СЫНЧЫ КАДИМ ҖӘМИТОВ

ИҖАТ ПОРТРЕТЫ Яңарыш чорының хәбәрдарлык җилләре безгә тарихыбызның яшерен катламнарына үтеп керергә мөмкинлек бирде. Шуның белән бергә без татар мәдәниятенең уткәнен дә, бүгенгесен до тирәнтенрәк аңлый-күро башладык. Татарстаннан читтә яшәүче байтак кына күренекле миллөттәшләребезнең исемнәре безгә әле соңгы елларда гына килеп иреште, һәм без апарны хәзер кеннән-кен күбрәк очратабыз. Әнә шул татар язучылары, композиторлары, рәссамнары моңа кадәр «совет мәдәнияте вәкилләре* дигән гомум «бүрек» астында йериләр, күренмиләр иде. Аларның иҗаты да нигездә үз халкына-милләтенә билгесез булып, танылмыйча кала килде. Әмма бит шунысы бар, иҗат кешесе кайсы гына тебәктә яшәсә дә, егәр ул нәсел-нәсәбен оныткан бер маңкортка әйләнгән булмаса, үз милли тамырларыннан аерыла алмый, аның ижади омтылышлары табигый рәвештә милли үзенчәлекле әсәрләрдә чагылыш таба. шәхесеннән дә, халкы-миплотеннән дә читләшеп, бөтенләй сүнүсулуга дучар булалар. Туган туфрагыннан йолкынган, тамырлары корып, сулган-шиңгән гелие хәтерләтәләр ан Бер кызыклы закончалык бар: иҗат кешесе никадәр талантлырак булса, аның үз ил-җиренә, халкына булган тартылу көче дә шулкадәр тирәнрәк була. Бәхетебезгә, Мәскәүдә яшәп иҗат итүче татар сынчысы Кадим Җәмитов хакында да без хаклы рәвештә шулай дип әйтә алабыз. Кадим Җәмитов үзен татар халкының язмышы белән бербәтен тоеп иҗат ите, үзе туып-үскән Татарстан туфрагы белән даими рухи багланышСынчы Кадим Җәмитовның әсәрләре белән танышу мемкинлегө татар тамашачысы эчен әле күптән түгел генә ачылды — узган ел Санкт-Петербургта татар сәнгатенә багышланган «Татарт-91» күргәзмәсендә Кадим Җәмитовның «Мөселман карты» исемле әсәре зкспозициянең үзәгендә булды. Бу сын күргәзмә залын композицион бер бөтенлеккә туплап тора һәм гаять зур әхлакый-эстетик кечкә ия иде. Залның нәкъ уртасында кәгъбәне символлаштырган кара таш — куб каршында күңеленнән генә дога укып торган мөселман картының зур булмаган сыны урын алган. Сын үзе алсу-керонрәк шамот ташыннан уеп ясалган. Догада оеган аксакал, кулларын кушырып, агач эскәмиядә утыра. Аның ни сакалы, ни түбәтәе, ни ачык зур маңгае, карап торуга, әллә ни ис китәрлек түгел шикелле. Тормышта без мондый бабайларны аз күргәнме?! Әмма өнә шул гади меселман карты — үзебезнең татар бабае тамашачы күңелен актара да ташлый. Гаҗәп бай тойгылар уята ул. Шуңа күрә дә аның катыннан озак китә алмый торасың. Ислам сәнгатендә, билгеле булганча, җан ияләрен, шул исәптән, кешене до сын- ландырып күрсәтү шактый сирәк күренеш. Шунлыктан булса кирәк, сынчы мөселман картының сын-сурәтен бик саран чаралар белән тасвирларга омтыла. Бабайның бөкрәя төшкән гәүдәсеннән ниндидер бер кырыслык, дөнья рәхәтләреннән инде күптән ваз кичкән суфыйлык-такъаалык һәм шул ук ваккыта олуг бер тыйнаклык бөркелеп тора. Сынчы аңа бер генә кирәкмәгән, артык сызык та өстәмәгән. Ул үзенең иҗат ялкынын бер изге максатка — дога кылып утыручы картның эчке кечен-җегөрен. рухи бай дөньясын ачып салуга туплаган. Бабайның башындагы гади генә түбәтәе безгә ирексеэден мәчет гөмбәзен хәтерләтә Аның бетен торышы-кыяфәте Алласы белән олуг-изге берҺәм, киресенчә, үз милләте белән «кендек җепләре» бейпәнмәген иҗатчылар еш кына рухи бушлыкта асылынып калалар, иҗатларында үз дый лар лект» икәнлеген чагылдыра, аңардан беркелгән күзгә күренмәс изге нурланыш-балкыш татар халкының рухын-җаиын ача да сала. Шулай итеп, без узебеэ ечен гаҗәп үзенчәлекле яңа бер оста сынчы рәссамны ачтык. Ул — Кадим Җәмитое. Аның татар халкының рухына, хис-тойгылары деиьясына шулай тиран утел кере алуына сокланмый мамкин түгел. Сынчының иҗатында үз милләтенең уткане һем бүгенгесе, уйхыяллары һем емет-омтылышлары, дәрте-җегәре һем эшчәнлек-тырышлыклары— һеммәсе до, кезгедеге шикелле ачык-анык булып, тулы образлы чагылыш таба. Шулай итеп, татар сынлы сенгатендо без күлтән кеткәй яңа оста пайда булды. Табигать бушлыкны яратмый, диләр. Хактыр. Чанки татар халкының олуг талант иясе Бакый ага Урманченың арабыздан китүенә күп тә үтмәде — аңа алмашка яңа осталар килә Доресен әйтергә кирәк, хәзер үз иҗатларында милли образларны, милли характерларны чагылдыручы, милли сәнгать теленең шигъриятен үзләштергән, гасырлар тирәнлегеннән килә торган халык иҗатының асылын аңлаган рәссамнар Татарстанда юк дәрәҗәсендә аз. Ә бит татарларның халык сәнгатендә борынгы тәрки-мәжүси тамырларга үрелеп үскән урта гасыр исламмеселман мәдәнняты да, соңгы йозләрдә шуларга катлам-катпам естөлә барган европалаша тешкәй мәдәният та ачык чагыла Кем ул Кадим Җәмитое? Тумышы белен Кадим атаклы Казан арты якларыннан. Тегәлрәк әйткәндә. Саба районының Олы Арташ авылында туып ускән егет. Сынчы рәссамнарга хас иҗат биографиясе ечен ул әле чагыштырмача яшь кеше — аңа кырык алты яшь Кәч-җегәренең, иҗат дәртенең ташып торган чагы, дияргә була. Кадим Җәмитое. менә егерме елдан артык инде, Мәскоүдо яши. Ул башта шунда СССР рәссамнары берлеге каршындагы иҗат яшьләре берпәшмосено йери Аны 1983 елда СССР рәссамнары берлегенә әгъза итеп апалар. Кадим Җәмнтовның сәнгатькә юлы шома гына булмый Хәер, ул үскән елларда— торгынлык чоры дип яманаты чыккан чорда — бигрәк тә «вак» милләт вәкилләре ечен кемгә генә шома булды икән ул юл11 Гади татар авылында, гади крестьян гаиләсендә туган малай бик иргә. бала чагыннан ук рәсем сәнгате бепән мавыга-кызыксына башлый Бу һәвәслек бигрәк тә мәктәптә уку елларында кечәеп китә. Күрәсең, авыл мәктәбендәге табигый мелаем күтәренке рухи атмосфера, андагы укытучы апаабыйларның еинең һәр омтылышыңа кеч-куәт биреп, үсендереп торулары деньяга да якты күз белән карарга, аның буяу- тесмәрләрен тулырак тоярга ярдәм иткәндер. Мәктәптә уку елларында Кадим Шемердән мәктәбендә рәсем дәресләре алып баручы укытучы, үзешчән рәссам Виль Гарнпов турында ишетә Ишетә һәм кабына Ерак араны якын итеп, шактый чакрымнарны җәяүләп үтә малай, шул укытучы абый белән очрашырга бара. Очрашалар. Виль Гарипов, бу үҗәт малайның күзләрендәге илһам чаткыларыннан сихерләнеп, аңа Казан рәсем сәнгатә училищесына керергә ярдәм итәргә алына. Кадимгә рәсем дәресләре бирә башлый Әмма татар мәктәбен тәмамлаган куп кенә егет-кызлар язмышы Кадимие дә сагалап тора; рәсем сәнгате училищесындагы гел рус телендә генә үткәрелә торган кабул итү имтиханнарының нәчкә иләгәннән үтә алмый авыл малае Алай да Кадим күңелен тешерми, бер ел тырышып әзерләнә һәм Ижаудагы Удмурт дәүләт педагогия институтының графика сәнгате бүлегенә уңышлы имтихан тота. Әнә, Казан һәм анда оялаган урыс-яһүд белгечләре кабул нтмесә, әнә шундый «вак милләт вәкипләрена сыендыручы Ижау яшәсен! Югары уку йортын тәмамлаганнан соң, Кадим Җәмитое армиядә хезмәт ите Әкренләп үзенәң белеме җитәрлек булмаганына тешенә ул һәм. Мәскәүга барыл, профессионал сынчы рессам В А. Табах остәхәиосендә сынчы һенереиең нечкәлекләренә әйрәне башлый. Шунда ул биш ел дәвамында сынчылык сәнгатенең, әлифеннән алып соңгы хәрефенә кадер дигәндәй, барлык адымнарын үте: гипс. таш. агач, бронза, шамот—егет купы коеп-уеп карамаган бәр генә әйбер дә калмый. Остазы Владимир Табах искиткеч тирен белемле, киң эрудицияле кеше була. Ул үзенең укучысына, сынчылык сәнгате бәлән бергә, тормышны таныл-белергә әйрәто. психология, эстетика этика фәннәрен таныта; сәнгатьнең шигърият, музыка, театр кебек башка әнкәләрендә дә егетнең зыялы булып үсүенә ярдәм итә. Нәкъ менә шунда, сынчылык сәнгате осталыкларына әйренеп, Кадим профессионал рессам булып җитлегә Рәсми рәвештә нинди дә булса сәнгать югары уку йорты дипломы алып чыкмаса да, ул бик тиз арада үзенең шәхси стиле, иҗат тесмерлере, милли йезе белән танылып элгәре Озакламый Кадим Җемитов әсәрләре күргәзмәләрдә күренә башлый Аның иҗаты һәр күргәзмәдә тамашачы игътибарын җәлеп итә. Кадимнең зур булмаган әсәре — «Курайчы» сыны беренче мәртәбә 1971 елда автономияле республикаларның Бәтәнсоюз күргәзмәсәнә куела. Аз гына буяу салынган гипстан эшләнгән шул кечкенә сын зур уңыш казана һәм аның авторы Кадим Җәмнтоены профессионал сынчы рәссам итеп таныта. Шуннан соң инде сынчы бер-бер артлы терпе күргәзмәләрдә катнаша башлый: республика күлемендәме, бәтәнсоюз күләмендәме, чит илләр күләмендәме — һеркайда әсәрләре таныла бара Аның иҗаты бигрәк тә 1985 елда Германиядә булып үткен «Сын- сурәт һәм мөхит» дигән тематик күргәзмәдә зур ТуКЛЫ ҺдМ С1НЫҢ яңгыраш таба. Кадим Җәмитовның бакырдан чокып эшләнгән «Шатлык» исемле әсәре табигый зурлыгындагы хатын-кыз сыны була. Бу әсәр үзенең пластик образлылыгы, хисси җылылыгы белән дә, үзенчәлекле формасы белән дә борынгы Римнең урман алиһәсе Дианага тиңләшерлек образ була. Әсәрне атаклы Третьяков галереясе сатып ала һәм ул шул музей байлыгына әйләнә. Соңгы елларда Җәмитовның байтак кына әсәрләре Германия сәнгать сөючеләренең шәхси коллекцияләрендә урын ала. Бигрәк тә аның «Курайчы», «Бабай», «Тукай» дигән зур булмаган сыннары сәнгать сөюче чит ил кешеләренең күңеленә хуш киле. Шул рәвешле, төрле образлардагы татар милләте вәкилләре Европа илләренә юл яра. 1991 елда Австриядә булып үткән күргәзмәдән соң, Кадим Җәмитовның «Савыгу» әсәре Венадагы Милли нәфис сәнгать музее тарафыннан сатыл Кадим Җәмитов 1990 елда Мәскәүдө үзенең беренче шәхси күргәзмәсен оештыра. Күргәзмәгә сынчының төрле жанрлардагы утыз дүрт әсәре куӘ менә татар сәнгате күргәзмәсендә аңа бары тик узган ел —1991 елда гына катнашырга туры килде. Гомумән, «Татарт-91» күргәзмәсе илебезнең төрле төбәкләрендәге татар рәссамнарының иҗатын берләштергән беренче күргәзмә иде. Анда Мәскәү, СанктПетербург, Уфа, Алма-Ата кебек төрле җирләрдән килгән рәссамнарның иҗаты шактый тулы чагылыш тапты. Ә инде сынчы рәссамнар арасында /алары да байтак иде/, һичшиксез, Кадим Җәмитов иҗаты барысыннан да аерылып торды. Саны белән генә түгеп /унике әсәр/, аның әсәрләре милли үзенчәлекле, тирән эчтәлекле, фәлсәфи җыелма образлы һәм заманча булулары белен истә калды. Кадимнең күргәзмәгә куелган барлык әсәрләре диярлек шамот ташыннан ясалган иде. Кадим аны бигрәк Тә ярата, үз итә, үзенең иҗади стиленә яраклаштыра белә. Шамот — эреп пыялаланганчы яндырылган аерым төр үзле балчык ул. Аны ясалма таш, дисең дә буладыр. Сынчылар кулында шамот аерым бер җылылык белән өртелә, җанлы матдә тойгысы калдыра. Сын кою өчен шамотның нинди эсселектә һәм нинди формада яндырылу сыйфаты да зур роль уйный. Әсәр сынчы тарафыннан еүвел гипстан эшләнә, шуның эченә шамот тутырып коела. Аннары ул махсус мичләрдә яндырыла. Кадим исә үзе ясаган сыннарга сизелерсизелмәс кенә тес-буяу салырга ярата. Ул буяуларны йә сынны яндырыл койганчы сала /монысы кайнар ысул дип атала/, йә яндырганнан соң /монысы салкын ысул була/. Сынчының ижади уй-максаты нинди булуга карап, образларның — сын-сурөтлөрнең тәэсир итү кече дә тәрлечөрәк килеп чыга. Әмма, нигездә, Кадим Җәмитов сынның аерым детальләренә генә төсмер өстәп җибәрә, шуның белен образның характерлы үзенчәлеген ача теше. Мәсәлән, «Тукай» сынында ул, төс кулланып, шагыйрьнең чәчләрен, күзләрен һәм күкрәгенә сыланып яткан шарфын гына ассызыкпап үтә. Шуның белен Тукай ничектер җанланып-«терелеп» китә, аңардан пирик башлый шикелле. Tec-буяуларны белербелмәс . _ _ . итәчәк — әсәрне «үтерәчәк», бары тик оста сынчы кулында гына төс образны баету чарасына әверелә, әсәргә тормышчанлык бирә. Без Тукайның бик күп портретларын хәтерлибез, алар, гадәттә, салкын мәрмәрдән яки авыр бронзадан эшләнгән була казануын, аерым әсәрләрнең соңыннан кайбер гарәп илләренә, хәтта Австралиягә кадәр барып кайтуларын да искәртеп үтәргә кирәктер. Кадим Җәмитовның «Дуслар»ы күргәзмәдә зур бәя алды, тамашачылар бу әсәр яныннан езелмәдепәр. Г. Тукай белән Ф. Әмирхан сынчының яраткан материалы — тесле шамоттан коелган. Кадим материалның фактура үзенчәлекләреннән бик оста файдалана: аерым кытыршы-шадрапыклар, яргаланып кайнап чыккан таш-балчык аңа образларның сурәт охшашлыгын табуда ярдәм ите. Сынчы сын-сурәттәге геройларының чәчләренә, кашкүзпәренә, битләренә һәм костюмнарына сизепер-сизелмәс кенә тес-буяу салган: шуның белән аларны-үз чоры кешеләре итеп җанландыра алган. Фатих Әмирханның тимер кыршаулы чын күзлектән булуы, кулына агач терепкә тотып торуы деталь буларак шулай ук бик үзенчәлекле һәм кетелмәгәнчә. Шул гади генә агач терепкә Фатих Әмирханның тепле акыллы, тормыш-көнкүреш мәсьәләләрендә тәҗрибәле икәнлеген искәртеп тора шикелле. Г. Тукай эчен Ф. Әмирханнан да ышанычлы якын дус булмаган. Әнә шул мөнәсәбәтне күрсәтү ечен сынчы Ф Әмирхан гәүдәсен куышлап эшләгән һәм Г. Тукайны шуп куышка сыендырган. Шагыйрь шулай итеп дусты тарафыннан үзенә яклау һәм җан тынычлыгы таба. Фатих Әмирхан исә Тукайны иңнәреннән кочып алган, аны язмыш кыйнауларыннан аралап калырга, үз канаты астына алырга тели кебек. Тукай кулларын күкрәгенә кушырган да үз эченә бикләнгән, ул башкалар белән артык аралашмаучан, күбрәк ялгызлыкка омтыпучан трагик шәхес, кырыс дөнья алдында чарасыз бер шагыйрь Ф. Әмирхан исә, киресенчә, терепкөсен бер суырып алыр да, теләсә кем белен гәпләшергә-сейләшергә, фикер алышырга тотыныр төсле. Шулай ител, ике дусның капма-каршы образлары аша Кадим Җәмитов алтын урталыкны тапкан: әйе, болар аерылмас җан дуслар! Болар — бер үк уй-хыяллар, бер үк язмыш белән бәйләнгән фикердәшләр, аларны гаҗәеп тирән рухи туганлык берләштерә. Шул рәвешле, сынчы татар әдәбиятының бу ике бөек вәкилен рухи көчле, дуслыклары белән бер-берсен бае- тып-тулыландырып яшәүче шәхесләр итеп сурәтли алган. Тукай белән Әмирханның хөрлеказатлыкка булган омтылышлары, милләт ечек җаннарын да фида кылырга әзер торулары тамашачыны, әлбәттә, битараф калдыра алмый. Габдулла Тукай темасы Кадим Җәмитовның иң соңгы хезмәтләрендә тагын да тулырак ачыла. Бу — алты сын-сурәттән торган скульптур серия «Тукай һәм аның чордашлары» дип атала. Алты образ, алты сын-сурәт. һәм һәркайсы үзенчә ачылган образ- шәхесләр. Менә Габдулла Тукай үзе, менә Галиесгар Камал, менә Фатих Әмирхан, Камил Мотыйгын, Сәгыйть Рәмиев, Сәгыйть Сүнчолөй— дуслар, чордашлар, үз заманының зыялылары, татар модәииятының йолдызлары. Биредә дә Кадим Җәмитов шул ук шамот ташыннан искиткеч оста файдаланган. Кытыршы-шадра шамотның яшь татар зыялыларының йөзләренә контраст булуы күңелләрне тетрәндереп җибәрә. Безнең алда— якты дөньядан бик ирто киткән тарихи шәхесләр. Алты сын-сурәт бербетен җыелма образга әверелә: алар мәңгелек, алар бөекләр, алар һәрчак безнең арада. Ирек- сездөн күзләргә яшь килә... Болар бит безнең рухи җаннарыбыз, шулар аша безнең аңыбыз-фикеребез формалашкан, атабабаларыбыздан калган рухи байлыкны — гореф- гадәт, йолаларны — милләтебезнең асылын тәшкил иткән бетмәс-төкәнмәс акыл хәзинәсен шушы бөекләр безгә мирас итеп калдырганнар бит. Карагыз еле сез аларга: бөтен сын-торышлары белен алар безнең ечен газиз, кадерле, якыннар. Уйласаң, алар бит безнең замандашларыбыз да була алыр нделер кебек. Ләкин сынчы анарны шундый ител сурәтлеген — без күрел торабыз: алар безгә үткәннән кайтканнар. Күңелләребезне кузгатып тетрәндерү өчен кайтканнар. Алар алтысы бер авыздан безгә: «Онытмагыз безне! Онытмагыз телебезне! Онытмагыз денебезне!» — дип оран салалар шикелле. Бигрәк тә Тукай, Тукайҗан... Мондый да ачы фаҗигале Тукайны әле без белми идек. Кадим Җәмитов әлеге алты олуг затның һәркайсына үзенә генә хас холык-характер салырга тырышкан. Әмма аларның алтысын да берләштергән уртак сыйфатлар да бар: бу асыл затларның үз халкына-миллетенә тоташкан тамырлары нык-тирән, тормышка карашлары ачык-максатчан. әхлаклары саф-садә, берсендә до тук канәгатьлек галәмәте юк — алар һаман тынгысызлыктаэзләнүде. Тулаем алганда, Кадим Җәмитовның бу сериясе— драматик һәм трагик шәхесләр галереясе. Кадим Җәмитовны һәрвакыт дулкынландырып, иҗат ялкынын сүнми-сүрелдерми илһамландырып тора торган икенче зур тема — борынгы болгар чоры, Идел Болгары. Сынчы бу темага да оледән әле әйләнеп кайта тора. Нигездә бу юнәлештә иҗат ителгән әсәрләр— күләмнәре белән зур булмаган сын-сурәтпөр. Алар нинди до булса аерым бер әкияти образ яки башка берәр сюжетка корылганнар. Менә Кадим Җәмитовның «Зеһрә йолдыз» исемле композициясе. Әсәрнең нигезендә болгар заманнарыннан ук, ә бәлки аннан да элегрәктер, буыннан-буынга сөйләнеп кило торган, безнең каныбызга сеңгән борынгы кыйсса — Айдагы Зөһрә кызның фаҗигале образы. Бу әсәр таш һем бронзадан коеп эшләнгән. Сынчының уенча, иңнерене кеянтә-чиләк аскан Зеһрә кызның тишек чилекләре безнең күңепләрдеге хыял-идеал- ларның чынга ашмаслыгын гәүдәләндерә. Кадим Җәмитов, шулай итеп, ассоциатив образлы сөнгать теле белен татар халкының тирен фаҗигасен — гасырлар буе аның һәрдаим азатлыкка, мөстәкыйльлеккә омтылышын — иң изге хыялын сейлоп бирә. Шул ук вакытта биредә икенчел ишарә до — тормышыбызның рухи бай-тулы булуына омтылу, ка миллек-матурлык хыялы да төсмерләнә. Әмма ни кызганыч безмен ул якты теләкләребез дә, кырыс чынбарлыкка үрелеп, буй житмәс Зөһрә йолдыз булып кала килә. Билгеле булганча. Идел болгарлары ислам динен кабул иткәнгә кадәр мәҗүсиләр булганнар алар терпе потларга. Тәңрегә табынганнар, табигать күренешләрен сыилан- дырып яшәгәннәр. Кадим Җәмитов үз иҗатында бу теманы да читләтеп үтми Аның «И Тәңрем»,«Ырымлау» кебек әсәрләре шул хакта сейли. «И Тәңрем» әсәрендә Тәңресенә ялваручы мәҗүси терки-болгар «атымы гәүдәпәмдерепә. Хатынның башында, әйтерсең лә калфак булып, ярымай балкып тора Кеше гомер бакый табигатькә табынып яшәгән, боек Табигать-ананың кеч-кодрәтеиә инанып килгән. Тәңре — кояш алласы Аңа капма- каршы буларак ярымай куелган, ул да әле гади җир кешесе — хатын-кыз башында балкый. Күк йозендәге ике җисем — Кояш белән Айның тәүлек әйләнәсендә бер-берсен алыштырып торуы, беренчедән. Җирнең мәңгелек хәрәкәттә булуын сынландырса. икенчедән, мәҗүси хатын-кыз образы аша алар тәңгәлләшә-тигезпәшәпәр, кеше гомеренең дә һәрвакыт хәрәкәттә, үсештә булуына ишарәлиләр. «Ырымлау» дип исемләнгән икенче әсәрендә Кадим Җәмитов шулай ук күккә багып нәрсәдер укынучы хатын-кыз образын иҗат иткән. Монысы шамот ташыннан ясалган. Бу очракта хатын-кыз Тәңресенә ялвармый, күрәсең. Аның укынуы берәр терле ырым — әфсеи-снхерләү булырга мемкин. Уп кулларын күкрәгенә кушырып куйган, а түшендә — тәңкә-чуппыпардан җыел эшләнгән муенса-хәситә Хатын, мөгаен, теге дөньядагы гайре табигый көчләрне чакырадыр. Бәлки уп шаманлыкка һәвәс бер заттыр Бүгенге телгә күчереп әйткәндә, экстрасенсорика, парапсихология белән шөгыльләнәдер Ә бәлки ул хатын яңгыр гына телидер, бәлки әлеге борынгы йола шул заманнар аша безгә килеп җиткәндер Менә шундый фараз кылупаруйпанулар Кадим Җәмитов әсәрләрен тамаша кылганда бик табигый. Без шул рәвешле үткәннәр белән бүгенгене бер җепкә үребез. Кадим Җәмитов соңгы вакытта татар халкының шулай ук бик борынгы һәм изге әкияти образлары булган «Сак белән Сок» исемле әсәр иҗат итү белән мавыга. Уңышлар телик аңа! Безнең бу язмаларыбыз, Кадим Җәмитов иҗатындагы тагын бер үзенчәлекле жанрны иске алып китмесәк, тулы булмас шикелле. Сынчы даими эшләп — иҗат итеп килгән ул жанр, сынчылар теле белән әйтсәм, анималистика жанры дип атала Ә инде гадиләштереп, халык теленә күчереп әйткәндә, ул да булса, безнең тирә-юнебездәге кош-кортлар, җәнлек-җанварларның сын сурәтләрен ясау. Кайчандыр, еле иҗатының башлангыч чорында ук, Кадим Җәмитов некь менә шул эт-мече, етәч-тавык кебек җан ияләренең сыннарын ясау белән мавыга Бу мавыгу еллар үтү белән тирәнәеп, зур осталык биеклекләренә күтәрелә, шул рәвешле һаман дәвам итә. Сынчы кешеләрнең тор- мышкенкүреше кош-кортлар, җәнлек-җанварлардан аерылгысыз икәнлеген ассызыкләп иҗат ите. Ул әнә шул кош-кортлар, җеилек-җанварларда да кешеләргә хас хопык-таби- гать күрә белә. Шулерны, кирәксә, ачы каһкаһәгә кадәр күтәреп, кирәксә, нечкә кииая- елмаю белен генә сурәтләп, берсеннәнберсе кызыклы сын-сурәтләр ясый. Өстәлгә яки китап киштәсенә генә куярлык вак сын-суретпер Кадим Җәмитов кулы астында шундый булып еынланапар-җанпаналәр ки, исең-акыппарың китәрлек була Менә, әйтик, «Ата мәче» сыны. Суйган да каплаган — безнең җелекләребезгә тешкен тук бер түре бнт бу' Йәисө «Әтәч» сыны — болай кукраеп йөрүче бушбугазлар азмы әллә безнең арада! «Козгын» исе тагын үзенә бор терпе тип-образ. Кыскасы, бер карыйсың—гадн кош-кортлар, икенче карыйсың—гаҗәп кызыклы холык-табигатьле безгә таныш затларның җыелма образлары. Шунысын да әйтеп үтәргә кирәктер, Кадим Җәмитов бу жанрда гадетн юмористик-сатирик яссылыкта гына тукталып капмаган. Уп тиренгерек, эчкерәк үтәргә тырыша, еш кына кетелмоген фәлсәфи уйлануларга барып чыга. Мәсәпәи, аның «Ахырэаман» исемлә композицион әсәре тамашачыда әллә никадәр ассоциатив тәэсирләр уята. Композициядә — мәче, әтәч, тавык һәм төлке образлары Анарның— гадоти тормыш шартларында бер-берсенә кан дошман булган тереклек ияләренең— ахырэаман көнендә — якты дөнья белен хушлашыр алдыннан булган үзара менәсәбәтлоре безне тетрәндереп җибәрә. Сынчының әйтергә теләгәне шул кешеләр, акылыгызга килегез — дөньяга экологии һәлакәт якынлаша Бу әсәр юкка гына Австриядә күргәзмәгә куелмагандыр шул. Ә менә «Яз» дип исемләнгән гаҗәеп җылы, якты әсәрдә Кадим Җәмитов анималистика жанры кысасында гына кала алмаган: безнең алдыбызда — күбәләк, тиен һәм әрләннәр белән берботен булып үрелгән гүзеп кыз сыны — Яз образы. Сынчы бәзне якты деньяны, шул якты дөньяда бар булган һәр җан иясен — кыскасы, бәр табигатьне яратырга, һәрчак сәк-кайгыртучан булырга әнди Сынчы Кадим Җәмитоеның иҗаты әнә шупай тупәем яшеү-терекпек итүгә дан җырлаудан, үз халкыңның милләт буларак үлемсез икәнлегенә инанудан гыйбарәт Милли мәдәниятыбыэның ирекле-бәйсоз рухта яңаруы һем үсүе шартларында Каднм Җәмитов иҗаты безне яңадан яңа казанышлары белән куандырыр дип өметләнәбез Иншалла. шупай булсын!