүлмә саен икешәр тәрәзә. Иркен өйалды. Бөтен артык-пыртык. чүп-чар шунда сыя. Тәрәзәләр Кабан күленә карый. Күлнең теге ягында. күбесе бер катлы агач йортлар арасыннан, мәһабәт булып мәчет манарасы калкып тора. Җәен Хәлим су буеннан кайтып керми, коена, кышын көннәр буена тимераякта шуа. Еш кына аргы як малайлары белән эләгешеп тә алалар, сүздән сүз чыга, аннан тукмаша ук башлыйлар. Олылар арага кермәсә. канга батып беткән чаклары да була иде. Яшьтән үк кыйналып үсте Хәлим. Фәтхи авылыннан куылып диярлек китеп, урам себерүче булып эшкә кергәч, аларга фатирны Хәлимнәр яшәгән йортның подвалыннан биргәннәр иде. Ике гаилә бик тиз дуслаштылар, бер-берсенә ярдәм итеп, тату яшәделәр. Гөлсем Хәлимне үз баласыдай якын күрде, анда-монда барган чакларда малайны ияртеп, дөнья белән таныштырып, кайда акыл биреп, кайда әрләп, кисәтеп йөрде. Хәлим сугыштан соң Гөлсем апасына кайтып егылды. Хәлим фронтка китеп ике ай уздымы икән—әнисе вафат булды. Бердәнбер улының хәбәрсез югалуын күтәрә алмаган бичара, төнлә, дөнья тыныч чакта, бәхетлеләр тәмле төшләр күргәндә, ялгызы газапланып җан биргән. Күзгәбашка күренмәгәч ишеген ватып керсәләр, кап идәнгә сузылып яткан мәрхүмә... Аларның хатын ягыннан да. ир ягыннан да туган-тумачалары егерме беренче елгы ачлыкта кырылып беткән. Хуҗасыз калган квартирага күп балалы бер гаиләне урнаштырганнар. Әсирлектән кайтып егылган Хәлимне алар ишеккә якын да китермәделәр. Җиде бала берьюлы дөнья бетереп акыра башлагач егет үле дә фатирны дәгъва ian йөрмәде Ары- бире сугылып, юридик консультациягә киңәшкә кереп караган ил. тирлектән кайтканын белгәч, ишеккә күрсәттеләр Хәлим бик бетеренгән, хәле чиктән тыш авыр, аягын көчкә өстерәп йөри Әсирләр лагеренда атналар буе ач тору, тәнгә ябышкан чир-чор.ыр аны шу I хптт.> 4i.ini.iKK.iHii.ip куел тар баралар кумдеалар сын да а тарт а. закуска! а ба тык койрыгы б« 1 I ЫШ хатыннарын шунда нагон ышыгында да әвәләп алалар Хәлим Рәхимҗан ат ты егез белән якынлаш тт У саңгырау, сөйләшә башласа нык ук тот тыта Табигать көчне i тәм.»' бахырдан, дүрт потлы капчыкны уйнатып йөртә POXHMAJI оүр..н • i. .■ ней төп башына тотына, ялалны белми Мәктәп бусатасын ат тап кер мәтән Рәхимҗан, кул куя белми, хезмәт хакы а панда тамтл «.л I »м гасы шундый матур, акчадагы имзадан бер дә ким түтет т ч.тк iap.ia зур купюр ты кәгазь акча ларда җавап ты кеше тәрнсн им ТАМ бу та торган иде Аннан соң гына кадерсез, имзасыз акча замана тары кит т.-'т POXHMA.IHHI.I армиягә л тматанн H.iMCHii.m аяган Сугыш беткән елда авылны ыиы аны шәһәртә ияртеп килгән Хатын Рәхимҗаннан күнм- о и- -п к > га > ыр икәү берберен яратышып, олы тап яшиләр Хагын җитеш .ып чыны, сл саен бәби алып каша .хәтер бл >а тары оишәү ох пан Ьишхчс .ю кмт бала! — Алтынчысы, шаять, малай булыр г!ЛР Алып кайтырга базмыйбыз — торыр җир юк... Хатын кысырга калганчы йортлы булсакмы! . дип көлдерә иптәшләрен саңгырау Рәхимҗан Хәлим гаиләчел, тырыш, рыясыз Рәхимҗан белән тиз дуслашты. Чын дуслык һәрчак җимеш бирә торган була. Хәлимгә дә язмыш елмайды Станция белән янәшәдә генә, халык телендә Бакалтай дип йөртелә торган зур, тигез болынлык башлана иде. Ул заманда бөтен шәһәрнең чүбен шушы болынга китереп аударалар иде. Ниләр генә булмый иде ул чүплектә: иске-москы, ташландык арасында бүрәнә, кирпеч, төрле ватык җиһаз, әрҗә такталары тау-тау булып өелеп тора иде. Хәлим игътибар итә башлады — әз генә буш вакыты булдымы, Рәхимҗан шул Бакалтай чүплегенә йөгерә Эштән соң да шунда чаба, әбәт вакытында да тик утырмый Нигә бара, ник ашыга, ни файдасын күрә—серен берәүгә дә ачмый, сорашсалар, колагын күрсәтеп авызын ера ишетми, янәсе! Хәлим беркөнне Рәхимҗанга ияреп Бакалтайга төште Чүплектә ул җыеп, бер кырыйга өеп куйган бүрәнәләрне, әрҗә такталарын күреп шаккатты — Тиле таш җыяр, нишлисең бу бүрәнә башлары белән? — Күбрәк булсын иде мондый мал! — диде Рәхимҗан, авызын ерып.— Күбрәк булсын иде! Ул тынмады, чүп арасыннан таза бүрәнә башы тартып чыгарды, әрҗә такталарын җыеп китерде. — Күрәсеңме? Менә дигән төзү материаллары. Сатып алам, дисәң— юк, урларга кулым бармый, ә безгә малай алып кайтырга кирәк. — Малай?! — Йорт булса—малай кайта. Эштән соң Рәхимҗан Хәлимне алтынчы трамвайга утыртып үзе белән алып китте. Трамвайдан төшкәч, суы кипкән тирән елга үзәненә барып керделәр. Рәхимҗан белән Хәлим килгәндә, үзән эче гөрләп тора иде. Халык мәҗ килә! Кем ничек тели, шулай җир кисеп алганнар да йорт салалар Рәхимҗан кишәрлегенә җиткәч, Хәлимнең ике күзе дүрт булды, йорт кысасын күтәреп тә куйган колакай! Ул зурдан купкан, биш кызга биш бүлмә булырга тиеш, ди. Эшкә кулы ябыша икән егетнең. ХәлИм ул төзеп яткан йортны бик ошатты. — Балта эшенә каян өйрәндең? — дип сорады. — Башыңа төшкәч, башмакчы буласың! Ерганак үзәнендә тырышып-тырышып йорт җиткезеп маташкан кешеләрнең, күпчелеге авылдан чыгып ычкынган кичәге крестьяннарның эш нәтиҗәсен күргәч, Хәлим уйга калды. Ул да ир кеше, башкалардан ким җире юк, нигә тәвәккәлләмәскә? Нигә һавадан өмет көтеп ятырга” Рәхимҗан янында җайлы гына буш урын бар. ярның текәрәк урыннарын ишеп уйсу җиргә тутырсаң Җире зур түгел түгелен, алай да җитәрлек. Хәлимнең әлегә биш кызы юк. кашы да күзе, нуҗасы да үзе. Барына риза булырга кирәк! — Кемнән рөхсәт алырга соң? — дигәч, Рәхимҗан баш бармагы белән күккә күрсәтте. — Ходайдан! Хәлим шул минуттан көеп-кызып эшкә тотынды. Бүрәнәсен, тактасын туры килсә ат белән, гуры килмәгәндә иңенә күтәреп ташыды, һәйбәтрәк материалларны Рәхимҗанның өй ышыгында, тотты.бер җәйдә өй кысасын өлгертте. Тиз тотып толь белән түбәсен япты Мич чыгарырга йөргәндә Зәйтүнә чибәргә тап булды. Ул моны яхшыга юрады, бер-ике тапкыр кинога барып кайткач, алар бср-берсенә нык ук ияләштеләр. Икесендә дә эшкә комарлык бар иде Гөлсем эшне куыра белә, икесен бергә туры китергәч, тимерне кызуында сукты. — Вакыт әрәм итеп йөрмәгез, өйләнешегез! — диде. Зәйтүнә ык-мык килеп маташкан иле да аны да ипкә китерде Гөлсем. — Егет менә дигән, урта бармак, үкенмәссең! Шул гирәдә йорт җиткезеп маташкан Сәләхи мәзинне чакырып, никах укыт гы Гөлсем, яшьләрне бер генә кәшә авылга озатты Шәһәрдә паспортсыз никахны теркәмиләр Кияүгә чыккач. Зәйтүнәгә паспорт бирми калмаслар Авылда паспортлы да булырсыз, никахыгызны ЗАГСта беркә герсез! Чыннан да, никахларын теркәгәч, Зәйтүнәгә өч айлык вакытлы таныклык бирделәр Хәзергә ул да бик ярап гора, әле монысы ла юк иде ләбаса Прописка юк та юк ииле. ул як һаман чатак калды Өч айлык кәгазь кисәге кулга кергәч икесе дә чамасыз шатландылар Законлы документ, моңа кадәр Зәйгүнә чүп кисәге иде, хәзер адәм санына керде. Күкрәк киереп: «Менә мин кем!» дип әйтә ала Документсыз син беркем түгел, сине эшкә алмыйлар, сайлауларга катнашмыйсын, кеше исәбендә йөрмисең Алар авылда озак тормадылар, көнен әйләнеп кайттылар. Ә гфия сылу аларга күренмәде Кайгу белән үз йортларына күчтеләр Үз йортлары Үзләренеке' Зәйтүнәнең әнисе ике мамык мендәр, зур юрган биреп җибәрде Гөлсем су чиләге, икс кашык, ике стакан, таба бүләк итте. Хәлим кибеттән керосинка сатып алды. Шуннан ары ни кирәк аларга бүген? Үз түбәләре астында, үз керосинкаларына утыртып, үз табаларында күкәй тәбәсе куырдылар да идәннәренә үз мендәрләрен түшәп, авылдан килгән йомшак юрганны ябындылар Бар кайгылар онытылды, үзләрен җәннәткә кергән кебек хис иттеләр. Тирә-як тынды, юныш балта тавышлары ишетелмәс булды Алардан башка бу дөньяда бер җан иясе дә каһмады, алар рәхәттә фәкать икесе яшәп калдылар Моннан да җайлы, моннан ла рәхәт урынның булуы мөмкин түгел, дип исәпләделәр. Аларга бүген зиннәтле саран да. ефәк чагыр астында! ы гирбәлчек карана г гар да кирәк түгел, әйдә, затлы сарайга күчегез, дисәләр. Хәлим белән Зәйтүнә, бүгенге урыннарын һич алыштырмаслар иде Тон кыскарды, бер минут кебек булып кына тоелды. Көндез Зәйтүнә өндә үзе генә кала Ьашта көннәрен бик тыныч, бик рәхәт игеп үткәрә иде, Хәлимне эшеннән көтеп ала. аш-су әзерли, өйне, өй тирәсен җыештыра. су ташып куя, һич гынмый. көне буе аяк өстендә булса да. һич арымый иде яшь хатын Беркәйне Хәлим эшкә китүгә үк. бик куелмаган ишекне аяк белән тибеп ачып, аларга милиционер килеп керде I үргә узды, комсыз күтләре белән почмакларны капшап чыкты, идән тактасын күгәреп базга карады, шуннан соң гына ике тәрәзә арасына басып, арты белән сгенаны терәп калтыранып торган яшь хатынга кара гы Ирен кайда? — Эштә. , Йорт салырга кем рөхсәт бирде? Мин белмим ирем бе тә. - Канчан кайта? Кич инде, сменадан сон Ми гиционер Зәйтүнәгә текәлеп торды да Паспорт ың бармы? дип сорады - Бар. диде каушап хатын. Йо ге. бир әле! Милиционер һәр хәрефен йотардай булып кәгазь кисәген укып чыкты да — Бәй авылдаш икәнсең син минем! гиде Мин сезне белмим бит, диде Зәйтүнә паспортын күлмәк изүенә шудырып. Бе герсең! Белдерермен! Ирен кайткач та әйт. иртәгә шушы в.< «ытга кереп чыгармый Яргысы остмда бу гсыи' Югыйи мгпис хшеа Кенә гошер гермен' Зәйтүнә яман усал авылдашының кем икәнен белмәде. Иртәгесен килде милиционер, тагын, тагын керде, аның Мәхмүт исемле булуын, аракыны чиксез яратуын, җай чыкса, хатын-кызга кул сузарга әзер булуын Зәйтүнә яхшы белә иде инде хәзер. Ул өйдә ялгызы калырга курка башлады. Истә-оста югында килеп керде Мәхмүт. Зәйтүнә, су җылытып, кер җебетергә куеп маташа иде. Мәхмүтнең артыннан тогын алуы булды, Зәйтүнә чырыйлап кычкырып җибәрде. Күршең үзеңнән яхшы булсын, дигәннәр, Зәйтүнәгә бәла янаганын саңгырау Рәхимҗан каян ишеткәндер, чырыйлап кычкыруына Рәхимҗан кереп тә җитте. Бала башы хәтле йодрыгын Мәхмүтнең ганау астында йөртеп: — Тагын бер күрсәм’ Бел, үтерәм! — дип кисәтте. Мәхмүт кереп йөрүен сирәгәйтте, куркуы чын булдымы, Рәхимҗанны җавапка тарттырып йөрмәде, әллә оятына коч килдеме, кергән мәлләрдә Хәлим өйдә чакны сайлады, Зәйтүнәгә бәйләнеп маташмады. Шулай да эшкә кермичә ярамый. Хәлим эшли эшләвең, хезмәтенә күрә хакын да түлиләр. Ләкин аның хезмәт хакын, ничек кенә сузма, җиткерә тор!ан түгел Өй салганда күпме материал кирәк буласын Хәлим күз алдына да китермәгән икән. Кадак-кодак, ишек-тәрәзәгә күгәннәр, тагын әллә нәрсәләр, әллә нәрсәләр! Бакалтай чүплегеннән аларны таба TopiaH түгел. Зәйтүнә эшкә урнашып, әз-мәз акча китерә башласа, бер дә начар булмас иде булуын. Эшкә керер өчен прописка кирәк Прописканың да шәһәрнеке булуы шарт. Дөрес, ул хәзер Хәлимнең законлы хатыны. Гамәлдәге тәртип буенча аны ире янына прописка! а алырга тиешләр. Әмма Хәлимнең әллә кайчан пропискасының срогы чыккан Аны әсирлектән котылып кайткач, мең бәла белән Гөлсем йортына вакытлыча язганнар иде. Хәлим исә прописка турында бүтән кайгыртмады, шул килеш йори бирде, власть оешмаларына барырга җаны тартмый, ишек кагарга йөрәге җитми иде. Үз йортын сала башлагач, вакыты да җитенкерәмәде, кыен хәлдән яшьләрне тагын Гөлсем апалары коткарды. Шәһәргә орынып торган зур бер авыл — дәрвишләр авылы бар иде. Янындагы шәһәр территориясенә керә торган хәрби завод эшче көчләр кытлыг ын шул авыл исәбенә бик ансат бетерә барды. Авыл саналса да, халкы күптән шәһәр кешесе булып бетте. Эшләргә кешесе калмагач, аларның җирләрен күрше колхозга кушлылар. Ә авыл үзе һаман искечә, территориаль яктан район буйсынуында кала килде. Паспорты бар кешегә җиңел генә шунда пропискага керергә була иде. Тик фатирга кертүче генә табарга кирәк! Гөлсем Хәлим белән Зәйтүнәне үз йорты белән шул авылда яшәүче бер .марҗага пропискага кертте. Алар марҗа белән базарда сөт сатканда танышып, дуслашып киткәннәр икән. Гөлсемнең сыеры — чуар, марҗаныкы да чуар. Марҗаның сыеры сөтләч, Гөлсемнеке дә чиләк-чиләк куе сөт бирә. Дуслык өчен кайчагында шул да бик җитә. Прописка бушка түгел, әлбәттә Яшьләр ай саен хуҗа хатынга иллешәр сум түлиләр. Бу очракта йөз сум да булдымы мал! Шатлыгы ни тора икесе дә шәһәр кешеләре хәзер алар! Пропискага кереп күп вакыт үтмәде, дәрвишләр авылын шәһәргә куштылар. Хәлим белән Зәйтүнә дә шәһәрнең тулы хокуклы кешеләре булдылар. Хәзер Зәйтүнәгә эшкә урнашасы гына калды. Зәйтүнә башта шәһәр базарлар идарәсенә ярты ставкага курьер булып кергән иде. Ул елларда шәһәрдә уннан артык базар бар иде. Шуларга базар идарәсеннән боерыклар, күрсәтмәләр ташыды, бүтән вак-төяк ашыгыч йомышларны үтәде. Аның җитезлеге, кушканны җиренә жги кереп эшләве, идарә башлыгының күзенә тиз чалынды, беркөнне ул Зәйтүнәне үз катына чакыртты. Кайдан килүен, белемен, гаилә хәлен сорашты. Зәйтүнәнең кияүдә икәнен белгәч, сиңа ничә яшь соң. бала, дип сорады Иренең кем булуы белән дә кызыксынды. Ахырда ул Зәйтүнәдән: Сине базарга сборщик игеп күчерсәк, риза будырсынмы'* — дип сорады Зәйтүнә «сборшик»ның кем икәнен, эшенен нидән гыйбарәт икәнен белми иде Шулай да югалып калмады — Ирем белән киңәш изеп карармын диде Начальникка аныц бу сүзе дә ошады Хәлим дә базарда сборшикка нинди эш йөкләнгәнен белми иде Руслар телендә «базарная баба» дигән сүз барлыгын ишеткәне бар иде барын Эченнән генә: «Минем хатын шул базарная бабага*- әйлән.» микәнни?» дип пошынып за уйлады Шулай да. Зәйтүнәнең хезмәт хакы ике мәртәбә артачагын исәпкә алып, ризалык бирде — Эшләп кара, ошамаса ташларсың'— диде. Зәйтүнә тәвәккәлләп эшкә тот ынды. Беренче мәлдә бик кыен булды Ярый әле. атна буена Голчирә исемле хатын белән парлап эшләделәр Гөлчирә таш астыннан чыккан, телгә беткән, кыю. чая хатын Анын бөтен гомере базарда узган Кем белән ничек сөйләшергә белә Кешеләрне бер күрүдә таный, үзен дә. сату итүчеләрне дә ким-хур игми Хужалар белән дә арасы әйбәт. Зәйтүнә башта карт-корыдан, бала-чагадан, гарипләрдән базар жы- смы түләтми маташты — Болай булсаң, сине монда озак тотмаслар' - - диде Гөлчирә, кискен итеп.— Иң элек үзең турында уйла, яхшы аглы булып, кеше жәлләп маташма! Безнең эштә жәлләү юк Өйрән! Кызык! Моңарчы Зәйтүнәнең тәрбиячеләре әнисе, туган-тумачалар. өлкән яшьтәге күрше-колан гел-гслән «Адәм балаларына Шәфкатьле бул. кешеләрне жәллә, үзең турында гына уйлама'■■ «ип өйрәтәләр иде Ә монда кистереп; «Жәлләмә!» диләр Тегеләрнең үгете сүздә, уй йөрткәндә була иде. Гөлчирә аны эш өстендә тәрбия ги • Шактый олы яшьтә инде Голчирә. юанлыгы тагын ла картайтып күрсәтә Әмма туп кебек тәгәрәп кенә йөри, тәмле ашарга ярага, әз генә буш вакыты булса, табын хәстәрли, аш алдыннан бер чакта ла аракы эчмичә калмый, бер юлы күп эчми, йотып-йотып кына куя әмма иртән ачылган шешәсе кичкә бушап кала Исе таралмасын өчен, өзлексез канәфер суыра. Дус-иш. ганыш-белеш дигәндә ул базарның чемпионы, аны белмәгән, ишетмәгән кеше юктыр Кавказлылар. Урга Азиядән килгән сатучылар тел аның тирәсендә кайнаша Шәһәр кибетләрендә эшләүчеләр дә кирәктә аның янына баш орып киләләр Кесәсеннән акча өзелми, бай хатын, эш бетәр алдыннан кәстрүл тутырып ит пешерә Дус-ишен сыйлый, вакытын жәлләми, а гарны сыйлагач кына өенә кай Әнә шундый елгыр, мут хатын кулына килеп эләкте Зәйтүне Атна- ун кон эчендә Зәйтүнә аңардан эшнең байтак нечкәлекләрен өйрәнеп өлгерде Гөлчирә белгәнен яшереп тормады, көчле һәм таләпчән тәрбияче булды. Иң беренче чират га. базар жыемын гүләмичә генә сату игәргә өйрәнгән базарчылар белән га ташырга ӨЙрәт гс Бу жәһәг тән I әлчирә үз эшенең остасы иде Качып-посып саг у игеп маташканнар аның күләгәсен лар!» Юаш кына Зәйтүненең гиз арада тә-тә-тә талашырга өйрәнүен ку pen. каршы як бу үзгәрешне у генчә хәл итте, аны к\ па ия тәниерергә. ана буйсынырга тырышучылар күнә күренеп артты Үзенә баш иел буй сынып торганны кем ошатмас. Зәйтүнә дә акча тапкан эшеннән тәм таба башлады тып китә күрүгә коелып иңәләр. Гөлчирә исә мондый чакта акча гына түге г. тәм дә таба идс! Зәйтүнә дә аңардан ка тышмаска гырышгы. чөнки I о гчир.» остазы телендә бер сүз булды «Җәлләмо? Жәлләмәскә! Безне жәл зәмн Зәйтүнә беренче көннәрне тогы пан Г* «оннарны я таган тар к\ гын нан курка-курка гына аллы, а пан берен I о «чир.» анасыиа оир.» • гр :ы к иде әле. Леша күбрәк Кавказ, Урта Азия кешеләре белән эш итәргә ярата Бер танышып, әшнәләшеп киткәч, ул аларнын склад мөдире дә булып китте. Кичләрен килеп төшсәләр, әрҗә-әрҗә җимешләрне, каггчык-кап- чык чикләвекләрне үз ишегалдына алып кайтып бушата. Бу очракта акыллы яһүд икеләтә файда күрә. Алып кайткан өчен генә түгел, саклаган әчеп дә түлиләр. Өйләренең базарга терәлеп үк торуы — хуҗалар өчен чат файда. Гөлчирәнең киң ишегалды үзенә күрә бер базага әйләнде Ул заманда дәүләтнең сәүдә оешмалары базаларында да мондагы кебек жиләк- жимеш сакланмагандыр. Конче күршеләр бу хәлгә түзеп тора алмадылар, әлбәттә, торле оешмаларга имзасыз хатлар язарга тотындылар Ләкин хәйләкәр яһүд эшне тиз юллады, ишегалдын вакытлыча арендага биреп гору законда каралган икән. ул. финанс органнарыннан язу алып кайтып, көнчеләрнең авызын каплады. Алган доходыннан тиешле налогны борчакта да түләмичә калдырмады эшлекле яһүд. Санитария нормаларын да җентекләп күзәтте. Гөлчирә иренең ни эшкә тотынса, шуны башкарып чыгаруын күреп куанды, хәйләгә, кеше белән аралашуга күп нәрсәне аннан өйрәнде. Район финанс бүлегенә имзасыз хат килде Өлкән налог инспекторы Юныс Гыйльметдинов исеменә язылган хатта коточкыч хәбәрләр теркәлгән иде. Юныс хагны алуга ышанырга да, ышанмаска да белмәде. Ачу. үчлек белән язалардыр, дип әй гер илең, фактлар күзгә кереп, чәчрәп тора. «Коч түкмичә, кыл да кыймылдатмыйча, ходаның һәр бирмеш көнендә кесәгә биш йөз тәңкәне салып яшәүче күселәр дә бар безнең арада»,— диелгән иде анда. Хат имзасыз булса да хәбәрләрне урынга барып тикшермичә ярамый. Гадәттә райфога кергән һәрбер кәгазь аерым кенәгәгә геркәлә. Теркәлгән кәгазьләрнең тикшерү срогы да билгеләнгән. Югары финанс органнары ревизорлары иң башлап шул кенәгәне сорап алалар Бу юлы Гөлчирә өстеннән язылган хат Юныс өстәлендә ятты, ул аны теркәргә дә. барып тикшерергә дә ашыкмады Ни сәбәпле шулай булуын үзе дә аңлатып бирә алмас иде, мөгаен. Ниһаять, вакытын үзгәртеп акт төзеп кайтырга уйлап, Юныс юлга чыкты Юныс килгәндә, хатта телгә алынган ойдә Гөлчирә үзе генә иде Ул аны күтәреп алгандай итте. — Нинди шәфкать җилләре безнең түргә затлы кунакны китерде! Үзем чакырып алырга читенсенеп йөри идем. Юныс Гыйтьметдннович. килүегез үтә дә шәп булган! - диде. — Сез бу йортта нишләп йөрисез? диде Юныс соң чиктә гаҗәпләнеп. Алар бер-берсс белән базар аша байтактан таныш булсалар да. Юныс моңарчы Гөлчирәнең шәхси тормышы белән кызыксынмады, аны базарда эшләп йөрүче, күзгә әлләни чалынмый торган гади хатын игеп саный иде, фамилиясен дә белми, мондый затлы йортта бай хатын булып яшәп ятуын да күз алдына китерми иде. Гөлчирә сорауга җавап биреп тормады, кунакны өйгә керергә кыстады, Юныс исо керергә артык ашыкмады Тау кадәр өелгән канчыклар, әрҗәләр янына барып туктап калды — Болар кемнеке? Сезнең ишегалдында берәр сәүдә оешмасының базасы, дисәм, нигә мин белмим аны? һәммәсе җүләрем Леша эше инде. Кеше күңелен күрәм. гип. Каф тау аргыннан. чүлләр гүреннән килгән җыен әтрәк-әләм бичараны ул җыеп ята. Уйнап кына тотынган иде. хәзер базарчылар муенына менеп атландылар тегенең. И сүгәм беркатлы ахмакны, ишегалдында борылыр җир дә калмады, дип зарланам Иртәгәдән бөтенесен куып чыгарам, а г.та боерса Кем соң ул Леша? Кем. дип ирем, дисәм Кемең, кемең? Син сорама. Юныс, мин әйтмим Ир кисәге инде шун га Син аны беләсең, бездә бар ич бер сүрәбәг. ат белән йөк ташый һем. диде Юныс серле итеп Йорт кемнеке’ Икебезнеке дә Уртак мал И. Юныс җаныем, уртак малны эт җыймас, диләр, хак икән Җык күрәм инде шул тнле-мн ге белән Ул арада зур капканы хуҗаларча ачып ишегалдына бәләкәй арба гарткан оч ир килеп керде Өсләрендә керле чапан, аякларын да кыршылган читеккәвеш, берсе нәзек кара мыек җибәргән, очесе тиң типсә тимер өзәрлек таза егетләр. Алар уртада басып торган Юныс белән Гөлчирәга әйләнеп тә карамадылар, арбаларына әрҗә төяргә тотындылар. Капкадан чыкканда Юныс аларның юлына аркылы төште. — Стоп! Бераз сабыр итегез. — Сез кем буласыз!? Юныс эре кыланып, куен кесәсеннән куе кызыл катыргыны чыгарып күрсәтте. Бу әрҗәләрне монда тоткан өчен күпме түлисез? Тегеләр бер-берсенә карашып тынып калдылар. Ниһаять, байтак уйланып торгач, мыеклы телгә килде. — Хуҗа бикәдән сорагыз, без белмибез. — Күпме түләвегезне минем сезнең үзегездән ишетәсем килә. Капка төбенә чәчрәп Гөлчирә килеп җитте. — Нинди түләү? Бер тиен түләмиләр! Чәй эчәргә кара җимеш бирәләр Шулай бит. юлдашлар? Юныс монда ачыктан-ачык сөйләшеп булмаслыгын тиз аңлады. Бирегез әле паспортлары! ызны,—диде ул җимеш хуҗаларына Берсенең дә паспорты юк икән, тору урыннарыннан бирелгән, үзбәк- чәурысча бутап язылган, пычранып-майлапып беткән белешмәләре генә бар Юныс белешмәләрне папкасына тыкты да китәргә җыенды. - Иртәгә тугызда өчегез дә райфога килегез, шунда аңлашырбыз. Ул капкадан чыгып ун метр да китмәде, үзбәкләрнең берсе аны куып җитте. — Юлдаш, шашмаңыз. шашмаңыз. бер гәп бар, керик әле.— диде. — Иртәгә райфода сөйләшербез. Гәбе шунда булыр, бүген вакытым юк. Юныс сату итәргә килгән үзбәкләр кулындагы белешмәне алырга хакы юклыгын бик әйбәт белә, бу эш законга сыймый, бу. юристлар телендә, вазифаңны үтәгәндә законда каралган хокукны арттыру, днп атала Мондый эш өчен җинаятьләр кодексында махсус статья бар... Ләкин ертлач бүре законда каралган андый тыюларның берчакта да чынбарлыкта үтәлмәгәнен бик шәп белә. Вак-тояк закон бдзулар өчен аны- райфоның өлкән инспекторын берчакта да җәзага тартачак түгелләр. Чикләнмәгән аның хокуклары. Күпне күргән базарчы үзбәкләр да иртәгә райфога барып йөрмәячәк, аларның чапан кесәләре төбендә, кулъяулыкка төрелгән шундый ук белешмәләре юк дип кем әйтә ала? Ә болай әлегә ул хаклы, киртәсенә керсә — ярый. Дөресме анын гамәле, хатамы, налог суммасы гына күбрәк булсын, югары финанс оешмалары бары тик шуны кайгыртачак, күпләп налог чыганагы эзләп тапканы өчен, аны мактаячаклар 1ына! Акча кирәк, акча! Ул үзбәк белән тарткалашып торган арада капка төбенә атлы арба килеп туктады Гөлчирә аны борып та җибәрмәкче иде бугай, олаучы китмәде. Юныс, йөгереп барып, атның тезгененнән тотты. Җибәр, иптәш Гыйльмегдинов. атны тотма. Мин беркая да китмим Без дә ак белән караны аера беләбез. Бу Мандрус иде. VII Ул татарча чибәр генә сукалый икән. Вокзалдан җиләк-җимеш төяп кайткан Товар хуҗалары күренми, олауда ялгызы, базарчылар артта калганнармы. Юнысны абайлап як-якка тайдылармы шунда Мандрус озын буйлы, киң җилкәле, көрәк куллы тап-таза ир икән. Яше кырыклар тирәсендә генә булса да. башы тап-такыр. тирләгән битен 100 картузы белән сөртә башлаган иде. дөнья яктырып китте. Өстендә плаш палатканы бозып теккән киң кожан, аягында төсе чыккан кирза итекләр Ул нишләргә белмичә аптырап басып торган үзбәкләргә үз телләрендә нидер әйткән иде. тегеләр арбаларын өстерәп, гиз генә китеп бардылар. Бу кеше белән шаярырга ярамас, дип уйлап алды Юныс — Сез ничә тел беләсез? Мандрус серле генә елмайды да: — Үземә кирәкләрен әз-мәз җырмачлыйм,—диде. Мандрус атны Гөлчирәгә тапшырды да кыстый-кыстый Юнысны өйгә алып керде. Юнысның үзбәкләргә чыккан ачуы басылды, ул юашланып. сабырланып калды. Мандруснын чем кара күзләре аны үтәли тишәрдәй булып капшыйлар, өйрәнәләр иде. Алар залга уздылар. Зал җиңелгән Германиядән кайткан затлы җиһазлар белән туп-тулы. Диварларда кыйммәтле келәмнәр, идәннән* түшәмгә кадәр рамлы көзгеләр эленгән, аяк астына күз явын алырлык палас жәелгән — Мин сезне беләм, сез өлкән инспектор Юныс Гыйльметдинов.— диде ихлас елмаеп Леша.— Белә идем һәм көтә дә идем Нишләп килми икән, дип гаҗәпләнә дә идем. — Сез әллә миннән көлмәкче буласыз инде?.. — Андый гадәтем юк. тик дөресне генә әйтәм «Сөйләтерсең синнән дөресне! Беренче сүздән үк башны түңкәйтергә чамалыйсың. Түпкәй тми тор. тот капчыгыңны' Юныс абзан синнән шәбрәкләрне дә күп күргән!» Өлкән инспектор. Лешаның һәр ымын шик астына алып, шулай уйлады. — Безне көтеп тормаска, доходыгыз турында райфога тулы декларация китерергә иде — Налогларны вакытында түләп барам — Сез доход налогы турындагы Указның утыз өченче статьясы белән таныштырсыз, дип уйлыйм — Юк, ул яктан мин шыр надан диярлек. — Доходыгызны яшергән өчен җавапка тартылгач, һәммәсен белә башларсыз Лешаның гадәттән тыш тынычлыгы Юнысны гаҗәпләндерде — Сез беренче сүздән яный, куркыта башлыйсыз икән! Фикер гәрнс уртак итеп, яхшылап сөйләшсәк, арурак булмасмы? Нигә тора салып берберебезнең башын әйләндерергә'’ Дусларча сорашсагыз, һичнәрсәне яшермәм, әйтеп бирермен Атны туарып, эшне бетереп. Гөлчирә керде Ул. залның ишеген ачып, бусагада тын гына басып торды да. эчкә узып, йомшак кәнәфигә утырды. Юныс папкасыннан чиста бланклар чыгарып акт төзергә югынды. Ул Мандруснын паспортын сорады. Юк инде, хөрмәтле иптәш' дин көлде Леша М ине бутама' Бу йортта мин батрак кына, ялчы и вәссәлам! Дәхелем юк. барысына әнә ул хуҗа!- Ул Гөлчирәгә төртеп күрсәтте. Йортның бөтен документлары Гөлчирә Шәйхстдинова исеменә оформить ителгән Шулай булгач, акт та аның исеменә язылырга тиеш Гөлчирә сервант тартмасыннан алып, паспортын сүзсез генә Юныска тоттырды. Юныс бик кызыксынып, паспорттагы мәгълүматларны каг-каг күзеннән үткәрде. Алар кордаш лар икән Бик кызыксындыгыз, диде Гөлчирә уенчак тавыш белән, әллә бер-бер гаеп бармы? Юныс аның соравын җавапсыз калдырды, бик тырышып акт блан- кысын тутыра баш галы Нигә паспортта сезнең атагызның исеме күрсәтелмәгән? Җилдән туганмын. Шуңа күрә күрсәтелмәгән Үз сүзләреннән тәм табып, түшәмне күтәрерлек итеп. Гөлчирә көлеп җибәрде Аннары, җитди кыяфәткә кереп, сүзен дәвам итте. Авыл кызы мин Авы гда элек ничек иде? Әти исемен сорап тинтерәтмиләр иде, кушаматын оулса, шул бик җиткән Әтүтәннекеләр, диләр безне. Паспортка шуны язсыннармы? Кәгазьгә күчереп бетергәч, Юныс паспортны Гөлчирә!ә кайтарды. — Йә. хәзер төгәлен генә әйтегез инде, ишегалдыгызны арендага биреп торган өчен күпме доход аласыз? Гөлчирә, Мандруска текәлеп, ни әйтергә белмичә югалып калды. — Сезгә нинди доход кирәк? Көнлекме, айлыкмы?—диде Леша, тотлыкмыйча гына. Юнысның кашлары җыерылды. — Сез дәшмәгез. Катышмагыз да. Мин хатыныгыз белән сөйләшәм. — Доходта хатынның катнашы юк, акчаны мин алам. Юныс кычкырып җибәрде — Нигә минем башны әйләндерәсез алай булгач’’! - Йорг хатынныкы, иптәш Гыйльмездинов. Ишегалдын арендага ул биреп тора. Аренда хакын миңа түләсәләр дә. йорт аныкы булгач, акт аның исеменә язылырга тиеш, минемчә. Мандрус законның бөтен нечкәлекләрен белеп, аңлы рәвештә актны Гөлчирә исеменә яздыра иде. Ул тыелган кәсеп белән шөгыльләнә, базар атын үз файдасына җигеп йөри Дәүләт аты белән сулагайга йөреп керем алу, !амәлдәге закон белән катгый тыела һәм гаепле кеше җинаять жаваплылыгына тартылырга тиеш Бетге — китте. Юныс аның тел төбен тиз аңлады. — Сез. аренда доходын Гөлчирә Шәйхетдинова исеменә яздырып, үзегезнең тыелган кәсебегезне яшереп калдырырга телисезме? Барып чыкмас, Мандрус. Аттан кергән доход турында сүз аерым булыр, онытмыйк. Хәзергә сез төгәл генә итеп ишегалды арендасыннан кергән сумманы әйтеп бирегез. Боргаланмагыз! — Ат белән эшләү турында сүз өстәмә булыр, дисез икән.. —Мандрус бераз уйланып утырды, елмаеп куйды.— Аңа барып җиткәч, күз күрер тагын,— диде тыныч тавыш белән. Аннары Гөлчирәгә:—Галя. авызыңны йомып утырма, яздыр! Уртача исәпләгәндә, көненә бер йөз чамасы чыга торгандыр бит? Шунын яртысыннан без налог түләп тө киләбез! Бүгеннән йөз тәңкәдән түли башларбыз, әйдә, китсә—безнеке китсен! Языгыз шулай, Юныс Гыйльметдинович, Леша дөрес әйтә Бервакытта да йөз сумнан артык акча кергәне юк. Юнысның башы әйләнеп китте. Ә хатта: «Көненә бишәр йөз сум алалар!» — диелгән иде. Йөз сум да зур сумма! Бик зур! Ул елларда шәхси йортлар халык белән кырмыска оясы кебек мыжлап торалар иде. һәрбер хуҗа фатирчы тота, ишегалдын кемгәдер арендага биреп тора. Уку йортларында тулай тораклар юк дәрәҗәсендә иде Күпсанлы студентлар, завод-фабрнкаларга килеп урнашкан авыл яшьләре, шәһәр кунаклары шәхси йортларда фатирчы булып торалар иде. Кечкенә генә бүлмәләрдә унар-унбишәр кеше яши. Карават саен икешәр студент, баш төртергә урын булса— шуңа канәгать алар. Күпме хуҗалар белән алыш-биреш иткән Юныс, көненә йөз сум алабыз, дип икьрар итүләрен хәтерләми. Юныс актны кул куйдырып, папкасына гыкты да. китәргә кузгалды. — Ат белән эшләве!ез хакында әлегә сүз кузгатмыйм, сезне базар директоры белән бергәләп райфога чакырырга туры килер Директорда да гаеп бар, ул да җавабын бирер! — Чакыртасы юк. мин бүген үк атны базар конторасы янына илтеп бәйлим Теләсә кая куйсыннар! Kai-кат ялынгач кына үземдә тотарга ризалашкан идем. Асрар урыннары юк. Леша Гөлчирәгә нидер ишарәләде, сүзгә мавыккан, җиңү тантанасыннан исергән Юныс аның чыгып киткәнен абайламыйча да калды. Мандрус, җиңеләеп, юк-барны такылдарга тотынды, аягүрә баскан Юнысның юлына аркылы төште. — Килгән-килТсГН. UL1HLR вине дә күреп китегез инде. Юныс Гыйльметдинович. - дип. сул як ишеккә күрсәтте. Җитез Гөлчирә анда табын хәстәрен күреп тә өлгергән икән. Юныс табындагы ризыкларны күргәч, артка чигенде. Мандрус аяын иңенә җылы, әмма каты кулын салды — Татарлар, аштан олы булырга ярамый, диләр. Килгән кунак бездән ризык татымыйча китми Ул. бизәкле коньяк шешәсенең бөкесен оста гына суырып чыгарып, бәллүр чәркәләргә эчемлек агызды — Гаепләштән булмасын, күп түгел, бар булганы бер тавык та. бер савыт. Икс ирнең гамак төбен юарлык кына' Юныс икеләнә калды —сыйдан авыз игәргәме, юкмы9 Эчсәң ни булыр? Әллә эчеп куяр1амы? Иң әһәмиятлесе- керем дөрес исәпләнде. Өч йөз алтмыш биш көнгә йозәр сумнан дәүләт файдасына утыз алтмыш биш йөз сум акча Күзгә күренерлек керем! Ишегалдын арендага биреп торачак һәр йолкыштан шул кадәр каерсалар. Юнысның түшенә ел саен орден гагарлар иде! Буласы булган, акт кесәдә, тот. алдарсың Юнысны' Бер рюмка эчкәч. Юнысның шиге кимеде, икенче эчкәч бөтенләй юкка чыкты. «Моның белән эш йөртергә була! — дип уйлады ул. Манд- руска астан гына карап - Шома күренә!» Мандрус та аның уйларын сизгәндәй — Сез миңа ошап киттегез әле! — диде.— Дөньяны күп күргәнсездер, дип белом. Безнең заманда дөнья күрмәгән кеше бармы9 — Дөнья күрү — эшнең яртысы гына. Дөнья күреп тә тормышны аңламаган тинтәкләр күп! — Килешәм, -дип сузды Юныс тавык ботын чәйни-чәйни — Тормышны аңлау өчен акыл кирәк. Ә менә анысы күпчелектә юк Юнысның ике чәркәдән үк теле ачылып китүе Лешага ошады, алай да ул сак булырга тырышты Кемне-кемне, Лешаны саклыкка өйрәтәсе юк. тәҗрибәсе җитәрлек. Бер савыт белән бер тавык юкка да чыкты Гөлчирә тагын бер коньяк шешәсен, тагын да затлырагын, тагын да кыйбатлыраг.ын өстәлгә куйды. Ләкин бу юлы Юныс сыйдан бант тартты, эчмәде лә. ризык та капмады Кадерле Юныс Гыйльмег диновмч. дип сүз башлады Мандрус. моңарчы ишетелмәгән төче тавыш чыгарып,—әйтә алмассызмы, беренче взнос күпме булыр икән? Әзер торырга кирәк, сәгате суккач, сәмән эзләп йөрерлек булмасын - Күбрәк!әзерләгез! Юныс көлеп җибәрде. Күп әзерләсәгез, ялгышмассыз — Алай да? — Болай әйтүе кыен, үзем белән доход налогының таблицасын алмаган идем Хуҗа көрсенеп куйды — Дәүләтнең тишеге киң Миннән кергән юк-бар акча белән тула торган түгел. — Тамчылап туплана дәүләт акчасы, тамчы тап' Ишетә торгансыздыр. көн дә хәбәр иген торалар. Идел буенда. Ерак Себердә нинди гигант төзелешләр башлап җибәрделәр. Империалист лар азына, ил чикләрен хәрби базалар белән урап алдылар. Хөкүмәткә акча кирәк Үзебез турында онытып җибәрмибезме. Юныс туган? Доньяда бер яшнбез. Гомер ай-һай тиз уза. Мандрус татарчалап, матур итеп «туган» дип эндәште Шулай да Юныс сагая юшге. хуҗаның кан якка каерганын андый иде ул. Моның белән ни әйтергә телисез? дип сораган булды Нигә мин гүләсс акчадан үзегезгә өлеш чыгармаска? — диде Мандрус турыдан-гуры. Бер шешә коньякның башына җиткәч кунак белән ачылып сөйләшсәң дә ярый, дип исәпләде.— Бөтенләе белән алсагыз да,| хәрәм түгел. — Сез мине кем дип беләсез?! Юныс ачуланган булып сикереп үк торды. Бу сүзләргә Мандрусныц мыегы да селкенмәде. Ул Юнысны үтәли күрә башлаган иде инде, үз-үзенә ышанып тагын да ныграк басым ясарга тотынды. — Акчаны кемгә түләсәм дә, миңа барыбер. Җилкәм калын, кесәм буш түгел. Күпме китерсәгез, шул кадәр түлим. Нигә сәрмаяны җилгә җибәрергә? Нигә яхшы кешедән кызганырга аны? Сүз шактый озынга сузылды, Юныс Мандруснын тәкъдименнән катгый баш тартты, күңеленнән генә сабыр итәргә карар кылды. Алгач- алгач, күбрәк каерырга, юк-бар белән пычранмаска кирәк, дип уйлады. Ул Мандруска налог исәпләргә ашыкмады, актны эш өстәленең аулак тартмасына тыгып куйды. Хуҗаның тәкъдиме аны иләс-миләс итте Кесәгә килеп кергән акчадан ансат кына ваз кичәргәме? Көненә йөз тәңкә керемем бар, дип чатнатып торучыларны күргәне юк иде аның моңарчы Хатта язылганча, биш йөзне каеруы да бик ихтимал. Шуны күздә тотып, ул хуҗалар алдында хат турында ләм-мим сүз чыгармады. Налогны бөтенләй үк бетерергә ярамый, әлбәттә Калсын искечә, илле сумнан түли барсыннар Ә калган илле сумын ала башласа, елына күпме җыела икән? Ат җигеп үз файдасына эшләп йөргәнен ачарга кирәк булыр! Димәк, ул үз тарафыннан барлык чараларны күргән булып саналачак. Төрле яктан уйлап, төрле тарафтан исәпләгәч, ул актны яңадан язарга, дигән фикергә килде һәм Мандрусларга тагын барырга булды. VIII Ул икенче килгәндә, Мандрус эштә, Гөлчирә бер ялгызы иде Юнысны балкып каршы алды. — Леша юк дип өйгә керми китәләрме? Әйдә, әйдә, монда мин хуҗа, аңардан башка эшне хәл итә алмабызмы? Ул Юнысны култыклап алып, көчләп диярлек өйгә өстерәде. — һай, өс-башым алама, кеше күзенә күренерлек түгел. Хәзер алмаштырып чыгам! — дип янәшә бүлмәгә кереп йомылды. Шактый юанды ул анда, нидер идәнгә шапылдап төште, урындыкмы, өстәлме урыныннан күчте. Гөлчирә килеп чыккач, Юныс аны танымыйча торды. Иңенә салган ефәк халатының итәге идәнгә тия язган, җиңел, юка халат аша тәне үтәли күренә. Кыска кара толымнары таралып җилкәсенә яткан. Ул, кыйммәтле хушбуй исе таратып, туп кебек сикергәләп, Юныс каршысына килеп басты. Юныс тишеп керердәй күзләре белән аңа карап катты. Гөлчирәне җен алыштырган, диярсең, чибәрләнгән, дәртне котыртырлык дәрәҗәдә сылуланган иде. Халат астында күкрәкчәсе дә юк икән, тулышып торган күкрәкләре чак кына тирбәләләр, сөрмәле күзләрдән Юнысны яндырып-көйдереп ут чәчелә иде. Гөлчирә аптырашта калган Юныска бер күз сирпеп алды да. кыланып. мутланып уң кул яктагы ишекне ачты. — Рәхим итегез! — диде. Киң агач карават өстендә җәелеп яткан атлас тышлы юрганны, кабарынкы мендәрләрне томалаган чигүле ак җәймәне күреп, Юныс артка чигенде. — Кая алып керәсең син мине? Кырыс булырга, ныклык күрсәтергә тырышты, тавышы җебеп чыкты, ишетелмәде дә диярлек. Гөлчирә күңелле көлеп куйды. — Тартынмагыз, тартынма. Йокыдан торгач, җыярга өлгермәгәнмен. Хәзер тәртипкә китерәм.— Ул караватны буйдан-буйга юрган беләи каплады да: — Менә рәтләнде,— диде. Юныс. Гөлчирәнең мимылдык түшләреннән аерыла алмаса да. бүлде эчен дә карап өлгерде, аның кара күңелен, тора белә кешеләр, дигән уй гелеп узды. Кая карама кыйммәтле келәмнәр. Германиядән кайткан трофей кәкре аяклы керсиләр елык-ялык яналар, тәрәзәдә кыйммәтле гленкеләр, алтын путалы сервант эчендә күз күрмәгән фарфор савытлар, колак ишетмәгән фаянс сувенирлар, бүләкләр «Юк. болары на бу быт- кыч хатынның көче дә. аңы да җитмәс. Мөгаен. Мандрус кыйландыра торгандыр. Юк. болар көненә йөз сум гына эшләми! Болар, болар Казан халкын кычкыртып талыйлар!» Тукта, Гөлчирә аны йокы бүлмәсенә алып керде түгелме? Күрче, ничек кабартма артын биетеп караватны сыпырып тора! Юныс кискен генә борылып ишек тоткасына ябышты. Гөлчирә аның кулын тоткадан каерып алды, аның сулышы ешайган, күз чокырларына наз кереп тулган иде. — Курыкматыз. Леша ерак китте. Кайтып керү ихтималы юк. Кайтса да. хәвефләнергә кирәкми Соңгы сүзләр Юнысны аптырашта калдырды — Бернәрсә аңламыйм! Гөлчирә юрганны ачып ташлады, биленнән кысып кунакны караватка утыртты, карават сыгылып китте, алар йомшакка янәшә аудылар — Хәзер аңлатам! — диде көлә-көлә Гөлчирә Ул карават кырындагы тәбәнәк шкафка үрелеп рюмкалар һәм бер шешә коньяк тартып чыгарды. Бүлмәгә хуш ис таралды - Чыннан да, Леша сезгә кем була? — Дөреслектә, беркем дә түгел. - диде Гөлчирә җитдиләнеп — Алайса нигә монда, сезнең йортта яши? — Киресенчә, Юныс Гыйльметдинович. мин аның өендә яшим Йорт сезнең исемдә! — диде шикләреннән һаман аерыла алмаган инспектор. — Шулай килеп чыкты. Ул минем койрыкны кысып тотмакчы иде, мин тоттырмадым. Шул гына. Коньяк кан тамырлары буйлап йөгерде, Юнысны бераз тынычландыргандай итте. Тагын берне йогып куйдылар. Гөлчирә тәлинкәдән парда күперткән кара җимеш, эре-эре баллы өрек кисәклерен. чеметеп алып, Юнысның юеш иреннәренә кыстырды Юныс Гөлчирәнең кайнар кочагына елышты. Ир белән хатын кебек яшисездер инде? Юк! дип кычкырып көлде Гөлчирә. Юнысның яңагын сыйпап Сөяркәләр кебек торабыз! Кирәк икән кавышабыз, кирәк гүгел чакта һәркем үз юлында. Ул базарчы марҗаларны кымтырыклый. ә мин җан сөйгәннәремне кочам! Иреннәр иренгә ялганды. Гөлчирә оста, җитез куллары белән Юнысны чишендереп тә ташлады. Коньяк койды Болай начар кеше түгел үзе Саранлыгы гына теңкәгә тия Мин иркен яшәргә яратам, ә ул... Булса да булыр икән кысмыр җан! Ничек кавыштыгыз соң? Җүләрлек аркасында! Уеннан уймак чыкты' Базар кемнәрне кавыштырмый да, кемнәрнең юлын кисештерми Бер башлагач, сөй зим алайса. Юныс җаным. Син тынычрак будырсын Яратмыйм куян койрыгы сыман дерелдән яткан ирләрне' Гөлчирә чут итеп Юнысның кендегеннән гүбән җирен үбеп алды. Себер ягыннан килгән ул мәхлук, хатыныннан качыптыр ахрысы. Бер урала базарда, ике урала, карыйм, базарда түгел, минем тирәмдә урала икән. Сораша башладым, килгән бу—Торыр җире юк Кунарга үзебезгә алып кайттым Әле минем кеше жәлли юрган җүләр чагым иде. Юныс җанашым Кайттык, шәпләп юындырдым моны Юындырганда күрәм ярыйсы тына ир бу' Кочаклашып яг тык га йокладык Никахыбыз шул булды' Минем чиста гыгым- ны. пөхтәлегемне ошагтымы. чаялыгым коч бирдеме. Лешам яшәреп китте! һич туймый, каһәр!.. Беренче елны бик тату яшәдек. Тәвәккәлләп шушы йортны сатып алдык. Яһүд акчасыз буламы? Тик йортка минем шактый акчам кереп китте. Сездән яшереп тормыйм, мин күптәннән акчага мохтаҗ түгел. Мин акча табуның мең юлын беләм! Ә Лешам... мең дә берне белә икән ТатарЯһүд капиталын берләштереп, җиһазлар сатып алдык, савыт-саба Яшибез — тик мәхәббәт кенә юк! . Юныс җаным, мин сине өлкән инспектор булганың өчен яратмадым, таза син, сәламәт Бер яртыны йотып куясың, тының да чыкмый. Ике яртыны бөклисең—телең дә көрмәкләнми. Умырып ашыйсың, кикермисең дә. Егет булганың өчен яраттым мин сине, икмәктер! Юныс нишләргә белмәгәннән генә сөйләшүне дәвам иттерде: — Нигә язылышмыйсыз соң? — Теге хатыны белән аерылышмаган, паспортында чабата хәтле пичәте ярылып ята. Ялгыш кына ычкындырды бер, тегендә дә шактый мая туплаган ахрысы шома яһүд! Аерылса — байлыгыннан колак кага. Себер - алтынлы яклар Бер-бер этлеге бармы, белмим. Ул мине беркатлы дип уйлады башта. Шалишь, тутаң базарда байтактан эшли' Базарда мал кулдан үтсә, хәйлә йөрәк аша уза! Өйрәтте дөнья безне, татар хатыннарын! Гөлчирә юри-мырый гына, кыланып кына суган сыгып алды. Ул ара-тирә, сүз арасында Юныска кагылып китә, аны котырта, әзерли. Икенче шешәне эчеп бетергәнне дә сизмәделәр, соңгы рюмкаларны чәкештергәндә алар атлас тышлы җиңел юрганны идәнгә очыртып, сыгылмалы караватта яталар иде инде Карават эч пошырып озак һәм татлы шыгырдады... Хәл алып таралып яткан Юныска Гөлчирә сокланып карады. — Чәй китеримме? — Бик куе һәм бик кайнар булса гына! Термостан агызган куе, җимешле кайнар чәйне йотлыга-йотлыга эчкәч. Юныс беравык сүзсез ятты. Гөлчирә дә сүз башларга ашыкмады, шәрә килеш аның янына караватка утырды. — Ә үзең. Юныс җанашым, хыянәт итәсең, күп хатыннарның койрыгы синең учта. Хатыныңнан курыкмыйсыңмы? — Нигә куркырга?— Юнысның куе кашлары җыерылды. — Жәлләмисендәме аны? — Жәлләп ни файда? Йөргәнемне белә ул. — Белә? Белгәч, ничек түзә? — Түзәргә мәҗбүр. Бүтәнчә җае юк. Юныс бу сүзләрен усалланып, ярсып әйтте, Гөлчирә артыгын сорашырга курыкты. Юныс янәшәсенә сузылып ятып, аны тыйнак кына иркәләргә, үбәргә тотынды. Юныс ачылып китмәде, хатыны турында берәүгә дә хатын сөйләгәне юк иде. Гөлчирәнең кайнар куенында чак ачылып китмәде. Соңыннан сөенде, ярый әле ачылып бетмәгән. Белми торсыннар әле! Хатыны белән булган араны Юныс үзе белән каберенә алып китәчәк!.. Ул сугышта, Ленинград фронтында йөргән чакта хатыны чит ирләр белән шаярган. Әйләнеп кайтуының икенче көнендә үк явыз күршеләр түкми-чәчми аңа барысын да җиткерделәр. Бәлки, арттыралардыр. дип уйлады әүвәл Юныс, ышанып бетмәде. Әмма хатын әче дөреслекне үзе дә яшермәде. Булган хәлне бәйнә-бәйнә сөйләп, тезләнеп гафу үтенде. Башын идәнгә ораора, кайнар яшьләрен агызып ялынса да, Юныс аны гафу итмәде. Гафу итәргә исәбе дә булмады. Ормады, сукмады, гаиләсен ташлап та китмәде. Алма кебек ике улы калкынып килә иде, шуларны кызганды. «Дөньяда болай да күпме ятим, тагын икене өстәргәме аларга?»—дип уйлады. Хатын элгәрге елларны елап үткәрде, хәзер, күңел яралары әз-мәз төзәлгәч тә иренең кирелеген, баш бирмәслеген күреп, аерылып китәргә талпынды. Юныс җибәрмәде. Үч тәме аның акылын агулаган иде. Ул чит хатыннар янына барып йөрде, кәнтәйләрне хатыны күрсен өчен өенә алып кайткалады. кеше аша сүзләр ирештерде. Хатын ябытып бетте, корыды, кипте, анда да Юныс аны аерып җибәрмәде. Хәзер гаиләне балаларга мәхәббәт түгел, әнә шул, туймас үч тойгысы ялгап тота иде. Хәзер аның биш-алты көн саен кагылып чыга торган дүрт хатыны бар иде, Гөлчирә дә шул татлы төркемгә килеп кушылгач. Юныс, бик якын әшнәсе белән аракы күлендә йөзгәндә: Хәзер минем биш кешелек гаремым бар' — лип мактанды. Гөлчирә Юныска теше-тырнагы белән ябышты Ул ана беркем күрсәтмәгән яхшылыклар эшләде, өс-башын рәтләде, кыйбатлы костюм сатып алды, ялтыран торган английский штиблетлар юнәтте, галстуккулъяулыкларны Мәскәүдән кайтартты Очрашу өчен аерым квартира тапты Квартира яңа салынган күп катлы йортта иде. Туалеты, ваннасы бар. иң мөһиме- аулак тыкрыкта Ачкыч икесенең дә кесәсендә. Гөлчирә Юнысның һәр минутын санап яшәсә дә, тегесе ипләп-ипләп бу җәннәт почмагына бүтән хатыннарны да алып килгәләде. Урынның яман күзләрдән читтә булуыннан файдаланмыйча ярыймы сон'.’ Хәйләкәр Леша һаман ат җигеп эшләп йөри, аны җавапка тарту турында сүз чыкканы юк. җаны тыныч, ишегалдын арендага биреп торган өчен налогны нәкъ ул теләгәнчә итеп китерделәр Ул шуңа бик канәгать Гөлчирәсенең кайда, кай сукмакларда, нинди «аучылар» белән сөрелгәнен чамалый Леша, ләкин сүз дәшеп, нервысын гүгеп тормый Ул Гөлчирәсенең Юныс белән бәйләнешкә керүен сизде, анда да тауга чыгармалы. Вакыты җиткәч, актыккы сүзне Мандрус әйтәчәк, һәм ничек кенә китереп әйтәчәк әле! Икесенең дә тез астына сугачак! Ат белән икәү калганда гына ул аңа кайбер серләрен сөйли Ярый, тарих дәвамында гсл-гсл кимсетелгән Израиль улларына да бәйрәм килер әле! Килер! IX Юныс белән Гөлчирәнең кыжыр-быҗырлары шулай гигег генә акканда базарда Зәйтүнә пәнда булды, башта, авыл кызы, тыйнак, дип аңардан читенсенсп, мөнәсәбәтләрен яшерен йөрделәр Зәйтүнәнең бәбәй алып кайтырга җыенуын ишеткәч. Гөлчирә Зәйтүнәгә мөнәсәбәтен нык үзгәртте, көнләшә бантлады. Кырыс-кырыс торган мәлләре бул гы. авыр- авыр сүзләр дә әйткәләде. Зәйтүнәнең үз эзләренә басып, ана охшап үсеп килүен абайлап бер сөенде, бер көенде, ә Зәйтүнә рыясыз. гөнаһларга тирән батарга өлгермәгән татар хагыны иде Ниһаять, ул сагалап көткән минут килде, сәгате сукты, базар җыемы акчасын үз кесәсенә шудырырга әзерләнгән мизгелдә Зәйтүнә килеп капты, тәбе капкачы ябылды Ачаргамы ул капкачны, юкмы, хәзер һәммәсе Гөлчирә кулында! Моннан бодай ул үзенең гөнаһсыз күз карашы белән Гөлчирәнең җанын талкып монда йөри алмас! Эләкте, капты шулай, бу дөньяда намус кушканча яшәп булмый ярамый да. Нитә барчасы үз файдасын күреп яшәргә омтылганда, читтә калырга әле? Артта калганны тукмыйлар, читкә кагылганнарны арадан сөрәләр Гөлчирә Юныс белән үзе генә дә сөйләшә ала иде Юныс, аның сүзен үтәп. Зәйтүнә өстеннән язган актны аркылы-торкылы ертып ыргыта ала иде. Әмма Гөлчирәнең тантана итәсе ки тле. ул Зәйтүнәне директор чакыртып алуга иреште, директор аны. нненнән куам, дип куркытып чыгарды. Гөлчирә Зәйтүнәне директор ишегенә кадәр күт белән озата ки т ге. вакытын белеп кенә поскан почмагыннан чакырып чыгарды Аракыга да кит тс Зәйтүнә, -юнья йөртә у т. йөртү генә түтез. куа. изә. талкый, таптый. Нитә Гөлчирә генә кара тамга йөртергә тиеш ’ Зәйтүнә дә йөртсен! Үзе генә түгел, әле сеңлесе дә килен эләгәчәк дөнья тозагына! Бүтән чакта ларекта очрашканда, ул Юныснын кулларына һәм теленә ирек бирмәскә тырыша иде. Зәйтүнә карап тора, тәки берәр җирдә теле чишелеп китәр Бүген Гөлчирә дөньядагы берәүдән дә курыкмый, аңа көч биреп, яңа канатларны әнә шул кичәге йомыкый Зәйтүнә куйды. Әгәр Гөлчирә сазда ята икән, янәшәсендә Зәйтүнә дә быкырдый! Чибәр, диләр, сылу, диләр, саф. диләр Моннан соң карап карарбыз. Зәйтүнә нишләр икән? Әгәр Юнысның табанын яла. дисәләр—бүген ялый Зәйтүнә, гук мәче кебек мырлый-мырлый ялый! Аргы чоландагы өч аяклы караватка сузылып ят. дисәң — сузылып ятачак. Чөнки ул — карак Базар акчасын үзләштерүче бур! Менә ул кем! Зәйтүнә, аракы шешәсен түшенә яшереп, кара тиргә батып ларекка кайтып кергәндә. Юныс нык ук исергән иде. Гөлчирә Юнысны Зәйтүнә янына алып килүенә үкенеп тә куйды, алып килмичә дә ярамый иде. Юныс белән Зәйтүнәне очраштырмыйча, тантана итә аламы соң Гөлчирә.’! Ә аның чибәр, сылу, яшь Зәйтүнәдән, бәбәй! ә узган, тиздән ана буласы Зәйтүнәдән ныклы үч аласы килә иде. Килә килүен, ә Зәйтүнәнең борын очына сибелгән тир бөртекләрен сөртәсөртә мышнап кайтып керүен күргәч, кызганып та куйды. Бер елады Гөлчирә, бер сөенде. Аның бу халәтен текә күкрәкләрен тоткалап утырган Юныс сизмәде, әлбәттә. Гөлчирә Юныска аракыны эчертеп бетермәде, шешәне тартып алды да почмактагы әрҗәләр арасына тыгып куйды — Җитте сиңа, эшкә барасынмы онытма! — диде ул дорфа гына — Әллә миңа хуҗа булырга маташа инде? — диде Юныс, тонган күзләре белән ачулы карап. Гөлчирә аның имиенә үрелгән кулына сукты. Юныс сискәнеп китте. — Бетте, бетте! Аңладым! Юныс биленнән кочакларга чамалап кулын сузган иде, Гөлчирә ике куллап аны читкә этәрде. — Бер генә дә ояла белмисең инде! Кемнән оялыйм? Зәйтүнәдәнме? Үзебезнең кыздан оялып торган юк. Ул. беләсеңме, хәзер кайда утыра?! — Юныс учын җәеп җибәрде дә йодрыгын йомарлады.- Менә кайда ул безнең сылу Зәйтүнәкәй! Әгәр безнең күңелне күрмәсә. аны иртәгә үк моннан куачаклар! Әгәр бик теләсәм, мин аны рәшәткә артына илтеп тыгам! Шулай бит. җанашларым? Шулай бит. аккошларым! Ул көчле куллары белән Зәйтүнәне тартып китерде дә алдына утыртты. Зәйтүнә әче тавыш белән илереп кычкырганын анышмыйча да калды. — Нишлисез сез? Гөлчирә аларны тынычландырырга ашыкты — Ике жүләр, туктагыз! Базардагы халык, сугышалар икән, дип уйлар. — Аларның үз хәлләре үзләренә җиткән1 Базарда халыкның күзе тона, акылы иләсләнә, комсызлыгы котыра Базарда адәм кеше булудан туктый. Юныс шулай сөйләнә-сөйләнә Зәйтүнәнең яшерен җирләрен капшарга тырышты. — Җибәр! — дип чәрелдәде Зәйтүнә. — Әгәр болай тыпырчынсаң. Мин бит сезнен рөхсәтсез генә йорт салып ятуыгызны да беләм. Йорт саласыз, ә материалларга бер кәгазегез дә юк! Тагын нинди мәгълүматлар кирәк, ә?! Зәйтүнә Юныс кулыннан ычкынып ишеккә ташланды һәм ларектан чыгып ук китте. — Их син. башсыз! — диде Гөлчирә, уены-чыны белән Юнысның шәңкәйгөн колагыннан тартып.— Син аны ексаң, ул сиңа аяк чалачак! Монда ничә шешә бушатканыңны белсәләр, аркаңнан сыйпамаслар! Тәлинкә тотарга. юхаланырга гаять нык остарган Гөлчирә ара-тнрә Юнысны ла түбәнсетергә, аяк астына салып изәргә ярата иде Гөлчирәнең әйтелгән бу сүзләре Юнысны бермәлгә айнытып жибәр- де Чыннан да. ни шайтаныма шушы кадәр ачылып китте әле ут? Анын иц курыкканы — «эштән кусалар».. Эштән кусалар— харап, һөнәре юк. эш яратмый, мондый жайлы. төшемле эшне елап эзләсә дә табачак түгел. Берәүгә дә ачылып бетмәм, дип аек чакта күпме антлар эчте, шайтан суы корсакка кереп тула да башка хужа булып ала, теләсә ни кыла аннары Гөлчирә сүзне борырга вакыт житкәнсн аңлады, еламсыраган тавыш белән ялварырга тотынды. — Кеше алдында кул сузма дип ни әйттем Юк. анламасаң да аңламассың икән Үпкәләмә, жаным. үзен өчен әйтәм' Юнысның сытык чыраен күреп. Гөлчирә аның иреннәренә капланды — Бүген безнең көн. онытма. - Нәрсәне онытма? Йогышсыз сорау Гөлчирәнең кәефен жибәрде — Мин кавышуларны сәгате-минуты белән көтеп торам, синең икс ятып бер төшеңә дә керми. Ул юри еламсырап арты белән борылды - Сез. хатын-кыз. һөммәгез бер чыбыктан сөрелгән' Үпкәләргә генә торалар, илидер Тырт га пырт!—Ул кулын Гөлчирәнең иңбашына салды Йогсрә-йөг ерә килеп житәрмен. курыкма Юныс ишектән чыкканда, чак кына Зәйтүнәгә килегг бәрелмәде, ул саубуллашырга теләп аның кулын тотмакчы иде. Зәйтүнә бакадан чиркангандай читкә тайпылды. Юныс күздән югалгач та әле Зәйтүнә шакгый вакыг ишек төбендә басып торды Ачы нәфрәт хисеннән, көчсезлегеннән йөрәге уг кебек янды. Нәрсәгә дип соң әле ул газит башын мондый эшкә бәйләде? Нинди йөрәк белән талон бирмичә базар жыемы алырга.тотынды? Имеш, ансат кына, жинел генә баеп китә! Юк. хәрәм акча иртәме-сонмы барыбер эчне тишеп чыгар. Нинди рәхәт кенә, гыныч кына яшәп яталар иле алар Ач тамагы, тыныч колагы Тамак өчен генә түгел, колак өчен дә яшәргә кирәк ләбаса! Шуннан да яхшысы юк Кеше куян куа. дип куян куаргаЧгы? Тәүбә, тәүбә! Әйе. Гөлчирә дөрес кисәткән, базарның үз законнары Монда колагыңны торгызып йөрмәсен, аягына тышауны шундук салалар икән. Бөтен мөнәсәбәтләр ришвәткә корцлган. Гөлчирә хак әйтә: «Синең, ди. базарда начальствоны күргәнен бармы, ди. A rap ди. кирәк- яракны урлап ойләрснә ташыйлар, ди. һәркем урлаша, ди. Тик урлашу һәркемгә дә килешми, ди. Менә миңа килешә, ди. » Ана килешәдер, килегңмәсә. череп баемас иде. Ә Зәйтүнәгә килешми ур ташу Хәлимнең дә урлашканы юк. Ул әнә «й житкерен куйды, эштән бер калак алып кайтканы юк Югыйсә вагоннардан ни генә бушатмыйлар Зәйтүнәнең бүгенге кебек арыганы юк иде. Эшләп арыса икән, гарьләнеп арыды, жаны арыды, гәүдәсе кечерәеп, бәләкәйләнеп каллы Эшләп ару бер нәрсә. Күтәрә лә хәзер Зәйтүнә, әйбер-караны кул п йөртергә дә гадәтләнде Монда эш ли башлагач, мускуллары шундый ныгыды иртән торуга эшкә атлыгын горды Үлчәүләрне бирүне хәзер чүпкә до санамый Зәйтүнә, кайткач иренә булыша, такта юныша, оя, буша га Кыек эшләргә жаны әрнеп арылы ул бүген' Гөлчирә Юныстан калган аракыны ике рюмкага койды га берсен Зәйтүнә алдына эшерде. - Берүк кыстый күрмә, исен дә иснисем килми Жүләр син. әз генә эч. Аны эчкәч, бөтенләй икенче кеше булып китәсең Мина ярамаганын, буемда барын беләсең ич' Буеида барын күзе белән күреп торса да. Гөлчирә бу хакта тагын уз колагы белән ишеткәч анарда көнчелек хисе уянды Юньле хатыннар бала таба! Бала белән юана! Ул гына кысыр' Хәзер яши яшәвем, ирләргә мохтаҗлыгы да юк, шушы буй-сыны, төсе-бите. кайнарлыгы, осталыгы барында ул генералны да үзенә карата ала. Ә картлык килгәч, бу Юныслар, Лешалар, Мишалар, Хәйдәрләр, Госманнар, тагын бик күпләр кайда булырлар? Картлыгын кем бизәр, әҗәл алдыннан була торган боек күңелен кем юатыр?! Картлык әллә кайларда еракта түгел, ул хәзер килеп җитәчәк! Ах. үзе гаепле, беренчесен төшермәскә иде. Табарга иде. Райвоенкоматта эшләүче майордан иде беренче көмәне. Бәбәй табасы иде дә майор хатынының итәгенә илтеп саласы иде. Тукта, әллә елый инде? Ничә яшьтә булыр иде икән хәзер баласы?.. Ул, йөрәген тынычландырырга теләп, рюмкаларның икесен дә бушатып куйды. — Дөньяда дус-иш кирәк,— диде Гөлчирә, Зәйтүнәне түгел, үз-үзен ышандырырга теләп. Хәзер көмәнле Зәйтүнә алдында җиңелеп калмас өчен, аңа төпле дәлилләр кирәк иде.— Дус-ишсез кыймылдый да алмыйсың, аппагым. Хәзер башыңны ашыйлар! — Ул бик тәмләп Юныстан калган тавык сөякләрен кимерде.— Дус-ишне таба белергә дә кирәк. Юкса, буш-буйдак та хәзинәңне сыпырып алып китә! Ходай хатын- кызның хәзинәсен ерак яшерсә дә, буйлары җитә әрсез ирләрнең! Җаен бел, матур күзенә кызыгып кына берәү дә сине дус итәргә атлыгып тормый Акыллы да була бел! Саран булма! Ярамый! Биргән бигә яраган, дип байлар ныгытып әйтеп калдырган Тавык ите беткәч, ул зур бер кисәк колбаса чыгарды Аны кулына тотып үлчәп карады да. умырып бер капкач, кәгазьгә урап дәү сумкасына тыкты. — Адәм баласы саран булмаска тиеш, дип ни өчен әйткәнемне аңлыйсыңмы, юкмы? Бәбәй табар!а җыенсаң да. бала әле син, бала! Хәзер менә белер вакытың җитте. Безнең хуҗалар катлы-катлы. Алар- ның һәммәсенең күңелен күрергә кирәк. Беренче чиратта аларның тормышын көйләү безнең өстә Юнысны күрден. Әгәр аның арбасын һәрвакыт майламасаң, күчәре шундук шыгырдый башлый. Бел, мин аңа синең исемнән өлешен биреп чыгардым Моннан болай үзең белеп бирә башларсың. Зәйтүнәнең коты чыкты, иреннәре тулышты. — Ничек үзем? Шушы... корсаклы килешме? Гөлчирә күзеннән яшь. танавыннан юеш атылып чыкканчы егылаегыла көлде. — Акча бирергә кирәк дим, сантый! Сәмән! Коткардым мин сине, җаныкачкаем. коткармасам, артына тибеп, кәҗә билеты тоттырып куалар иде сине. Йөр идең аннары! Корсаклы килеш тә кочаклап ятыр идең, Юныс андый чакта да баш тартмас, туймас тамак ул, ходай акылны бирмәсә дә. көчне биргән. Минем Юныс белән дус йөргәнне кешегә сиздерә күрмә! Сынар сүз ычкындырсаң да, ас ягыңны йолкып чыгарырмын! Ярыймы?! Гөлчирә исерә башлады, күзләре сәер калайланды, сөйләгәненең эләтанагы калмады. Гөлчирәнең үгет-нәсихәте Зәйтүнәнең бер колагыннан тырнап керде, икенче колагыннан җәрәхәт ясап чыга торды. Ул, бүгеннән базардан китеп, тынычрак эшкә урнашырга юл эзләп баш ватып утыра иде. — Нәрсә, борыныңны ник салындырдың? Китәм. дип уйлыйсыңдыр, минем дә андый тиле чакларым бар иде Бар, эш эзләп кара. Синең кебек кәттә татар кызлары меховойда, сабын заводында иза чигәләр! Көне буе цемент идәндә, тозлы суда басып торып, яп-яшь килеш буынсыз, аяксыз калалар. Пороховойда утыз биштән пенсиягә чыга татар хатыннары! Чыкмас иде. тешләре коелып беткән, чирләшкәгә әйләнгәннәр. Күреп торалар, барыбер килеп җәһәннәмгә керәләр. Үз ирекләре белән. Кермәс иде, бик ипләмәс иде. татар кызы кая барсын? Авылда укуы монда ярамый, тел белмиләр, начальствоның бөтенесе урыс. Шулар изә татар кызын! Әле. җаным, башта кулыннан уздыра, аннан эшкә дөмектерә. Ә без монда саф һавада, теләгәнчә ашап. эчеп, чөгендер кебек бүртенеп йөрибез. Базардан ике төенчегГ тотып бөгелә-сыгыла кем кайта9 Алай гынамы соң. акыллы кеше кулына акча йога монда. Синең сыман тиле булмаска гына кирәк. Ә меховой кызларына хезмәт хакыннан тыш сыбызгы эләгә. Сабын заводы кызлары корсак тутыралар. Киез итек фабрикасындагы кызлар чахут ала. Мә. күр! Актыңны Юныстан алып калдым. Ул эре кыяфәт белән Зәйтүнә алдына кәгазь бите ташлады. Зәйтүнә кәгазьне ике куллап күтәреп алды да ниндидер үчлек, рәнҗү. ачу белән каткат вак-вак кисәкләргә ерткалап бегерде Көн кичке якка авышып, базарны ябар вакыт якынлашты. Бөтен инвентарьны чистартып, иртәгә өчен әзерләп куярга кирәк Озакламыйча. атына чөңгереп. Леша да килеп житәр. Ул килешкә бөтен чүп-чар җыелып, арбага тояр өчен әзер булырга тиеш Зәйтүнәнең кыймылдар хәле дә юк иде. — Син бүген иртә мәлҗерәдең әле.— диде Гөлчирә аны кызганып — Мондагы әйбер-караларны үзем рәткә китеремен. син бар. чүп-чарны жый. өеп куй да кайтып ял ит Мондагы хәлләр монда калсын, ишеттеңме? Чүп кондәгедән ишле булды. Зәйтүнә эшен бетереп кайтырга чыкканда. караңгы төшкән иде инде. Ул шулкадәр талчыккан, кочкә кайтып егылды. Үлгән кеше кебек йоклады, ярый. Хәлиме икенче сменада иде. хатынының кыяфәтен күрмәде. Төнге сәгать бердә Хәлим эштән кайтты, хатыны баш очында бераз басып торды да. уятырга кызганып-, идәнгә урын түшәп ятты Иртәгесен алар йокыдан соң тына тордылар. Хәлим икенче сменада, станциягә төштән соң бара. Зәйтүнәнең ял агнасы башлана иде Кичә Гөлчирәнең тиктомалдан килен булышканын искә алып, бәлки. Зәйтүнә дә базар ахырына барып чыгар, бармаса ла зыян булмас Чәй янына утыргач, Хәлим Зәйтүнәгә текәлеп карап торды да. — Ни булды сиңа, авырыйсынмы әллә? — дип сорады. Зәйтүнә күз яшьләрен гыя алмыйча үксеп елый ук башлады. — Бер-бер хәл булмагандыр бит? - Базарда артык эшләр хәлем юк. китәм. Нәрсә, әллә җәберлиләрме? Җәберләүнең арьяг ында! Зәйтүнә бу араларда үз башыннан үткәннәрне түкми-чәчми иренә сөйләп күрсәтте. Хәлим бүлдермичә тыңлады, йөзе сүрелә барды Анда эшкә керүеңне башта ук өнәмәгән идем. — диде ул.—Дөрес, йөрмә жуликлар оясында! Киг! Рәте чыгар әле — Китүен китәм... Ничек яшәрбез соң9 Ни ангарбыз? Хәлим хатынының соравына җавап бирә алмады, елмайды гына. Үзен авыр уйлар чолгады йорт салынып бетмәгән. Ярар, кышкы салкыннарга кадәр Бакалтайдан ташыган такта-токталар белән тишек-тошыкларны ямаштырыр. Теш арасына да кыстырырга кирәк гәбаса! Тамакны һич алдый торган түгел. Шулар остенә ишәергә гә торалар Бәбәйгә арбасы кирәк булачак, бишеге, чүпрәк-чапрагы Күнгәннән ку- нак-мазар өндәгәннәре юк. бәбәй тууга Зәйтүнәнең анасы килеп җитәчәк Андагы ыбыр-чыбыр балалар да жи энәләреннән күчтәнәч, бүләк котеп ягалардыр. Алар да хаклы, җаннары бар ич Нишләргә?! Кая барып сугылырга? Өй эшләрен аннан-моннан караштыргач. Зәйтүнә I олсем апасы яны- а барып-кайтырга исәпләде. Гөлчирә тозагыннан арынып торырга глогәгг мизгелләрдә барыр кешесе бар иде әлегә аның Күптән күреш- кәннәре дә юк, хәлен белешер, үз мәшәкатьләрен сөйләп эчен бушатыр. Берәр акыллы киңәш биреп куймасмы тагын. Гөлсем янына баруын Хәлимгә әйтеп тормады, ул эшкә киткәч, иркенләп юлга чыкты Күчтәнәчсез барып керү килешми иде, Гөлсем апасының шоколад, конфет яратканын белеп, Зәйтүнә юл уңаендагы кибетләргә керә-керә барды Юк кына бит юньле конфет! Олырак урамга чыгып, көч-хәл белән алтын кәгазьләргә төрелгән кыйбатлы конфет үлчәтеп алды. Бара торгач, көн кичкә авышты. Гөлсем өй ишеген тимер көрәк белән терәткән, лапаста сыер сава иде. Зәйтүнәне күргәч, аның бармаклары тагын да җәһәтрәк хәрәкәтләнделәр, эшен бетергәч, ул атылып диярлек кунак янына чыкты Шулкадәр сагынган икән, нишләргә белмәде. Өйгә кергәч, тиз генә сөзеп, Зәйтүнәгә җылы сөт эчерде Көләч күзләре белән аның бүлтәйгән корсагына ишарәләп: — Эч. эч! Сиңа кирәк! — дип кабатлады—Ташладыгыз, икегезнең берегез күренми Мин сезне үз балаларым белән тиң күрәм, ә сезнен исегездә дә юк — Гөлсем апа, җаным, үпкәләмә инде, бер генә вакыт җиткерә торган түгел.— Зәйтүнә чишелеп китеп елый-елый үз хәлен сөйли башлады— Базардан тәмам гарык булдым, борылып карыйсым да килми! — Шулай ук булдымыни? Ул ала күз Гөлчирә белән яшәү читендер шул. — Китәм мин аннан. — Кая бармакчы буласың соң? — диде Гөлсем уйчан тына. — Табылыр әле. — Йөкле хатыннарны эшкә урнаштыру — мөмкин булмаган хәл Бу кыяфәтең белән кем сине эшкә алсын? Ул турыда уйладыңмы? Хәлим белән киңәштегезме? — Бүген әйттем дә, әле өзеп җавап бирмәде. — Бирмәс тә. Озакламый өчәү буласыз. Ходай тәгалә исән-сау котылырга язсын. Бала— бәхет, әмма зур мәшәкать тә бала. Өч кеше бер хезмәт хакына яши алырсызмы икән? Син сабыр ит. Зәйтүнә тыела алмыйча елады — Көн туса, кеше сыйла, акча бир, аракы эчерт! Хатын башым белән аракы ташыйм... Гөлсем чак кына тынып торды, нидер уйлады. — Син йөкле хатын. Йөкле хатынны эштән куа алмыйлар алар. Закон кушмый Декрет ялыңа чык Бәбәеңне табып тиешле акчасын ал. Иркенләп ял ит Куышыгызны корып бетерегез. Аннары бер-бер әмәле табылмыйча калмас Мин дә сиңа эш эзләрмен Гөлсем әллә ни әйтмәсә дә аның сабырлыгы, киңәшенең иллелеге Зәйтүнәгә шунда ук тынычлык китерде, үз чиратында ул да апасынын хәле белән кызыксынды. Моңарчы сабыр гына утырган апа кат-кат көрсенеп алды, күз чокырлары юешләнде. — Хәлләр мактанырлык түгел! Налогларны бермә-бер арттырдылар. Яңа закон буенча сыер тотучылар акчалата биш йөз сум өстенә йөз илле литр сөт түләргә тиешләр. Күпләр сыерларын егып суя да башлады инде. — Әйтәм җирле базарда сыер ите күзгә күренеп артты. — Сыерсыз дөньяның ни кызыгы кала миңа? Сыер миңа иптәш тә, сердәш тә иде — Гөлсемнең тавышында ачулы аһәңнәр яңгырады: — Балаларны әйтәм, хат саен, бетер сыерыңны, интегеп ятма, дип язалар Ни аңлый алар? — Сыерның мәшәкате күп инде,— диде Зәйтүнә аны-моны уйламыичарак — Ничек яшәрмен мин? Ничек тамак туйдырырмын? Менә син, эштән китәм. дисең. Тамагың хакында уйладыңмы'’ Ни планнарың бар? — Гөлсем апа, мин уйлап бетермәгәнмен. Сыеры сыер инде,— дип уфылдады Гөлсем.— бакчаларга ла яна налог китерәседер икән Алма агачларын санап киттеләр инде Әллә бу такыр баш бабай акылыннан шаша инде? Кемне әйтәсең? — дип сорады Зәйтүнә, апасының кемне каргавын чамаласа да. — Бар биг инде берәү, ил хуҗасы Сыерга кагылган һәркем Гөлсем өчен дошман, ул андыйларны чәйнәп ташларга әзер иде. Алма агачларын санауларына да ул кадәр исе китмәде, сыерсыз калдырсалар, яман булачак менә Зәйтүнәнең күз алды бер яктырды, бер караңгыланды Ул Юнысның кыяфәтен, кем булуын искә төшерде. Шунын өчен алып кайтты лабаса ул аракыны! Аның исәбеннән акчаны ана бөдәгән бит Гөлчирә. Тукта' Моннан бер-бер файда чыгарып булмасмы? — Әллә берәр кеше белән сөйләшеп карыйкмы. Гөлсем апа? - Нинди кеше ул тагын? Нинди сүз? Зәйтүнә Юныс, Гөлчирә турында кыска-кыска гына сөйләп бирде. Гөлчирәгә әйтсәң, берне түгел, биш сыерны саклап алып кала инде ул Ләкин Гөлсем кубарылып бәрелмәде, сүзне тиз өзде. — Туып-үсеп бер чакта да хәрәмләшкәнем булмады. Кар гаеп беткәч кенә хәрәмләшеп тормам инде. Ходай каршына барыр вакытлар җитә. Болай да искәрмәс кылган хагалар, гөнаһлар җитәрлектер. Ходай ни язган, шул булыр Бер миңа килгән каза түгел, ил белән. Бер очы чыкмый калмас Зәйтүнәнең күз алдына чәчрәп Гөлчирә килеп басты Икесснен уйфикерләрен янәшә куеп чагыштырып карады Әгәр моннан бер-икс ай элек кенә чагыштыру Гөлсем апасы файдасына булса, бүген ул кайсының хаклы икәнлеген аерып кына әйтә алмады. Күңеле белән у г. әлбәттә. Гөлсем яклы иде — Нигә соң бу дөньяның кешеләре синен кебек түгел икән’ диде Икенче яктан килеп, чуалчык уйлар аның күңелен иләс-миләс иттеләр. Әгәр Гөлчирә булмаса? Әгәр ул Юнысны уч төбендә биетмәс."’ Иртәгә Юныс төзегән акт директор өстәленә барып җигәчәк иде Акг белән танышкач директорның ниләр кыласын кем белгән һәр түрә үзенчә когыра — Дөньяда төрле адәмнәр бар. яхшысы бар. яманы да җитәрлек, ләкин дөнья намуслы, тугры кешеләргә таяна Әгәр шулай булмаса. бөтенесе күптән тар-мар килер иде. Ачы тир түгеп тапкан хәләл акчага сатып алган икмәкне ашауга ни җитә? Тәмле дә була ул. аның кадерен дә беләсең Син яхшы күңелле бала, ирең намуслы егет Шу лар өстенә син минем авылдашым да әле! Бик зур сүз бит ул —авылдаш' Менә әти- әниемнәрне җәһәннәмгә сөрделәр, бантлары югалды аларнын Әгәр шундый бәхетсез юлларда авылдаш очраса, мөгаен, исән калырлар иде алар Ишеттем, аларны нык таратканнар, диләр Әгәр син. намусчы бала да. базардагы эшен ташлап китсә, түрәләрең сөенә-сөенә синнән котылачаклар, һәм тагын да ныграк азыначаклар Ипләп кенә эшлә, декретка чык. кабатлап әйгәм. акчасын ал. китәргә ашыкма Зәйтүнә Гөлсем яныннан икеле-микеле уйлар белән кайгып китте Гөлсем аны саф күңелле авылдашы дип белә Алай ук түгел шул' Алан түгел' Кешенең кызык бер гадәте бар. күп йөри торгач, ул барысына да күнегә. Начарлык белән яхшылыкны аермый да башлый Тормышта нәрсә генә эшләнмәсен, шулай кирәктер булып тоела Зәйтүнә белән дә шулайрак килеп чыкты, башта сөймәгән базарына бик теләп, атлыгып йөри башлады Хәзер «Китөм!» дип әтәчләнсә дә. күңеле базардан аерылырга риза да түгел иде. Күнегелгән эш. өйрәнелгән гадәтләр яңа урында ни була бит! Анда да Юныслар, директорлар булмас дисеңме" Ә монда хәзер һәммәсе җайланган, һәр җыючыга акча туплауның көнлек планы бирелгән Шартла, яры г планны үтә' II ганың ту тса 8 >к. У • Nr 9 113 синең вак-төяк гөнаһларыңа беркем игътибар бирми. Игътибар бирми, дигәч тә. һәрнәрсәнең үз рәте бар Тикшерүченең авызын капларга, директорның авызын майларга кирәк Әгәр шул шартларны тотмасаң, планны биш тапкыр арттырып үтәсәң дә. шәфкать юк! Хатын-кыз эшенең тагын бер кыенлыгы бар—-җитәкчеләр үз кул астындагы хатын- кызны кочакларына алмыйча чыдамыйлар. Эшләре юк. ашап-эчеп симереп ягалар да айгырдай кешнәп хатыннарны уралар. Моңарчы Зәйтүнәне алла саклады, янәшәдә ирләр таләбенә һәрчак гаяр булган Гөлчирә бар иде, ул коткарды Инде Зәйтүнәне «эшкәртергә» чират җитте, дигәндә, бәбәйгә узды. Ул шушы хәлне тиз аңлады, корсагын дәүрәк күрсәтү өчен биленә иске шәлен урап йөри башлады. - Гелән-гелән кеше тамагын кайгыртып кына яшәп булмый, дөнья яшь хатынның кулын озайтты. Әлфия апасының әнә шундый язмышка чумып яшәп ятканында аларга килеп керде. Ире. кит. котыл, диде. Үзе. китәм. котылам, диде, китәр вакыт җиткәч, урынын ятларга калдырасы килмәде. Ике көн буе сеңлесен үгетләде, ире аша да сүз әйттерде, тәки Әлфияне үз урынында калдырды. Директорга ике ярты, төрле вак-төяк кыстырып кагылып чыгуын иренә дә. сеңлесенә дә әйтмәде, андый вак-төякне Гөлчирә генә белеп калды. Ике атна дәвамында иртәдән кичкә кадәр ул Әлфиягә ияреп базарга барып йөрде. Эшнең хикмәтләре, ак һәм кара яклары белән таныштырды. Башта бик тискәреләнгән Әлфия, тора-бара күнегеп китте. Сабын заводында, мехкомбинатта эшләүче авыл кызларының язмышы турындагы хикмәтләр аңа тәэсир итмичә калмады. Аннары кызның җизнәсен- нән аерыласы килмәде, Хәлим ике сүзенең берендә аны укырга кыстап, белем алырга дәртсендереп тора иде. Зәйтүнәнең «буш кына» китүен бер Юныс кына өнәмәде. Ул яшь. чибәр хатынны үз «чиратына» беркетеп куеп, җайлы мизгелне генә көтә иде. Зәйтүнәне бурлык өстендә тоткач, ул аның үрмәләп, ялынып киләсен бик яхшы аңлый иде. Бата башлаган ахирәтен Гөлчирә йолып алды. Бер юлга түзде Юныс, эшне тирәнгә җибәрмәде, инде Зәйтүнәнең сеңлесен күреп, ул бөтенләй котырынып китте, көн дә диярлек базар тирәсендә уралды. Зәйтүнә юк чакны чамалап. Әлфиягә сүз катып, күзен уйнатып, кулын озайтып карады. Әлфия күп уйлап тормады. Юнысның яңагына үлчәү тәлинкәсе белән тондырды. Чибәр кыз кулыннан үлчәү тәлинкәсе дә алырга риза Юныс, көлеп куйган булды, ә теге тиле кыз ярты юлда туктап калмады, ларек ишеген ачып каравыл кычкырды. Юныс утлы табага басты, ничек чыгып йө1ергәнен сизмәде. Ул апалы-сеңелле чибәрләрне ераккарак «чират»ка күчерде. Әмма Әлфиянең каты кулы турында хәбәрдар тикшерүчеләр аның тирәсендә саграк йөри башладылар, ә Юныс байтак вакыт бөтенләй күзгә күренмәде. Ул күләгәгә посып ашыкмыйча гына кызны күзәтә иде. Әлфия кызып-кызып сату итүчеләргә базар җыемы талоны өләшеп йөри иде. шулчак аңа кемдер «Зәйтүнә!» дип эндәште. Ул ана ш ьтибар да итмәде, дөрес, кайчагында апасына охшатып аңа «Зәйтүнә!» дип эндәшкәлиләр иде. әмма бүген халык аерата күп булып, акча санаганда ялгышырмын. дип куркып. Әлфия үз эшеннән бүтәнне белми дә. белергә дә теләми иде. «Әзме бу дөньяда Зәйтүнәләр!» — дип уйлады да. базардагы бүтән берәүгә эндәшәләр, дип санап, тавыш ягына борылып та карамады. — Сеңлем, әнә теге кәттә егет сиңа дәшә бугай! — диде бер хатын. Әлфия шунда гына ялт итеп борылып карады һәм зур сумкасын күкрәгенә кысып, халыкны ырып-ерып үзенә таба атлаган Мансурны күреп алды Күз карашлары очрашкач. Мансур рәхәтләнеп бер елмайды да ярым үпкәләгән тавыш белән сүз катты I — Кала кызы булгач, берәүләр артык һаваланган икән! Кычкырам, кычкырам, аның гамендә дә юк! Әлфиянең ике бите комач булып кызарды. Җир тишегенә керердәй оялып, як-ягына каранды — ялганы менә кайчан тотылды кызның! Уеннан уймак чыгар дип кем уйлаган? Ул ни әйтер!ә дә белмәде, катып калды, эше онытылды. Гаҗәпләнергә чират Мансурга җитте. — Әллә оныттың дамы. Зәйтүнә? Җәй көне станциягә бергә тәпиләгән идек бит, диде ул. — Онытмадым. Мансур абый. Нишләп онытыйм ди? Эшнең тыгыз чагы, мавыгып сезне күрмәгәнмен. — Әллә монда базарга эшкә кердеңме? — Укырга кереп булмады шул. Русчадан алдыра алмадым. Шулай яндырдылар Ике култык астына ике чирек сөт кыстырган тәбәнәк хатын аларнын сүзен бүлдерде. — Әлфия җаным, талоныңны биреп тор. акчасын сөт саткач та китерермен, диде Әлфиянең җен ачуы чыкты, бүтән чакта, матурым, багалмам, дип дәшә торган төче хатын бүген. Мансур барында, үч иткәндәй исемен телгә алып маташа! Кирәк бит шундый чакта аяк арасына кереп чуалырга! Талонсыз гына сатып китсә, ни булган?! Очрашуның беренче минутында ук Мансурга кызның серен фаш итте — Синең чын исемең ничек сон? — диде егет аптырап. Әлфия лә!.. Кыз еларга да. көләргә дә белмәде. — Хәзерге заман кызлары мәзәк икән — юлда бер исем, эштә икенче. Өйдә өченчеме? Әлфия Мансурга ияреп тынычрак мәйданга чыгуларын сизмичә дә калган иде. аның төртмә сүзләреннән танин да ныграк кызарынып Юк ла... Теге чакта каян телемә килгәндер. Әлфия мин. исемем бер генә, дип кат-кат кабатлады. — Син базарда бөтенләй төпләнеп калдыңмыни'’ Хәзергә эшләп торам әле. Мансур абый. Еламсырап әйтелгән бу сүзләр Мансурның күңел кылларын тетрәтте. «И татар кызы, авыл кызы! Милләтнең гомуми фаҗигасе сиңа да килеп кагылган икән! Изге теләкләрең сине туган төягеңнән кузгаткан Өметең җылысы сине татарның мәркәзе булган Казаша китергән. Казан хәзер урыс шәһәре шул! Сиңа монда киң капкалар ачылмаган. Йә син кулдан-кулга китәсең, йә шәһәрнең иң кара, иң пычрак эшләренә тап буласың!..» Үзе дә күпне күргән, күпне кичергән егеткә Әлфиянең бер сүзе, бер ымы җитте Ул аның хәлен тулаем аңлап бетермәсә дә. күңеленнән «Бу кызны моннан йолып алырга кирәк!» —дип уйлады. Теләге нык икән ул укырга, институт тәмамларга тиеш! Ни өчен татар кызлары авылның сасы фермаларында тирес көрәүче булып кына калыр!а тиеш'’ Ул. үзе дә сизмәстән, кызның беләгеннән эләктереп алды Син кайчан документларың белән минем янга килә аласын'’ Әлфия аптырап калды ничек? кая4 ’ нигә? Бөтенләй чит-ят диярлек кешенең үз янына чакыруыннан Әлфия шөбһәгә калды. Мансур аның шикләнүен аңлап, тиз-тиз сүзен дәвам итте. Мин сине читтән торып укырга урнаштырып булыр дип ышанам. Иртәгә үк аттестатыңны, имтиханнар биргән кәгазеңне алып минем яша кил Әлфия тәмам ю!алып калды. «Минем яша. ди Кем соң бу сәер абый?. » Бу атада мин эштән кию алмыйм шул — Кайчан китә аласын? Сорау кискен һәм туры иде. — Бер.агна эшләп, бер атна ял итәм. — Бик яхшы. Алайса, алдагы атнада. Килештекме? — Абый, сез кем сон? Кайда эшлисез? Мансур дустанә итеп көлеп җибәрде: — Әйтмәдеммени' Менә тинтәк! Финанс институтында мин Хуҗалык мөдире мин анда. һөм егет үзен ничек табарга кирәклеген өйрәтеп китеп барды. Базарга ашыгыч йомыш белән кергән икән. Көтелмәгән очрашудан, һич көтелмәгән тәкъдимнән Әлфия аптырап калды, кайту белән жизнәсеннән киңәш сорады. Җизнәсенең жабавы катгый булды — Мондый мөмкинлектән файлаланмасаң. ходайның каргышы тешәр. Бәхег кошын куркыта күрмә! — Алай! Ә ул егет бозык бер адәм булып чыкса9 — Бозыкка охшаганмы? — Түгел дә..., — Бер нәрсәне онытма, киләчәктә укымаганнарга сан булмас. Дүшәмбе көнне үк янына бар. Тап. Сөйләш. Ашамас, курыкма. Бозыклар белән эш итәргә тәжрибән бар! Әлфия апасы белән җизнәсенә Юныс белән булган хәлне кайтып сөйләгән иде. икесе дә шуны хәтерләп көлеп җибәрделәр. Мансур -буйдак Өч дистәне тутырды, һаман өйләнергә исәбе юк иде. Беренчедән, тотрыклы фатиры юк, студентлар тулай торагында кечкенә генә бер бүлмәдә ялгызы яши Ата-анасы Ерак көнчьпышта, сөрелгән җирдә үлеп калдылар. Күмелгән урыннары да билгесез. Аерым каберләре дә юк. меңләгән бичаралар бергә яталар, сөрелгәннәр каберлегендә... Ниләр генә узмый адәм башыннын! Әгәр Мансурның шушы утыз ел эчендә күргәннәрен, кичергәннәрен бер җепкә тезә башласаң, җир шарын әйләндереп алырлык кайгы җебе барлыкка килер иде! Илдән сөрелгәндә аңа нибарысы ун яшь иде. Әтисенең авылдашларыннан аерылып, күзгә кереп торырлык әлләни байлыгы да юк иде бит. Ат. бер сыер. Иманага тигән җирне дә халык белән тигез иктеләр Нэп заманында әтисе нәни генә, котыйчык хәтле генә кибет ачып җибәрде Тоз, шырпы, керосин алып кайтып сатты. Шул кибет харап итте аны Кибет тә әтисенеке булмаган әле. Авылның хәлле кешесе, яшьтәше, таза тормышлы Гали бай акча биреп ачтырган. «Бала-чагаң ишле, тернәкләним. дисәң, сәүдәгә керешеп кара, сәвит үзе рөхсәт итә!» дип үгетләгәч, янача эш башлап караган Шушы кибет аркасында халыкның тоз. шырпы. тәмәке, керосин кебек әйберләр! ә мохтаҗлыгы беткән, Мансурнын әтисе Сабиг абзыйны мең рәхмәтләр белән мактап йөри башлаганнар Бәла-каза сизенгән Сабит кибетен ашык-пошык таратып та караган, ябышкак кара исем тиз генә юылмаган: «Кулак! Сәүдәгәр!» Башта аларга каты налог салганнар, һич түләп бетерерлек булмаган налог. Атны, сыерны сатканнар Аннары кара-каршы салынган йортка чират җиткән Торги булган. Таза йортны арзагг бәягә генә күрше авылның үзара ярдәмләшү ширкәте рәисе сатып алган Сабитның гаиләсен .мунчага күчергәннәр Рәис мунчага да кызыккан. Нәтиҗәдә утызынчы елның апрелендә аларны авылдан ук сөргәннәр.. Дөбердәтеп-янап авылдан алып киткәч, аларны берничә көн Арча станциясендә тоттылар Ачык һавада. Аннары товар вагоннарына дынгычлап төяделәр О. ул көннәр! Гомергә хәтердән җуелмый торган газаплы сәяхәт әле дә Мансурның тәтиләренә кереп йөдәтә. Сабит гаярь кеше иде. Вагоннарга куып кертеп, ишекләрне тыштан бикләүгә үк. хатын-балаларының тилмереп караган күз карашларына чыдары беткән Сабит качу турында уйлый башлады, авылдашларын, үз ишләрен котыртты. «Ераграк китик, эз югалырлык булсын, илдә чыпчык үлмәс, җан сакларлык ризык табыйк!» — дип көчлерәк ир-атны үгетләде. Почмаклары тимерләгән вагоннан качу әмәлен генә тапмадылар. Туган илләреннән ерагайган саен качу җаен эзләделәр, ниһаять, төнлә вагонның бер башын яндырырга булдылар. Ут дөрләп кабынмады, вагон куе. зәһәр төтен белән тулды. Бер карчык тончыгып шунда жан бирде. Мәетне тиешле урынга барып җиткәнче алмадылар, бу вагонга ашарга- эчәргә бирмәделәр. Ниһаять, эшелон туктады, тәүлеккә якын ишеккә берәү дә килеп карамады. Шунна соң гына аларга җиргә төшәргә боерык ясалды. Станция Встрйтинский дип атала икән. Янында нәни генә шәһәрчек тә бар. Монда аларга озак торырга туры килмәде. Вагон саен берәр чиләк су бирделәр, суны җан башына кашыклап бүлделәр. Зур баржаларга төяп. Енисейга коя торган Шилка елгасы белән алып барып. Кытай чигеннән ерак та түгел, яңа ачылган алтын приискасына илтеп бушаттылар Мәңгелеккә. диде конвой начальнигы. Приискада озынча, тәбәнәк барактан башка бер генә корылма ла юк иде. Баракка халыкның чиреге дә сыймады. Җитмәсә, алар килү белән тоташ яңгырлар башланды. Кем ничек булдыра ала. шулай урын хәстәрләргә тотынды. Күпчелек землянка казып керде. Мансурның әтисе җир идәнле, балчык диварлы землянкада яшәргә теләмәде, алар авылның хәллесе Гали белән йорг салырга тәвәккәлләделәр. Урман өскә ишелеп тора, балта-нычкың булса, бүрәнәгә кытлык юк. Сабит белән Гали, икесе дә тап-таза ирләр, агач аударып, җитәрлек бүрәнә әзерләделәр Өйне алты почмаклы игеп өйделәр. Түбәгә җиткәч эш терәлеп калды Такта ярырлык пычкылары юк иде. Түбәне салам белән ябарбыз, дип уйлаштылар. тик түшәм белән идәнгә барыбер такта кирәк иде. Каян, ничек яргыч пычкысы табарга? Урман эчендә, моннан егерме чакрым ераклыкта бер татар авылы барлыгы турында ишеткәч. Сабит белән Гали пычкы эзләп шул авылга киттеләр. Алар монда, җәһәннәм артында, татар авылы барлыгына ышанмыйчарак барганнар иде. имеш-мимешлөр дөрескә чыкты. Әтисенә ияреп Мансур да барды Малайны ияртмәскә дә уйлаганнар иде, кара урман юлыннан слый-елый тагылып килгәч, ташлап калдырмадылар. Татар авылы шактый зур күл буена урнашкан икән. Йортлар бер урам игеп гезеп салынган һәркайсы нык каггкалар. биек коймалар белән камалып алынган. Авыл уртасында мәчет Мәчетне күргәч. Сабит белән- Гали елап җибәрделәр. Татар кая барса да татарча тормыш итеп яга. гип куаныштылар. Безгә дә шундый тормыш насыйп булсын, дип ходайдан үтенделәр Җомга кон иде Сабит белән Гали кая барып сугылырга белмичә аптырашып торганда, ирләр җомга намазыннан чыга башлады И дөнья! Кемнәрне кайларда гына йорт мисең син! Мәчеттән чыгучыларның берсе, сакалы агарган, аркасы бөкрәйгән бер адәм, боларны күреп, кулларын җәеп, елмаеп, сөенеп каршыларына килеп басты Яхшылабрак карасалар, ак сакаллы кеше авылдашлары Хәким икән! Хәким моннан байтак еллар элек Галинең чабыш атын урлап төрмәгә эләкте Котылып чыккач, илгә кайтмады. Шушы җидс-ят жир уртасына утырган татар авылына килеп урнашты Китүеннән эзсез югалган, инде жир куенына кергәндер, дип исәпләнгән кешенең тәкъва кыяфәттә каршыларына килен чыгуы бер гаҗәп булса. Гали белән Сабигның монда күренүләре икенче бер гаҗәп иде. кул биреп күреш те гәр дә. аптырашып сүзсез калдылар Аша килгәч. Хәким аларнын ай-ваена куймыйча, чәйгә алып кайгты. юлаучылар шактый нык хуҗалыкка, таза ихатага барып кергәч, гагын да ныг рак сөенделәр Хәким авылдаш, ничек тә чиг итмәс, белеш-тавышлары бардыр, авыр чакта бер терәк булыр, дип уйладылар Хәким тәкә суярга ниятләгән иде, кунаклар ирек бирмәде. Мунча керен чыккач, самавырны екканчы чәй эчтеләр дә кайтырга җыендылар. Куна калсалар, артларыннан эзли чыгарлар дип курыктылар. Бодай да, егерме чакрым читкә китүләре фаш булынса. аларга нык кына эләгүе ихтимал иде Мансур бала бит. урманга кергән дә адашкан, шуны эзли чыктык, дни әйтергә киңәшеп куйдылар Аларны Хәким ярты юлга кадәр аг белән озатты, артыгын барырга ярамый иде. моннан ары тыелган зона башлана. Саубуллашкач. Хәким Галинең кулын ике учы белән кысып алды да: — Гөнаһлар җитәрлек булды, авылдаш. Кичер. . Заманасы шул идеме, холкым шундый булдымы, белмим, мәгәр, атыңны урлап тотылгач. әнкәй мәрхүмә нык рәнҗеде... Аның хакына кичерә алсаң, кичер мине. Мәчетне күрдегез, үз кулларым белән манарасын торгыздым, үз акчама аен менгердем. Сезне очратуым яхшыга булсын! Без бит авылдашлар. Бер-беребезне ташлашмыйк,— диде. Сәфәр уңышлы булды, кирәкле коралларны да Хәкимнән алын кайттылар, еракка чыгып керүләре хакында да ары-бире сүз булмады. Гали белән Сабит көндез казна эшенә — алтын юарга йөрделәр, бушаган арада ару-талуны белмичә такта ярдылар. Йорт җиткергәндә Мансур әтисенең кул арасына керде. Башта кабык. йомычка ише вак-төяк җыеп йөрде, соңра так га яру пычкысына да тотынгалады. Юныш балтасы да кулына ипләнде, әз-мәз булса да бүрәнәләр чутлады, бау белән бура өстенә бүрәнә дә тартышты. Эш яратуы шул чакта ныгыды малайның. Бүтәннәр ашык-пошык, ордым-бәрдем, ике такта арасына чүп-чар. мүк тутырып юка өйләр җиткергәндә, авыл уртасында аларның алтыпочмаклы ое балкып басты Бер башына Сабит- лар. икенче башына Галиләр кереп утырды. Яңа өйне котлап. Коръән укыттылар, карт-корыны дәшеп, сөтле токмач белән сыйладылар. Галинең бала-чагасы юк. хатыны белән икәү яшәп киттеләр. Иркен, җылы өйгә кереп утыргач, җиңел суладылар. Ләкин аларга бу йортта озак яшәргә насыйп булмады, тормыш җайлана, эзенә керә, дигәндә генә, барысын да баржага төяп, кире Встритинскийга кайтардылар. Аннан конвой белән бөтенләй кире якка, тайга эченә илтеп ыргыттылар. Монда землянка казып керергә туры килде, властька ышаныч калмаган иде. Ул елны, үч иткән кебек кыш аеруча салкын булды. Суыкка, ачлыкка чыдый алмыйча, халык чебен урынына кырылды. Беренче нәүбәттә балалар үлде. Шул кышны Мансурның әнисе Майшәкәр бәби кигерде Гаилә тагын бер кашыкка артты Алар хәзер биш җан булдылар. Яңа туган балага Рәфгать дип исем куштылар Сабит, бөтен йоласын китереп, азан әйтеп, улына исемне үзе кушты, намаз артыннан бик озаклап, өзелеп-өзелеп теләк теләде. «И. газиз аллам, шул нарасый, гөнаһсыз баланын ризыгын мул кыл, тиз көндә барыбызны да мондагы җәһәннәм газапларыннан коткар!» — диде. Күңеленнән алла белән печтик кенә бәхәсләшеп тә алды: -Ярар, без икебез— Майшәкәр белән мин языклы да булыйк, ди Балаларның ни гаебе бар. ходаем? Ни өчен аларга да җәбер-җәфалар җибәрәсең? Бер түгел, мең сынадың ич. ходаем!» Бераздан («Ходайга тел тидердем, кичер, ярлыка!» дип калтырап төште һәм. кичерүне сорап, тәүбә итәргә тотынды. Рәфгать ачы тавышлы бала иде. көне-төне елады, тынмады. Бәрәңге имездек каптырып карыйлар, имезлекне теле белән этеп кенә чыгара бичара. Ә өйдә бәрәңгедән бүтән ризык юк иде. Бәрәңгенең дә өшегәне, вагы. , Рәфгать бу ямьсез дөньяда өч ай яшәп калды, җомга таңнарының берсендә ходай аны үз янына чакырып алды. «Интекмәсен, дигәндер, әнкәсе...» Сабит хатынын юатырга теләп шул сүзләрне әйтте, юк җирдә ясалган зиратка улын Мансур белән илтеп күмде. Көн елады Майшәкәр, төн елады, ана ияреп Мансур белән Рәисә дә елаштылар Яз житеп, елгалар боздан әрчелгәч, аларны тагын баржага төяп алып киттеләр Иң әшәкесе — авылдашларны төрле баржаларга тараттылар, Сабит таянычы булган Галидән, Гали ышанычлысы булган Са- биттан аерылды Сәфәр бу юлы озакка сузылмады, тәүлек дигәндә аларны Енисейск шәһәренә китереп бушаттылар. Ашау һәр җирдәге кебек каткан икмәк белән суык су булса да. бу лагерь каты режимлы булуы белән бүтәннәрдән нык аерыла иде Ир-атларны конвой астында урман кисәргә йөрттеләр. Эш чиктән тыш авыр булса да. көнлек ашау нормасы такы-токы иде. Мансурның әтисе эче китеп җәфаланды. аннары салкын тилерде, колагы агып ишетмәс булды һәм озакламыйча дөнья куйды. Янәшә авыл басуында кышлаган бәрәңгене табып ашаганнар да әртилләре белән агуланып үлделәр. Унике кешене бер чокырга илтеп аудардылар. Баласы вафатыннан тернәкләнә алмаган Майшәкәр, ирен җирләгәч, бөтенләй чарасыз калды. «Өч ятим нихәлләр итәрбез?» дип аһ орды. Җәй көне аңа да тынгылык бирмәделәр, эшкә кудылар Чүп утадылар. бәрәңге тәпкеләделәр, игеннәр өлгергәч, бер караңгыдан икенчесенә кул белән урак урдылар Майшәкәр бер авыз сүз урысча белми иде Кайбер намуссыз кешеләр аны. тел белмәвеннән файдаланып, бик еш кыерсыттылар. Ул башкарган эшне бүтәннәр файдасына язу дисеңме, әбәдкә алып барган ризыгын урлап ашау диссңм.с берсе дә калмады Яклаучысы юк. Майшәкәр үзе бу этлекләргә каршы тора алмый, кайтарып сүз әйтергә тел җитми. Көи-тои кайнар күз яше түгеп, кешеләрнең аңа мәрхәмәтлерәк булуын сорап ходасына ялварса да. адәмнәр тагын ла ныграк азынды зар. бичара толның яшәү кызыгы калмады Беркөнне Мансур катгый рәвештә: Әни. мин синең белән басуга эшкә барам! диде Бу хак га Майшәкәр үзе дә уйлаштыра башлаган иде. Мансур урысча чатылдагып сөйләшә, эшнең кайсысына тотынса да. кулы язып тора Өч яшьлек Рәисәне кемдә калдырып торырга’’ Аны да үзебез белән аппарабыз. диде Мансур кырт кисеп Майшәкәргә бу фикер дә ошады, ни әйтсәң дә ир бала башы эшзн шул. дип улына сокланды ана Көннәр эссе, җир төннәрен до суынып өлгерә алмын, көн уртасында дөнья тәмам кыза, эсседән баш мие кайнар хәлгә житә. Мансур хәлдән тайган әнисен чүмәлә күләгәсенә китереп утыртты да — Әзрәк ял ит. әни. диде. Үзе уракка тотынды. Карап торуга бик җиңел күренгән эш. биеми т- ласын әйтеп тотынса да. шакгый четерекле булып чыкты Мансур, әнисенең исен китәрергә теләп, ясканып ура башлаган иде. бер-ике учма гына урып өлгерде, сул кулының чәнчә бармагын кистерде Китте кан. китте кан. коры туфрак сибен көчкә туктаттылар. Бармагындагы ярасы корышып. кулы инәлгәнче ана Рәисәне уйнатып, чүмәлә күләгәсендә утырудан бүтән чара калмады. И әрнеде Мансур, әнисен жәлләп н бәргәләнде' Шулай да. беренче көнне үк файдасы гиде, әнисе урып куйган көлтәләрне урлаучы бер марҗаны тотты Тогын кына калмады, егетлеген дә күрсәтте Хатын кат-кат малайның эченә типте. Мансур тегенең бармагын эләктереп алды да теше белән чәйнәде И чинады хатын, дуңгыз суялармыни! Ул чиный. Майшәкәр, гимә бүтән, дип ялвара, Рәисәгә кызык, кулын чәбәклн-чәбокли көлә Эссе көннәр шактый озакка сузылды, уракчылар кызуга чыдый алмыйча, теләсә нинди су эчтеләр, нәтиҗәдә халык арасында эч китү авыруы таралды Аның да ин начары йогышлысы. дезингерня дигәне Чир иң баш га Рәисәне екты, аны басуга алып барып йөртүдән тук- тадылар Бик ялына торгач күрше барактагы татар карчыгы алып калырга риза булды. Чир Майшәкәргә сикерде, аны бөтереп алды. Ике тәүлек эчендә ул көзге яфрак кебек саргаеп, өрәк кыяфәтенә керде. Эшкә йөрерлек хәле калмады, аяктан егылды. Тамагына берни капмады, су эчте дә су эчте. Рәисәнең яшьлеге үзенекен итте, ул савыкты, Мансур китергән сохарины ашап бетереп барды. Майшәкәр бер иртәдә җиңеләеп йокысыннан уянды, тәяммем ясап ике рәкәгать намаз укыды. Аннары бик озаклап, ихлас күңеленнән дога кылды. Яшәүдән өмете өзелгән иде бичараның. Ул ходасыннан тил- мереп-тилмереп ятимнәрен шәфкатеннән калдырмавын сорады. Дога артыннан хәлсез куллары белән Мансурын куенына кочып тыела алмыйча елады. Соңгы сүзе итеп: — Улым, күз нурым, ничек булса да сеңлең Рәисәне ташлама,— диде. Авызыннан сүзләре ишетелер-ишетелмәс кенә чыкты, бүтән сүз дә әйтә алмады, урынына түнде. Мансурга әнисе бераз тынычланып йокыга киткән төсле тоелды. Шул ятудан Майшәкәр башын күтәрмәде. Мансур белән Рәисә алмаштилмәш аның маңгаена суга чылатылган чүпрәк куеп карадылар, әниләре уянмады. Күрше карчыгы кереп Майшәкәрнең күз кабакларын япты да битенә ак яулык каплады. XI Дезинтерия халыкны нык кырды, һәрбер йорттан диярлек мәет чыкты, аларга аерым кабер казып өлгермәделәр, лагерьдан бераз чит- тәрәк, урман эчендә тирән чокыр казып, бөтенесе өчен бер кабер булдырылды. Майшәкәрне дә шунда илтеп куйдылар. Мансур белән Рәисә тома ятим калдылар. Башта ул сеңлесен кая барса да ияртеп йөрде, бер башын калдырырга курыкты. Бер иртәдә Рәисәне тәмле йокысыннан уятырга кызганды, паек алырга ялгызы гына чыгып китте. Паекка чират ул уйлаганнан күпкә озын булып чыкты, шактый озак юанып өенә кайтты. Кайтса, Рәисә урынында юк иде. Күршеләрнең әйтүенә караганда, ул аның артыннан ук чыгып киткән. — Гел-гел бергә йөргәч, бүген дә бергә йөрисездер, дип уйладык,— диделәр хафаланган күршеләр. Никадәр эзләсә дә, Мансур сеңлесен таба алмады, кыз суга төшкәндәй эзсез югалды. Күрше баракта яшәүче, әлеге дә баягы мәрхәмәтле татар карчыгы, Мансурга туган иленә кайтып китәргә киңәш итте. — Авылда сезнең хәлләрне онытканнардыр да инде, бала-чаганы эзәрлекләп тормаслар. Тотсалар, әти-әни үлде, туганнар янына кайтам, диярсең. Туганнарың таралган булса, авылдашларың карар. Авылдаш ул кайчак туганнан да якын була. Юлда-мазарда әтиеңнәрнең сөрелгән булуын әйтмә, шахтада эшләделәр, диген, бер сүздә тор. Карчык Мансурга киңәшен дә бирде, юлга чыгарга да әзерләде. Икесе бергәләп, иске-москы киемнәрне сатып, әз-мәз акча юнәттеләр, билеттан, вактөяк ризыктан калган акчаны Мансурның күлмәк иңеченә тегеп куйдылар. — Заман — кара төн, кешеләре — ерткыч-җанвар,— диде карчык.— Сак бул Тычкан таяк белән йөрер вакыт, сакланганны алла саклаган. Берәүгә дә тәмам ачылып китмә. Акчаңны соңгы чиктә, инде үләм дигәндә генә чыгар. Авызыңны ачып йөрмә! — дип кисәтте иманлы карчык. Мансур Омскига тикле тыныч диярлек кайтты, Омскида төшеп, икенче поездга утырырга кирәк иде. Вокзал халык белән кым-кырыч тулы иде, айлар буе беркая китә алмыйча тинтерәгән башлар монда сансыз-исәпсез иде Манарга билетын компостировать итәргә кирәк иде. Касса янына барырлык түгел, кесә караклары кешеләргә күз ачарга да ирек бирмиләр Көпә-көндез кычкыртып талыйлар Бала-чагага түгел, олыларга да рәт юк. теләсә кемне тибеп очыралар Мансур уйлап-уйлап йөрде дә туп-туры милициягә барып керде. Аны теләмичә генә каршыладылар. Берәвесе ачуланып жилкә чокырын төеп куа башлаган иде, Мансур әче тавыш белән кычкырып аны туктатты. — Мин илемә кайтам! Мине поездга утыртып жибәрегез' — дип кабатлады ул Тегеләр бот чабып көлделәр. — Билетсыз кем сине утыртсын, жүләр! Билетым бар, компостировать итәргә генә кирәк Мансур законлы билетын чыгарып күрсәткәч, милиционер аптырап калды — олы кеше таба алмаганны бот буе малай каян билет юнәткән? Ул Мансурның иңбашын каерды. Каян чәлдердең, әйт! Мансур карчык өйрәткәнчә сөйләп бирде, каушамады, милиционер тсләмәсә дә ышанырга мәжбүр булды Коридорга карап, яман тавыш белән: — Пантелеев! — дип кычкыргач кына. Мансур бу кешенең гади милиционер түгел, начальник булуын аңлады.— Шушы малай белән кассага барып билетын компостировать итегез! — Кая ул! — дип киреләнде Пантелеев —Кассага якын бараммы соң? Вокзал начальнигына керегез. Пантелеев малайны йөтертә-чаптыра вокзал мәйданын үтеп кызыл кирпеч бинага барып керде. Вокзал хуҗасының ишеге бикле иде. байтак которгә туры килде, милиционер тәкатьсезләнеп Мансурны ташлап китәргә торганда гына, кабинет ишеге ачылып китте. Начальник эчтә бикләнеп. качып утырган икән. Ул «билет» дигән сүзне ишетүгә кулын >ына селтәде. Мансур телгә килде Белеп торыгыз, әгәр мине поездга утыртып җибәрмәсәгез. вокзалыгызда тагын бер кесә карагы артачак! Бу сүз начальникның да. милиционерның да күңелен йомшартты Күпне күргән малай икән бу! Начальник өлкән кассирны чакырып кертте Зина, менә бу батырга бер билет рәтләгез инде! — диде. Зина да койрык борырга маташкан иде. начальник тагын бер тапкыр эндәшкәч, артыгын карышмады. — Мәскәү поездына бер билет бар, ләкин ул купейный, - диде Начальник уйга калды. — Нишлибез, чая егет, диде ул Мансурга карап -Урын кыйбатлы. акча өстәргә туры килә Мансур сүзне тиз тотты, күлмәген салын ташлап, эчтән бөти итеп теккән акчасын сүтеп алды. Моны күргәч, начальник тел шартлатты Менә бу пацан дисәң дә пацан* Булдыра* диде Пантелеев Мансур белән хушлашып Ашыкма,- диде начальник Пантелеевка, әгәр син кертеп угыр- тмасаң, купсдагылар моны якын да кигермәс* Чыннан да, әгәр милиционер озатып куймаса. купедагы өч кеше дүртенчегә утырган сәләмә киемле малайны бөтенләй кертәсе дә түгелләр икән Милиционер китеп тә өлгермәде, купедагыларның берсе, чүмәлә чәчле, сипкелле маржа — Бетең күпме?—дип төртеп алды — Җигәрлек, - диде Мансур һәм буш урмнгя. нкенчгкат сәкесенә үрмәләде. — Маленький нахаленок! — дип авызын кыйгайтты марҗа. Мансурның берәүгә дә исе китмәде, билеты кесәдә, поезд ажгырып чаба, сәгать саен аның туган якларын якынайта. Ашамаска да риза Мансур, эчми дә түзәчәк, т>ган ягына кайтып кына җитсен! Яту белән сеңлесе Рәисә күз алдына килеп басты. «Сакла, ташлама!» дигән иде әнисе... Ә ул Рәисәне адаштырып калдырып кайтып бара. Күңеле шул кадәр вәсвәсәләнде Мансурның, вагоннан сикереп төшеп, кире китәрдәй булды. Күп уйлана торгач, илгә кайтыйм әле. аннары бер-бер чарасына керешермен, дип җитди итеп, олыларча уйлады да бераз тынычланды. «Алда тагын күз күрер!» Ул бер дә кузгалмыйча тәүлек буе йоклады, юлдашлары: «Әллә үлгәнме бу малай актыгы?» дип аны йолыккаламасалар. тагын күпме йоклар иде — билгесез. Мансур күзләрен ачты, үзенең кайда икәнен аңы- ша алмыйча, югарыга карап ятты, аннары купедашларына күзе төште. Кичәге чүмәлә чәч бит акшарын юган, чүмәләсен иңенә тараткан, янындагы иргә ягымлы гына эндәште. — Володя, чая егеткә ашарга бирергә кирәк, ачтыр ул мескен. Володя утыз яшьләр тирәсендәге ачык йөзле ир икән, ул аяк очында яткан чемоданны ачып, башланмаган бөтен икмәгеннән калын гына телем кисеп алды да Мансурга сузды. Ә хатын зуп-зур кисәк колбаса тоттырды Колбаса тач май. авыздан су китереп хуш ис аңкытып тора Мансурның күптән авызына бер тәгам ризык капканы юк иде. Ипи белән колбасаны минут эчендә юк иттерде, бүлтәеп чыккан яңаклары туктаусыз биеп торды. Тамак ялгагач, сорашу китте: кем. каян, кая бара? Мансурның сүз бер иде. ул читенсенеп тормады. — Әтием Енисейскидан ерак түгел алтын приискасында эшли. Мин авылга, әнине алырга кайтам. Әни урычса бер авыз сүз белми, үзе генә юлга чыга алмый. Әти үзе кайтмакчы иде, аны эштән җибәрмәделәр. Ударник ул безнең. Ул китсә, план үтәлми кала, - дип тезеп салды. «Йә, ничек? Ышандыра алдыммы?» дип юлдашларына күтәрелеп карады, тегеләр, Мансурның батырлыгына сокланып, мактадылар Ниһаять, поезд мышный-мышный Арча станциясенә килеп туктады Әле монңан берничә еллар элек кенә әти-әнисе белән бергә товар вагоннарына төялеп киткән таныш җиргә баскач, Мансур дерелдәп куйды. Монда шул көннән бирле берни үзгәрмәгән кебек тоелды, тирә-якта капчык аскан, кәрҗин, әрҗә тоткан кешеләр мыжлап тора, чыр-чу, акыру-бакыру, елаш-талаш, берберсен тукмашу... Ул бик озак, нигә икәнен үзе дә төшенмичә, станция тирәсендә буталып йөрде. Соңыннан гына аңлады: әти-әнисен эзли икән ләбаса! Менә-менә каршысына алар килеп чыгар кебек тоелды Хәзер аңа станциядән шактый ерактагы Ямаш авылына кайтырга кирәк иде. Исән булса, Ямашта әнкәсенең энесе яши Сыендырса шулар сыендырыр. Шулай уйлады малай һәм ялгышмады. Аны җылы гына каршыладылар, хәле белән танышкач, утырышып елаштылар. Садыйк белән Сараның балалары юк иде. Башта бу хәлгә нык кимсенделәр, кеше арасына чыгып йөрмәс булдылар Ходайның язганы шулдыр, дип. тора-бара бу хәлгә күнектеләр, бер-берсеннән читләшмәделәр. киресенчә ир хатынга, хатын иргә ныграк тартылдылар. Тормышлары җитеш, сыер асрыйлар, сарыклары байтак, атлары бар иде. узган ел колхозга кергәч, атны илтеп яптылар. Өйләре дә иркен, кыскасы, Мансур җылы ояга кайтып элгәште. Картаймыш көнебездә бер терәк булмасмы,— дип, Сара да Мансурны үзләрендә калдырырга каршы килмәде. Беренче көннән үк аны: «Улым!» — дип йөртә башлады. «Улым!» дип дәшә дә елап җибәрә... Җөй азаклары иде. мәктәпкә йөрергә Мансурга яна киемнәр юнәттеләр. Садыйк китап-дәфтәр тутырырга такта сумка ясарга тотынган иде. Мансур: «Үзем, үзем!» дип эшкә тотынды да сумканың менә дигәнен ясады. Буяп ia җибәргәч. сумка авылда бер булды Аның беренчегә барырга яше нык үткән иде. дүртенче сыйныфка барын керде «Өченче классны бетердем», дип хәйләләде Авылдан сөрелгән елда беренчедә укый башлаганда: «Кулак баласына бездә урын юк!» —дип куып кайтарганнар иде. Аннан-моннан китап юнәштереп укуын да. арифметикасын да алга җибәргән иде Мансур, тырышлыгы ярады. Кышын рәхәттә укыды Мансур, сәхнәләргә менеп Такташ шигырьләрен ярып салды, хорда да җырлады, биергә дә чыкты Ятим-ялпының болай күз өстендә каш булып балкуы кайбер күрексез адәмнәргә ошамады. Берәү, «яхшылык теләп», аның турында тиешле оешмаларга хәбәр дә җиткерде. Май бәйрәме көнне Садыйкны кәнсәләргә чакырттылар. Сара да үзенчә бәйрәмгә әзерләнгән иде. Мансурга агап күкәй дә манды. Мич гәбенә бәлеш утыртты Аш әзер, ә Салыйн юк та юк. аптырап беттеләр. Сара кәнсәләргә барган иде. кертмәделәр Садыйк караңгы төшкәч кенә кайтып керде Аягында чак басып тора, киндердәй агарынган, күзләрендә яшь Ах-ух килеп урынлыкка утырды да бармагы белән Мансурга төртеп күрсәтте Шуннан соңгы сүзен дә әйтә алмады бичара, сәкегә барып егылды. Сара баш астына мендәр салганда, ыңгырашты да жан бирде.. Садыйкны җирләгәннән соң ике кон үткәч, Мансурны да кәнсәләргә чакыртып алдылар. ГПУ начальнигы аны аерым булмәтә алып кереп сорау алды. Ьала дип тормады, акырды да бакырды. - Син. кулак калдыгы, - диде ул.— чүп башыңнан закон бозып, качып кайткансың' Без сиңа күрсәтербез! Мансур Садыйк абыйсының кинәт вафатыннан аңга килә алмаган иде. күзләрен мөлдерәтеп катып калды. Әллә телеңне йоттыңмы? Җавап бир' Минем качканым юк. абый. Әги-әни үлгәч, үзләре кайтып китәргә рөхсәт бирделәр Күрсәт, рохсәт кәгазеңне! Мансур ни өчен икәнен үзе дә белмичә поезд билетын күкрәк кесәсендә йортә иде Менә! дип шуны чыт арып тоттырды. Син. качкын, минем башны бутама! — дип начальник билетны идәнт ә ырт ы т т ы Мансур иелеп алып, аны кесәсенә салып куйды Миңа башка бер кәгазь дә бирмәделәр. Вокзалга кадәр озатып, билет алып бирделәр дә илтә кайтырга куштылар. Рөхсәтсез анда берәүгә дә билет сатмыйлар' Кара аны. тикшерербез. Этәр алдашсаң, кул-аягыңны бәйләп кире озатырбыз! Анда дөнья тулы бур. карак. Кайтмасам. мин дә шулар кебек кесә караты була идем! Мансурның җавабы ГПУ вәкилен уйга калдырды. Бар. кайтып тор Безнең рөхсәттән башка беркая китәсе булма' ГПУнын янауларын малай колагына да элмәде, аның башына бүтән кайгы төште, абыйсы үлгәч. Сара анасы аны тотармы, юкмы? Сара иренең үлемен авыр кичерде, монда бөтен нәрсә аны хәтерләтә, дип. Садыйкның кырыгын уздырды да. йорт-жирен. мал-туарын сатып күрше авылдагы әти-.шисе янына кайтып китте Мансур тагын урамда калды Шәһәрдә. Тегәрҗеп урамында, әнкәсе ягыннан кардәш г иешле бер карчык бар иде. ул шуны эзләп тапты Мәфтуха әбисе ике катлы ат ач йортның подвалында яши иде Карават куярлык урыным юк. балам, идәндә ягыр булсаң, хәзергә сыйдырырмын, лиле карчык сынап карап Яшәр җирем бар. дип сөенде Мансур, үзенә күрә бер кәсеп тә тапты. Чираг торып «Пушка» папиросы ала да шуны берәмтекләп сата. Тамак туйдырырлык сәмән килә тагын! Сәүдә уңышлырак барган көнне Мәфтуха карчыкны да онытмый, көлчә-мөлчәләр алып кайта. Карчык дога арты саен аны мактый. - Нинди мәрхәмәтле туганым барын моңарчы белмәгәнмен! — ди. Алар өч ел буена бер-берсен аңлап, сыешып яшәделәр. Шушы дәвердә ул җиденчене тәмамлады. Буйга тартылды, төскә-биткә үзгәреп, тавышы калынайды, егет кыяфәтенә керде. Ул атасына охшап, төптән юан чыккан иде. Җиденче класстан соң, финанс-экономика техникумына укырга керде. Техникумның тулай торагы бар иде, шактый изалангач, аңа шуннан урын бирделәр. Мансур шунда күчте, дәртләнеп укып йөрде, Мәфтуха карчыкны да онытмады, ял саен аның янына йөгерде. Утын кисте, ярды, су ташыды, ишегалдын себерде. Техникум тәмамлаган елда аны армиягә алдылар. Бу — дәһшәтле кырыгынчы ел иде, сугыш алды елы... Мансур кырык бер. кырык икенче елларның чигенү авырлыгын бөтен авырлыгы, хурлыгы белән үз җилкәсендә татыды. Ике мәртәбә яраланды, соңгысы кырык дүртнең көзендә иде. Яшьлек үзенекен итте, госпитальдә озак аунамады. Берлин операциясе башланыр алдыннан ул фронтта иде инде. Рейхстагның гаш стенасына имзасын куярга өлгерде. Сөенеченнән партиягә дә керде егет. Бүләкләр төяп, ашыгып-канатланып Мәфтуха әбисен күрергә дип кайтса, өлгермәде, кайтырына атна элек кенә карчыкны җирләгәннәр иде. Ул кайту белән институтка укырга керде. Бер үк вакытта шул институтның хуҗалык мөдире вазифасын үтәргә алынды. Тырышлыгын, намусын, тугрылыгын күреп, аны ректорның хуҗалык эшләре буенча урынбасары дәрәҗәсенә күтәрделәр. Институтны тәмамлады, аспирантурага керде. Хәзер диссертация язып яткан көне... И гомерләр! Соңгы еллар бигрәк тиз үткән кебек тоела. Борылып карасаң, күпме сулар аккан да күпме җилләр искән. Өч дистәне тутырып килә егет. Гаилә турында ныклап уйлаганы гына юк. Ә вакыг, бик вакыт... Кыска-кыска гына танышып алган кызлары Мансурның элегрәк тә булгалады. Кинога барып йөрде, бәйрәмнәрдә утырдаш булды. Яңа елны күңелле төркемнәрдә каршылады, анда да кызлар була иде. әмма моңарчы бер кыз да аның күңел утын кузгата алмады. Чибәрләр дә бар иде арада, акыллылар да. әмма һич көтмәгәндә, очраклы күрешкән кыз егетнең һушын алды. Бер күрүдә ошатты ул аны, кызга гел яхшылык эшлисе килде, игътибарын яулап алырга тырышты. Казанның күп санлы ермакларының берсендә аерылган кичтән бирле, ул бу тирәләргә еш килде. Ләкин Хәлим оештырган такта йортка керергә кыймады. Зәйтүнә күптән авылына кайтып киткәндер, дип уйлады. Бәхете—якташ кызны, гүзәл авыл кызын очратты. Зәйтүнә түгел түгелен. мәгәр Әлфия исеме дә егетнең күңеленә хуш килде. «Күз алдымда булсын!» дип укуга тартты, кызның укуы белән өзмәс кызыксынды, нәтиҗәдә, ул чокыр эчендәге җып-җылы өйгә, ачык күңелле кешеләр арасына барып йөри башлады. Балачактан гаилә җылысы тоймаган боек күңелле Мансур Хәлим белән уртак тел тапты. Зәйтүнәнең хөрмәтен яулап алды. Сөйләшә-анлата торгач, Хәлим белән уйлашканнан соң, ике ират, Зәйтүнәгә дә, Әлфиягә дә базардан китәргә кирәк, дигән фикергә килделәр. Каярак китәргә, нинди эш сайларга бу хакта да уйлаштылар. Әлфиягә эш табу кыен булмас, ул уңышлы гына укып бара Финанс оешмаларының берәрсендә аңа эш урыны табылырга тиеш, менә Зәйтүнә белән нишләргә? Аны нинди кулай эшкә урнаштырырга? Белеме җиде класс, бер төрле дә төпле һөнәре юк. — Апага һич кичекмичә укырга кирәк, -диде Әлфия бер көнне. Кит аннан* дип чәбәләнде Зәйтүнә—Бала күтәреп укып йөргәннәр иде ди берәүләр! Гомере бус белемгә. яктылыкка омтылган Хәлим - - Әлфия сиңа хак сүз әйтә, дип хатынына каршы төште.— Керә алсан, ничек тә укыр идеи әле. Үзем булышырмын. Ятып калганчы, агып кал, дәреслекләр тап та караштыра башла Зәйтүнәгә дәреслекләрне Мансур табып бирде Аны җиде класс күләмендә имтихан бирертә әзерләделәр Бөтенесен онытып бетергән икән Зәйтүнә, мен газап белән, елый-елый укыштыра торгач. Хәлим. Мансур, Әлфия ярдәмендә ерып чыкты тагып Аны кооператив техникумына ЧИ1ТӘН торып укырга урнаштырдылар. Әлфиядә Мансурга кара га үзе дә яхшылап аңламый торган бер хис туды. Берәр кон күрешми юрса гар. өзелеп сагына, тизрәк очрашырга ашкынып, берәр сәбәп этли башлый Әллә чыннан да яратам микән, дип вәсвәсәләнә. Ничек инде үзенпәй күпкә олы ир кейгене яратырга мөмкин? Ояг билләһи! Әгәр кеше теленә керсә, боген дөньяга данын таралыр Я I көне иде Иртүк ашыгып Мансур килеп керде Икс билет алдым, кинога барабыз, диде ул Әлфиягә Әлфия кып-кызыл булды һәм аласына күтәрелеп карады Җен ачуы чыкты. Мансур абыйсын әйгер иде. аны. кеше югында, үзенә генә күрсәтергә ярамш анмыни? - Барыгыз, бар. диде Зәйтүнә елмаеп Чын танышлык кинодан башлана һиндстан фильмы түгелме? һиндстан! Бик шәп бара икән, билетларны бер атна элек сатып бетергәннәр, мин куллан гына эләктердем Хәлим белән Зәйтүнә парлап көлеп җибәрделәр. Дөрес. Мансур белән Әлфия бу сүздән берни дә аңламадылар, әмма жизнәсе белән апасының уңайга юрганын курен, Әлфиянең күңеле жы тынды Ул үз гомерендә беренче гапкыр егет бс 1ӘН кинога бара! Уңайсыз да. күнелле дә! Шатлыгы »ченә сыймаса та. моны Мансур!а сиздермәскә тырыша Әгәр Мансур укымышлы о гы ир булмаси ана жинелрәк булыр иде дә... Хәер, аңа бүген бик рәхәт, бик күнелле' Чынмы бу. әллә төш кенәме? Әнисе белгәч пи әйтер икән7 Төптән уйлап карасан. әнисе дә әлләни әйтмәс әле. Барлык кызларга га мондый eier эләкми, егетләргә кытлык заман хәзер. Яраткан кешесенең уч кайнарлыгын тоеп, ара-гирә аңа карап алын Радж Капур дөньясына ясалган сәяхәт аның гәнен кызыштырды, йөрәк тибүе ешланды Беренче мавыгуларына шигәебрәк караган Мансур исә бәхет диңгезендә рәхәтләнеп йөзә иде. Әлфиянең ул көткән, җаны зләгән кыз булуында аның шиге юк иле хәзер Кинодан чыккач. Мансур Әлфияне озата китте Алар трамвайга утырып тормадылар, җайга гына атладылар. Вакыг гиз үгте. сршнак тирәсенә кайтып җитүләрен абайтамыйча калдылар Кемнәрдер аларга карап үгеп китте, кемдер Әлфия белән исәнләшеп узды, икесенең дә ой кысасына кайтып керәселәре килмәде хәзерге мәлдә аларнын күңелләре өйгә сыя торган гүгсл иде I ынычрак почмак этләп бер чин-нс агачлык кырына барып чыктылар Мансур Әлфияне күкрәгенә кысты да иреннәреннән үбеп алды Чү. Мансур абый, ли ге башы әй тән юн кыз каушап, нишләвең бу? Я тык ич Үзе аңа якынрак елышты. — Мөхәммәт өммәтендә өч тапкыр фарыз дия иде минем мәрхүмә әнкәй. Мансур аны тагын ике мәртәбә суырып үпте. — Үлдем, Мансур абый, беттем... Мансур ни булды икән, дип куркып китте. — Иртәгә кеше күзенә ничек күренермен? — Безне беркем дә күрмәде ич, Әлфия — Берәүгә дә үптергәнем юк иде, Мансур абый. — Шуның өчен үбәм дә мин сине Бүтәннәр белән үбешкән булсаң, якын да килмәс идем. Алар туктаган җирләрендә озак кына басып тордылар. Кайдадыр, якында гына җанга якын балта тавышы тукылдады, агачларда чыпчыклар чыркылдашты Алар бер-берсеннән аерыла алмыйча озак кына шул тирәдә йөрделәр. — Мансур абый, үбешкәнне кешегә әйтә күрмә инде.— дип ялварды Әлфия.— Безнең авылда берәр кыз егет белән үбешсә, шундук дөньяны сасыталар. «Балалыгы чыгып та бетмәгән!» — дип куанды Мансур. — Әйтәм, моннан соң һәр очраган кешегә, без Әлфия белән үбештек, дип әйтәм. — Абау. Мансур абый, алай ук усал булма инде! И бәхетле, садә чаклар!.. Шул көннән, Радж Капур киносыннан соң, аралар якынайды. Тиздән Мансур Әлфиягә эш тапты. — Райфо мөдире белән сөйләштем, сине эшкә алырга булды. Райфога урнашкач, институтка йөрергә дә кулайрак булыр Тагын шунысы бар: институтны тәмамлагач та сиңа шул системада эшләргә туры киләчәк, әйдә, стажың бара торсын! Китү турында гаризаңны директорга кертеп бир! Базар директоры Әлфияне тоткарламады, киресенчә, аның эштән китүенә шатланды.