РЕПРЕССИЯЛӘНГӘН ТАТАР ЯЗУЧЫЛАРЫ

Гали Рәхим Мохәммәтгали Мехәммәтшаиир улы Габдерәхимов 1892 елның 4 ноябрендә Казанда сәүдәгәр.коммерсант гаипасенде туа. ■Җир йе>е» исемле беренче фәнни-популяр китабы 1909 елда донья кура. Революциягә чанлы «Ак юп» һем «Аң» журналларында даими языша, халык авыз иҗаты асарлерена нигезләнгән екият-хикеялерен, шигырьләрен һем мекаларецензиялерен бастыра. «Дача иеАгысыа исемле комедиясе 1914 елда сәяиәде уйналып уңай бәя ала. Шорекъ шагыйрьләреннән тәрҗемә шигырьләре 1919 елда аерым җыентыкка тупланып басылып чыга. Г. Рәхимнең революциядән соң иҗат иткен әдеби әсәрләре куп түгел; бер тернам лирик шигырьләр, берничә хикәя, «Җанвар» (1919) исемле пьеса һәм «Идел» (1921) исемле повесть. Бу елларда уп татар әдәбияты тарихы эчен материаллар җыеп бастыра, тирән аналитик мәкаләләр, рецензияләр яза. Аның унга якын фәнни хезмәте һәм дәреслекләре аерым китап бупып басылып чыга. Әлбәттә, туктаусыз эзәрлекләүләр булмаса, әдип тагы да нәтиҗәлерәк эшли алыр «Ае Г. Рәхим 1931 елның 6 маенда ОГПУ органнары тарафыннан купга алына (Җ Вели- ди, С. Җәләл һ. б. белән бергә) һәм «контрреволюцион милләтчелектә» гаепләнә. 1932 елның II маонда булган суд аны биш елга ирегеннән мәхрүм итә. Ул Ак диңгез-Балтыйк каналы тезелешенә җибәрелә. Тырыш хезмәте эчен срогыннан алда, 1934 әпның 22 августында, иреккә чыга. Казанга кайтып, педагогия институтындагы әләккә эшенә урнаша алмагач, 1936 елның казенней 1938 елга чаклы Дәүләт банкында финанс хезмәткәре булып эшли. 1938 елны яңадан кулга алына, берничә ел Казанның терпе термелерендә иза чигә. 1940 елның 27 февралендә Махсус киңәшмә утырышы аны гаепсез дип таба Һәм иреккә чыгара. Ләкин аны беркайда да эшкә алмыйлар Исәнлеге шактый какшаган әдип гомеренең соңгы елларын ачлыкта интегеп яши. 1934 елның 3 мартында Г. Рәхим илле яшендә вафат була. Кабере Казанның Яңа Бистә зиратында. Дозамы, башы 2, 3 саннарда. Ибраһим Салахов Ибраһим Низами улы Салахов 1911 елның 30 августында Казакъстанның Күкчәтау шәһәрендә эшче га- иласенде туган. Башта мәдрәсәдә, аннары туган шәһерендәге җидееллык татар мәктәбендо белем алганнан соң, 1928—1931 елларда Казан педагоги» техникумында укый. Шунда укыганда шигырьләре, едаби парчалары белән яшьләр-балапар матбугатында катнаша башлый Техникумны тәмамлагач, берникадәр вакыт газетажурнал редакцияләрендә эшпи, аннары оч елга якын гаскәри хезмәттә була. Бу чорда әдипнең «Мәхәббәт һәм омет» дигән повесте языла, «Ярату» (пьеса), «Дуэль* (повесть) һәм «Постта» (шигырьләр) исемле китаплары басылып чыга. И. Салахов — әдип Г. Ибраһимовны илле еллык юбилее белән котлап язылган күмәк хатның авторларыннан берсе һәм Ялтага барып, ул котлау хатын Г. Иб- раһимовның уз кулына тапшыручы. 1937 елның 25 октябрендә кулга алынгач, аны нәкъ менә «халык дошманы» (Г. Ибраһимов?') белән контрреволюцион яшерен элемтә тотуда, аңа арадашчы бупыл хезмәт итүдә гаеплиләр. Шул уйдырмаларга таянып, СССР Югары судының күчмә сессиясе И. Сапаховны ун елга ирегеннән мәхрүм итә һәм «Гулаг архипелагы»ның җәһәннәмнәрен гизәргә җибәрә Әдип Колыма приискаларында исәнлеген какшата, аягын имгәтә, күзләре начар күрә башлый. 1947 елның 25 октябрендә срогын тутырып азат ителгәч тә, Казанда күренергә аның батырчылыгы җитми, кабат кулга алынудан куркып, казакъ далаларында качып яши. Фәкать 1953 елда Сталин үлгәннән соң гына ул җиңел сулыш апа. 1957 елда И. Салаховның Казанда дүртенче китабы—«Дала дулкыннары» исемле шигырьләр җыентыгы басылып чыга. «Яңадан туган» язучы зур дәрт белән яңа әсорпәр язарга тотына: 1965 елда «Күкчәтау далаларында» исемле романы, 1971 елда «Тон кызы» исемле хикәяләр җыентыгы, сиксәненче елларда «Имәннәр тамыр җәйгәндә» исемле тарихи романы һәм совет концлагерьларын фаш иткән «Колыма хикәяләре» исемле документаль-хроникапь повесте дәньяга кило. Соңгысы очен әдип 1990 елда Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнде. И. Салахов хәзер дә туган шәһәре Күкчотауда яши һәм әдәби иҗат эшен дәвам итСирии Сирин Хәниф улы Батыршин 1896 елның 14 декабрендә Татарстанның хәзерге Баулы районы Кәрәкәшле авылында крестьян гаиләсендә туа. Беренче шигырьләре Гражданнар сугышы елларында Богелмодо чыга торган «Юксыл» газетасында басыла. Әмма аның үзенчәлекле шигъри таланты егерменче еллар ахыры — утызынчы елларның беренче яртысында гына ачыла башлый. Шул чорда ул балалар очен берничә рәсемле китап һәм зурлар очен «Тамчылар» исемле (1931) искиткеч мепаем, эчкерсез шигырьләр җыентыгы бастырып чыгара. Ләкин аңа яңа иҗат хыяллары белән озак юанырга туры килми: 1935 елның 23 августында ул кулга алына. Берничә язучы белен берлекто контрреволюцион оешма тезеп. Советка каршы пропаганда алып баруда гаепләнә (58 статьяның 10 һәм 11 пунктлары), 1936 епның 31 гыйнварында Махсус киңәшмә карары белән биш елга ирегеннән мәхрүм итело. Лагерьдан Сирин рухи яктан сындырылып, иҗади яктан томам сүнеп чыга. Туган авылына кайткач, ул, әдәбияттан бетенләй читләшә, колхозда гади умартачы булып эшпи. Аның 1959 елда чыккан «Шигырьләр» китабы да нигездә элек язылган әсәрләреннән тозело. Сирин 1969 елның 23 ноябренде туган авылы Корокошледо вафат булды. Фатих Сәйфи-Казанлы Язучы-прозанк, драматург, публицист, педагог һем җәмәгать эшлеклесе Мехәммәтфатих Камалетдин улы Сайфуллин (әдәби псевдонимы —Фатих Сәйфи-Казаилы 1088 елның 22 мартында зление Казан губернасының Спас еязе Карамалы авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Казанда «Мехәммәдия» мәдрәсәсен тәмамлаганнан соң, җәдит мәктәпләрендә метаплим булып эшли башлый, 1915—1917 елларда «Галия» (Уфа) мәдрәсәсендә, революциядән соң Казан техникумнарында, хәрби курсларда. Татар Коммунистлар университетында, педагогия институтында тарих һәм иҗтимагый фәннәр укыта. Февраль революциясе кеннәрендә Уфада татар эсерлары органы «Ирек» газетасының нашире (редакторы — Г. Иб- раһимов), ә совет чорында «Кызыл Татарстан» (1923—1925) газетасы, «Яңалиф» (1927—1929) журналының редакторы була, республика Мәгариф һәм Җир эшләре комиссариатларында терпе җаваплы вазифалар башкара. Ф. Сәйфи-Казанпының нәфис әдәбият, публицистика, әдәби тәнкыйть әнкәсендәге иҗат эшчәнлеге дә революциягә кадәр үк ныклы эзгә салына. 1907—1917 еллар арасында язылган «Мекаддәс хезмәт», «Безнең заман», «Ямьсез тормыш», «Җәмәгать хадиме» пьесалары, күп санлы публицистик мәкаләләре, совет чорында иҗат ителгән повесть- хикәяләре, «Өч нарат» романы, «Дошманнар», «Зәкуан мулла шәҗәрәсе». «Зебәрҗәт» кебек драмалары, популяр характерда язылган тарихи хезмәтләре, брошюралары — болар барысы да татар әдәбияты хәзинәсенең үзенчәлекле бер елешен тәшкил итәләр Ф. Сәйфи-Казанлы 1936 елның 16 сентябрендә кулга алына Кайчандыр эсерлар партиясендә әгъза булып торганлыгына нигезләнеп, аны хекүмәт башлыкларына һәм партия җитәкчеләренә каршы һеҗүм әзерләүдә, милләтчелектә һәм башка шуның ише уйдырма «җинаятьләраде гаеплиләр. 1937 елның 3 августында Махсус киңәшме (ОСО) үзенең ябык утырышында әдипнең «эшен» карап, аны иң югары җәзага — атарга хекем ите. Хекем карары ике кеннен соң— 1937 елның 5 августында гамәлгә ашырыла Күмелгән урыны Казанның Архангел зиратында дип фараз кылына. Сәгыйть Сүнчәләй Шагыйрь һем тәрҗемәче Сәгыйть Хәмидулла улы Сүнчәләов 1889 елның 2(14) августында Саратов губернасының Хвапын еязе Иске Мастак авылында туа Әстерхан, Казанның иске мәдрәсәләрендә белем ӘПЫП, 1908 елда экстерн тәртибендә учнтельлеккә имтихан тотканнан соң, 1915 елга кадәр Пермь губернасы авылларында балалар укыта, ә 1915—1917 елларда Уфа шәһәр кетеп- ханәсенең татар китаплары бүлеге мәдирә булып эшли Шагыйрь һәм тәрҗемәче буларак бу чорда аның «Күл —күз яше» (1908), «Шиньон мәхбүсе» (Байрониан тәрҗемә, 1911), «Терпе шигырьләр» (1912). «Сәгыйть Сүнчәләй шигырьләре» (1913), «ӘлМаисур» (һейнеден тәрҗемә, 1913) исемле китаплары басылып чыга. 1917—1918 елларда С. Сүичәпей Уфада «Аеып халкы», «Кенкүреш» газеталары редакцияләрендә әдәби хезмәткәр. 1919— 1922 елларда Россия Миппотпер халык комиссариатының Кырымдагы вәкиле, 1923—1926 елларда Башкортстан Мәгариф комиссариатында коллегия медире. 1926—1927 елларда Россиянең Измир шәһәрендәге (Терния) генераль консуллыгында драгоман (тәрҗемәче) хезмәтләрендә була Совет чорында әдипнең «Ихтилал шигырьләре» (1918). «Революцион шигырьләр» (1919) исемле шигъри җыентыклары, «Тәхетләргә ләгънәт» (1924) дигән драмасы һем 1961 елда «Сайланма әсәрләре» денья күрә. С. Сүнчәләй беренче мәртәбә 1927 елның 2 июлендә кулга алына Аны соптангапя- евчелекта гаеплиләр. Ике атнадан иреккә чыгарсалар да, шул вакыттан башлап аны дәIX «К. У.» * 4. 177 ими күзәтү астында тоталар. 1929 елның 28 февралендә. шул ук «гаеп»не сәбәп итеп, яңадан термага алып кнтэлар. 1930 елның 28 июлендә ОГПУ коллегиясе солтангалиев- чслекта гаепләнеп кулга алынган 77 кешенең егерме берен, шул җәмләдән С. Сүнчалайне, иң югары җәзага — атарга хекем итә. 1931 елның 13 гыйнвар карары белан үлем җәзасы ун еллык концлагерьга алыштырыла. Әдипне башка солтангалиев- челәр белән бергә Соловки хезмәт колониясенә озаталар. Шунда ул авыр хезмәт шартларында, ачлык, хурлау-кимсетүпәр кичерә-кичерә алты елдан артык җәфа чигә. Ләкин аның газаплары болар белән генә бетми: дәһшәтле 1937 ел җитеп, соптангалиевчеләр •эше» яңадан архивтан чыгарыла. Шул елның 9 октябрендә Ленинград епкәсенең УНКВД «ечлеге» (тройкасы) С. Сүнчәләйне һәм тагы берничә дистә «солтангалиевчене» атарга хекем итә. Хекем карары 1937 елның 27 октябрендә шул ук Соловки лагеренда гамәлгә ашырыла. Талантлы шагыйрь, тәрҗемәче, Тукайның якын дусты Сәгыйть Сүнчәлөйнең гомере әнә шулай фаҗигале рәвештә езепә. Гурий Тавлин Гурий Иванович Тавлин 1925 елның 25 декабрендә Татарстан җемһуриятенең Зәй районы. Урта Багряж авылында туган. Күрше авылларындагы урта мәктәпне тәмамлагач, 1942 елда хезмәт юлын Түбән Биш җидееллык мәктәбендә укытучы булып башлаган. Мәктәптә укыган елларында «Яшь ленинчы» газетасының актив хәбәрчесе булган. Аның тәүге шигырьләре шул газетада денья күргәннәр. 1943 ел башында Кызыл Армия сафларына чакырылып, сугышчан юлын, танкист буларак, Курск дугасында башлаган. Аннан соң Днепрны кичү дәһшәтендә катнашкан. Украинаны, Белоруссияне, Польшаны фашист юлбасарлардан азат итү ечен аяусыз бәрелешләрдә күрсәткән фидакарьлекләре ечен еч орден һәм терле медальләр белән бүләкләнгән. 1946 елда Армиядән демобипизацияләнгәч, Г. Тавлин Казан дәүләт педагогия институтына укырга кергән. Студентлык елларында «Кызыл Татарстан» һәм «Яшь сталинчы» газеталарында берничә шигырен, Г. Әпсәләмовның «Алтын йолдыз», 8. Ажа- евның «Мәскәүдән еракта», Б. Бхаттачарианың «Ачлык» романнарына караган рецензияләрен бастырган. 1950 елның 23 январенда нахак яла нигезендә кулга алынып, совет строена каршы милләтчелек рухында контрреволюцион агитация алып баруда гаепләнгән һәм Татарстан югары суды тарафыннан 10 елга ирегеннән мәхрүм ителеп, Се- бергә озатылган. 1954 елның 10 апрелендә СССР Югары Суды, Татарстан югары судының Тавлинга караган хекем карарын юкка чыгарып, Татарстан дәүләт иминлеге комитетыннан аның эшен яңабаштан тикшерүне таләп иткән. Яңадан тикшерү Г. Тавлинның бернинди җинаять тә эшләмәгөнпеген ачыклаган һәм ул 1954 елның 22 сентябрендә тупысынча реаби- литацияләнеп тоткынлыктан азат ителгән. Ирек яулагач, партиядә торгызылып, педагогия институтын тәмамлаган. Әмма «элекке халык дошманына», утсыз тетен булмый, аны юкка гына биш елга якын сак астында тотмаганнардыр дип, яшь буынга белем, тәрбия бирүне ышанып тапшыруны купай күрмиләр. Тавлин башта Казанны судан саклау буенча инженерлык корылмалары тезелешендә. Казан елгасы аша дамба-күперлер тезүдә эшли. Аннары, терпе район газеталарында эшли, «Кызып Татарстан» газетасында әдәби хезмәткәр, бераз вакыт сәркатип була, китап нәшриятында, хроникаль фильмнар студиясендә мехәррирпек ите, Биектау районында радиотапшырулар оештыра. 1972 елда, педагогия институтын тәмамлаганнан соң унҗиде ел гомере узгач кына, мәктәптә эшли башлый. Гурий Тавлин «Сары яфраклар коела», «Йолдызлар безгә янәшә», «Тәвәккәл таш яра», «Алгы сызыкта» һәм башка исемнәрдәге китаплар авторы. Аның беренче зур әсәре булган «Дунай дулкыннары» романы кульязма килеш Татарстан дәүләт иминлеге комитетында юк ителә. Үзе кичергән вакыйгаларга нигезләп язылган «Афәт» романының беренче һәм икенче кисәкләре 1990 һәм 1991 елларда «Казан утлары» журналында басылды. Хәзер Казанда яши. Адлер Тимергалин Адлер Камил улы Тимергалин 1931 елның 1 гыйнварында Татарстанның Сарман районы Исне Миизелобаш авылында укытумы гаиләсендә туа 1950 елның 10 гыйнварында, КДУның физика-математика факультетының икеиче курсыида укыган чагында, ул, Советка каршы пропаганда алып баруда гаепләнеп, кулга алына. Башка бик куллардай аермалы буларак, А. Тимергалин чыниан да Сталин һем Коммунистлар лартивсе политикасын тенкыйтьлал, милли азатлыкны аклап листовкалар яза, аларны халык арасында тарата. Шуп ук елның 13 мартында игълан ителгән суд карары белән ул мәҗбүри рәвештә акылдан язганнар шифаханәсенә ябыла. (Янәсе, шундый акылдан язганнар гына Советка каршы ачыктан-ачык кереш башларга момкин.) Ел ярым кочләп «дәвалаганнан» соң, 1951 елның 5 октябрендә аны туганнары карамагына авылга кайтарып җибәрәләр Булачак әдил, Ташкент якларына кител, укуын дәвам ите, аннан соң туган якларында укытучы булып Кәрим Тинчурин Кәрим Гапи упы Тинчурин 1887 елның 15 сентябрендә хәзерге Пенза епкосенең Демьян Бедный районы Таракан (Белоозерка) авылында крестьян гәилосенде туа. Беренче сехне әсәрен («Моназара», 1906) мәдрәсәдә укыган чорында ук яза. 1910 елда бу бәрәнче профессиональ театр труппасы «Сәйяр»ге актер булып кере һем шул вакыттан башлап үзенең бетон гомерен татар театр сәнгатен һем драматургиясен үстерүто багышлый. Ул ел саен диярлек берор-нкешер пьеса иҗат ите һәм татар драматургиясенең классигы дәрәҗәсенә күтәрелә. 1922 елда аның җитәкчелегендә Казанда Татар дәүләт театры ачыла (хәзер Г Камап исемендәге Татар деүпет академия театры). Драматургның «Беренче чочәклер», «Сүнгән йолдызлар», «Американ», ■Җилконсозпор», «Казан солгесе», «Зоңгер шел» кебек осерлере, татар әдәбиятының классикасына әверелеп, бүген до театр тамашачысына кочле зстетик тезе ир ясыйлар. Атаклы драматург илле яшьлек юбилееның икенче коненде, 1937 елның 16 сентяб- ренде кулга алына. Аңа нинди генә гаепләр такмыйлар, хәтта Япония шымчысы булуда да гаеплиләр Әдип сүзендә нык тора, накха гаепләрнең берсен дә танымый, палачларның йезене теноре 1938 елның 14 ноябрендә Махсус киңошме (ОСО) аны атарга хеком итә. Шул хеком карәры ннгозондо 1938 елның 15 ноябрь таңында, I сәгать 50 минутта тормә палачлары әдипне атып үтерәләр. Мәете Казанның Архангел зиратында күмелгән булырга тиеш. эшли. А. Тимергапинны татар әдәбиятында иҗатын тулысынча фәнни-фантастика жанрына багышлаган бердәнбер язучы дияргә була 1959 елдан башлап бу жанрда аның дистәләрчә хикәя һәм повестьлары, унга якын китабы донья курде Әдипнең «Ике хикоя, бер хыял», «Ерак планетада», «Мәңгелек хатирәләр», «Кохау ронго-ронго», «Космостан кунаклар», «Адашкан йолдыз», «Таш алиһә» һ. б китаплары яшь укучылар арасында зур популярлык казандылар. Гомәр Толымбай Габделхак Җәләлетдин улы Шаһиәхмәтов 1900 елның 14 апрелендә Сембер губернасының Буа еязе Толымбай авылында мул тормышлы крестьян гаиләсендә туа. Егерменче еллар башында Казан көндәлек матбугатында (бигрәк тә «Безнең юл» журналында) аның «Г. Толымбай» псевдонимы астында бер-бер артлы сугышчан рухлы мәкаләләре һәм агитация характерындагы әдәби әсәрләре басыла башлый. Егерме елга якын сузылган иҗат гомерендә аның утызлап китабы басылып чыга. Алар арасында вульгар социалогизм рухында сугарылган берьяклы хезмәтләр дә («Татар буржуа теле— безнең тел түгел», «Фатих Әмирхан» һ. б ) реалистик рухта язылган матурматур хикәя, повестьлар да бар («Түбән Елгада», «Куян солдат», «Әндәр бабай», «Кызып армиядән кайткач», «Мужик фәлсәфәсе», «Яз көне», «Дүрт туган» һ. б.). Г. Толымбай балалар өчен дә хикәяләр яза («Без үскәндә», «Кечкенә чакларда», «Минем әти» җыентыклары). Гомеренең соңгы елларында үп Татарстан дәүләт нәшриятының матур әдәбият секторы мөдире булып эшли. 1937 елның 10 апрелендә партия җыелышы аны ВКП(б) сафларыннан чыгара. Шул ук елның 8 июнендә НКВД органнары тарафыннан кулга алынып, «контрреволюцион троцкийчы оешмада» катнашуда гаепләнә. НКВДның эчке изоляторында һәм Плөтән төрмәсендә утыра. 1938 елның 8 маенда СССР Югары судының күчмә сессиясе аны иң югары җәзага — атарга хөкем итә. Карар шул ук көнне җиренә җиткерелә. Хәсән Туфан Хәсән Фәхри улы Туфан (1924 елда «Туфан» псевдонимын апганга кадәр уп Гелзизин, Хәзрәтов, Кусиное фамилияләрен йөртә) 1900 елның 9 декабрендә элекке Казан губернасының Аксубай волосте Иске Кармет авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Егерменче еллар уртасында басыла башлап, 1927 елны ук үзенең татар поэзиясендә кабатланмас эз калдырган «Урал эскизлары», «Ике чор арасында», «Башлана башлады», «Бибиевлөр» поэмаларын иҗат итә. Утызынчы еллар башында ул инде татар поэзиясенең алгы сафларына чыгып, әйдәп баручылар рәтенә кере. Әмма 1935 елда «Ант» поэмасы басылып чыгу белен шагыйрь аяусыз тәнкыйть уты астына эләгә. Бу поэманы ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитеты зарарлы әсәр дип таба. 1940 елның 19 ноябрендә шагыйрь НКВД органнары тарафыннан контрреволюцион милләтчелектә гаепләнеп кулга алына. 1942 елның 7 мартында НКВД гаскәрләренең хәрби трибуналы аны үлемгә хөкем ите. Ләкин шул ук елның 21 мартында үлем җәзасы ун ел терма һәм тагы биш елга хокукларын чикләү белән алыштырыла. Шагыйрь Свияжск (Мари АССР) һәм Потьма (Мордва АССР) лагерьларында авыр эшләрдә эшләп срогын тутыра. Срогы тулу белән аны суд- сыз-нисез гомерлек сөргенгә Себертә җибәрәләр Ул тагы биш ел Новосибирск өлкәсенең Устарка районында күзәтү астында яши, колхозда көтүче һәм терлекче булып эшли. 1956 елда азат ителеп. Казанга кайта. Иң авыр шартларга да карамастан, Туфан төрмәдә до, сөргендә дә иҗат эшеннән туктамый. Бу чорда аның «Иртәләр җитте исә», «Геллер инде яфрак яралар», «Чәчәк сибелә җилде», «Моабитны күрдем тешемдә» кебек иң кечле, сәнгать ягыннан иң камил шигьри җәүһәрләре иҗат ителә. Шагыйрь Тукай, Такташлар традицияләрен дәвам итүче классик дәрәҗәсенә күтәрелә. X. Туфан 1981 елның 10 июнендә Казанда вафат булды. Шамил Усманов Шамил Хәйрулла улы Усманов 1898 елның 26 декабрендә Саратов губернасының Кузнецк еязе Пәндәлгә авылында мегаллим гаиләсендә туа. Ул — әдәбият мәйданына турыдан-туры Гражданнар сугышы эченнән, совет власте ечен үз-үзен аямыйча керешкән кызыл гаскәр арасыннан күтәрелеп чыккан язучыларның берсе. Аның тәүге иҗат тәҗрибәләре булган «Канлы кеннәрдә» һәм «Беренче адым» драмалары Гражданнар сугышының иң нык кызган чагында—1919 елда языла һем кулъязма хәлендә фронт сәхнонәрендә туктаусыз уйналып йери. 192Q еллардан башлап язучы проза жанрында да актив иҗат итә, күп санлы хикәяләрен бастыра. 1935 елда ул үзенең иң зур есорен — «Легион юлы» дилогиясен тәмамлый. Укучылар аның «Памирдан радио» исемле хыялый повестен дә (1925) бик җылы каршылыйлар. «Кичеккән фәрман» исемле пьесасы утызынчы еллар уртасында Татар академия театры сәхнәсендә уңыш белән бара Язумы 1937 елның 7 апрелендә «Казанское подворье» кунакханәсендә кулга алына. Аны солтангапиевчепектә, Мохтароя, Борындыков, Енбаев, Мансуров һ б «контрреволюцион элементлар» белән элемтә тотуда, советка каршы пропаганда алып баруда гаеплиләр. Берничә ай буе Казанның Пләтән термәсендә һәм НКВДның эчке изоляторында— Черек күлдә туктаусыз җәзалыйлар. 1937 елның 3 декабрендә НКВД тикшерүчеләре (Шелудченко һ. б.) сорау алу вакытында атаклы язучыны кыйнап үтерәләр Мин Шабай аны Совет властена каршы агитация алып баруда гаеплиләр. 1944 алның 8 мартында СССР НКВДсы каршындагы Махсус киңәшмә аны җиде елга ирегеннән мәхрүм итәргә хекем кыла. М. Шабай Колыма якларында, Теньяк тау-руда идарәсенең Водопьянов исемендәге лриискасында иң авыр шахта эшпәрендә эшли 1949 елның 2 июнендә фидакарь, тырыш хезмәте әчән срогыннан алда азат ителә. Ләкин туган якларына кайтып китәргә әпгерми — шул ук булмаган «җинаяте» ечен яңадан кулга алына һәм 1950 елның 22 июлендә шул ук ОСО карары белән Колыма якларында гомерлек соргенгә калдырыла. Магадан елкәсенең Спорный поселогында яши һәм эшли. Казанга ул 1955 елны гына кайта һәм дартпәнәл иҗат эшенә керешә 1959—1964 елларда язучының «Бездә ел буе яз» исемле очерклар китабы, «Тормыш баскычлары», «Тормыш чакыра» исемле хикәя җыентыклары һәм «Уяну» исемле тарнхн-социапь романы басыла (беренче кисәк). Ләкии, исәнлеге нык какшаган булу сәбәпле, ул барлык иҗат планнарын тормышка ашыра алмады, 1963 елның 5 сентябрендә 50 яшәндә вакытМин Гариф улы Шабаев 1913 елның 28 апрелендә хәзерге Башкортстанның Кушнаренко районы Каратәкә авылында ярлы крестьян гаиләсендә деньяга килә. Сабый чактан ук ятим капыл, алты яшеннән уз кенен үзе күрә башлый. Кулакларга батрак булып хезмәт итә, беспризорник булып ил гизә, тәмам юлдан язу дәрәҗәсенә җитә. 1931 елның кезенда урлашып йергән әчем кулга алына. Чекистлар аны Мескеү елкесендәге Хезмәт колониясенә урнаштыралар Колониядә чакта ул белем апа, әдәбият белән таныша, кеше буларак аякка баса Шунда аның үзендә дә иҗат дертә уяна 1934 елда «Таныл» (елга исеме) дигән озын хикәясе бәсылә. Колониядән соң М. Шабай кендәләк матбугатта бер-бер артлы матур әһәңле лирик хикәяләрен, очеркларын бастыра Колхоз-совхоз театрларында аның пьесалары куела. 1941 елда Казанда «Уйналмаган скрипка» исемле хикәяләр җыентыгы басылып чыга. 1942 елның 21 ноябрендә ул икенче мәртәбә кулга алына. Бу юлы сыз вафат булды. Сәрвәр Әдһәмова Сарвер Сабир кызы Әдһәмова 1901 елның 5 апрелендә злекке Оренбург губернасы (хәзерге Чилобе епкәсе) Троицк шәһәрендә мөгаллим гаиләсендә туа. Казанга кучеп килу, одәбият-сәнгать кешеләре белән якыннан аралашу, ниһаять, күренекле язучы Кави Нәҗми белән гаилә тормышы корып җибәрү аны әдәби иҗат эшенә якынайта. С. Әдһәмова балалар ечен шигырьләр, хикәяләр, пьесалар иҗат итә. Егерменче еллар уртасында аның әдәби тәрҗемә әнкәсендәге эшчәнлеге дә башланып китә. Ул Л. Толстой, Н. Тихонов, А. Чехов, А. Пушкин әсәрләрен тәрҗемә итә. Утызынчы еллар дәвамында М. Горькийның барлык теп әсәрләре диярлек аның тәрҗемәсендә татар укучысына барып ирешәләр. 1938 елның 4 гыйнварында С. Әдһәмова «халык дошманы хатыны» буларак кулга алына. Шуп ук елның 11 августында махсус киңәшмә аны 58 статьяның 10 ичы һем 12 иче пунктлары буенча ун елга ирегеннән мәхрүм итәргә һәм биш елга хокукларын чикләргә хекем итә. С. Әдһәмова төньяк лагерьларында урман кисә, аяк-купларын өшетә. 1940 елның 16 октябрендә аны кассация буенча тулысыңча аклап иреккә чыгаралар. Казанга кайткач, С. Әдһәмова тәрҗемә эшләрен дәвам итә, дистәләрчә рус һем дөнья классикларының китапларын татар укучысына җиткерә Кызыклы мемуар- истәлекләр язып бастыра. Ул 1978 елның 10 ноябрендә Казанда вафат булды. Мирсәй Әмир Мирсәяф Мәсәлим улы Әмиров 1907 елның 6 гыйнварында Уфа губернасының Эстәрлетамак өязе (хәзер Башкортстанның Меләүеэ районы) Җиргән авылында крестьян гаиләсендә туа. 1926 елны Казанга килеп, сәнгать техникумына укырга кере. Шул ук елларны аның иҗат эшчәнлеге дә башланып китә. Ул авыл тормышы турындагы келкеле кыска хикәяләрен бастыра. Утызынчы еллар башында аның «Хикмәтуллинның маневрда күргәннәре» һәм «Командир» исемле повестьлары языла. 1933 елны «Безнең авып кешесе», 1935 елны «Агыйдел» исемле атаклы по- вес*е басыла. Соңгысының сәхнә варианты ечен язучы 1974 елда Г. Тукай премиясе белән бүләкләнә. 1937 елның сентябрендә М. Әмир Татарстан Язучылар берлеге рәисе итеп сайлана. Ике ай үтүге, 4 декабрьдә уп НКВД органнары тарафыннан кулга алына. Плотен термәсендо утыра. Каты җәзалауларга карамастан, «гаебен» танымый, нык тора (аны 58 статьяның 12 иче, 10 нчы һәм 11 нче пунктлары буенча гаеплиләр). ТАССР Югары судының 1939 елның 19 мартында булган коллегия утырышы аны (гомердә булмаган хәл!) тулысыңча аклый һәм шундук сак астыннан иреккә чыгарырга карар кыла. Ватан сугышы елларында М. Әмир «Миңлекамал» (1944) драмасы белән зур иҗади уңышка ирешә. Аның «Тормыш җыры» (1946), «Җыр дәвам ите» (1947), «Минем хатын» (1955) һ. б. драма әсәрләре дә театр сәхнәләрендә зур уңыш белән бара. 1959 елда язучы ике кисәктән торган «Саф күңел» романын тәмамлый. «Җан көеге» (1969), «Балыкчы ялганнары» (1971) һ. 6. әсәрләре де укучылар тарафыннан бик җылы каршылана. М. Әмир РСФСРның берничә чакырылыш Югары Советы депутаты, РСФСР Югары Советы Президиумы рәисе урынбасары булып сайпанды, дәүләт орден-медапьпәре белән бүләкләнде. Ул 1980 елның I июнендә Казанда вафат булды. Садри Җәләл Садретдин Хәйретдин улы Вәлидов (әдәби псевдонимы— Садри Җәләл) 1891 елда Казам губернасының Тетеш ease Алас авылында туган. Буби медрасесенде һем Казандагы Учительская школада белем ала. Соңгысында укыган елларында калам тибрәтә башлап, «Аң«, «Ак юл» журналларында беренче хикәяләрем бастыра. Татар морзалары тормышыннан алып язылган һам 1914 елны «Аң» журналында деньа күреп, шуннан соң аерым китап рааешенда берниме мәртәбә басылган (соңгы басмасын 1991 елда Татарстан китап нәшриаты чыгарды) «Дим буенда* исемле романтик повесте аңа аеруча шеһрат китера. С Җеләлиең Октябрьдән соңгы иҗат эшчәнлеге до игътибарга лаеклы. Хикаалар азуым девам иттерү белем берге, ул кендәлек темаларга мәкалелер, аңа чыккан китаплар турында рецензияләр аза, М. Горький, Дж. Лондон, Ф. Шиллер, Д. МамииСибирак кебек классик одиппарнең аерым асәрлорен терҗема итеп бастыра. эшкә урнаша. Әмма утызынчы елларның икенче яртысыннан тагы да кәчлерәк кабынып киткән репрессиалөр шаукымы С. Җәләлне кабат тимер читлеккә китереп керте (1937). Плетен термәсенде күпмедер абыпып атканнан соң аны, каты авырып китүе сәбәпле, терме шифаханәсенә күчерелер. Тагын бераздан, хәле бетенпәй начараюым күреп, терме машинасы белән еенә кайтарып куалар. Шуннан соң инде ул озак ашн алмый: 1943 елның 29 июлендә деньа куа. Кабере Казанның Яңа Бистә зиратында