Кеше күңеле — карурман

Көннәрнең берендә, һич көтмәгәндә, Габделбәр өчен дөньяның чите кителде. Төлке Маһиры армиядән кайтып, Зөбәйдә тирәсендә бөтерелергә кереште. Төлке дигәннән Маһирның атасы, сугышта. «гел» алырга барган җирдә, нидер сизенеп, үлгәнгә сабышып яткан да, янына килеп чыккан немец солдатын кинәт әсир итеп, частька алып кайткан һәм аңа төлке кушаматын әнә шул чакта, яратып, разведотряд командиры кушкан, имеш. Бу мәшһүр кушамат Маһирга бишектән үк чат ябышты. Кем малае? Төлке Гыйльми малае — беттекитте... Төлке Маһир турында: «Авызы белән кош тота ул».— дип сөйләүчеләр дә булды Алдамаганнар икән. Бер кичне Габделбәр шаккатты: куштирәк төбендә кыз белән чөкердәшепме чөкердәшә болар! И егетне күрсәгез сез — йөзе әнис алмасы, күзе утлы күмер. Габделбәр гөберле бака тотып тегеләрнең өсләренә атты Соңы ни белән беткәндер, артыннан Зөбәйдәнең куркынып кычкырганы ишетелде дә, «чер- р-р» итеп чикерткәләр генә сайрашып калды. Иртәгесен фермага килгәч, егетнең сәламен алмады Зөбәйдә. Ул аңа хәтта күтәрелеп тә карамады. Горур да соң! Аңа калса, Габделбәрдә дә горурлык юк түгел. Кызлар да җитәрлек. Әнә Әргән Вафа кызы Разыя аның кочагына атылырга тора лабаса! Әргән дигәннән... Вафаның уң кулы бертуктаусыз селкенеп, әллә нинди хәрәкәтләр ясап тора: кем әйткәндәй, әргән уйный! Габделбәр шуны уйлап кына бетергән иде. Разыя наян сиздермәстән генә егетне төртеп җибәрде; көлә-көлә йөгереп китеп барганда, ул ферманың икенче ишегеннән чыгып каршысына баскан Габделбәрнең кочагына искәрмәстән генә килеп керде... Ә кич Әргән Вафа, Габделбәрләр өендә пәйда булып, төсле музыка уйнатты: Ай, разбуйник! Кызны бырачка аппарып тикшертәм, ул-бу булса, катор җибәртәм... Сизә егет: картын юри генә ачулана, ә үзенең күперенке кесәсе нәрсәдер вәгъдә игеп маташа. Әмма башка тай типмәгән: Әргәннәр белән туган булганчы, юлга ятып тузан булсаңчы, дип әнисенең әйткәннәрен яхшы хәтерли. Шунлыктан һавалы гына әйтеп куйды егет: Вафатдин абзый, чынлап та ник килдең син монда’’ Карт ык-мык итте, кызарынды-бүртенде, җавап тапты: Бабай буласы кешене шулай каршылыйлармы? Оятсыз. Бар, җәтрәк, закускалар хәстәрлә! Мансур ШАҺИМӘРДӘН (1951)—яшь язучы. «Казан утларымда күләмле проза әсәре белән беренче тапкыр катнаша. Казанда яши. К Ә сәгать ярымнан сон инде кичке тын һавада Әргәннең исерек тавышы яңгырый: Кияү-ү-ү! - - Һәм аны очкылык готып куя Әкрен. Вафат дин абзый. шаулама.— дип карый Габделбәр эсселесуыклы булып, як-ягына каранып. Әмма Вафа аның саен катырак кычкыра. Аптырагач. Габделбәр картны җитәкләп, аулак урамнар, караңгы тыкрыклар буйлап өенә илтә китте. Басманы чыкканда берәм-сәрәм генә бакалар бакылдашып калды. Элек чүп-чар. тирес оясы булган һәм як-ягында әрсез алабута һәм кычыткан үскән таудан Вафаны җилкәгә күтәреп менәргә туры килде. Атасын каршыларга Разыя чыкты. Ул арада күктә көмеш ай калыкты, тирә-юнь яп-якты булып кипе. Вафаны келәткә кертеп яткырганда. Габделбәрнең кулы ялгышып кына Разыяның түшенә орынды да, егег, кызмачалыгы белән дөньясын онытып, кызны кочагына алды. Аннан соң алар ай яктысына, капка буена чыгып у1ырдылар. Ләкин Габделбәрнең һич кенә дә тик утырасы килми, аның һаман Разыята үреләсе, шулай итеп. Зөбәйдәдән туйганчы үч алырга күңеле кыҗрый иде. Бе1 ра ул Разыяның чәчләреннән энҗе чәчәге исе аңкуын, ә муенында зур г 1на коңгырт миңе барлыгын шәйләде. Аннары ул үзен басмадан чыгып бара игеп күрде Әмма бу юлы нигәдер бакалар аваз бирмәде Күрәсең, бюрократ җитәкчеләрнең күп еллардан бир те «Теге ярамый, бу ярамый», дип тыеп килүеннән бакалар ла курка башлаган инде Иңкүлеккә төшкәндә чык салкыны тәнен калтыратып җибәрде Ә үр менгәндә йомшак җил кырлар ягыннан сусыл, татлы исләр алып ки тде Бу исләр әллә пиләрне хәтерләтә, әллә нинди хатирәләрне искә төшерә, юа га да, ямансылага да иде. Габделбәр Зөбәйдәне уйламаска тырышып кайтты. Авыл тын иде. Тын иде. чөнки элекке кебек капка төпләрендә гармун уйнап җырлашып утырулар олыдыр хәтерендә генә саклана иде инде Габделбәрнең юлында кеше-фәлән очрамады, һәм егет тыныч күңел белән йокларга яны. Ләкин дөнья дигән мыштым бабайның күрсәтәселәре алда булган икән әле. Иртәгесен авыл шау ит гс: Габделбәр Вафа кияве! Габделбәр Разыяга өйләнә икән.. Егет, ачуыннан, күзенә ак-кара күренмичә, арлы-бирле йөренә-йөренә, әйтеп куйды Төкерәм мин Вафа Разыясына! Миңа Зөбәйдә кадерле Аннан башка миңа берәү дә кирәкми һәм ул. кызны Маһир кулыннан йолкып алу өчен, жин сызганып көрәш мәйданына чыгарга булды. Элек утырып хат ятлы ул Зөбәйдәгә «Сандугачым!» дип башлаган иле лә. уйлап куйгач, сандугачка орынмаска HI те. сокланырлык башка чагыштыру табарга ниятләде Аннары гади итеп «Зөбәйдә! дин башлады ул. Әгәр мин Рембрандт яки Рафаэль булсам, иң »лек синең күзләреңне ясар идем Гафу HI. Зөбәйдә, иҗат итәр идем. Ай. ул синең к\ зләрсн! Мин менә, ак биткә кара белән хәреф төшергәндә тә. синең күзләреңнең мина карап торуларын сизәм һәм. буш. кирәксез сүз яздым, ахры. дип. оялып куям Син мине һәр төштә күзәтәсең. һәр җирдә ялгышларымны искәреп торасын кебек Менә шул буладыр инде ут мәхәббәт!» Кызып киткәч, уртын чыккан хисләрен туктата алмалы Хәер, a тарны нигә дин тыярга? Гашыйк кешенең хисләрен борынгы римлеләр дә чишмә сафлыгына тиңләп җырлаганнар бит! Хатны күптән түгел генә мелучилищеда укын чыккан Зөбәйдәнең ак халат кесәсенә илтеп саллы Шуннан соң Габделбәр агна буе җавап көтеп йөр те Икенчесе ы ү i те атнаның, өченчесе дә үгә, дигәндә, бер көнне, тознттә хатны укын, авып китә язды егет. «Мәхәббәткә мәдхия» дип. парча итеп чыгарганнар бит, әй Кайсы «оста»ның кулы бу? Маһирныкымы, әллә Зөбәйдәнекеме. Хәер, кемнеке булса да. эш узган инде. Ташка басылганны кырып кара, бар! Габделбәр, читтән торып, авыл хуҗалыгы техникумында укый. Ул фермада зоотехник булып эшли иде. Шулай бүлмәсендә кайгырып. һәм бераздан, иртәгә сыерларга ашатылырга гиешле азыкны мөмкин чаклы туклыклырак итәргә тырышып, алдындагы кәгазьгә төрле-төрле саннар язып утырганда. Зөбәйдә күренде Кызның йөзе- е-е. Мунчадан чыкканмыни. . Ул күкрәкләре ярышта катнашканмыни! Кулында — гәзит. — Габделбәрем... Сандугачым... -ди бу еш-еш сулап. - - Нинди сандугач булыйм... Ул — сары, ә мин... — Гафу ит, карлыгачым! — Карлыгач та түгелмен. Канатым бөтен... Язучы... Язучы син! Бусын көтмәгән иде Зөбәйдәдән. — Син бастырдыңмы ул хатны? — М-м-м-и-ин! — Моннан ары Маһирга утырып йөрмисеңме? — һи-и-и... дип көлемсерәде Зөбәйдә. Егет аңлады. Дәлилләүнең кирәге юк иде. һәм ул Маһирны акылга утыртырга булды. Рәхәт, җылы кич. Түбәннән генә выж да выж май коңгызлары очып үтә. Май коңгызлары дигәннән... Үзгәртеп кору җилләре исә башлагач, кырларга очкычлардан агу сиптерүне туктаттылар. Шуңа менә май коңгызларының үрчүенә гаҗәпләнмәгез!.. Әнә. капка төпләренә печән таратып салганнар. Кыяк үләне катыш урман печәне исе һавага таралган Кайдандыр җир мае исе килә кебек. Шул ук урман печәненнәндер, ахры. Ә өйләрдә утлар, углар. Авыл кешеләренең көндезге мәшәкатьләрдән арынып, тәмләп чәй эчкән чаклары булыр бу... Әйе, илдә үзгәртеп кору башланды. Ләкин авыл кешеләре һаман элеккечә шимбә, якшәмбеләрдә ял итүнең ни икәнен дә белмичә «бил бөгә» бирәләр. Хәер, жәйге челләдә кая инде ул авыл кешесенә ял итү... Габделбәрләрнең борынына сасы тәмәке исе килеп бәрелде. Эскәмиядә ир-ат халкы гәпләшеп утыра икән. Иртәгесе көн турында сөйләшәләр, хәзер кереп ятарга кирәк, урак вакыты җитте бит. диләр. Габделбәрнең сәламен дә алмадылар, ахры, әллә ишетмәделәрме? Әнә бакчадагы көнбагышлар егеткә текәлеп баш чайкап куйдылар. Хәзерге заманга каян килеп чыккан Дон Кихот бу. диделәр бугай. «Зөбәйдәне төлке кулыннан йолып алсаммы? — дип уйлый Габделбәр. - Чынлап та булдыклы егет икән бу диярсез әле». Тукта, чү! Капкаларыннан Маһир чыгып килә түгелме? Шул ич. Кырынган, төзәтенгән. Яшел плащ, ак күлмәк кигән. Яшькелт төймәдәй күзе кара эшләпә астыннан гына көндәшенә төбәлде. — һм-м... Ялгыш күрәмме. чынмы? — дигән була. Йолдызлар күрсәтимме?—ди Габделбәр һи-и... Куштирәк төбеннән күреп тә туйган инде аларны! Анысы шулайдыр... Вәләкин мин әйткән йолдызларны күрмәгән әле син. - Йә. күрсәт алайса! — Мә. күр... Бераздан, Маһир, торып, плащындагы тузаннарын кагарга кереште. Мәгәр каршылык күрсәтмәде. Ул кичне Маһир кыз янына килмәде Ә Зөбәйдә тәмам төлкеләшеп беткән икән. Куштирәк төбендә тора да юра көтеп... Габделбәр түзмәде, поскан урыныннан чыгып, янына килде Бизәнгән-ясанган кыз Кара җирлеккә канәфер чәчәкләре төшерелгән күлмәк, шоколад сыман кофта кигән. Чәчләрен лә кистергән икән Барыбер чибәрлеге кимемәгән Менә кара кашлары астыннан гына елмаеп, сөрмә керфекле ике күз егеткә төбәлде Кемне көтәсен? диде Габделбәр - Си-и-и-не-е дип җавап кайтарды кыз. егеткә төбәлеп, күзен зур ачып. Ялгышасың.. Минем урын гүгел бу төлкенеке Ш-шу-лай-мы-ни-и” Шаярма, диде Габделбәр, уйнама ут белән, ахырда үзенә янып-көяргә туры килмәгәе Зөбәйдә авыр сулап куйды, тамак кырды һәм тавышына үкенү те юн чыгарып әйтте: Нишлим соң. Габделбәр.’ Барлык кызлар йөргәндә, мин генә өйдә ятыйммыни?. Йөр син... Түлке төлке белән түгел И-и-и, Габделбәр, үзен беләсең ич. безнең авыл кызлары солдаттан кайткан егетләрне аеруча яраталар Бәгырьне телеп ташлагандай итте аның бу сүзләре Менә сиңа, мә' Илдә демократиягә юллар ачылгач, ни әйтсәң дә бата дип уйлыймы әллә бу кызый актыгы. Ярый алайса, көт төлкеңне! һәм Габделбәр кырт кына борылды да су буйлап кайгырта юнәлде. Габделбәр.. Габделбәр Тукта те. аңламадың син мине Мин үземә тиешлесен аңладым инде, калтанын төлкеңә аңлат Моңсу көз. Селтеле, кислоталы ашлама-фәлән третән сулар атып төшеп, зифа талларны корытып юк иткән вә җикән камышларны Кызыл китапка кертеп калдырырлык дәрәҗәгә кигереп җиткергән хәвефле елларның чишмәсез һәм сусыз елгаларына караш юшкәч. нигәдер, кычкырып елыйсы килә башлый Ич. елар идең дә бер бушаныр илең Ләкин шунысы бар. елап кына файда юк шул Авыр бик авыр Әнә. элекке түрәләр тарафыннан киселеп бетми ка пан урманнар га инде шәрә Тиле җил бакчадагы ат ачларның соңгы яфракларын өнә тәп очыртты. Хәзер менә, күкнең төбе тишелгәндәй, атналап яптыр коя Ләкин җирдә барган тормышны күктән таш яуса да туктата алмас инде, юк. туктата алмас! Мәгәр, батырлар янында өркәкләр бар дигәндәй яшәү янәшәсендә дә һәрчак үлем сагалап йөри Әмма шулай да яшәү үлемнән йөз-мең мәртәбә көчлерәк булырга тиеш! Шулай булмаганда исә җирдә яшәүнең маг ьиәсе калмаячак' Район хәрби комиссариаты ишегалдында армиягә китүчеләрне автобуска төяү бара иле. Дистәләгән төркем бергә укмашын, автобусны чолгап алган, һәр төштә саубуллашканда тиешле сү * тор әите тә. киңәшләр ишетелә, вәгъдәләр бирелә Инде яптырта игыиоар итүче тә юк Лычма юеш булган кешеләр туганнарын, тус-ишләрсн якыннарын сөй тәннәрен, соңгы мәртәбә күреп, карап ка парга ашыга тар Тәрәзәдән такыр баш тарын чыгарган егетләрнең берсе, төркем өстене күз атып, моңлы итен җырлап җибәрде Кнтәм инде каласыз Кала җәйгән урыннарым. Сагынсагыз карарсыз Җырлаучы Габделбәр иде. Ул күзләре белән озатучылар арасыннан Зөбәйдәне эзләде. . Әнә ул. ике күзен мөлдерәтеп. I абделбәрт ә карап юра by а тарның яңадан табышулары, сүзсез генә бу тса да. анзашу тары иле Көннәр үтә горды. Габделбәрнең солдатта хезмәт игә баш таганына бер ел тулып узды Бу вакыт эчендә Габделбәргә Зөбәйдә иш сәлам хатлар килеп торды. Ләкин хат — хат инде ул. Аларның берсе дә Зөбәйдәнең үзен алыштыра алмый. Инде менә егет кыска вакытлы ялга, туган авылына кайтып килә. Зөбәйдәсен күрергә. ... Кояш офык читенә якынлашкан. Авылга ике яктан бормаланып-сырмаланып тузан болыты кереп бара. Күп тә үтми, авыл эчен мөгерәшкән. бәэлдәшкән, «бәрәш-бәрәш», «маһ-маһ» дип чакырган авазлар күмеп китә, һәммә кешегә эш чыга. Чиләкләр шылтырый башлый. Моңа чаж-чож итеп сыер сауган тавышлар кушыла. Арканнар әзерләнә, казыклар юныла. Бала-чага мал-туарны җәйләүгә куып алып китә. Алар анда, чыр- чуга күмелеп уйнап йөргәндә, автобустан Габделбәр абыйлары килеп төште. „ Үскән, тазарган. Җилкәсе куна тактасыдай киң. Йөзендә —нур, күзендә— сагыну, соклану һәм сәерсенү галәмәте... Дөньяда, илдә күпме үзгәрешләр бар инде, ә туган авыл әле һаман элеккечә яши бирә кебек. Солдат егет кибет янында басып торучы һәм элеккечә, авылча ңиенгән абыйлар, элеккечә көтүдән кайтмый калган бәрәннәрен эзләргә чыгучы апайлар белән исәнләшә-исәнләшә үз өенә таба атлады. Өйләрдә ут ала башлаганнар иде инде. Габделбәрләрнең дә почмак ягында нәкъ элеккечә япякты булып ут балкый иде. Ә әтисе белән әнисе ишегалдында нәрсәдер эшләп йөриләр иде. Капкадан кергән яшел гимнастеркалы солдатны беравык танымыйча тордылар. Ә танып алгач, икесе дә, элеккечә сөенә-сөенә сөекле улларына ташландылар. — Исән сау гына кайттыңмы, улым! Так точно! Әйбәт, бик әйбәт.— дип горур гына жавап кайтарды егет. Ниһаять, өйгә керделәр. Өй эчендә үзгәрешләр байтак иде: гөлләр арткан. Габделбәрнең солдат рәсеме зурайтылып диварга куелган, ак якка затлы чаршау эленгән, төсле телевизор пәйда булган. — Болар хәзер бер җирдә дә сатылмый бит, каян алдыгыз?—дип сорау бирде Габделбәр, башы белән телевизор тарафына ишарәләп. — Колхозга алып кайталар. Аннары шобага салалар. Бу юлы шобага миңа чыкты да, телевизорны мин сатып алдым.—диде Гасыйм абзый көлемсерәп. Китаплар да күбәйгән. Язу-сызу өстәлендә кочагы белән гәзит-жур- нал ята. Сүз иң элеккеге авыл тормышы, колхоз хәлләре турында барды, аңа дөньядагы вакыйгалар килеп ялганды. Аннары, илдә барган үзгәртеп коруларга үзләренчә бәя бирә-бирә. ата белән ана балачакларына әйләнеп кайттылар. — Минем әти бик тырыш иде. Ике ат җигә, өч сыер асрый иде. Колхозлашу чыккач, атларны да, сыерларны да суеп, боз базына тутырды... Ит ашалып беткәч, ачыга башладык. Колхозга керүчеләр дә мантымады. алар да ачыкты... Хатынының сүзләрен ияк кага-кага гына тыңлады Гасыйм-Зарифул- ла абзый. Элекке чак булса, ул хатынын: «Синең атаң кулак, контр, ә син—кулак калдыгы, ишетәсем дә килми, сөйләмә».— дип кенә бетерер иде дә бит... Хәзер әнә бу «спектакль»нең киресе күзәтелә. Кызганыч, бик кызганыч, әлбәттә. Чөнки. Зарифулла — сугыш чорында партия сафларына кергән, «Туган ил өчен. Сталин өчен алга!» дип атакага башлап күтәрелгән кеше. Берлинны алып кайтканнан соң ул, югары партия мәктәбен тәмамлап, төрле авылларда партоешма секретаре булып эшли. Халык арасында дингә каршы аяусыз көрәш алып бара... Ә хәзер динне янә халыкка кайтаралар, элек ябылган мәчетләрне ачалар, яңа мәчетләр салалар, мулла булырга телисең икән, укыталар... Шуңа күрә Зарифулла абзыйның хатынына каршы әйтер сүзе юк. Зарифулла дигәннән Аның мулла кушкан исеме Гасыйм Ләкин авыл советында метрика кенәгәсе тутырганда сәркатип бик белдеклеләнеп әйтеп куймасынмы: «Гасыйм русчага тәрҗемә иткәндә Гасим, погасим, ягъни, сүндерү була нигә инде баланын якты хыялларын вакытыннан злск караңгылатырга! Давай, без аны Зарифулла дип. язып куйыйк Болай. русчага тәржемә игкәндә дә матур һәм мәгънәле чыта Подумайка Зари. . За-р-и-и. ягъни, ганнар туа. димәк, киләчәге бар баланын! Яздыкмы?» „ Әмма, гуу таныклыгында Зарифулла исеме чекерәеп торса да. малайның икенче исеме Гасыйм ла онытылып калмый Шуннан бирле озак еллар үтә. бик күн сулар ага. ә абзыйны әле һаман ла кемнәрдер Гасыйм дип, икенчеләре исә Зарифулла дип йөртә бирә Фирдания түти, ирс белән бәхәстә өстен чыгуына куанып булса кирәк, зур коңгырт күзләрен тутырып елмайды да Габделбәргә эндәште: Миңнисалар бүген яшьләр җыя. Сиңа да әйттеләр, у тым! Әнисе алдый иде Чөнки Минниса Габделбәрнең бүген армиядән кайтып төшәчәген белми иде. Шуна күрә ул аны яшьләр янына берничек тә чакыра алмый иле. Әмма медальнең икенче яты ла бар бит чакырылмаган җиргә, яшьләр янына солдат егет килен керсә, аны кем куып чыт арыр икән ' Мёнә Габделбәр Миштисаларда Зөбәйдә белән күзгә-күз карашып утыра Әргән Вафа Разыясы ла солдат егеттән кузен ала алмын Ләкин Габделбәр шундый сат ышан Зөбәйдәне, каратан саен карыйсы гына килеп тора' Менә берзаман көлешә-көлешә Маһир белән китапханәче кыз килеп кермәсеннәрме... Сөйләшеп, киңәшеп куйтаннар. ахры Габделбәрнең кайтканын белгәннәрдер инде. Маһир Зөбәйдәгә таба атлады, китапханәче кыз Зөбәйдәнең икенче ятына, ә Разыя Габделбәр янәшәсенә күчен утырды. Утырды да. кершән-хушбуй исләре ара таш ба ткып. пышылдап куйды Кайт тынмыни. бәгърем? һәм ул җавап биргәнне дә көгмәегән чибәрлеге, зат.тылыт ы белән масаеп, барлык кызлардан үзен өстен санап, һаваланып. Зөбәйдә ягына ишарәләде: Кара. кара, теге кыланчыкны, кәпәренеп утырган була Зөбәйдә Маһир яныштан күчеп у тырт ан иде Габделбәрнең лә түземе төкәнде Ул торды Ишеккә күрсәтеп Зөбәйдәгә ым какг ы Габделбә-әр?! диде Разыя инәлеп Егет аны ишетмәмешкә сабынны Зөбәйдәгә ияреп чыкты Өйалдыңда караңгы иле. Кызның кайнар сулышы егетнен муенын көйдереп алгандай булды Кыз та үз йөзендә егетнен yi п.т су тышын тоеп. кым шакырга да диярлек куркып басып торды. Бу вакытта йөрәкләр генә серләшә, сүзләрнең хаҗәте ток иде ... Алар урамда озак кына йөрделәр. Сер тулы күккә бактылар Йолдызларның атылуын күзәттеләр Су буена төшен. куштирәк төбенә утырдылар. _ г _ Менә мин дә солдат булдым диде I абделбәр (. ип бит. кызлар солдатта булган егет парие тенә ярата тар. лит он и ген Хезмәтеңне бетереп кайтасын бар әле. җаным Аннары вәгъдәме? Вәгъдә! _ . . Габделбәр көчле бер омтылыш белән Зөбәйдәне кысып кочаклан алты һәм үзенең йөзен кызның йөзенә якын ук китер те Шу тнакыт әл тә каяп гына nrien чыккан капы ка! 1Ы «чынар арасыннан \п ipcicn жирго карачы Frei бечоп KI.H ши.* lapian оныгын, >6сш.ч.>р нас ни к Еим шуннан сон I аб le |бар 6с ................................................................ ТвбвЯ в ген «пиши ауле. Ro щыз jnip ян алганчы, 6cp-6epccimaii аеры |ыша а (малы ыр Ниһаять ун көн сизелмичә үтен гә китте I абделбәрне ян.* хезмәт урынына озатып җибәрделәр Гдгын шул ук яшел поезд. борышы станцияләр, күңелсез разъзедлар. шул ук сирәк-мирәк урманнар, «майлы», болганчык сулы күлләр, өстән кушу буенча сукалатып бетергәннән соң берни дә үсми торган файдасыз кара «болыннар», шул ук аксыл болытлы офыклар... Ә алда — киләчәк. Зөбәйдәнең вәгъдәсе бар! Табигать барыбер үзенекен итә. Менә тагын декабрь керде. Кичә генә ат арбасының көпчәкләре туң җир өстендә дыңгырдый-дыңгырдый тәгәри иде. Бүген инде күктән болытлар төшеп яткан диярсең, гүя, бөтен дөнья ап-ак карга төрелгән. Болайга киткәч, ат чаналарына түземлек бирсен! Башланды туйлар авылда... Кыңгыраулар чыңларга тотынды, тальяннар моңланды, курай үкседе... Элекке елларда туй-фәләннәргә кода-кодагыйларны автобусларда, «Жигулимларда, «Волга» ларда ташып ду килгән авыл кинәттән генә үткәндәге уңай күренешләргә йөз белән борылды. Хәзер туйларга кода-кодагыйларны атларда ташыйлар: шулай кирәк авыл өчен, шулай әйбәтрәк! Әнә шундый вакыйгаларга бай. күп бизәкле, шаулы көннәрнең берендә. юлда мәһабәт гәүдәле солдат күренде. Ул шинель изүләрен чишеп җибәргән, ашыкмыйча гына, уйланып кына атлый Аның күңеленә бала вакытындагы чирәмле авыл урамнары кереп тула. Әйе. кайчандыр авыл урамнары ямь-яшел чирәмле булган бит. һәм тагын чирәмле булыр әле! Киләчәк көннәр турында шундый күңелле итеп уйлагач. Габделбәр шушы кышның, яшәүнең, тормышның гел уңай якка гына үзгәрәчәген тагын да ачыграк, тагын да тирәнрәк тойгандай була. Ул тирәюньгә әсәрләнеп карый. Юллар чатында элек «җенле карама» басын горган урын да, сукалап юк ителгән борынгы зират та. аның янәшәсендәге (Болгар бәге утырткан) меңьяшәр өч нарат та Габделбәрнең хәтерендә саклана әле. Ләкин алар турында киләчәк буыннар берни дә белмәс инде. Менә ничек халыкның үткәненә балта чапканнар, аны тәмам хәтерсез итәргә теләгәннәр һәм шундый гул белән урыс булмаган милләтләрне тулысыңча юкка чыгарырга уйлаганнар икән, һәм шулай итеп, илдә тоташы беттән рәхимсез сәяхәт үткәреп, дөньяда беренче булып төзелгән социалистик дәүләтне эчтән черетеп ятканнар лабаса. Ләкин нишлисен? Буласы булган... Инде, бу ялгышларны һичбер вакытта да кабатламыйча, алга таба барасы да барасы иде. . Габделбәр авылга керде. Иң башлап, күзенә Зөбәйдәләр өе чалынды. Әнә шул елга аръягындагы өйнең тәрәзәсеннән аны сөйгән яры күзәтеп торадыр сыман тоелды. Егетнең тиз. бик тиз күрәсе килде кызны. Ләкин... Маһир урларга йөри әле кызыңны, диделәр аңа Эңгер төшүгә сыйланып чыгалар да Зөбәйдәне сагаларга керешәләр Габделбәр кайтуның икенче көнендә Вафа Разыясы да солдат хөрмәтенә зур итеп аулак өй үткәрергә, Габделбәрне «Ламбада»га биетергә уйлаган, имеш. Күңеле каршы торды, бармады егет. Соң инде. Зөбәйдә белән сүз куелган, вәгъдә бирелгән, нигә, кеше теленә кергәнче, сузып торырга... Габделбәр, турыдан ярып. Зөбәйдәләргә таба китте. Кар ява иде. Буага җитәрәк көчле буран купты. Габделбәр җилдән, бураннан перчаткасы белән йөзен каплап барды. Бу вакытта Маһир иптәшләре белән капка төбендә Габделбәрне сагалап тора иде. Ә күңелендә Габделбәргә дә. Зөбәйдәгә дә кагылышы булмаган уйлар ... Аны әнисе урак өстендә. Мәскәү тавы кашлагында, карт шомырт төбендә тулгаклап тапкан Мәскәү тавы дигәннән.. Әби патша полков- 32 нигы әнә шул тауны Пугачев кулыннан сугышып алгаша күрә, халык ул тауга шундый сәер исемне кушкан һәм бу тарихи исемне халык күнелсн- нән бер генә түрә дә йолкып чыгара алмаган Чөнки тау тур. аны сукалап бетереп тә, иштереп тә юк игеп булмый Әйе Маһир, әнисенең сөйләвенә караганда, карап торырга ярыйсы гына күренсә до. холыксыз нәрсә булып чыккан Көнозын йоклый-йок- лый да гөнозып акыра-бакыра елый икән Ә ага кеше тешен кысып ята-ята да. түзем савыты мөлдерәп тулгач «һай гамаша, кешенеке түгелдер, җеп баласыдыр бу», -дип, мендәрен алып печәнлеккә юл гота икән.. Алты яше тулгач. Маһир әтисенә ияреп эшкә йөри башлады Алар тан сызылып килгәндә китәләр һәм күктә йолдызлар балкып янганда гына кайталар иде. Маһир шулай, әгрәднен чуар халкы арасында кайнашып, каешланып бетте. Аны яхшы ук сүгенергә дә өйрәттеләр Эчкечеләр бер-берссн сыйлаганны карап торганда яннарына чакырып, сыра чөмерергә һәм «Ничава. братцы, без моныц кебек чакта ат җигеп сука сукалый идек», дип каты градуслык ы да йоткаларга өйрәттеләр Аннары тәмәке суырырга да хирысланды Маһир Уналты яше тулганда Маһирның, атаман, башкисәр, жулик шикелле кушаматлары бар иле инде. Алга габа ул ничек яшәр иде икән’’ Бәхетенәдер, шул җәйне ка гадан күрше Нәг ыйм абзыйларга бер кунак кызы килде Зөбәйдә исемле иде ул Маһир бер күрүдә үк аңа баш-аягы белән гашыйк булды һәм шуннан соң җәйнең җәй буенча малай кая басканын да белмәде, гиле хыял кана гларында, дөньяны кочып сөярлек булып йөрде Яшәүнең асы гын. җирнең матурлыгын моңарчы күрә белмәвенә гаҗәпләнде Әйтерсең лә җилләр аның өчен генә исәләр, чәчәкләр-гөлләр аның өчен генә хуш исләр тараталар, кошлар аның өчен генә сайрыйлар, чишмәләр аның өчен гепә челтерәп яталар, җиләкләр аның өчен генә пешә. Зөбәйдә дә аның өчен генә яши Моңа, әлбәттә. Зөбәйдәнең Маһир сенелесс Роза белән дуслашуы да ярдәм иткәндер Аннары. Маһирның кызыл магае бар иде Дөресрәге, әтисенеке. Ләкин ул аны әтисе өйдә юк чагында кая тели шунда алып китә ала иде Ә Маһир, маг айны ку на гөгнерү белән үк. «выж» ындыр артына! Анда аны Роза белән Зөбәйдә көтеп гора Маһир кызларны артка утырта да. иркен һава гагы тургай сыман, җырлый-җырлыи кыр юлы белән элдерә генә Шул с шы комбайнда эшкә керешкәч, Зөбәйдә белән Роза Маһир янына комбайнга утырып йөрергә дә килә башладылар. А гар, хәйләкәр. гурылан-туры удырып йөрергә дип түгел, ә ашарга алып киләләр Килгәч, би лгеле инде рәхим ит комбайнга! Зөбәйдә ялындырып тормый, сөрмә керфекле зур кара күзен тутырып бер карый да: «Ну. джентельмен, монда җирдә ничава курен,•сен дә. icicii i->. h.m.i i.i ничегрәк IIK-HI-'. тигән бу тыл суш и i.ui кара чәчләрен ялык-йолык HI герен комбайнга менеп китә. Шулай берничә ел вакыт үтте Зөбәйдә канику парнын һамм-мтм кайтып йөрде. Ул. үзе гумышы ое тән шәһәрнеке булса га. авы шы ярага иде Күрәсең, аны авылга ага-бабалары каны тарткан гыр һәм. ниһаять. Маһир армиягә кигәсе е шы, Зөбәйдә әнисе бел-нг авы па оөгенләй ук торырга кайт гы Алар гүбән урамда, су буендагы йортны сатып а г- дылар. , . _ Зөбәйдә артыннан Габделбәр йөри баш таган е г и гс оу Әмма а тарный бу «мавыгу» гары бала-чага уенын тына хәтер гәю и гс ксоск Чөнки Маһир «Зөбәйдә минеке генә.. » дип уйларга кунеккән ши Хрмнягә ь» шундый гаглы уйлар белән кигеп барды Аннан әй гәнсп кайтканда. Зобөй тә юмам өлгергән. ме.шхнкг га -врач» бу гын ник-, керешкән и гс Ә Габделбәр фермада «кашевар» икән Маһирны кайтуы ое гән ког ran күрешкәндә ук эсселеген җибәрде Аю көче оар и ге егегю Шмгысы бигрәк тә сагайтты I абде.гбәр кыз артыннан чаоа өйрә икән Ошамады бу Маһирга. Ул жәтрәк, тимерне кызуында сугарга ниятләп, фермага эшкә керде. Армиядә укып, шоферлыкка ганыклык алган иде. ярап куйды Мичкәле машина белән комбинатка сөт ташый, Зөбәйдәне дә күздән ычкындырмый, җай табып (кыз райүзәккә барганда, йә кайт канда) утыртып та китә башлады. Кыз Маһирныкы.. Ул аны үлсә дә кулдан ычкындырмаячак. Булдырыр абзагыз! Әмма бер кичне Габделбәр, өйләре буена килеп, искәрмәстән генә Маһирны тәпәләп кигте. Ай-Һай, шәп сабак булды бу. Егет хәзер планнарына яңа алым, тактикага кыю үзгәрешләр кертелергә тиеш дип саный.. Бәхеткәдер, шул көннәрдә Габделбәр армиягә китеп барды. Ләкин Габделбәр армиягә китү белән генә эш үзгәрмәде шул Зөбәйдә коточкыч үҗәтлек белән егетнең тәкъдимнәрен кире кага торды. Маһирның кыз туганы Разыя бар ич әле. Разыяның: «Габделбәр...»— дип утларда януын белә идс. Ниһаять, кирәге чыгып куйды. Бер җай табып, ул кызга аңлатты: Габделбәрне яратасың икән, сөюең үзеңдә генә торып калмасын, егетеңә дә күчсен, аның да йөрәген телгәләрлек булсын... — Аңладым, абый!—диде Разыя тәэсирләнеп. -Мин моны син өйрәткәнчә эшләрмен... Бу сөйләшүдән соң ярты ел үтте Габделбәр ялга кайтты. Кайткан көнне үк Миңнисаларда яшьләрнең күз алдында Зөбәйдәне үзе белән алып чыгып китте. Разыя янындагы урын бушап калды Шулай итеп, бу икәүнең бар тырышканнары җилгә очты. Әмма моның белән килешергә теләмәделәр, максатларына ирешү өчен башка чара кулланып карарга булдылар. Бит кичләрен Зөбәйдәне ялгызын гына очратып булмый, инде аның янына Габделбәрне җибәрмәскә, ничек тә булса тоткарларга тырышырга, һәм аннары, җаен-чарасын табып. Зөбәйдәне Маһирга урларга кирәк. . Аллага тапшырдык! Кинәт дөнья бозылгандай булды. Буран өермәсе купты. Пәри туе ясап җил чыелдады. Берничә минут элек кенә Габделбәргә барысы да ал да гөл сыман иде, хәзер бер нәрсәнең кызыгы калмады. Тәне җелеккә үтәрлек салкыннан оеп ката башлады. Ул зәһәр җилдән, әче бураннан йөзен томалап та маташмады, йөгерде дә йөгерде. Тизрәк Зөбәйдәләргә барып җитәргә кирәк! Күңелендә Зөбәйдә генә иде... Зөбәйдәләргә килеп җитәрәк, ул Фәрхетдиннәр капкасы төбендә дүртбишләп егетнең басып торганын күреп алды. Маһирлар икән. Нишлиләр алар монда?! Габделбәрнең эченнән ялкын бөркелде сыман. Ул җылынып киткәндәй булды. Ялан куллары кызышып чәнчергә керештеләр. Бармаклары сулыксулык авыртты. Ул нәфрәтләнеп йодырыкларын кысты, эре адымнар белән Маһирлар турысыннан үтә башлады Аны күреп аллылар, үзләре янына чакырдылар Габделбәр ишетмәгәндәй юлын дәвам итте. Төркем һай-һаулап аны урап алды. — Җә . -диде Габделбәр, тешләрен кысып. Күрдегезме? Таныдыгызмы? һи-и-и... - диде сипкел Кәрим алгарак чыгып. Мин сине Ул сүзен дә әйтеп бетерә алмый калды, көлтәдәй киселеп карга мәтәлде. - Әһ, әле син шулаймы?! Егетләр өерләре белән Габделбәргә ябырылдылар. Бер мизгелгә барысы да буталды. Кем кемгә тондырганны да, кем кемнең өстенә егылганын да белерлек түгел иде. Кемдер авызын готты, кайсыдыр борынын учлады. Берсе ерткычларча үкереп килде дә диварга бәрелгән гүп кебек янә артка очты Берничә минуттан аяк өстендә I абделбәр оелән Маһир гына торып калды. бәр сина НИ ӨЛеШ ®ИР ИМ'’ лни киң күңеллеләнеп сорады Габдел- Маһир куркуыннан агарынып килде, үзе дә сизмәстән, җиң эчендә яшереп тоткан тимер белән Габделбәргә кизәнде Бу хәлләр күз ачып йомган арада булды. Маһир хәтта ни эшләгәнен төшенми дә калды шикелле. Аның «дәһшәтле» кулы зиһененнән елгыррак булып чыкты. Габделбәрнең яралы маңгаеннан сиптереп кан бәргәч һәм егетнең гәүдәсе киселгән агачтай кар өстенә аугач кына исенә килде ул. «Үтердем бит!» дип коты очып уйлады — Егетләр. Кәрим Сәлим үлде Габделбәр! Егетләр ах-вах иттеләр. Бетте баш! Маһир кулындагы тимерен җан ачысы белән көрткә томырды Кабаланудан гирләп-пешеп пәлтәсен салып атты, майкасын аерып алды Бу минутта ул эченнән генә дуслары, туганнары һәм Зөбәйдә белән хушлашырга да өлгерде. Егетләр, башын күтәрегез инде, башын1 Кәрим белән Сәлим әле һаман куркуларыннан айный алмыйча, дер-дер кал1ырана-кал 1ырана Габделбәргә иелделәр. Бу ыгы-зыгыда ике яшь егет: «Без берни күрмәдек, безне берәү дә күрмәде» дин өйләренә җилдерделәр. Менә ат килде. Габделбәрнең гәүдәсен печән арасына салып, тун белән төрделәр. Үлмөсә генә ярар иде. диде Кәрим авыр сулап Шыңшыма әле. дип кычкырды ана Сәлим ачу белән. Җебедең инде. Бир әле монда! дип. Маһир дилбегәне Харисның кулыннан тартып аллы Фь-фь-юу-уо! гип яңгыратып сыпырды ул Яшь айгыр сискәнеп колакларын шәмрәйтте. Маһир ая)үрә басты, ләкин шикләнеп тезләренә чүкю. дилбегәне бушайтып чак кына кагып куйды. Сәгатьләр буе ажгыр! ан буранда гик торып боеккан айгыр, көч-дәртен кая куяр!а белмичә, алагаем алып га кипе Телевизорда «Тагар хатыны ниләр күрми» спектакле бара Халыкның ябырылып шуны караган чагы. Барлык өйләрдә балкып утлар яна Тик авыл уртасына, гау башына салынган фин йортының гәрәзаләрс генә караш ы һәм серле төстә дөньяга карап торалар Шу лай да. җентекләбрәк күзәткәч, урта тәрәзәдә юнык ак якчылыкның шәйләнүсн сизми һич мом кип түгел. «Күрсәтү тартмасывннан таралган яктының шәүл.кх-бу Сания әби сызлаулы аякларын юрган астына яшергән дә. ялгызы горле уйларга бирелеп, спектакль карап утыра. Гөлбануның бәхетсез язмышы, явыз кайнана белән аның улы Закирның җәбер-золымы күңелен тетрәндерә, изә Бер дә хаксызга «Кәнтәй», иш җикерде кайнанасы. уклауны алып килененә бәрде. Гөлбану иелде, котыла алмалы Анасы ягыннан Закир төште... Тышта әче җил сызгыра. Карчыкның күзләре яшьле Менә Закир, тешен кысып, ачулы дуңгыз кү »е бе тән батырын карап килде дә хатынының жил кәсенә уратып-уратып сукты 5 i Гөлбануга суккан саен. Сания әби сискәнеп-сискәнеп куя иде Закир |үя. I ә loanyia түгел, аның үзенә суга И ходаем' Мондый хәлләр Саниянен yi iop- мышында да булды бит! Фәләхе!.тип яшь чагында шактый ук Kiaiy канлы, җиңел хо гыклы ир иде Бары тик кырыкка җн!кан ь» генә кызуы сүрелә төште, сабырланды, дөньяга аек күз белән карый башлады Шул мизгелдә болдыр ишеген кагарга тотындылар. Сания тетрәнеп куйды, яулык почмагы белән күзендәге яшьләрен сөртте; рматизлы аякларын юрган эченнән чыгарып, идәнгә басты, үрелә төшеп, мич авызыннан пималарын алып киде. Тышта һаман буран жулый иде. Карчык чыгарга кузгалды, ишек ягында карангы булгач, дивардагы кабызт ычны капшанып табарга туры килде, һәм менә ул. нык сеңерле, сөякчел бармакларын бер тирәгә җыеп, «кабызгыч нә.мәрсә»гә басты. Мизгел эчендә караңгылыкны тәрәзәләргә таба куып, ут кабынды, кинәт чагылудан әби күзләрен йомды, бер мәлгә аның күз аллары кан төсен хәтерләтеп торды. Ниһаять, ул күзләрен ачты һәм чит. ошамаган әйбергә баккандай, сәерсенеп өй эченә күз текәде. Ул бит Гөлбану түгел, яшәгән, авырлыкларны җиңә-җиңә җиде бала үстергән. Шулай да. гомер азагына якынлашып килгәндә, ире Фәләхетдин вафат булгач, ул көтмәгәндә генә ялгыз торып калды. Үз өендә дә түгел әле. Әйе, Саниянең үз йорты белән күршесендәге медпункт бинасы җәйге пожар вакытында дөрли* дөрли янып көл булган иде. Бу фаҗигадән соң фин йортының яртысын медпункт, икенче өлешен, читтән килгән фельдшер кыз белән карчык өчен фатир ит теләр. Сания, гомере буе авылдан чыкмыйча яшәү сәбәпле, бу юлы да үз-үзенә тугры булып калды Читгәге малайларыннан гайре, тик бердәнбер кызы гына аның янына кайткалап йөрде, ә ул аның янына бармады. «Мине анда кем белә, кемгә кирәк мии», —дип кенә җибәрә иде сораганда ахирәт карчыкларына. Ләкин сәбәп аннан гына түгел, Сания читтә көтмәгәндә генә үлеп калудан курка иде. «Монда тудым, монда гүргә керәчәкмен»,— дип уйлады. Ялгышмады. Авылдашларының кешелеклелеге өе янып, бер нәрсәсез калгач ук беленде. Саниягә хәтта «күрсәтә торган әрҗә» дә китереп бирделәр Иске искесен .. Ләкин карарга була әле! Мәгәр шунысы үзәкне өзә. җиде бала арасыннан авылда яшәп калган бердәнбер малай — Хисаметдиннең ярдәме тимәде карчыкка. Хәер, әбекәй кибетче булып эшләүче бу малаеннан берни дә өмет игми инде. Чөнки Хисаметдин яшь хатынының кубызына биепме бии, ә тегесе дәҗҗалның да дәҗҗалы.. Аһ! Аның белән каберең якын булмасын Ә менә Хисаметдиннең беренче хатыны. Зөбәйдәнең әнисе, алтын иде. Хәзер дә ярдәменнән ташламый әле Рәхмәт аңа! Әнә. күрше бүлмәдә йоклый ул бала. Кайгы-хәсрәтсез. яшь. чибәр кыз —Зөбәйдә йоклый. Ул бүген районга, конференциягә барды Юлның яртысын җәяүләп кайткан, шулай булса да ул әбисенең хәлен белеп чыгарга уйлаган... Җәяү кайту арыткан булса кирәк үзен. Чак кына ятып торыйм дип. мендәргә башын төрткән иде, йоклап та киткән, рәхмәт төшкере. Спектакль башланганчы уят. дигән иде кебек. Ничек уятмак кирәк,— бигрәк тәмле итеп йоклый шул. Янә каты-каты итеп болдыр ишеген дөбердәттеләр. Менә тамаша! Кем булыр бу? Тамара янына килүчеләр дисәң, ул кыз авылына кайтып китте ич Бәлки, Зөбәйдәне эзләп килүчеләрдер. Маһирлардыр. Шул Маһир бит инде Зөбәйдәне урларга йөрүче... Ә бәлки. . Сания карчык яманга юрамаска тырышып, эченнән укынып, ишекне ачып җибәрде. Шундук усал җил салкын сулышын өрде, буран комы сибәләде, битләрне чеметтереп-чеметтереп алды. Тагын ишек тукылдаттылар. Әмма әби бусын ачарга ашыкмады, сораштырырга тотынды: / Кем ул шакый? Нишләп йөрисез? . Тыштан, буран шавы аралаш, өзек-өзек җаваплар ишетелде. Менә., егет... килдек, хәле авыр... Үл-лә-ә-ә!.. — Ти-з-рә-әк ач... Хәзер ачам. Карчык үрелә төшеп, ишекнең келәсен ычкындырды, гүя. тилертә торганны ашаган һәм шунарга котырган шашкын, ярсулы жил бар куәтенә каерып, ишекне ачып гашлады Сания бер мәлгә авыз ачып сүз әйтү түгел, сулыш та ала алмыйча торды. Ачык ишекчән ургылып кергән тыгыз жил карчыкның тын юлларын кисте һәм ул. башын янлын борып, кулы белән йөзен томаларга мәжбүр булды. Күз-керфекләренә кар сыланды Болдыр каршында басып торган, ап-ак кар сарган өч-дүрт егетне, ап-ак атны, чанада, печән өегендә яткан тунны көчкә шәйләп өлгерде Ә тун астында, ансыз булып, кемдер яга. ахры Әби. зчке сизенү белән эшнең хикмәтенә төшенеп, оныгын уятырга ашыкты Аннары, кирәк булыр дип, бүлмә саен уг кабызып чыкгы Ул арада ойгә салкын ияртеп кергән егет ләр. Габделбәрне идәнгә салып, чишендереп азапланалар иде Габделбәрнең киемнәре тиз генә салынмый. Маһир хәтта җилкә чокыры буйлап гир агуын сизде Әнә Кәрим дә жине белән маңгаендагы тирләрне сыпырып алды, һәм Сәлимнең дә борын очыннан әллә тир. әллә эрегән кар суы идәнгә тын-тып тама иде Ниһаять. Зөбәйдәнең йомры тезләре, ак халаты һәм килешле генә биек маңгае күренде. Аның ай гик йөзе элеккечә горур, ә күзләре утлы күмер кебек өгегг ала иде Бирегә кертеп яткырыг ыз. диде ул. каршындагы бүлмәнең ишеген ачып. Боерык бирелүгә үк каударланып бүлмәгә ташланган егетләрнең борыннарына эфир һәм йод исе килеп бәрелде. Зөбәйдә Габделбәргә таба иелде, пульсын капшап каралы. Кемнеңдер кулына спиртлы шешә тоттырды, кагы игеп эндәште «Тиз тәннәрен уыгыз!» Ә үзе маңгайдагы канланып каткан җәрәхәтне сүтәргә кереште. Сания әби йөзен чытты. «И җанашым. и бәгърем», дип куйды һәм эченнән генә дога укырга тотынды. Җәрәхәг тирән һәм куркыныч иде Икенче караш ташлаганда ул гали булып, күптәнге кызыл чүпрәкне хәтерләтә иде Егетләр, безнең эш бет ie дип. шыпырт кына чыгып китмәкче булдылар, әмма әбинең егетләрне гиз генә чыгарып җибәрәсе килми иле Ул оу хәлнең сәбәбен төпченергә, сорашырга тотынды Ә Зөбәйдә, яшь аралаш нәфрәтләнеп, егетләрнең әле берсенә, әле икенчесенә гөбәллс. җавап көтте. — Белмибез.. диештеләр егетләр каушап. - Белмибез. - Белерсез әле. белдерерләр' Ләкин карчыкка җавап бирүче булмады Зөбәйдәнен әнисе. Зәлия ханым, булачак киявен когте Билгеләнгән сәгать күнгән үтте ипле, тавык шулпасы да. пешергән пәрәмәчләр, өчпочмакларда суынып бетте, самавырны да ике тапкыр яңартып а гды. ә Габделбәр юк га юк. Җитмәсә. Зөбәйдә дә күренми Кайда йөри икән ул? Ни булды икән аларга? Зәлия ханым чын-чынлап хафага калды, чыгып капка буйларыннан әйләнде. Әмма урамга ук аяк басарга җөрьәг итмәде Җил-бураннан шүрләүдән түгел, юк. Дөресрәге Маһирдан курка \ i Маһир иптәш тәре белән кичләрен ой каршыннан җырлап узгалый оашлаг аннан бирле курка. Маһир болай дип җырлый иле и й ли Зөбәйдә Зәлия апа. Зөбәйдәне Мина кияүгә бир әйдә! Зәлия ханым Маһирга һаман бер торге игеп әйтә торган иле «Йөрмә бодай, итем, килешми, ү ген.» гин кы» ran Ьбәиләнт юйгән егете бар бит!» Маһир исә кызып китә, кычкыра башлый иле «Мин барыбер Зөбәйдәне үземнеке итәм!» «Әгәр ул... теләмәсә?» «Урлыйм мин аны... атка салам да урлап китәм, элекке заманда кыз урлаган кебек итеп... Мин кемнән ким?!» Менә сөйләш син аның белән, бәхәсләш. Син аңа бер нәрсә турында әйтәсең, ә ул һаман үзенекен тукый. И Маһир, мәктәптә укыган чакта ук шундый кире бала булган идең син. Яхшы да укымый идең, артка да калмый идең. Тәмәкене пошкыртыпмы пошкыра идең, сүгенә дә идең әле... Дөресен генә әйткәндә, күрмәгәнне күрсәттең инде син безгә!.. Аннары, мәктәпне бетереп чыккач, синнән котылдык, дип уйлаган идек... Озакламый тагын менә минем башка бәла булып куйдың. . Шулай уйланган Зәлия ханым урамга чыкмаган иде. Чыкса, каршына Маһир килеп басар да. кызыңны миңа кияүгә бир инде дип, өзми-куймый аптырата башлар сыман иде. Зәлия ханым кызы уйнаганнан соң урындыкта онытып калдырган мандолинаны сак тотып футлярга салды, илтеп урынына элде, аннары, укучыларының дәфтәрләрен сумкасыннан алып өстәлгә куйды да тикшерергә кереште. Ул— татар теле укытучысы. Казанда сиксәненче мәктәптә татар теле укытты. Гомумән, туган теленә, туган халкына мәхәббәте көчле аның, һәм ул бу мәхәббәтне, тамчылап-тамчылап булса да. үзенең укучыларына да өләшә иде. өләшә ала иде. һәм ул шуңарга сөенә, шатлана, һәм шуның белән горурлана иде. Ә инде, көннәрнең берендә, интернационалист татар түрәләре үзләрен милләтчелектә гаепләрләр дип шыр җибәреп, сиксәненче номерлы татар мәктәбен дә урыс мәктәбе итеп куйгач, Зәлия ханымга татар иленең башкаласында рәт калмады, һәм ул, газиз татар милләте өстенә ажгырып, үкереп килгән шовинистлар поезды астында калып тапталырга, изелергә, юкка чыгарга теләмичә һәм бу бәладән кызын да саклап калырга исәп игеп, әтиәнисенең туган авылына (ул үзе Казанда туып үсте) кайтты. Бу вакытта Зәлия ханымның икенче ире -Зөбәйдәнең атасы — Хисаметдин өченче яшь хатыны белән (аның икенче хагыны авырып үлгән иде) нәкъ шушы авылда яшәп ята иде. Хисаметдин, яшь хатыны белән бергә, кибеттә сатучы булып эшли иде. Зәлия ханымның, капылт кубып, авылга эшләргә кайтуы турында кешеләр дөньяга ниләр генә чыгармадылар да. ил-йорт буйлап ниләр генә чәчмәделәр. Мәгәр Зәлия ханым бернигә дә карамыйча, авыл мәктәбендә. үзенең җаны сөйгән татар телен укыта бирде: татар авылында, татар балаларына, татар теленә, татар әдәбиятына бетмәс-төкәнмәс мәхәббәт тәрбияли бирде. Зәлия ханым аңлый иде: бары тик телен яхшы белгән, аны җаны-тәне белән яраткан кешеләр генә башка халыкларны да үз итә алалар. Ә инде үз теленә җирәнеп, төкереп караган адәм имгәкләреннән нинди ватанпәрвәр чыксын ди. җә? Чын мәгънәсендә манкорт ич алар! Әйе. манкорт! һәм менә шул рухи гарипләр тора-бара үз милләтенең теленә булган һөҗүмне гаять киң җәелдереп җибәрделәр. Дөрес, алар бу корткычлыкларын аклау өчен: «Өстән кушалар, Мәскәү шулай куша!» — дигән сылтау уйлап таптылар. Ихтимал, анысы да бардыр. Хәлбуки, болай эшләгәндә җиңелрәк бит: иелгән башны кылыч кисми, янәсе. Ә үзәккә татарны телсез калдырып өнсез итү нигә кирәк булган соң? Билгеле, бу халыкны тәмам кол итәргә, һәм татар илен йөз процент кабалага төшерү өчен кирәк болай эшләү. Дөрес, алар бу планнарны, коммунизм дигән хыялый теория белән купшыландырып һәм урак- чүкечле кызыл байрак артына яшереп. «Дөньяны капиталистлардан арындырабыз һәм андагы барлык халыкларга да ирек, азатлык яулап бирәбез!»— дигән үтә кызыл лозунглар язып куя-куя. тормышка ашырырга керештеләр. Әмма... нәтиҗәсе аяныч! Зәлия ханым менә шундый уйлар уйлый-уйлый дәфтәрләрнең соңгысына җитте. Бәй! Бусына: «Серебристая Река мәктәбенең... нче класс укучысы...» дип язылган лабаса! Татар теле дәфтәренең тышына, татар авылында яшәүче гатар баласының уң кулы белән сырлап-бизәкләп. «Серебристая Река», дип язылган. Бу мөселман Хәбибнең үз теләге белом христиан диненә күчүе белән бер бит инде, мөэмин мөселманның чукынуы белән бер Дөрес, биредә татар баласын гаепләп тә булмый. Гаеп, Көмеш Елга дигән зур татар авылының исемен урысчага әйләндереп язып куелган булуда. Ә аны башлап кем шулай язган сон’’ Әлбәттә, өстән кушу буенча манкорт түрәләр язган, һәм шул ук манкорт түрәләр, көннәрнең берендә, шул ук татар авылындагы га гар мәктәбен, халыктан рөхсә! сорапнитеп тормыйча, урыс мәктәбе иткәннәр дә куйганнар Хәзер инде Зәлия ханым, татар авылындагы, татар балалары укый торган урыс мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты дәресләре алып бара Мәктәпнең директоры Зәлия ханымга алым саен аяк чала, укытучыга дәресләрне үзе теләгәнчә алып барырга ирек бирми иде Укучылар үзара урысча гына сөйләшеп йөри башладылар Моңа- татар авылындагы балалар бакчасында тәрбиячеләрнең маржа булулары нык ярдәм итә иде Ә. шул ук вакытia. үзебезнең татар милләтеннән булган тәрбиячеләребез урыс авылларында эшләп язмышлар Әлбәттә, алар урыс балаларында тагар теленә караiа мәхәббәт тәрбияли алмыйлар. һәм аларның моңа мөмкинлекләре дә юк. кыюлыклары да. кем әйт кәндәй, тездән түбән генә. «Әйе. юк!» дип пышылдады Зәлия ханым, йодрыкларын төйнәп, тешләрен кысып. Әгәр ул хокук дигәнең чынлап га булса, авыл кешеләре узган ел. Татарстан җөмһүриятенә депутатлыкка кандидатлар күрсәткәндә, тавышның күбрәген, районга килеп бер ай да эшләп карамаган чит башлыкка түгел, ә халыкның сөекле җырчысы Әсәдуллинга биргән булырлар иде. Монда да халык гаепле түгел инде Чөнки халыкка татын өстән, депутат итеп Әсәдуллинны түгел, ә яңа башлыкны сайларга куштылар. Әгәр дә мәгәр аны сайласагыз, сезнең бар теләгегез дә үтәлер, сез бик бай. мул тормышта яшәрсез, диделәр Нишләргә сон9 Нишләргә? Хәер, мондый чакта укытучы кешегә икеләнеп торырга урын юк! Укытучы кешенең вазифасы халыкның милли хисләрен кузгатып җибәрү, балалар һәм ата-аналар арасында сәяси агарту эшләре алып бару Аннары. Маһир тирәсендәге егег гәрнен дә энергиясен милләт мәнфәгатьләренә габа юнәлдерергә кирәк' Моның өчен алар белән уртак тел табу фарыз. Зәлия күңелендә туган әлеге сорауларга җавап эзләп, аптырап утырганда. кемдер капкага каты-каты гына тибеп кунды Ханым урыныннан сикереп торды Әмма иртә сөенгән икән Шакучы Габделбәр дә. Зөбәйдә лә түгел, ә бәлки күрше хатын иде У л үз кү зләре белән күргән икән Маһирлар Габделбәргә һөҗүм иттеләр. Габделбәр егылды, ди. аннары аны ат чанасына салып каядыр алып киттеләр, ди. медпунктка түгелме икән. ди.. Әлеге куркыныч хәбәрдән мөгаллимәнең тез буыннары хәлсезләнде, ул чак кына егылып китмәде. Каерылып тәрәзәгә каралы аннары, артык дулкынланудан сүзен тә әиго а гмыич.г күрше X.IIUIII.I HHMIIC ш гәп Йөри иде ин ге Ул. күрәсен. мичкә ягып җибәргән дә хәмгр ут гы күмерләрне тартып азаплана Аннан сөи ул казанга су салыр, утлы күмерләр нең бер өлешен чуенга тутырыр һәм мичкә табалы пирог-мирогларны пешәргә куяр да. олы җиз самавырны кулга алгач кына эндәшер: Разыя, кызым... — Хәзер торам, әни. дип җавап кайтарыр Разыя Аннары ул башына шәлен алып бәйләр, өстенә кара жакетын, аякларына итекләрен кияр дә чиләк-көянтәсен алып, чишмәгә йөгерер. Чишмә өйдән ерак түгел, елганың каршы як ярында I ына, төптән бәреп әллә ниткән борынгы көйләр көйли-көйли агып ята. Күптән инде, егерме еллар элек, кайсыдыр, рәхмәт төшкере, аңа тимер торба куйган, шуннан бирле иеләсе дә юк. чиләкләреңне көянтәдә килеш кенә тутырасың да, җеп сузгандай туры сукмак буйлап янә авылга элдерәсең. Асылбикә түти Разыяның кайтуын зарыгып көтә инде. И-и-и . Бигрәкләр мөлдерәмә иткәнсең, кызым.—дип мактап куя ул. Разыя чиләкләрен түкми-чәчми өйгә килеп кергәч. Аннары самавырга шаулатып су салалар, морҗасына күмер төшереп җибәрәләр дә торба башын учакка каратып куялар. Озак та үтми, самавыр, кайный башлавын хәбәр изеп, шыңлый- шыңлый көйләргә тотына. Ә Разыя шкафтан тегесен-бусын алып чыгып өстәлгә куя. Аналы-кызлы шулай эш белән әвәрә килеп йөри торгач, өй эченә зәмле бөккән исе тарала. Самавырның да ачылмалы тишегеннән пар бәреп чыга, чалмага куйган таш чәйнекнең дә капкачы фырылдап сикерергә тотына. Менә җигә күңелле вакыт. Мичтән бер-бер артлы пәрәмәчләр чыга башлый. Кызарып, кетердәп пешкән паштетлар өлешләргә бүленеп тәлинкәгә салына һәм табынның патшасы самавыр янына менеп кунаклый. Өй эчендә бөркү. Асылбикә түти белән Разыяның ике бит алмасы алсуланып чыккан. Аларга рәхәт Алар үзләрен күкнең җиденче катында итеп хис кылалар. Әгәр сорасалар, алар һич икеләнмичә: — Дөньяның иң күңелле, иң ямьле чагы менә шушындый кышкы иртәдә, авыл өендә тирләп-пешеп чәй эчеп утырганда,— дип әйтерләр иде. Әйе, ярата иде, бик ярата иде шул Асылбикә түти иртәнге якта яңа алып кайткан чишмә суыннан кайнатып чәй эчүләрне. Янә читтән күчеп кайткач та ул: Үзебезнең авыл чишмә суын эчеп кенә сихәтләнәчәкмен.— дип әйткән, имеш. Шул сүздән чыгыпмы, әллә бүтән сәбәбе табылыпмы, авылдашлары Асылбикә түтине «Чишмәбаш Асылбикәсе» дип кенә йөртәләр. Разыя шулай уйланып ята торгач, гадәттәге урыннан киемнәрен алып киде һәм артъякка чыкты. Кайдадыр, сузып-сузып мәче мияулый иде. Асылбикә түти кызына күзләрен генә төшереп алды да. самавырын кире өстәлгә утыртып, идән сайгакларын ачарга кереште. Бибифатыймау-у-у... Чык. әйдә, йөрмә анда интегеп. Бибифатыйма үпкәләгән сыман, «миях-у-у». дип аваз биреп куйды, сикереп идәнгә менде. Ап-ак мыеклы, бөтен җирен кырау суккан гаять олы мәче иде бу. Әнә ул төссез кара нокта күзләрен тутырып Разыяга караган булды, барыбер танымады. Аннан соң күптән түгел генә эссе чуенга тиеп кутырлаган борынын сузып, өстәл астына таба титаклады. Менә без дә шулай картаясы инде, дигәндәй, Асылбикә түти мәчене күзләре белән озатты да. тирән сулап, уфтанып куйды. Аннары янә самавырын кулына алды. Мин, әни, суга барып кайтыймчы.— диде Разыя. өйдә булмаган юанычны чишмә юлында табар күк тоеп Чөнки ул кичтән күп итеп яшьләр җыйды. Габделбәргә дә әйткән иде яшьләр янына. Ләкин Габделбәр ни өчендер килмәде, күренмәде. Ни өчен килмәде? Ни өчен күренмәде икән ул? Әллә... Бар, кызым, бар! диде Асылбикә түти сөенеп - Әле үзем дә шуны исеңә гөшермәкче идем Вафа абзый, ишегалды белән абзар-кураны килә-сара. мал-туарга печән салып, су эчертеп мәш килә иде Разыяның өйдән чыгуын сизми калды, ахры. Сыергамы, сарыккамы «Хә-с инде, паразит'- дип. бик яман тавыш белән җикерде, аннары шап итеп тибеп җибәрде һәм тозлап- борычлап сүгенә башлады. Разыя җәлт кенә капкага таба китте Кыз. ашкынып урамга чыккач, бер мәл күзләрен ачалмыйча торды. Баппа ул моның нилектән икәнлегенә төшенеп җитмәде. Бары тик билдән карга кереп чумгач кына хәл ачыкланды Төше давыллы буран бер якка да сукмак калдырмаган, барлык юлларны күмгән, барча чокыр-чакырны шомартып, тигезләп киткән икән Яна яуган кар шундый да ак. аңа карагач, күз аллары әлҗе-мөлҗе килергә тогына Әйе. бүген халыкка эш чыккан. Кая карама, кар көриләр Разыяның да үзләренең капка төбен ялт иттереп куярга хәленнән килә, әлбәттә. Әмма бүген эшне алай кызу тотарга аның дәрте дә. теләге дә юк шул Ниндидер хис аны һаман-һаман чишмәгә барырга ашыктырыпмы ашыктыра. Разыя килеп җиткәндә чишмә буен хатын-кыз халкы сырып алган булып чыкты. Яшелчә урамыннан мичче Харисның әнисе өрәк Сатирә дә килгән хәтта. Чәгср-чәгер бер (авыш яңгырый шуныкы! Ул Разыяның үзләренә таба якынаюын, сүз белән мавыгып булса кирәк, күрмәде, шәйләмәде. Кич йокларга яттымые тына, шул заман ук тәрәзәтә чирттеләр Торып тәрәзәгә килдем «Кем бар?» дип сорыйм «Бу мин әле. Асылбикә». ди. Карасам. әргән Вафа икән теге Шулвакыт хатыннарның кайсыдыр Разыяның килүен әйтеп өлгерде, ахры, орәк Сатирә тынды, күзләрен челт-челт йомып, як-ягына каранды һәм Разыяны күртәч. кып-кызы т булды Әкиятең күңелле иде. Сатирә, ин кызык җирендә генә өздең, җә. дәвам ит инде, шуннан ни булып бет те? дин үртәп алды бер шук те тле хатын Сатирәне Калганын иртәгә тыңлап бетерерсез инде, дигән булды Сатирә Вафатдин абзый көн дә. көн дә килеп йөрмәс шу т ул синең өй артына, дип төрттерде баягы хатын Бу сүзләргә Разыяның бик тә ачуы килде. Ул: Нәрсә булган минем әтигә’ Ник чәйнисез аны’ дип дөрләп кабынды Ботыгызга ак төкләр чыккан башыгыз белән мәчет каргы турында гайбәт сөйләмәсәгез. чәйнәр әйбер беткәндер шул сезгә, оятсызлар! Әй. гайбәт капчыклары, китегез юлдан1 Хатыннар, бердәм рәвештә сискәнешен. тавыш ятына карадылар Яннарына гына чал мыеклы, кызыл чырайлы, әзмәвер бәдәнле «чукрак»» Нәгыйм ат белән килен туктат ан иде Каягыз әле хатыннар Аткаст «ерт»торынмнчыасам Чиратсыз кертмәгез, кертмә Әнә. фермасына барын, кос суы эчерсен. Нәгыйм, шунда карашы тешен. Разыяны искәреп алды Сип дә монда икән, сеңелем? Ишетмәдеңме әллә яман хәбәрне Юк. Нәгыйм абын Ә нәрсә бултан? Нәгыйм Разыяның күз тәрендә курку иңүен, йөзе кө т бу тын агаруын шәйләп, ничек тә тынычрак итен әйтмәкче и к оу т тыра алмады Габделбәрнең башын ярын ташлаганнар бит кичә, диде Кайда? Кемнәр? Маһирлар инде Маһир тимер белән суккан, аннары атка сазын, медпункта китергәннәр У i шунда ята' з. «к у.» * 11 Нәгыйм абзыйның тавышында гүя Разыяны гаепләү чалымы да сизелә. Разыя бит Маһирның ерак туганы! Аннары Нәгыйм абзый Разы- яның Габделбәргә үлеп гашыйк булып йөрүен дә белми түгелдер. Шуңа күрә, бу сөйләшүне тын калып ишетеп торган хатыннар да. бу юлы суны Разыяга чиратсыз гына биреп җибәрделәр... Бегте!.. Бар да бетте, барысы да җимерелде. Хыял-өметләр^ дә, киләчәккә корган планнар да... Разыя күрше бабай ачкан сукмак буйлап өенә кайтып бара. Димәк, кызның кичәгедән бик яман борчыла башлавы, төнозын ярым саташып чыгуы, иртәгесен җанына тынычлык таба алмавы тикмәгә генә булмаган... Хикмәт менә нәрсәдә икән Габделбәрнең башын ярганнар! Их. тормыш, тормыш! Әле башланмас борын ук нигә син миңа шундый мәрхәмәтсез булдың икән? Ничәмә-ничә еллар янып-көсп. өзгәләнеп, көтеп алган бәхетемне күпсендең икән0 Разыя шундый уйлар эчендә өйгә кайтып керде. Кызу мич тирәсендә кайнашып йөргән Асылбикә түти шундук кызының янына килеп басты: - Чү! Балакаем, ни булды сиңа? Бер генә дә төсләрең калмаган ич.— диде ул гаҗәпләнеп. — И-и-и, әни бәгърем... Габделбәрнең башын ярып ташлаганнар ди бит әле. — Кит инде. . Кайчан? Кайда? Кемнәр? — Кичә кич. безнең турыда... Маһирлар... — Әй. аллам! Сизенүләрен дөрес булган икән, балакаем. Хәле ничек ди соң? Хәле... Авыр, бик аяныч ди аның хәле! Булмаса. мин. әни. эшкә барышлый (кыз колхозда хисапчы иде) медпунктка кагылыйм әле. Бәлки... — Бар, кызым, хәзер үк бар! Кара инде, һич уйламаганда, һич көтмәгәндә... — Зарифулла-Гасыйм абый (авылда яшьләр Габделбәрнең әтисен шулай атап йөртәләр иде) каладан самолет та чакырткан инде... Медпункт каршындагы яланны кардан Габделбәрнең абыйсы тракторы белән чистарта икән! Аннары анда зур итеп учак ягып куячаклар икән, самолет турылап төшсен өчен! Разыя кинәт кенә башын күтәреп, яшь белән мөлдерәмә, карлыгандай елтыр кара күзләрен әнисенә төбәде. Асылбикә түти кызының бу карашыннан: «Минем абыем да очучы булган бит», дигән сүзләрне укыды, һәм ун ел элек, океан өстеннән очканда һәлакәткә очрап юкка чыккан улының шулай бервакыт ерак авыллардагы авыруларны шәһәргә илтеп йөрүләрен хәтерендә яңартты. «Ул чакта мин дә бардым.— дип уйлады Асылбикә түти.— Рифнурның гәүдәсен җиде көн эзләгәннәр, таба алмаганнар, һәм ни үкенеч: шуннан бирле мин оксандиңгезгә генә түгел, кояшлы Идел-Кама өстендәге дулкыннарга да тыныч күз белән карый алмыйм. Шуларга төбәлдемме, колагыма акчарлакларның гүя сулкылдап елаган тавышлары килеп керә дә җаннарым актарыла, бәгырьләрем өзелә». Асылбикә, авыр хисләреннән айнып, кызының иңнәренә орынды: - Ярый, балам, бар. бар! — диде. — Рәхмәт, әни! ..Карның җете аклыгыннан күзләр чагыла. Юл беленми дә диярлек. Көчле бураннан соң тирә-юньне искиткеч тынлык баскан. Тынлык иңнәргә кагыла, гәүдәне баса сыман. Шул мәлне йомшак ак карга ятып ауныйсы, үкссл-үксеп елыйсы килә. Әмма ярамый, бирешмәскә, нык булырга, иң мөһиме алга, фәкать алга гына барырга һәм курыкмыйча хәрәкәт итәргә кирәк. Разыя. күпергә кермичә, елга аша турыдан гына суктырырга исәпләп куйды. Болан якын якынын да. ләкин тау күтәрелүе авыр. Бу 50 тирәдә тау биек һәм текә. Хәер, яшь кеше өчен мондый тау күтәрелү файдага i ына ул! Боз һәм кар каплаган елганын яртысына җитәрәк. Разыяны һич көтмәгәндә сабакташы Нәкыя куып җитте. Аяклары камыт, буе кечкенә булса да. тавышы, сөбханалла, көр иде үзенең һәм ул төскә-биткә дә ярыйсы гына чибәр иде Габделбәр канчандыр шул кызга гашыйк иде бугай Әйе. камыт аяклы ул кыз. гәүдәгә бәләкәй булса да. шактый ук чая, җитмәсә, яхшы укый, җыр-биюгә дә бик һәвәс, эш рәтен дә бик белә иде. Кыска гына итен әйткәндә, ут та ут. ул да ут иде инде Унны бетергәч, калага китеп, сәүдә училищесында укып чыккан да. ниндидер кибеттә сатучы булып эшли башлаган Аннары, читтән торып техникум, соңыннан институт тәмамлаган Хәзер ул зур бер кибетнен директоры ли бугай Менә шул директор ханым, ягъни Разыянын элекке сабакташы, куып җитте дә. калын, көр тавыш белән, әллә кай вакыттагыча күңелле генә итеп: Исәнме, малай! Кая. медпунктка тоя тотасынмы9 дип сорады Разыянын «Юк., эшкә » дип әйтәсе килгән иде Ләкин колхоз идарәсенең бу тарафта түгел икәнлеген исенә төшереп, тыелып калды Аннары: Әйе. медпунктка барам Грипп эләктердем, ахры, авырыйм, мина яраклы дару-фәлөн булмасмы икән анда, дип җавап кайтарды Дөресен тенә әйткәндә. Разыя камыт аякны өнәми иде Медпунктта «главный» кем анда хәзер'* Зөбәйдәме? дип төпченде Нәкыя Кем булса да сиңа барыбер түгелмени' Мине күбрәк Зөбәйдә кызыксындыра шул1 Бит ул йә әтисе шикелле сәүдә юлын, йә әнисе сыман укытучылыкны сайларга тиеш иле кебек Ә ул мен.» тотты да медучилище тәмамлады, хәзер әнә ме тинститугта укый икән Афәрин’ Молодец' Габделбәр юкка тына «Зөбәйдә1 Зөбәйдә!» дип, утка пешкәндәй, чабып йөрми икән аның артыннан, ай-һай. сәләтле кыз булып чыкты ул! Харап инде., бик кыра-а диде Разыя көнчелстеннән иреннәрен турсайтып Укол кадаса кан чыгара, җәрәхәтне сү ген. майлап, бәйли башласа, кешеләрне кычкыртып елата Шул да булдымы сәләт” Әйе. сәләт ле-е. бик сәләт ле-е. гип ү з сүтен ит ге камыт аяк У т районыбызда, бәлки, районыбызда тына да түгелдер беренче врач булачак әле! Ә-ә. белдем! Син. күрәсең, база директоры белән типтереп корсак тутыргансың да. авылга кайтып. Зөбәйдә янына аоорт ясатырта баргансың! Күпме түләдең сон? Әллә бушка т ына ясадымы * Син ул син колхоз рәисе белән типтереп, колхозны бөлдереп, талап ятасын Мин кияүдәге кеше . балам бар! Син менә үкн Директор ханымның сүзен бүлен. Разыя янә кычкырып җибәрде Ә-ә валюта белән гүләденмени-и! Түләрсең дә шул. кала халкына дигән импорт товарны, кибет складыннан сатуга чыт армыйча, итәк астыннан тына кыйммәт бәягә уңлы-сул.ты шудырып яткач' Күрдсңмс-с? Тоттыңмы-ы? Ах-мак! Разыя үзен-ү тс белештермичә сабакташына таш танды Кем ахмак' Күрсотермея мин сиңа Шулвакыт алар каршына каяндыр әзмәвер бәдәнле Нәгыйм килеп „ дип. тамак ертып кычкырын җибәрде ул Укымыш’па иана кы. б.т !В 1Яр У ЮГСЗ • НВ ЩН ЯВЫ I ХЯТЫ ....тры шике I те тукмашып ятасыз, понимаете һәм у т еаоакташлар янына чк ки теп басты Нәгыимнсн йөзе чөгендердәй кызарып чыккан, ә авызыннан бөрке „ колмак « к ..................................................................ле u ........................ *6 К Л...К • топ киторга ошалел теши...............ле. Нагыйм исан кулы белов мелпунк. чыкты ягына габа ишарәләп күрсәтте Озатып калырга күп кеше килгән... Ә сез монда... Медпункт тирәсен сырып алган халык, икегә аерылып, Разыяга юл бирде. Ни әйтсәң дә Разыя аппарат хезмәткәре бит, халыкчан итеп әй I кәндә. үзенә күрә урындагы кеше. Менә, пөхтәләп көрәлгән сукмак буйлап, кыз ишегалдына керде. Сөрмә тарткан озын керфекле күзләренә Габделбәрнең төрле кыяфәттә басып торган туган-тумачалары чалынып калды. Кыз соңгы көчен туплап эчкәре узды. Монда да кеше күп иде: Сания әби, Тамара, Габделбәрнең әти-әнисе, сеңлесе, карчык-корчыклар. . Разыя Сания әби белән баш кагып кына исәнләшкәндәй итте. Карчык та кызның сәламен алган сыман җиңелчә генә ияк кагып куйды. Әнә, каршы бүлмәдән носилка күтәреп чыгучы ак халат кигән кешеләр күренде Носилкада күзләре йомык Габделбәр ята Ә носилка янәшәсендә. кайгысыннан бик ва гылган һәм таушалган кыяфәт белән, Зөбәйдә атлый. Ул Разыя-көндәшен күрмичә дә үтеп китте. Разыя ниндидер яшерен өмет белән төркем артыннан юнәлде. Иң алдан киң җилкәсенә ак халат элгән врач ир бара иде. Урамга чыккач, төркем ишәйде, зурайды, тулы бер агымга әверелде. Тирә-якта акырын гына сөйләшкән, пышылдашкан тавышлар ишетел- гәләп куйды. — Исән калыр микән, мескенем? Врач нәрсә дип әйтте икән соң? — Хәзер калага алып китәләр микәнни? — Күрәсең ич... Вертолет янында кемнәрнеңдер басып торганы шәйләнде. Разыя өлгерә алмый калды, борыны төбендә генә тимер ишек шапылдап ябылды. Әй! Ник яптыгыз? Ачыгыз! Мин дә барам бит...— диде кыз боерган сыман итеп һәм ике-өч тапкыр ишеккә төртеп алды. Ләкин,.аңа җавап урынына, төркем арасыннан берәү: Калага барасың килсә, юлга җәяү чык.. Элек безнең әби-бабай- лар салган эздән, кәҗә сукмаклары буйлап!—диде. Бу. һичшиксез, баягы камыт аяклы сабакташының тавышы иде. Кызыл билле вертолет күкне дер селкетеп килде-килде дә. РКБ каршындагы урман турысына җитәрәк. ак түшен ялтыратып түбәнәя башлады. Аннары тизлеген киметеп, төшеп утырды. Нәкъ шулвакыт Казан юлы өстендә туктап калган яшел танк янында басып торучы, каракүл папаха кигән бер полковник һәм өч-дүрт офицер яныннан сирена улатып, уктай атылып кызыл билле машина үтеп китте һәм., вертолетка җитәрәк туктап калды. Бер үк вакытта диярлек машинаның да. вертолетның да ишеге ачылып китте һәм алардан ак халатлы кешеләр коелды. Вертолеттан чыккан кешеләрнең кулларында носилка бар иде Носилкада, башы ак бинт белән бәйләнгән, гимнастерка кигән бер егет ята иде... Солдатны машина янына китергәндә, вертолеттан бер кулына төенчек, икенче кулына бәләкәйрәк чемодан күтәргән кыз чыкты Аның башында төлке бүрек, өегендә чия төсендәге пальто, пальтода төлке яка. аякларында шундый ук чия төсендәге сапожкилар иде. Кызның кара кыска чәчләре күпереп, бөдрәләнеп тора. Киң ак маңгай, кыйгач кашлар, акыллы, уйчан, сабыр караш. Килешле генә нәфис борын, табигый алсу иреннәр — кыскасы, һәркемнең игътибарын җәлеп итәрдәй, һәркемнең күңелендә җылы хисләр уятырдай күркәм кыз иде бу. Кыз вертолеттан төшен баскач, күзләренә мизгел арасында гирә- юньдәге табигать күренешләре чалынып узды Иң элек аксыл күктә балкыган якты, ләкин салкын кояш Аннары түбәндә генә йөзгән кәфендәй ак болытлар. Шул тарафка китеп күк белән тоташкан сыман тоелган иксез-чиксез кар чүле Уңъякта шәрә кара урман. Ә сул тарафта күпкатлы яшел-ак йортлар РКБ биналары. алар>а каршы якта, авыл өйләрен хәтерләтеп тезелешкән агач йортлар, морҗалардан бормаланып чыгучы аксыл төтен һәм аннары кызнын карашы носилкада яткан ап-ак йөзле солдат егеткә төште. Кыз солдатка текәлеп-текәлеп карады Әмма ул күпме генә карамасын, егетнең сулавын сизмәде. Кызның иреннәре калтыранып китте Озын буйлы, күзлекле яшь врач носилканы картны алды Аннары доктор кушуы буенча, сумкасыннан нәрсәләрдер чыгарды, ниндидер приборлар белән мәтәште, ниһаять, иптәшенең ярдәме белән егеткә укол ясарга кереште. Бу эшне ул беркемгә лә илтифат итмичә галлына гына текәлеп, игътибар белән башкарды Эшен төгәлләгәч, приборларын җыештырды, сумкасын бер читкә алып куйды Ләкин солдатта һаман ла җан әсәре сизелмәде. «Бәлки ул исәндер, аның йорәге тибәдер. Бу укол аңа шулай хәрәкәтсез ятсын өчен, авыртуны сизмәсен өчен бирелгәндер » Доктор кызны уйларыннан бүлдерде, аңа машинага утырырга кушты. Кыз керен, күзлекле яшь врач янына утыруга ук машина җәһәт кенә кузгалып га китте. Ниһаять, машина тугыз катлы һәм галәмәт озын яшел бинаның «Ашыгыч ярдәм» лип »ре КЫЗЫ I ХӘреф юрбе ЮЯ я Ш 1ЫП Хус II.ITI гуры ы ишек каршында тук гады «Тизрәк., гизрәк..» дип эчтән генә ашыктырып типте кызның йөрәге. Доктор машина ишеген ачты Аның авыр гәүдәсеннән кабина чак кына ян гаеп куйды һәм доктор, яшьләргә хас җитезлек белән, жәһәг- җөһәг атлап, бина эченә кереп югалды. Тиздән ул ак халатлы юантык хатын белән әйләнеп тә чыкты Кая урнаштырыйм’’ Коридорда да урын юк ичмаса, диде хатын. докторга инәлеп МильнТ мой-н и Саимә \и |\ һ'1'11.1 .1 111 ь Рәхим 'I'.tliUMo вич. һәм ханымга, үзенең хаклы булуы турында әйтеп, кызып-кызып лә in I тәр китерә баш та гы Ләкин Саимә Абдуловнанын үз туксаны туксан иде Өстәвенә, бүген үзәк хастаханәнең авырулар кабул итү көне дә түгел икән Ә Рәхим Фәһимович таләпчән төстә «һөҗүм» игүен белде. «Солдат егетнең хәле авыр, аны ничек гә коткарып калырга кирәк», диде Урын юк бит. бүтән больницага алып китегез, тиде Саимә Абдуловна һаман үҗәтләнә биреп. Куренеп юра аның Рәхим Фәһимо- вичка каны каткан, алар арасында кайчандыр кара мәче йөгереп угкәп булса кирәк Ләкин бу мизгелдә, яшь кеше гомере кы.г өстендә генә асылынып торганда, шәхси үчкә урын булырга тиешме инде Ну-у синее диде Рәхим Фәһимович кулын селтән Аннары яшь врачларга: Артур. Роберт Операшюнныйга живо! Живо' тин боерды. , . - п Кызның күзләренә тансык яшьләр оәреп чыкты Аргур белән »о- бер, авып яралы егетне HUKKIOH а ,ын кереп китте ,..р \ lap артыннан кыз ла. авырулар кабул итү бүлмесешю кизү i оручы врач ханым u КРДКерү белая үк кышын борынына .илә ниткон laps ислоре ки sen борелде. Шул мине , .................... ......................*,«.■ нои тите. шома и ,он ,е к..г.. ...Р буйлап 1ок,орнын бирсы ...... ................ ып килүе .. ...........к I ,чи............. .. ■' цняне IOBOKK.I I IOU. ул үзе ясый икон Me,,., юк.ор кышы нытын. аркасыннан ......................... . ............ ЫН врач Ь.ш..ре„ ... .......,вын ла иксн., нык торырга кушын, олы ,ына ханым каршына х,ырпы ла ,и, ,„, ,ен.> күздән югалды. Анда аны хирургиянең шәфкать туташлары яңадан киендереп, операциягә әзерләргә тиешләр инде Кыз уйчан, сагышлы йөзле шәфкать туташына кайдан килүен, кем булуын, яралы егеткә нинди мөнәсәбәте барлыгын һәм егетнең ни сәбәпле яралануын, дулкынлануы аркасында өзек-өзек итеп кенә сөйләп бирде. Ханым кызны бүлдермичә генә, ихлас рәвештә тыңлады, кирәклеләрен теркәп куйгач, никель кысалы күзлеген салып: Шәһәрдә туганнарыгыз бармы соң, акыллым? - диде. Мөмкин булса, мин биредә генә калып торыр идем, апа! Белмим, йокларга урын табып булмас, акыллым! Авырулар күп бит хәзер, ай-һай, күп! Элек болай түгел иде... Ә мин йокламыйм, апа. Мин аны саклармын. Шәфкать иясе чынлапмы, дигәндәй, кызга теләктәшлек иткән кебек текәлеп карап куйды да, теге башта идән юып яткан түтигә эндәште: Хәбирә апа-а! Түти киндер мунчала таягын диварга сөяп куйды, чаларган маңгай чәчләрен яулыгы эченә кертеп, бирегә таба килә башлады. Менә бу кызны урнаштырыгызчы? Түти шып туктап, халат кесәсенә тыгылды һәм аннан тимер йөзеккә кергеп урнаштырылган ачкычлар алып кызга ым какты: Әйдәгез! Хастаханә хезмәткәрләре телендә «подвал» дип аталган, лампалар белән яктыртылган галәмәт озын - уң якка да. сул тарафка да китеп барган һәм монда беренче мәртәбә эләккән кеше аның кая илтеп чыгарасын белә алмый торган серле коридор иде бу. Коридор диварына «бомбоубежище» дип язылган Аннары кайсы блок кирәк булса, шул блокның чишенү-киенү бүлмәсенә, болай таба барыгыз дигәндәй, кызыл уклар төшерелгән. Монда азык-төлек, яшелчә, кием-салым, җиһазлар, дарулар склады да. аш-су әзерләү бүлмәләре дә. лифт хезмәте инженерлары механиклары өчен, электротехниклар, сантехниклар, слесарьлар, балта осталары өчен дә бүлмәләр дә бар иде. Зөбәйдә, адашмагаем тагын дигән сыман. Хәбирә түти белән гел янәшә атлап барды. Хәбирә түти сөйләшми, авыз эченнән генә моңлы бер җырны көйли дә көйли: .........................алдылар ... үтереп суга салдылар. Кабап күле гел кан иде! Зөбәйдәнең кычкырып елыйсы килде. Ул йодырыкларын кысты һәм иреннәрен гешләде... Эй! Дарога-а? Тет Хабира! Не слышишь что-ли? Икесе дә гайрс-табигый хәлләренә кайтты һәм, читкә авышып, иртәнге ашны алып китеп баручы хатыннарны үткәреп җибәрде. Чит телдә яңгыраган боеру авазларыннан соң. Хәбирә түти җыр көйләвен һәм моңлануын онытты, ничектер кечерәеп калды сыман. . Зөбәйдә Хәбирә түтине кызганып куйды. Ләкин үз хәле дә шундый булуын уйлап, эчтән тынды... Шулвакыт кемдер аңа йомшак тавыш белән эндәште: Нихәл, Зөбәйдә! Практика үтәргә җибәрделәрме әллә? Кыз борылып караса, каршысында Сания әбинең малае Илһам басып гора. Өстендә кардай ак халат, аякларында тапочка. Чәчләре җигүле, кырынмаган. Зәңгәр күзләре кысыла төшкән һәм кызарып тора. Күз төпләренә яшькелт капчыклар асылынган. Ә үзе, гаепле кеше сыман, кыяр-кыймас кына елмаеп маташкан була. Чү! Илһам абый? Күземә күренәме әллә дип торам.. Каян килеп чыктың син монда? Илһам тыенкы гына көлеп куйды. — Дөнья булгач, чыгасың икән аны дисәм ”'и " и— авырып ягасыңмы дисәм, өстеңдә ак халат. эшлисең Ис, эшлим, диде Илһам Кем булып? Врач булыпмы әллә? һә врач булып эшләү өчен укырга кирәк бит' Ә мин бетемем буенча сәүдә кешесе. Лифт йөртәм мин Ә-й... кһы Сине. Илһам абый, ялгышмасам. кайдадыр инженер булып эшли дигәннәр иде шикелле Илһамның йөзенә куе кызыллык җәелде, ул дәшмәде Иһ т мизгел аңа кычкыра башладылар: Ильгам, милый, ну. давай, быстрее Эй! Что гы там... уснул что ли? Не видишь что-ли? В любви объясняется' Ильгам? Скажу жене! — Час иду-у! дип кычкырды Илһам Аннары Зөбәйдәгә таба борылып, гаепле тост ә, кулларын җәеп җибәрде: Бсрнишләп тә булмый. Ашыктыралар! Син китмисеңдер ич әле? Юу-ук! Алайса, ундүрт-ике йоз сиксән дүртенче номерлы лифтка кил, мин шунда булырмын Ярар. дип баш кагып куйды Зөбәйдә, теләр-теләмәс кенә. Илһам абыйсы «ВЫХОД» дигән аралыкка керен КүЗДӨЙ I.tini бу 11 ач. Хәбирә түти: Кемең ул синең? Танышынмы әллә’’ дип сорады Авылдашым! диде Зөбәйдә һәй., дип кулын селтәде Хәбирә Аю хәтле гәүдәсе белән лифтта эшләп йөрмәсә. ни лие, ни акчасы дигәндәй Зөбәйдәгә авылдашы өчен уңайсыз булып киле Ярый әле бу түти Илһамның әнисе янына да кайтып йөрмәвен, бертуган абыйсы, апасы, энеләре белән дә аралашмавын белми Белсәме әгәр" «Гардеробная» дин язылган зәңгәр ишекне ачкач, гүти Зөбәйдәгә: Кер. сеңелем, диде Кыз. чишенү бүлмәсеннән чыккач, баскычтан беренче катка күтәрелде. уңга борылды һәм мәрмәр плитәлс коридор буйлап бара-бара икенче блокның «Травматология» бүлегендәге беренче палатаны эзләргә кереште. Биредә, күзлекле ханым әйткәнчә, коридорда яткан бер генә авыруны да очра т малы Зөбәйдә. һәммә урын тыныч, пөхтә һәм чиста иде Беренче’ палатаны ул гиз ташы Шакып баккан иде. җавап бирмәделәр Шуннан соң кыз ишекне үзе ачып керле Монда сынын имгәнүчеләр ята икән Кайсының аягы, кайсының кулы гипста! Кыз кычкырып исәнләште, тәкин анар такыр баш ты бер үсмердән гайре эндәшүче булмады Әйе шул: барчасының да үз кайгысы кайгы, үз хәсрәте хәсрәт' Сезгә кем кирәк? Кыз йомышын әйтеп бирде Үсмер, такыр башы белән уң як динар ятына ымлап күрсәтте. Зөбәйдә шундагы буш койкага карап атлады Ашамлыкларны т умбочкага бушап ы Аннары койканың мендәрен кабартты. ак җәймәнең читчитләрсн әйбәтләп магратт астына кыстырды һәм. ничек тиз керт әп булса, шулай тиз чыкты та Анар хәтер операция бү iM.K-енә барып. Габделбәрнең хәлен белергә кирәк ите Ул барып җигә алмый калды, аны арбага салып. тартып киләләр иде И " ЛСЗөбәйдә. салкын суга кергәндәй. сулышы буы тын. чак кына кыч кырып җибәрмәде, исен җыеп авы тын канла ты Аннары ишек төбенә чыгып баскап Рәхим Фәһимовичның тыныч күз карашыннан куркырлык нәрсә юк икәнлеген аңлап өлгерде. Габделбәр кулларын күкрәгенә кушырып ята. Күзләре эчкә баткан, сулыш алуы беленми дә диярлек. Борынындагы тир тамчылары гына аның исән икәнлеген белдерәләр иде. Берсе сары, икенчесе кара чәчле яшь шәфкать туташлары, күндәм эш атлары сыман бернигә исләре китмичә, 14284 нче номерлы лифт яныннан үтеп, арбаны теге тарафка таба алып бара башладылар. «Димәк, икенче блоктагы лифт белән менәргә туры киләчәк икән!—дип уйлады Зөбәйдә. Чынлап та. «травматология» бүлеге икенче блокка урнашкан шул! Ә Илһам абыйны кайчан күрәм соң мин? Аның белән кайчан сөйләшәм? Сания әбинең сәламнәрен кайчан тапшырам?! Хәер, вакыт булыр әле, очратырмын...» Авыруны баягы шәфкать туташлары койкага сак кына яткырып, палатадан чыгып ки+кәч, егетнең хәлен белер өчен Рәхим Фәһимович үзе керле. Кыз «миһербанлы» хирургның кул хәрәкәтләрен, йөзендәге һәр сызыкны, күзләрендәге һәр үзгәрешне тын да алмыйча күзәтте. Су эчермәгез,—диде врач җитди итеп.— Операциядән соң ук су эчерергә ярамый. Монысын инде син үзең дә беләсең, сеңелем. Дымлы марля белән иреннәрен генә чылатып торырга мөмкин. .Зөбәйдә Габделбәргә таба иелде. Ул янә аның күкрәгенә кушырган кулларына, балавыз төсе йоккандай сары йөзенә, эчкә батып торган күзләренә, маңгаендагы канлы бәйләвечкә озак кына текәлеп карап торды Баягы такыр башлы үсмер исә. колагына бәләкәй аппарат куеп, транзистор тыңлап яткан килеш, күз кырые белән генә әлеге чибәр кызга илтифат итте. Йөзенең киеренке төстә булуы аның эчке кичерешләре каршылыклы вә буталчык икәнлеге турында сөйли иде сыман. Чынлап та ул бу минутта Зөбәйдә турында болай дип уйлый иде: «Бу сөйкемле, мәртәбәле кыз бәхетсезлеккә тарган ошбу солдатның сөйгән кызы, яисә хатыны, яки сеңлеседер... Юк, сөйгән кызы түгелдер. Хәзерге заманның «түземсез» кызлары хастаханәгә килеп, бәхетсезлеккә очраган солдатның баш очында фәрештәдәй саклап утырмаслар! Бу, мөгаен, бу ир-егетнең сөяркәседер!» Зөбәйдәнең исә бу минутта үз хәле хәл иде. Ул сөенергәме-сөен- мәскәме. еларгамы-еламаскамы икәнлеген тәгаен генә белми иде. Елар иде— Габделбәр исән, сөенер иде — Габделбәр әле аңында түгел. Шулай да бер нәрсә ачык: Габделбәр менә биредә ята. аңа катлаулы операция булды, ул сулый, ул озакламый тереләчәк! Шуларны уйлагач. Зөбәйдә чак кына тынычланып китте. Аннары, иртән авылда Разыяның вертолетка утырырга маташуын искә төшереп, елмаеп җибәрде. Зөбәйдә төнозын Габделбәрнең баш очында утырып, саклап чыкты. Кичке якта ашханәгә чакырдылар, анда да бармады. «Авырулар өлешенә кермим әле».— диде. Нишләп авырулар өлешенә керәсең ди .. Үз өлешеңне ашыйсың ич син апда!—диде «травматология» бүлегенең кизү торучы шәфкать туташы. Менә без барыбыз да үз бүлекләребезнең ашханәсендә тамак ялгап алабыз ләбаса. Җитә. Әле артып та кала. Авырулардан артып калган азыкны аш сосучы хатыннар, икешәр-өчәр чиләк изеп, йорт хайваннарына алып китәләр. Бар, бар. ашап кил! Юк! диде Зөбәйдә, катгый баш тартып. Шәфкать туташы да бүтәнчә кыстамады. Бары тик: «У колны үзең кадамыйсыңмы соң?» дип сорады. Ул. күрәсең, Зөбәйдәнең авылда шәфкать туташы булып эшләвен кемнәндер ишетеп белгән иде. ия г^.ук?/’ кадаганиан соң - Габделбәрнең беләгендәге кан тамыры- ™п«пмпт ₽гТИЦ ,НӘСС Кср,,с лә - Шул ,нәгә «система» шланг асын тоташтырды Егетнең канына әкренәкрен генә витаминлы дару агып О1иК1амый г абделбвр телен ялагандай ипе ыңгырашып куйды Зөбәйдәнең эченә җылы йөгерде Шулвакыт санитар түти, палатага кереп, тумбочка өстенә кичке аш кигереп куйды Син ашамасан. ул (ягъни. Габделбәр) ашар, дигән мәгънә белгертә иде кебек түтинең карашы Кич иде инде. Барысы да йоклыйлар Тик кемдер, йокы аралаш, сызланып, ыңгырашып куя Кемдер саташып сүгенә Ә кайсысыдыр, янына килергә чакырып, иркә сүзләр белән якынына эндәшә Ә Зөбәйдә, тагын бер мәртәбә тикшереп, сөйгәненең йоклый икәнлегенә ышангач, палатадан чыкты һәм коридорга габа юнәлде. Ана хәрәкәгләнергә. аякларын язып алырга кирәк иле Шәфкать түгашы анык артыннан Әйдә. уз. утыр Ярар, монда гына сөйләшеп торсак га Мин озакка түгел! Илһам нидер сизгән сыман, башын гаепле төстә гүбән иеп. әйтеп куйды Әнине син карыйсың икән, син тәрбия кыласын . Рәхмәт! Ләкин кешеләр авылда мине яманлан сөйләмәсеннәр. Мин гаепле гүтс г Зөбәйдә. Илһам абыйсының кая таба салулап китүен, нәрсәгә ишарәләвең шундук аңлап алды. Үзенчә, авына кайтып йөрмәгәне һәм әнисен карамаганы өчен акланып магашуы инде бу аның. Ләкин хикмәт тә шунда шул һичничек аклап һәм аңлап булмый Илһамның бу миһербан сызлыгын Хәер, бер Илһамныкын гынамы икән әле' Сине минем белән сөйләшергә әни җибәрт әнлер ин тс дип дәвам ипе Илһам сүзен Әнинен хәлен аңлыйм мин Әмма аның миннән тыш алты баласы бар икәнлеген до истән чыгармаска кирәк ( алисә .IH.I ган ка га берәү тә кайгып иорми г .ю и янына диде Зөбәйдә. Илһамның нилек тәндер кызарган күтләрен.» туры карап Менә, менә' дип, Илһам бармагы белән Зөбәйдәнең икс каш уртасына таба төртеп күрсәтте Җавабын үтен әйтеп күрсәттең ин те сеңелем Хәзер мин тә сиңа кайбер нәрсә гәрнс anтатып бирим . гс Огн үлюннвн соң. әни бөтен байлыкны Салисә ана ку гына тапшырды 1»у булдымы бер Икенчесе Мин кунакка гут ел. үземнең iyr.ni йортыма, әни янына, әнигә булышырга кайткач. С алнеә апаның HIOIIIII яшь тек кызы әйтеп салмасынмы «Син монда кайтып хозяйничать нгегт йормә әле. Бу ломга бет хуҗа, син түгел'» Егылып китә яным Мәйдә сеңелем Хурлыгымнан у гырын еладым хәтта Мин опт IHIIJIIM ОЛПТСЫТ малай түгел. бу сүзләрне апаның унбиш яшь тек кына аны KOIыргканнар тн\ тан әйтергә, аны йә әни йә ана котырткан нк.ч.нең берсе Ин өчен мин мондый кискен карарга ки нем Шуның өчен. чөнки. — Ярый инде үзетез кадагыз. диде Зөбәйдә Мәйлең алайса. ~ Озак йөрмә1 ( әгать унда ишекләрне бик гибез,- дип калды Зөбәйдә ишеткән иде инде: кайвакыт больницага җинаять группасы член нары үтеп керә икән. Ә бер көнне балта күгәргән исерек ир төнозын баскычтан баскычка киләп-сарып йөргән. Юлына очраучы тарта «Хатынымны эзлим! Кайда ул?» дигән Шулай итеп, шу г имансыз исерек ир шәфкать туташларын, врач хатыннарны куркытып бетергән Хәтер лә шикләнәләр әле. кичләрен берәү дә баскыч ган төшеп-менеп йөрми, бары сы да ашыгыч ярдәм бүлегендәге лифтка бара икән ...Ундүрт гә ике йөз сиксән дүртенче номерлы лифтның килеп җиткәнен озак кәгәргә туры килмәде кызга Менә, ниһаять, тнфгнын ишеге ачылып кипе. Ишектә Илһамның зур башы күренде. Чү! Зөбәйдә’ диде Илһам гаҗәпләнеп Ие, мин! диде кыз елмаеп ул вакытта мин апаның кызын эт итеп әрләп маташканда, әни миңа бик авыр сүзләр әйтте, апаның кызын яклап... Өченчесе. Мин әни алдында, кем әйтмешли, чәчем белән идән себерсәм дә, аңа ярый алмыйсымны аңладым. Ул барыбер миннән читләшәчәк һәм бары тик апаны гына кайгыртып, апаны гына баетып яшәячәк. Монысына минем иманым камил! Менә шуннан соң, сеңелем, матди тәэмин ителешкә тукталыйк.— Апаның авызы тулы алтын теш. бармагы саен алтын йөзек, колакларында ахак кашлы ал тын алка... Шкафлары да чит илләрдә эшләнгән кием- салым белән шыплап тулган, суыткычы да тәмтомнардан сыгылып тора! Каян алган ул аларны? һәм аларны сатып алырга ул тамаша акчаны каян алган? Мин беләм, аңа... әни биргән! — Салисә апа бит ашханә буфетында эшли! — диде Зөбәйдә тыныч кына итеп - Баерга теләгән кеше өчен менә дигән төшемле эш инде ул! — Эш-ли-и...—диде Илһам ачуыннан буылыр дәрәҗәгә җитеп.— Күпме эшли соң ул анда? Күп булса... өч... дүрт ел... Ә бит ул ун ел буе ипи сату идарәсендә бухгалтер булып, йөз тәңкәлек хезмәт хакына көн күреп яшәгән кеше, һәм ничек итеп ул тиз арада гына шундый хәзинәгә ирешсен, ди?! Ә менә мин егерме ел буе тир түгәм. көн-төн тырышам, тырышам... юк. байый алмыйм... Менә, өстемдәге күлмәк, чалбар, ботинка— һәммәсе дә әтинеке. Ләкин әти үзе дә, мәрхүм, район хастаханәсендә үлгәннән соң гына калдырды миңа бу нәрсәләрне. — Ник син, Илһам абый, һаман ата-ана малына гына өметләнеп яшисең, малны үзең тапмыйсың? Син бит ир кеше... Сиңа күп акчалы эшкә, заводка кереп эшләргә кирәк! — И сеңелем, эшләмәгән кая, заводында да эшләдем, кибетендә дә, базасында да, төзәтү-көйләү остаханәсендә тәэминат инженеры булып та, урам себерүче булып та Ләкин мин алдаша һәм урлаша белмим шул. Минем менә., монда кереп эшли башлавыма, врачларның дөньяда иң гуманлы һөнәр әһелләре булуы сәбәптер, ахры. Аннары мин дөньяда, илебездә һәм республикабызда барган кискен вакыйгаларны, четерекле хәлләрне вә капмакаршы төркемнәрнең «портфель» өчен гадел вә гаделсез көрәштә ни өчен җиңү яки җиңелүләренең сәбәпләрен, менә шушыннан. РКБдан торып, аңларга һәм анализларга теләдем... Мин майлы буяулар белән киндергә рәсемнәр төшерәм. Мин һәвәскәр рәссам бит! Әнә... Травматология бүлегенең диварларындагы картиналарны карап чыга аласың... Зөбәйдә соклануыннан һәм сөенеченнән, кайда басып торуын да онытып, кычкырып җибәрде: — И Илһам абый-й! Син ясадыңмыни аларны? Чынлап та гаҗәеп бит алар! Искиткеч! Илһам ялт итеп Зөбәйдәгә карап куйды. — Сиңа, сеңелем, берәрсе әйттеме ул картиналар турында? Әллә үзең очраклы рәвештә генә барып эләктеңме ул травматология бүлегенә? Зөбәйдә Габделбәр белән булган фаҗигале хәлләрне кыскача сөйләп биргәч. Илһам шаккатты. Башын топы. Аһ-ваһ килде. Аннары, ниһаять, үзен кулга алып әйтте: Иртә белән автобуста очраткан идем бит мин ул дуңгызны! Очраткан идем! — Автобуста очраткан идем дисеңме, Илһам абый-й?! — Әйе, очраткан идем! Әле мин аны өйгә, безгә килергә дә чакырдым, баш тартмады, киләм! —диде. Болай булгач килмәсен, кирәге юк! Ярый, китим инде мин... диде Зөбәйдә, күңелсезләнеп - Сәгать ун тулып килә. . Ишекне бикләп куярлар җә. . Палатага керә алмыйча интегеп йөрермен! — Юк! Интекмәссең. .— диде Илһам үз-үзенә нык ышанган кыяфәт белән —Икенче блок лифтының ачкычы минем кулда! Гомумән, кич белән бөтен лифтларның да ачкычлары минем кулда була. Син барып җиткәнче ишекне бикләп куярга өлгерсәләр, аптырап торма, туп-түры минем янга кил, өченче катка момент менгереп куярмын Рәхмәт, - диде Зөбәйдә, ишек бикле булса, килермен! — Аннары кыз Илһамга текәлеп карады -Син нигәсакал-мыегыңны кырмыйча йөрисең, аоыи. болай килешми бит үзенә. Илһам кулы белән яңагын учлады һәм бармакларын йөзе буйлап шуышгыра-шуыштыра сакал-мыегын капшарга кереште оя- ®дКЫТ ягы ^ ик кысан шул Йә. ярый, анысы вак мәсьәлә. Син. Зөбәйдә, безгә дә килгәлә. Бөтенләй үк чит кеше түгел ич без сина* Рәхмәт, рәхмәт диде кыз һәм сулъяк коридорга китеп югалды. «Абыйның беренче хатынының кызы, шәп кыз! дип уйлады Илһам Зөбәйдә турында Чынлап га ул безгә бөтенләй үк ят түгел ич Килсен фатирга! Килгәләп йөрсен.. Кем белә, бәлки, ул мәрхәмәтле кыз аша без җиле бертуган арасына күпер салыныр. Кем белә?» Зөбәйдә палатага әйләнеп кайткач. Габделбәрнең шабыр тиргә батып ятуын күрде. Егет вакыт-вакыт ыңгырашып та күя иле Ләкин шунысы яман: уянмый, нилектәндер һаман уяна алмын иде ул Зөбәйдә йокымсырап китте. Аның күз алдына авыл фермасы, ак халатлы шаян кызлар килеп басты. Гүя әлеге тәрәзәләрдә, боз челтәрләре арасыннан, кызлар үзләре дә елмаешып-колешеп карап торалар иде... Зөбәйдә Габделбәр! ә карады һәм аптырап китте Габделбәр күзләрен ачкан да. үзенең кайдалыгын һәм янәшәсендә утыручының кем икәнлеген белергә теләгәндәй, тын гына, мыштым гына кызга карап яза . Менә ул маңгаендагы кан таплары беленеп торган бәйләвеч астыннан, шатлыклы төстә елмаеп куйды. Күзләрендәге җете зәңгәрлек, ниндидер сыекча тиюдән сыек зәңгәр төскә кергәндәй булды һәм ул шунда гормак булып, ике кулын да алга габа сузды Зөбәйдә-ө! - диде ул, күзләрендәге яшь элпәсен ялтыратып һәм ялваргандай итеп. Зөбәйдәнең гүя сөенеченнән башы әйләнде һәм ул күкрәгеннән чыгардай булып типкән йөрәге тавышына колак салды, еш-еш сулап, егетнең кипшенгән иреннәрен эзләргә тотынды. Габделбәр... Габделбәрем! дип кайнарланып пышылдады кыз һәм шунда егет дөньядагы иң якын кешесенең чын күңелдән, чын йөрәк тән, яратып, сөен әйткән тавышын танып, моңарчы хис игә дә. тоя да алмаган рәхәтне татыгандай булып, бәхетле төстә изрәп гН Эпош. лапен йоршена бапарлык. кынчык якзаса икенче уй киресен ...................................ан җан гынычлы! ып аллы И-и-и Син аша але. чынлап га белеп җиткер- Уң тарафта бакча бетеп, киртәсез нарат полосасы ямь-яшел булып түбәнгә таба төшеп китә иде. Бу полосаны үткәч, кара урман буйлап шактый юл титаклыйсы бар әле. Зөбәйдә түзмәде, кыпылт кына артына борылып карады да тукталды. Маһир да йөрешен акырынайтты һәм туктап тәмәке кабызырга кереште, һәм шул мизгел борылышта милиция машинасы күренде. Егет, эшнең асылына төшенеп, урамның икенче ягында туктап торган таксига таба чапты. •. - Ах. кача!—диде Зөбәйдә ачынып, һәм кулларын бутый-бутый шунда таба йөгерде Тукта! Туктатыгыз! Әмма такси кузгалып китәргә өлгергән иде инде. Такси урынына, Зөбәйдә каршына тормозларын шыгырдатып, милиция машинасы туктады. Яшәүдән туйдыгызмы әллә, кызый?—диде шофер янәшәсендә утырган милиционер. Гафу итегез, абый. Таксига утырып биредән әле генә бер җинаятьче качты... Маһир борылып тәрәзәдән карады. Зәңгәр билле машина портфельле адәмгә орынып ук туктаган иде. Аңлашалар булса кирәк. Әнә яннарына Зөбәйдә дә барып басты. Эшләр хәтәрлөнә... Маһир шофер егеткә таба иелә төште: Мөмкин булса, кызулатыгыз әле! Бик ашыгам мин! Таксист, Маһирга күзләренең чите белән генә карап алды, ләкин ашыкмады. — Сезгә кай тирәгә кирәк сон?—дип сорады ул. — Проспектка җитәрәк сулга борылыгыз, аннан күп калмый. һо-о! Анда керергә ярамый... - Ни-чек ярамый?! - Анда «кирпеч» тора. — Үҗәтләнмә инде. брат... Алайса син лутчы менә монда борыл! Менә шушы урамга! - Бу бит зират урамы! Миңа зират кирәк тә инде. — Ник аны шулай дип әйтмисез? — Әйтеп торам бит, туганымны күмәләр, соңга калам дип! — Әйтергә уйлагансыз гына... Ләкин алай дип әйтмәдегез! - Ярый, алайса, гафу итегез! Зират буенда, чынлап та, бер автобус, бортлы ике машина һәм берничә автомобиль тезелеп тора иде. Кемнедер күмәләр иде. ахры. Такси артка чигә-чигә борылды да, җитез болан кебек, кинәт кузгалып китте. Маһир, таш коймалы зиратның биек тимер капкасыннан кергәч, үзен яңа дөньяга килеп эләккәндәй хис итте, күңеленә әкренләп тынычлык иңде Каршыда киң генә асфальт юл булып, юлның һәр ике ягында тимер рәшәткәле, мәрмәр плитәле каберләр һәм юкә, каен агачлары тезелеп тора иде. Аннары ул шунысын да чамалап алды: монда каберләр бик тыгыз, бер-берсенә якын һәм янәшә торалар иде ки, араларына барып керсәң, чыгар юл тапмыйча аптырап бетүең дә мөмкин. Аның карауы юл әйбәт. Үзе киң, үзе шома, такыр. Әйтерсең, бу юл кешеләрне каберлекләргә түгел, ә ниндидер серле йортка алып бара! Маһир, карана торгач, туйды. Каберләр өстендәге күңелгә шом салып торучы өнсез матурлыклар аны кызыксындырмыйлар иде инде. Ул бер йөрәге белән тышкы дөньяга омтылды, уйлары белән чынбарлыкка әйләнеп кай гырга мәҗбүр булды. ... «Мин биредә йөрим. Габделбәр больницада ята. ә Зөбәйдә анда...» Маһирның күзләренә яшь тыгылды, йодырыклары йомарланды. ... «Юк. моңа түзеп булмый, түзәргә мөмкин түгел, диде ул нәфрәтләнеп. Акылга утыртырга кирәк аны Безне тилегә санап йөрмәсен. Кикриген шиңдерергә кирәк'» Һәм аның күз алдыннан иренең унмаган- лыгы турында әйтеп зарланучы Салисә, исерек Руфина берәм-берәм үтеп киттеләр. «Зөбәйдәне дә шулар рәтендә күрәсе килә!» Маһир мыскыллы елмаеп, йөзен чыгты «һәм аннары йөзенә төкерергә. Юк. төкерү генә аз. суда бүрткән камчы белән...» Маһирны чаж-чож иткән, кычкырган, ыңгырашкан авазлар исенә килергә мәжбүр итте. «Юк. минем Зөбәйдәне алар рәтендә күрәсем килми. Әгәр мин Зөбәйдәне алар рәтендә күрсәм, тормышта яшәүнең бер генә мәгънәсе дә калмас иде. Зөбәйдә андый түгел Андый булмаячак та. Зөбәйдә дөньяда иң әйбәт кыз. Иң инсафлы Иң тәртипле Иң акыллы. Мин аны яратам . Яратам Яратам һәм яратачакмын» Маһирның каһкаһаләп көләсе килде. Ни өчен? Нәрсәдән? Ул моны үзе дә белми иде Бәлки Зөбәйдә дигән йолдызга үзенең буе җитмәү гарьлегеннән, аптыраганнандыр Бәлки, шулайдыр Шул мәлне кай гарафтадыр әче игеп сирена улаганы ишетелде Маһир авызын йомарга ла онытып, яшькелт күзләрен шар ачып, баскан урынында катгы да калды «Милиция магйинасы бу' Монда таба килүедер!.. Менә аны. менә аны хәзер тотып алачаклар! Аннары Юк. тотмый торсыннар әле!» Маһир яшен тизлегендә карлы сукмакка ташланды һәм. кайда сөртенеп. кайда мәтәлеп китеп, тез башларын сыдырып, кулларын канатып шашкан кешедәй чапты да чапты. Куркуыннан ул үзенен дөп-дөп иткән аяк г авышларын һәм чыбык-чабык сынып калган авазларны аермыйча, минем арттан куып киләләр, дип уйлады. Менә алда таш койма күренде Ләкин аны сикереп чыту мөмкин »ш түгел, койма ифрат биек иле Маһир койма буйлап китте. Маһир, ни булса шул булыр, дип. мәче җитезлегендә. койма янәшәсендәге агачка үрмәләп менеп китте һәм агачның юан ботагы буйлап барды-барды ла тышкы якка сикерде Бәхетенә, көрткә туры килде. Сикереп горды һәм дамбага таба чаба башлады «Өлгерергә, ничек тә өлтерергә!» Ул арала милиционерлар да койма аша төшеп беттеләр шикелле тоелды ана «Хәзер менә ата башласалар?. Тизрә-ә-әк. өлге-рср-гә. өлге-рср- гә-ә...» Маһир хәзер чапмый, дамбага дүрт аяклан үрмәли иде Менә ул соңгы көчен туплап аякларына калыкты һәм бар куәтенә алга омтылды. Инде дамбаны менеп җитәргә лә күп калмады Биш адым... өч. ике. Менеп җиттем дигәндә генә ул. кинәт хәле китеп. ЖИлкәсе белән артка таба егылды Шулчакга, гүя. мөгезле бер алып, дамбаның икенче ягыннан күтәрелде дә. аягы белән егетнең күкрәгенә басты Әни-и-и! Маһир чытырда тый күзләрен йомды. Бераздан ул кабат күзләрен ачты Күк йөзендә хәрәкәне» торып калган алсу-ак болытлар тирәсендәге кечерәк кенә бер кара болыт кисәге аның игътибарын үзенә җәлеп итте. Ул аңа бер мә г шик тәнен карап ятты, һәм шунда бала вакытында әбисенең әйткән сү»тәре исен.» төште «Гомерендә юлына кара мәче очрамасын. тек күз-каш тарышты сорт, тырнак тарышты кис Аннары сульфат кислотасы белән те темне юу! Телен бик озын. Синең белән сөйләшмим әле мин. яп ишекне Ә шулаймы? Син минем киленем түгел болай булгач, кит, чытып кит минем өемнән! , Шулаймы, диде Салисә кайна тасын үчек тән һәм каинанасына кайгырмаска. үз-үзен бетермәскә кушып, ишеккә юнә где Кайтып керәсе булма! дип кычкырып калды I ый тьмст тин атай килене артыннан Клубта кино бара иде. Салисә урта рәттәге бер урынга барып утырды. Утыруы булды, янәшәдәге егет аңа иелеп һәм текәлеп-текәлеп карарга тотынды. Кино беткәч тә әлеге әрсез егет Салисә артыннан тагылды. — Кая барасың кызларыңны калдырып?..—диде Салисә, ни уйларга да белмәгәч. — Сине озата барам,— диде егет турыдан ярып — Мин кем соң?—дип авызын ерды Салисә. — һе, белмәскә... Син — Салисә! — Апа диген. — Телем әйләнми. — Ни өчен? — Мин сине яратам! Салисәгә гаҗәп гә кызык булып китте. Бу егет—ни акыллы, ни тиле Гаделша иде. — Нәрсәгә яратасың мине, ә, Гаделша?—дип «уйнарга» кереште Салисә. — Билгеле инде, нигә аны сөйләп торырга, ошаганга яратам.— диде Гаделша һәм кулын хатынның иңенә салды. — Кара! Мин кияүдә бит инде. — Кайда киявең? — Еракта ул. Гаделша батырая төште һәм кулын Салисәнең иңеннән алып биленә куйды. — Узган ел да еракта, быел да еракта... Салисәнең кинәт ачуы купты. Шушы тиле аның тормыш хәлләрен белеп торсын инде.. Шулай да ул ачуын тышка чыгармады: кызып китеп, әллә ниләр әйтеп, Гаделшаны куркытып җибәрүдән сак булырга тырышты. Ә Гаделша аңа кирәк, бик кирәк ләбаса бу кичне! — Әйт әле, Гаделша җаным, тыкрыкта кар күпме? — Кайсы тыкрыкта? — Менә бу тыкрыкта. — Күп дип... Юл бар ич анда! — Алып бар алайса мине шул юлдан. — Кая? — Бара-бара әйтермен, яме! Киттеләр кереп тыкрыкка. Төньяктан галәмәт салкын җил исә. Кашкерфекләр һәм шәл читеннән чыгып торган чәч чуклары шундук бәсәрә дә бозланып ката. Салисәнең аяклары астында кар шыгырдый. Ә Гаделшаның фабрикада әвәләнгән зур кара каты итекләре астында кар яман да каты итеп тавыш чыгара. Тыкрык бетте. Салисә Гаделшага: — Менә бу урамга борыл,— диде. — Бу — сезнең урам ич! — Ие, Гаделша. безнең урам бу. безнең урам! Бераздан алар, кар эченнән рәшәткә баганалары һәм мәһабәт булып капка баганалары басып торган янган өй урынына килеп туктадылар. — Сания әбинең өе янганын мин күрми калдым,— диде Гаделша. — Нәр-сә? — Кемдер ут төрткән, диләр. — Фердинанд! Миңа булмагач, бүтәннәргә дә булмасын дигәндер. Салисә уртадагы капка баганасыннан, карга бата-чума, туп-туры эчкә таба кереп китте. «Биш. алты... ун... унбиш...» дип санады ул. Аннары сулга таба җиде адым атлады да Гаделшага: — Бар әле, үскәнем, миңа көрәк белән лом алып килеп бир.— диде. — Хәзер... Аннары бер үптерәсеңме соң? Бар инде, бар! Соңыннан сөйләшербез, соңыннан! Тиле китте. Өйләре ерак түгел иде. озак тормады: иненә лом салып, кулына очлы көрәк тотып, авызын ерып килеп тә җитте. - Үптерәсеңме? - Аннары Казы менә бу төшне! Гадслша казый башлады. Кар калын һәм каты иле Тиз-тиз көрәгәнгә күрә, егет тирләп үк чыкты, ахры һәм ул ара-тирә Салисәгә таба борылып карарга кереште. Казы, казы! диде Салисә егетне дәртләндереп Аз казыдык ич әле! Тагын казы инде бераз! Гаделша казыды да казыды. Кар көрәлеп беткәч, бозлы җирне көрәгенең очы белән чокчырга тотынды «Монда бәдрәф урыны булырга тиеш!» дип уйлады Салисә, һәм ломын, бар көченә каерылып Гаделша көрәк белән ззләгән урынга батырды. Лом. туңның каршылыгын сындырып, кинәт ниндидер бушлыкка төшен китте. Борыннарына яман ис бәреп керде. Фу-у-у диде Гаделша кашын-йөзен җимереп Бәдрәф урыны ич бу! Түгел! Түгел! диде Салисә һәм ломы белән кабалана-кабалана бушлыкка төртә бирде. Шулай итеп, ломы каты әйбергә, ягъни бакыр әрҗәгә тимәсме дип жан-фәр.ман тырышты. «Монда түгел, ахры, дип уйлады Салисә Әти аны иске бәдрәф урынына күмеп калдырмадымы икән? Әгәр чынлап га шулай булса, бу тирәгә җәй кайтып казыныр!a |уры килер! Ә хәзергә .» — Фәләхе гдин абзый хәзинә күмеп калдырганмы әллә монда?- дип сорады беркатлы Гаделша, кызыксынып. И-и, нинди хәзинә күмсеннәр монда, тизәк ич. күрмисеңмени! диде Салисә, тавышын күтәреп — Тизәк шул!- диде Гаделша. Ломьп ызны буядым инде, амауый Кайгырма. Салисә карчык! Мунчага алып барып юам мин аны Нинди мунчага? Ни инде. Вафа гдин абзыйлар мунчасына' Алар якканнар ис бүген кич Үзләре кергәннән соң да җылысы, сулары мулдыр әле һәй, алай булгач, әйдә, алып бар мине. Гаделша җаным, шул мунчага, юыныйм әле әйбәтләп... Юкса, миннән тизәк исе килергә мөмкин, ие бит?! Киттеләр. Вафа гдин абзыйлар мунчасы буа кашлагы өстендәге бак ча читендә икән Сүз дә юк. гыйш-гыйшрәт өчен аулак урын Ләкин Салисәнең күңеле бүген бүтәндә иде. Ул бит әтисе яшереп калдырган хәзинәне тапмаммы дип кайткан иде. Ә хәзинә «анда» юк Бәлки аны берәрсе күптән табып алып ки i кәйдер инде. Ә бәлки Хисамеi дип абый табып алгандыр. Кем белә. Ә бәлки шунда. бәдр»м|> төбендә табып алганны көтеп ятадыр ул. Их. ул хәзинәне таба алсамы ” Белер иде ничек яшәр! ә кирәклекне Салисәнең исәбе юыну түгел, ә бу мунчада төн кунарга калу иде Аннары иртүк торып чьи ар да. автобуска утырып. районга әнисе янына хастаханәгә китеп барыр. Ә теге бакыр сейф турында өни нәрсә дә булса белә торгандыр шәт, белми булмас! Каганга әйланегг кайжанда Ca.uic.HKil күнек күинкнке к.кфе luoii иле Дорес. бер караганда ана сеенерга сабан ia юк кебек Чанки Ганна ■би. гүшсннан алып ана сак >ык кенагәсе тоттырганда .«ис Монда акча, кызым Унбер мен ганка' bci аны азан белән гомер буе җыйдык Акча минем исемгә салынган Авылдагы саклык кассасын да васыятем бар.. Әлегә кенәгә синдә торып торсын, кызым, дөнья хәлен белеп булмый, үлеп китәрмен җә... Үлмәссең, әни, терелерсең, алла боерса! диде Салисә елмаеп.— Ә кенәг әң чынлап та миндә торып торсын: жә югалып куяр, ие бит! — Ие шул, кызым! - Әни! Минем синнән бернәрсә сорыйсым барые әле... - Әйт, кызым. — Кайчандыр әти бәдрәфкә алтын-көмсш күмгән, ди. Шул сүз дөресме, әни? Кит әле, кызым, юкны сөйләмә! Каян алсын ул алтын-көмешне? — Ә нәрсә күмде соң? Белмим, кызым. Мин каян белим инде. Әти биг. Илһамга әйткән булган... йөз сиксән мең тәңкәлек хәзинә күмүе турында... — И-и-и.. шаярып әйткәндер инде алайса. Атаң гомере буе шундый әкәмәт кеше булды инде. Бусында әнисенә ышанды Салисә. Димәк, әтисенең йөз сиксән меңлек хәзинәсе бар дигән сүз ялган булган! Ярый, аның каравы, Салисәнең кулына унбер мен сум акча килеп керде Дөрес, ул акча әле әнисенеке булып хисаплана. «Әни үлгәч, алар һәммәсе дә минеке булачак! Мин аларны, әни васыят ь иткәнчә, абыйга һәм энеләремә тигез бүлеп бирмәячәкмен Мин аларга бер тиен лә бирмәячәкмен. Тотсыннар! Алар ир кавемнәре. Үзләренә кирәк хәтле акчаны гына табарлар, тапмый калмаслар!» Салисә шундый өметләр белән канатланып эшенә китте. Эшендә дә аны шатланышып каршы алдылар һәм буфет белән базарга чыгардылар. Студентлар кышкы ялда булганлыктан, ул үз буфетын бикләп, башка берәү урынында эшләп торган иде Буфетчы хатын «больничный»дан килгәч, аны йөземдер, алмадыр ише җимешләр сатарга җибәргәләделәр. Бүген инде менә ул үз буфеты белән чыкты Башына ап-ак калфак, өстенә март карыдай жете ак халат киеп, ул әнә кофе кайната. Ә аның «кайный» торганы икәү, шул сәбәпле ул кулларын бер генә минут та тик тотмый. Берсе белән кофе агызса, икенчесе белән тәм-томга үрелә һәм шунда кемнәр беләндер шаярып сөйләшергә, кемнәр беләндер күз кысышып, танышып алырга ла өлгерә иде. Өйләгә чаклы шулай матур гына, күңелле генә сату итте Салисә. Ул хәтта үзен гармун уйнасалар, кушылып җырлап җибәрерлек дәрәҗәдә хис кылды. Чөнки аның белән бүген кич фәлән-фәлән төштә очрашырга атлыгып торучы кавалерлар да бар иде. Салисә бүген менә шуңа да сөенә, аның күңеле менә шуңа да күтәренке иде. Аннан соң. көлсәң көл. еласаң ела, аккошлар янындагы чәүкә шикелле, мәһабәт кавалерлар арасында кавказлы бер «донжуан картмта бар иде. Ул карт иртәдән үк бөтерелә иде инде Салисә тирәсендә. Әле кофе эчкән була, әле чәкчәк ала һәм аны «тәмле» дип үтереп мактаган була. Аннары тотына Салисәне мактарга. . Ә Салисәгә бу кызык! Ул кавказлы бабайның сорауларына да шаян җаваплар кайтара, туктаусыз елмая һәм шырык-шырык көлә иде. Ә бабай тегендә-монда киткәләп салып та килгәли иде бугай, ул ярыйсы гына кызмача да иде Ниһаять, алар арасында менә мондыйрак сөйләшү булды: — Үз гомеремдә унҗиде мәртәбә өйләндем мин.— диде теге җитди генә итеп. — О-о-о, диде Салисә, башын-күзен уйнатып һәм бик гаҗәпләнгән булып. - Э-э-э. менә, унҗиде мәртәбә,— диде бабай кабатлап. Шул сүзләрне әйткәндә аның бөркетнекедәй күз карашына уйчан бер төс иңде. Ник ул тамаша өйләндең соң, бабай? Үлделәр шул бичаракайлар, бер-бер артлы дөнья куеп бардылар.— Бабай, борынын тартып, авыр сулап куйды. Әй. кыйнап үтергәнсең лә син аларны. бабай? Аңламыйм., диде бабай, очлы күзләрен кыюсыз гына Салисәгә төбәп. Ну, диде Салисә, шаркылдый-шаркылдый. суккан сыман ишарә ясап. Кнутик белән ләбаса менә монда... Салисә шап-шоп кигереп үзенең арг санына сутын та күрсәтте Да. да... диде бабай дәррәү җанланып сүзне икенчегә борып. Миндә акча кү-ү-үп. мин бай. мин әйбәт. Бабай чак кына артына чигеп үзен сыпырып күрсәтте:- Таныш булыйк! һи. карг шул инде син. бабай... соңга калгансың! Әйе, карт. карт, диде бабай, ләкин әле һаман да Салисәнең үтергеч тәнкыйте белән килешмичә, сүз көрәштерә биреп Мин ялгыз, понимаешь! Минем Кавказда өй әйбәт, бакча әйбәт. Миңа иптәш кирәк. Сиңа яхшы тормыш кирәкмимени? Ә мин бай! — Уй. үләм инде, диде Салисә үзалдына пырхылдап. Әллә бу миңа чынлап та тәкъдим ясамакчы була? Әйе. син., әнә нинди таза.- диде бабай үткен карашы белән Салисәне баштан-аяк капшап. Син шундый-шундый матур! Во син! Менә мондый Югары сортлы виноград шәрабы кебек! Салисә бу «үтереп» мактауга, салкыннан җылы өйгә кертеп куйган бозлы сөт сыман, эреп ата язды Аның шунда яшь кызлар шикелле чытлыкланасы, сикерәсе, биисе, туйганчы иркәләнәсе, назланасы һәм һич туктаусыз сөеләсе килде. Шулай да син карт шул инде, бабай' диде Салисә шаяргуын дәвам итеп. Минем шул синең акчаңа, өеңә һәм бакчаңа гына канәгать булып яшисем килмәс, берзаман күңел ачасым да килеп куяр, шулчакны нишләрсең син. бабай, ә?! Кавказлы бабай кинәт үзгәреп китеп: Ә шулаймы Ярый алайса диде. Минем биредә бер егет бар! Дөрес, ул яшь әле. Аның үз йорты да. бакчасы да. күп акчасы да. малы да. фәләне дә юк! Таныштырыйммы’ Нинди егет ул. бабай’’ Әллә үз малаенмы'’ Минем күрше ул Әнә теге почмакта әфлисун сата Чакырыйммы’’ Уештан уймак чыга, диләр. Салисә хатасын гөзәтертә ашыкты Юк. кирәкми бабай, нигә мәшәкатьләнеп торырга! Минем ирем бар бит Юк. сезнең ирегез юк! Каян беләсең, бабай’ Маңгаема язылганмы әллә” Унҗиде хатын алган кеше мин. барысын да үтәли күрәм Ничек күрәсең инде аны’’ Күзенә карап! Күзләр алдамыйлар Алайса, син. бабай, хатыннарың белән сөйләшеп тә тормагансың, аларның теләкләрен күз тәренә карап кына белгәнсең'’ Киресенчә, кызым! Менә мин синең белән нәрсәдән башладым бу сөйләшүне' Унҗиде хатынга өйләнүеннән . бабай җаным' дип хихылдады Салисә. Менә шул. шул. Этәр дә синең ирен булган булса, тормыш ят ың көйле булса, син ул хатыннарның язмышлары белән тирәнтсн кызыксыныр илен. Унҗиде хатынның унҗиде язмышы бит ки ыисә. кавказ картының легендага гин гомере. О-о-о' Алар \ тар О син Эх-эх-х! Бабай, карчыт аныкыдай борын яфракларын калтыратып. Салисотә йотылды Б\ юлы аиын боркетискедәй оч ты кү т карашында тимер салкынлыгы бар me бугай һәрхәлдә. ул Салисәгә шу тай тоелды Аннары янә Салисәгә текәлде Бу юты инде картның кү » ләрендә нәфр»»г уты түли иле Кыйнап үтергәнсең имеш Кнутик бетон менә мон-да-а-а Гфү! Салисә көлеп торган кояшны кинәт болыт каплагандай булып, сүрәнләнеп, кызарынып-бүртенеп, күкле-яшелле тавыш белән бабайга биредән эзен суытырга кушып кычкырды ~ һә-ә-ә! Шулаймы’’ Синең кофең да натуральный түгел бит...— диде бабай. м Салисә каушады, нервыланып калтыранырга тотынды. Аның йөзенә генә түгел, ап-ак муенына да, сөттәй ак беләкләренә да тимгел-тимгел кызыл таплар бәреп чыкты. Ул берничә мәртәбә пирожныен,~ берничә тапкыр стаканын гөшереп җибәрде. Аннары кигәвен кугандай як-якка кулларын селтәп: Сатмыйм, сатмыйм... Барыгыз әле, китегез..—диде. Ләкин сатып алучылар кил мәделәр һәм китәргә уйлап та карамадылар Күзләрен тозландырып, нәрсәдер көтеп басып тора бирделәр. Шуннан соң Салисә, яшь баладай үпкәләп, халыкка арты белән борылды да, үзен кызгандырырга теләп, ахры, пышын-пышын гына еларга кереште. Ә теге баштан баягы карт белән дежур милиционерның килгәне шәйләнә иде. Салисә сүзсез-нисез генә лавкаларның тартмаларын ачып күрсәтте. Ә милиционер башка тартмаларны да ачып, тикшереп карады Ләкин «кофейный напиток» юк иде. һәм бу вакытта кавказлы бабайдан да җилләр искән иде. Салисә сөенеченнән күз яшьләре аша елмаеп, көлемсерәп куйды. Гафу итегез, служба!—диде лейтенант, кулын чигәсенә тидереп һәм аннары мәгънәле генә итеп елмайды. Аның күзләре гүя «Миндә тамчы да гаеп юк, кадерлем. Мин шулай ук ир кеше бит. Әгәр кичкә., чакырсаң, мин— әзер!»—ди иде. Юк! дип. кырт кисеп җавап бирде Салисәнең күзләре. Милиционер исә: «Уйла-уйла. мин һәрвакыт кирәкле кеше».— дигән сыман, ашыкмый гына атлап китеп барды... Шифаханә. Барысы да йоклый кебек. Кизү торучы шәфкать туташы да йоклый булыр Йокласын! Йокының иң татлы чагы Ә түбәндә, беренче катта, бала табу бүлегендә ниндидер хатынның: Ай-вай. . Әни. үләм!—дип илереп-илереп кычкырганы ишетелә. Бусы биредә гадәти хәл. һәм андагы кычкырган авазларга бүтән бүлекләрдәге уяу авырулар тамчы да игътибар итми. Күнегелгән, күрәсең. Шулай да Габделбәр йоклый. Ул төш күрә. Авылда чагы, имеш Бала вакыты. Әнә ул сәкедә «чиртеш» уйнап утыра. Әтисе эшкә киткән, ә әнисе идән юа. Менә ул мунчаласын чиләктәге суга тыгып әйләндерә- әйләидерә сыгып алгандагы тавыш әллә кайдагы диңгез дулкыннарының комлы, ташлы ярга бәрелеп артка чиккәндәге сыман көйле авазлар чыгара һәм шул охшаш авазлар Габделбәрнең колагын туктаусыз иркәли, күңелендәге нечкә кылларны рәхәт зеңләтеп, аның бөтен дөньясын сафландырып җибәрә төсле. Габделбәр башын күтәреп, әнисенә карый. Ә анасы улының бу күз карашларын сизми дә, җанытәне белән эшкә бирелгән. Габделбәр әнисенең игьтибарын үзенә җәлеп итәргә һәм аның йомшак, ягымлы тавыш белән назлап эндәшүен ишетергә тели. Шул нияттә дөпелдәп идәнгә сикереп төшә. Әмма көткәне урынына әнисенең: Идән кибеп җитмәгән бит әле. менеп кит хәзер үк! дигән таләпчән һәм катгый тавышы яңгырый. Габделбәр иреннәрен турсайта да борынын лыштырдата-лыштыр- дата сәкегә менеп китә һәм эченнән генә әнисенә әллә ниләр тели башлый. «Суы түгелсен иде хәзер... Шәп булыр иде...» Габделбәр күзләрен тозландырып утыра торгач, әниссгген күрсәткән игелекләрен оерәм-берәм хәтеренә төшереп, әнисен кызганып елап ук җибәр»). Они кеше дә баласын кызгана. Менә ул тураеп баса да. кулларын сөртеп, почмак якка чыгып китә. Озак та үтми, кулына нәрсәдер тотып әйләнеп тә керә: Мә, улым! Ашап җибәр әле шушыны' -ди Яратып кына улының арык аркасыннан сыйпап, кагып куя Ул исе дә исе! Габделбәрнең авыз сулары килә Ул. ике кулы белән дә йомарлап тотып, дәп-дәү алманың хуш исләр белән тулы алсу тәненә ак тешләрен батыра. И-и. Г абделбәрдән дә бәхетлерәк бала бармы икән бу җиһанда ’' Әнә бит. янәшәсендә генә киң күңелле, юмарт әнисе басып тора Шул ук вакы т та чипчиста тәрәзәләр аша кояш балкып караган да, сап-сары итеп юылган идәннең сафлыгына, пакьлыгына исе киткәндәй, диварларны, түшәмне, бетеп өй эчен нурландырып ташлаган. Кая бакма нурлар балкышы, нурлар тирбәнеше... Бу сихри яктылык Габделбәрнең алмасына да төшә. Ул гүя. алма белән бергә, кояшны да тешләп, авыз нтеп карый! . Габделбәр шул мәлне уянып китте. Колагы төбендә чынлап та дулкыннарның ярга бәрелеп артка чиккән һәм янә бәрелтәндәте сыман тавыш иде. Габделбәр борылып карады һйм Нюра түтәйнен идән юуын күреп алды. Менә кем чыгара икән ул диңгез дулкыннары тавышын! Тик палата эчендә сапсары итеп юылган паркет идән булса да. төштәге, яп-якты кояш нурлары юк иде Көн әле яктырып җитмәгән, тәрәзәләр караңгы иде. Шулчак төштәге алма исенә гөшеп, Габделбәрнең алма ашыйсы килеп куйды һәм ул тумбочкага үрелде Дикторның әкренрәк тавыш белән халыкара хәлләр турында сөйләгәне ишетелә иде Палестина качакларына каршы Израил солдатлары рәхимсез ут ачты. Дүрт кеше үтерелде, унсигезе яраланды. Пекинда баш күтәргән кытай студентларына каршы танклар җибәрелде.. Ьалтыйк буе республикаларында забастовкалар Россия парламентында әле һаман элекке автономияле республикаларның мөстәкыйльлеген танымыйлар Габделбәр радионы чак кына ачарак төште һәм. алманы аптый- ашый, тыңлавын дәвам итте. Аның шулай итеп, бертуктаусыз күңелен борчып, вәсвәсәләп, йөрәген бимазалап, шикләндереп, яндырып-көйдереп бетергән җил-аяк уйлардан качасы, онытыласы, дөнья борчулары белән борчылып, дөнья кайгысы белән кайгырып, дөньяның бетмәс-төкәнмәс агышы белән җенләнеп яшисе килде Аның уенча, кеше бары тик дөнья уйлары, дөнья кайгылары белән уйланып, кайгырып яшәгәндә генә тулы хаклы тормыш кичерә алачак. Аның карашы тумбочка өстендәге гәзитләртә төште. Аларны Габ- делбэрт ә кичә Зөбәйдә калдырып киткән иде Габделбәр иң ост») яткан гәзигне кулына алды «Шәһри Казан» иде бу. Тәк. гәк. Әһә «Милиция көндәлеге» Укып карыйк соң' У-у-у. караклар күбәйгән икән Казанда Наркоманнар да. гоксикоманнар да юк түгел икән... Стоп' Неужели спид’! Әйе шут Казанда спид’ Куркыныч, һай, куркыныч заманда яшибез болай булгач Арырак китик Әл-лә-лә-лә Самбо буенча беренче разрядлы спортчы сегглесе ое I-.II икәүләп, зур гына кибет ләрнең ярыйсы ук дәрәҗәлесендә шректор оу тын эшләүче ханымнан угыз мең бирүне таләп итәләр Монда инде ике юлның берсен генә сайлыйсы калган йә мал. йә баш! Болай да череп баеп беткән директор ханым өчен, әлбәттә ни тс баш кадерле, һәм ул, һич икеләнүсез, утыз менне килешенгән урыша и пен куя Абыйлы-сеңслле талаучылар акчаны алырга тип керүгә ук ипи» шартлап ябыла һәм озак та үтми яна башлый Директор ханым яклылар (мафиячеләр) ут төрткән була аңа. һәм. әлбәттә инде, ничек кенә тырышсалар да. талаучылар тышкы яктан бикләнеп өлгергән ишекне ачып чыга алмыйлар, янып үләләр. Соңыннан аларның көлләрен генә табалар... «У-у-у, коточкыч! — дип уйлады Габделбәр.- Ә бит бу эшләр әллә кайда Парижда түгел, нәкъ менә биредә, Казанда эшләнгән...» Габделбәр гәзитне ишләре янына ташлады да палатадан чыкты. Аның йөзе борчулы. күзләре сагышлы, ә куллары сизелер-сизелмәс кенә калтырыйлар иде. Чөнки ул үзе дә кечкенә генә җинаятьчел бер төркемнең корбаны була язган кеше ләбаса... Габделбәр, икс кулын артка куеп, коридор буйлап уйланып бара торгач, урология бүлегенә килеп чыкты. Эчкә үтеп тормалы, уңга борылды. Бу тарафта кечкенә генә мәйданчык, ә каршысында — лифтның тимердән ясалган һәм яшелгә буялган шахта ишеге иде. Ишектә бәләкәй генә түгәрәк тәрәзә дә бар. Габделбәр килеп әнә шул тәрәзәдән эчкә карап алмыйча түзә алмады. Килде, карады һәм., эчтә лифт булып, анда ялгызы гына моңаеп Илһам утырмасынмы! Габделбәр ишекне ачып җибәрде, һәм Илһам кайгылы күзләре белән аңа карады. Илһамның кулларында Габделбәргә таныш «Шәһри Казан» ята иде. — Мә, укы әле! —дип. Илһам гәзитне Габделбәргә сузды. — Укыдым инде мин аны,— диде егет. — «Милиция көндәлеге»н? — Укыды-ым! — Икесен дә үтергәннәр бит...—диде Илһам һәм авыр гына көрсенеп куйды. — Ә-ә?. диде Габделбәр һәм, җавап көтеп. Илһамның йөзенә текәлде. Илһамның ни әйтергә теләгәнлеген аңламаган иде әле ул. Шул мәлне лифтка, култык таякларын тук-тук китереп, кызыл сакаллы бер ир килеп керде. Аның уң ягы гипска катырылган иде, ахры. Кызыл сакал, син монда нишләп йөрисең дигәндәй. Габделбәргә күзләрен акайтып карады да. ниһаять, куркырлык нәрсә юк икәнлегенә төшенеп булса кирәк, Илһамга таба башын борды. Дорфа гына итеп: — Айда, гони на восьмой этаж, быстро! —диде. Илһам сикереп торды. Таза гәүдәсенең авырлыгыннан лифт дер селкенеп куйды. Ишекләрне япты һәм сигезенче кара төймәгә басты. Ярты минут та үтмәгәндер, лифт инде сигезенче катта тора иде. Кызыл сакал, култык таякларын шак-шок китереп, телефон янына барып басты. Илһам лифтны тугызынчы катка менгерде. — Кызыл сакал тыңлап тормаска куша, диде ул. Аннары үз-үзе белән генә сөйләшкәндәй, акрын гына итеп: — Кабахәт! Бу бәндә төнозын борчып чыкты мине.— дип. читкә төкереп куйды. Ә түбәндә, сигезенче катта кызыл сакалның телефоннан кемгәдер җикеренеп кычкырганы ишетелә иде. — Убью, падла! На этот раз от меня далеко не уйдешь, все равно найду, и за смерть Фердинанда и Руфины отомщу... Габделбәр шунда гына «Милиция көндәлеге»ндәге хәлнең һәм Илһамның, икесен дә үтергәннәр бит, дигән сүзләренең хикмәтенә төшенеп, дерт итеп сискәнеп китте. Астан кинәт кызыл сакалның: Лифтер, гони лифт сюда-а! дип җикереп кычкырган авазы ишетелде. Кызыл сакал, күрәсең. Илһамның Фердинандка абый тиешле икәнлеген белми иде. Белсә, ихтимал, алай җикереп кычкырмас иде аңа. Хәер, белмәве яхшырактыр да әле. Габделбәр Илһамга сүз әйтмичә генә лифттан чыкты. Кызыл сакал белән бүтән очрашасы килми иде аның. Чөнки кызыл сакал бик кызу канлы, нервылары бик какшаган адәм кебек сизелә. Аннары Габделбәрдә дә нервылар корыч түгел. Габделбәр дә дорфалыкны, авыр сүзләрне күтәрә алмый. Иә юктан гына бәйләнешеп китәрләр. Илһам сигезенче катка төшеп китте. Ник озак тордык? —дин кычкырды ана кызыл сакал. Илһам ни дин җавап биргәндер, тавышы ишетелмәде. Әллә бөтенләй үк җавап бирмәдеме? Габделбәр күз авырулары бүлегенә таба китеп барды. Шул яктагы баскычтан әйләнеп кайтырга иде анын исәбе. «Әйе- е... Илһам булып Илһам да курка икән кызыл сакалдан, тип уйлады Габделбәр Ник курка9 Ни өчен? Шуның өчен, мөгаен, чөнки ялгыз ул! Ә кызыл сакал ише сволочьлардан курыкмас өчен нишләргә? Әлбәттә, берләшергә! Ә берләшүне бер ата-анадан туган бала.тар арасыннан башламыйча кайдан-башлыйсын инде? Хисаметдин абый. Салисә апа. Илһам абый, Фоат абый. Йосыф абый берләшегез! Берләшегез! Әйе. менә озакламый мин дә Зөбәйдәгә өйләнеп җибәргәч, иптәш Шәймуллин- Фәйзуллиннар сезнең белән берләшәчәкмен! Без аннары аерылмабыз аю ашамас, бүленмәбез—бүре ашамас! һәм без аннары кызыл сакал ише пычрак җаннарга басымчаклык итәргә юл куймабыз. .» Менә шундый уйлардан Габделбәрнең кәефе күтәрелеп китте. Бераздан аның күңеленә янә тәшвишле уйлар килде. «Ә бит кызыл сакал ише сөлекләр барыбер үз ирекләре белән генә синең таза тәнеңдәге сәламәт канны суырудан туктамаячаклар. Дөрестән дә шулай ич? Әйе. шулай! Алайса нишләргә соң безгә?..» - Берләшергә кирәк, диде калада яшәүче татар. Берләшергә кирәк, диде иртән авылдан чыгып китеп, кич өенә кайтып кергән татар. Берләшергә кирәк, диде татар, колхозчыларның гомуми җыелышында берничә урыс аңа үз телендә чыгыш ясарга мөмкинлек бирмәгәннән соң. Бу сүзләрне татарлар тегендә дә. монда да әйтә башладылар Ниһаять, татар дөньясы уяна Ниһаять, татар дөньясы күгенә кояш чыгарта чамалый. Бирсен ходай! ...Тау башында айлы, манаралы мәчет басып торган зур гына татар авылында, тыштан караганда барысы да ал да гол сыман күренә бугай Монда йортлар шәп. Мәктәбе, клубы, кибетләре заманча итен салынган «Монда халыкка яхшы яшәү өчен бөтен уңайлык тар да тудырылган, бөтен мөмкинлекләр дә булдырыл! ан». ш колхоз рәисе Анысы шулай ашказаны һәм тән өчен барысы да бардыр. Әмма җан өчен барысы да бармы соң биредә? Тән өчен ит. сөт. май кирәк булган кебек, җан өчен дә азык кирәк ләбаса, иптәш председатель! Җан бушлыгын, ни генә әйтсәң .лә HI. СӨТ. май белән тутырып булмый. Алайса нишләргә сон? Бу мөһим мәсьәләне кайдатГ. ничек итеп чишә башларга? Кхм-м-м. Бу мәсьәләне, минемчә, менә болан чишәргә кирәк түгелме икән, иптәшләр, ди элекке мәдәният министры сүт соран Ничек игеп? дип сорау бирә аңа яшь министр куен кесәсеннән блокнот белән карандаш чыгарып, язарга әзерләнеп Мин бу мәсьәләдә бик күп уйландым ип те. онк күп оаш ваттым, дип сүзен дәвам итә «бывший» министр маңгай пе тәшендә елтырый башлаган салкын тирләрне йомшак учы белән сыпырып Минемчә, иптәшләр, безгә җаннан баш тартырта кирәк Үлепме?! дип сорау бирә залдан кемдер Әйе. әйе Үтен' Тик фитик яктан түтс т ә рухи яктан Аннары тәмам хайваннарта әвсрс юргэме Ьст бо тан та ярты таш хайван инде, иптәш «бывший» Юк. без моңа риза түгел, иптәш «быв- ший». Без биз мәдәният аркасында хайваннан кеше булган идек, инде хәзер кешедән хайван ясамагыз безне! Дөрес!—дип кычкырды яшь министр.— Сезнең сүзләрдән... торгынлык заманы исе килә. . Хәзерге үзгәртеп кору чорында җәмгыятебезгә бөтенләй бүтән җыр кирәк ләбаса! Нинди җыр? дип сорау бирде залдан баягы тынгысыз иптәш. «Интернационал!» — һәм яшь мәдәният министры куркынып якягына каранып куйды. Ләкин аңа берәүнең дә ачуланып карамавын, киресенчә. «бывший»дан кала, һәммәсенең дә күзләрендә кызыксыну чаткылары балкыпбалкып киткәнен күреп, яшь министр батырая төште:- Бигрәк тә «Интернационал»ның менә бу юллары безгә — татарларга карата төбәп әйтелгән төсле.. Тыңлагыз! —һәм егет дулкынланып җырлап җибәрде. Ә зал аны шул минуттан ук аңлап бердәм күтәреп алды: Алла да. патша да, батыр да — Азат итмәс беркем безне. Яулап тик без көрәш сафында Алырбыз үз иркебезне. Җимерик дисәң коллык, җәберне. Яулыйк дисәң син барын да, Дөрләт утны, тизрәк тимерне Сугып кал кызу чагында! Төшемнең шул урынында мин уянып киттем. Як-ягыма каранып куйдым. Кунакханәдә, үз урынымда ятам икән ләбаса! Аннары мин төшемнең мәгънәсе турында уйлана башладым. Кичә Ирек мәйданында, митингта катнашкан идем. Берзаман күрәм, меңләгән татар арасына килеп кысылган бер урыс тамак ертып кычкыра: Әй, анда чыгыш ясаучылар! һаман татарча гына сөйләмәгез әле, югыйсә, мин берни аңламый калам бит!. Шуннан ни булды дисезме? Шуннан шул булды: бер өер татар тотындылар, мин сиңа әйтим, трибунага кычкырырга: Урыс иптәш дөрес әйтә, аның хәлен аңларга кирәк Урысча сөйләгез!.. ’ Сүз дә юк, әйбәтләр болар, киң күңелле татарлар! һәм шулар ук әле, адым саен диярлек: «Милләт!»—дип, «Берләшергә кирәк!» — дип лаф орган булалар һи. берләшерсең, болай дәвам итсә, бар, яшәрсең бер- бөтен милләт булып! Әнә безнең чыкылдаган татар авылын гына ал: гомер-гомердән түбән оч дип йөртелгән урам хәзер — «ул. Чкалова!» Ә югары оч - «ул. Матросова!» Чишмә урамы -«ул. Зоя Космодемьянская!» һәм югары оч белән түбән оч малае чишмә урамында очрашкач, болай сөйләшәләр икән: «Син кайсы урамнан?» «Улица Матросовадан!» «Ә мин - улица Чкаловадан!» Дөрес, без инде үтә наивный халык, әллә кайда Әмрикә шәһәрендә татар хәрчәүнәсе барлыгын белсәк — бетте, тотынабыз мактанышырга, тотынабыз шапырынырга: «Ул бит безнең милләтнең бер кыйпылчыгы, ул бит әнә нинди үткен, дөньяның читендә ят халыклар арасында эреп, югалып калмаган — татарлыгын татар итеп һаман яши бирә ләбаса! Ә үзебездәге хәлләрнең асылына килгәндә—' яман бит, әфәнделәр! Телебез сандыгына бер көтү көя төшкән! Әллә мин әйтәм Әмрикә каласында хәрчәүнә тотучы саф татарга телеграмм сугып карыйкмы? Ул, хәлебезне аңлап. Ак йорт аша БМОга гариза язып, телебез сандыгында мыжгыган хәшәрәтләргә каршы уңышлы көрәшү өчен берәр төрле дару сорап ала алмасмы икән?! «Шәһри Казан»ны өстәлгә куйды да. Разыя кеткелдәп көлеп җибәрде. Зәлия апа язса яза инде, чукынган. И оста да инде! Әмрикә президенты белән бәхәсләшерлек баш бар үзендә. Шулай шул, үз кирәгеңне генә кайгыртып яшәмәскә, үз теләгеңне генә канәгатьләндермәскә һәм шул максатларда чит-ятларга тәлинкә тотмаска' Аннары нәрсә? Павел Корчагинныкы кебек эт тормышымы” Юк, бусы булмас инде. Чөнки һәммә кеше дә «кирәкле кишер яфракларыма унлысуллы тәлинкә тотып, тәмле ашап, әйбәт киенеп рәхәт чигеп яшәгәндә, нишләп әле Разыя дигән чибәр кыз гына, дулкын өстендәге йомычка шикелле, бер ярдан икенче ярга ташланып, кагылып-сугы- лып яшәсен, ди. һәм Разыя икенче юлны тук. бәхетле тормышны сайларга булды. Әнә... Фәләхе гдин абзый үлгәндә яшереп калдырган бакыр сейфны кемдер табып алган ди бит әле Ә аның эчендә йөз сиксән мен тәңкәлек алтын-көмеш бар' Чынлап та белсәң иде. кем табып алды икән ул бакыр сейфны? Берәүләр әйтә: ул бакыр сейфны төнлә яшертен генә каладан Фердинанд кайтып тапкан да. җинаять эзен яшерер өчен, өйгә ут төртеп юкка чыккан, ди Аннары ул бөтен байлыгы белән мафия кулына эләккән дә. сснлесе белән бергә үтерелгән, ди. Аларны харап итүдә Разыяның сабакташы. хәзер кибет директоры булып эшләүче кәкре аяклы ханым зур роль уйнаган, ли. имеш Булыр, булыр, бусына ышанырга мөмкин Халык белми сөйләмәс Димәк, сейф кәкре аяклы җинаятьче ханым кулында! Тик әлегә бу имеш-мимешләргә генә ышанып директор ханымны кулга алырга ярамый икән, дип әйтеп әйтә ди Фоат абый һәм бу җаваплы эшкә мин үзем керешәм, сейфны габам. андагы байлыкны туганнарым арасында тигезләп бүләм. ә Руфина өлешен Разыяга бирермен . Бирер, бирер, ник бирмәсен. Фоат абый ялган сөйләшә торган кеше түгел: ул бит милиция капитаны! Димәк, йөз сиксән меңне гугыз кешетә тигезләп бүлгәч, егермешәр мен тия! У-у-у-у! Болай булгач яшәртә мөмкин, мөмкин яшәргә бу нурлы дөньяда и-һи һи-һи-һи-и-и Аннары. . гаилә ягын т ына көйлисе кала! Уйларының шул төшендә Разыя ачуыннан шарт лар дәрәҗәгә җитте Ниндидер бер килмешәк кыз аның сөйгәнен тартып алды бит Тартып аллы да. Разыяның якты өметләрен, матур төзегән хыялларын җимерде, киләчәккә корган планнарын туздырып ташлады Тора тора да. тагын бер мәртәбә гаҗәпләнеп куя Разыя кай төшенә кызыкты икән Габделбәр шуның? Миннән артык жире дә юк бит инде Өстенә кигәне дә шул бер күлмәк тә бер чүәк дигәндәй Аннан килеп, кызган мунча ташына янә бер чүмеч су өстәп җибәрә Разыя Җитте, булды Күп түздем, чыдар чамам калмады Тотам та шәһәргә ки тәм. Габделбәрнең үзен күреп сөйләшәм Балыкны җим белән каптыралар, егетне дә тәмле тел белән генә сыйлап булмас, күчтәнәч- фәлән дә алып барасы бу.пар һәм Разыя бармак бөгеп санап китә Кала кибетләрендә ни юк? Каклаган каз юк' Маринамы төмбә"’ Юк' Тозлы алма, балан бәлеше'’ Миләш каты? Чия хәлвәсе? Төр телән-төрле кипкән җиләкләр бәйләме? Юк. берсе дә юк аларнын шәһәр кибет төрендә. Ә Разыяларда бар Разыяларда җанын пи тели, шул бар һәм кыз иртәгесен шәһәргә китәргә уйлады Зөбәйдәнең көндәлек дәфтәреннән. ( «Яши-яити кеше нишли? Берәүләрнең бу сорауга «карт.-я тип җавап бирүләре мөмкин Ә минемчә, тәҗрибә туплый )ш ш- итми оста пл’ Укый укый гыйлем эсти! Күрдегезме аңладыгызмы имде оерәү дә ана карыныннан ук таһи булып тумый һәм шу тай та чын м.н ьиәсснд.» даһи булу өчен, ют арыда әйтелгән оч нәрсә генә җитми сизем тәү. тою ик итү; башкалар фикерен., ко .ак сала оек...............................................................................>ренм..) ,..к.кпч-р ..... м..ү: кироклоре бик моһям бул. ая карар .арны каок . “ мау. кабаланма) һ..м шу.. ук вакытта соңарма) ы фаР'а> 1,1 • Р алган татын бик күп, бик күн нарсмор остаргә булыр иле аае. крый инде. санап киткәннәр дә җитеп торыр Минем максатым, әйтергә теләгәннәрем бүтән бит! Бер көнне шулай Ирек мәйданына таба бара идем, күрәм. каршыма Салисә апа килә Бик зәһәр килә. Таптыйм, бәреп егам, дигәндәй итеп килә. Мин ана: «Әйдә, митингка!» дим. Ә ул: «Иәр>сә калган анда миңа! Алтын өләшәләрме, көмеш тараталармы анда? — ди. Митингтан башка да үз хәсрәтем үземә җиткән!» - ди. Кашларын әкәмәт җыерып, күзләрен галәмәт акайтып әйтә, валлаһи. Шул хәлдән соң. мин чынлап торып уйга калдым. Әйе. хәлебез яхшы түгел бит безнең, таркау бит без, кем-кемгә туган икәнлекне дә белмибез, хәтта белергә дә теләмибез... Уңга-сулга карамыйча дан артыннан куабыз, шанлы булырга омтылабыз... Ләкин, күпме генә тырышмыйк, көч түкмик, безне берәү дә бөек дип. гали зат дип атамаячак Чөнки без иң кирәкле нәрсәне — кече күңелле була белүне санга сукмый башладык. Әйе. әйе Бөек кешеләр ни өчен бөек булганнар? Чөнки алйр кирәк чакта гади дә, кече күңелле дә була белгәннәр, һәм шулай ук башкалар бәхете хакына үз рәхәтлек- ләреннән баш тартырга да батырчылык иткәннәр Ә без?!.» Кызык бу дөнья! Яшәгән саен алда яңа киңлекләр ачыла бара, көтелмәгән борылышлар пәйда була. Тормыш сине матурлыгы һәм мәкерлелеге белән алдап-йолдап төрлечә сыный, талкый, изә. Түзәсең яки бирешәсең. Көрәшәсең яки дәшмисең. Җиңәсең яки җиңеләсең. Бары шулай гына. Зөбәйдә үзен беренчеләр, көрәшчеләр рәтенә куеп карый Мондый кешеләр яшьтән үк алларына билгеле бер макса г куялар һәм өлешләренә чыккан бәхетләрен, рәхәтлекләрен кызганмыйча, гомерләре буе шул макса гка омтылып яшиләр. Зөбәйдәнең дә андый максат ы юк түгел. Ул врач булырга хыяллана. Галим-врач! Зөбәйдәнең фикеренчә. галимнәр алар шул ук көрәшчеләр төркеменә керәләр. Чөнки иҗат итү ул — яңалык тудыру дигән сүз. Ә яңалык беркайчан да. беркемгә дә җиңел генә бирелми. Институтта хәлиткеч имтиханны тапшырып чыкканнан соң, Зөбәйдә хастаханәгә Габделбәре янына бара-бара әнә шулай уйланды. Кон җилсез. Болытлы. Күктән тын гына кар төшә. Урамнарда машина ташкыны, кешеләр, кешеләр Уңайсыз һава шартларына карамастан, шәһәрнең үзәгендә дә. читендә дә төзелешләр бара. Кала көннәи-көн яңара, үсә. зурая һәм яшәрә. Яңарсын әйдә, яңарсын! Үссен әйдә, үссен! Яшәрсен әйдә, яшәрсен!.. Зөбәйдә шундый ашкынулы хисләр дулкыны эчендә хастаханәгә килеп җитте. Ашыгыч ярдәм бүлегенең ишеге эчтән бикле гүгел иде. Бүген Республика хастаханәсенең кизү көне булса кирәк Кыз. ишектән кереп уңга борылгач. Илһам абыйсы эшли торган лифтны чакырырга дип кенә торганда, кинәт шахтаның яшел тимер ишекләре үзләре шаулап ачылып кит мәсеннәрме! Эчтә, лифтта ак халатлы, сары чәчле, сипкелле урыс егете һәм. Зөбәйдәнең авылдашлары: Кәрим. Сәлим, Харис күренде. Барысының да авызында папирос иде. «Димәк, бүген Илһам абый эшләми, ял итә икән», дип уйлады Зөбәйдә, һәм борылып китмәкче иде, сары чәчле лифтчы егет кыз каршына килеп басты да кулын күкрәгенә куйды һәм башына чак кына түбән иеп: Здравствуйте, пани! — диде Проходите, пожалуйста. Глядите, только ногу не сломайте и от этих зверей морду берегите И куда ж Вас отвезти? Не в подвальное помещение ли. где находится под восьми замками медный сейф-ф! —һәм сипкелле егет, йөзен-кашып мәзәк кыяфәткә кертеп, Зөбәйдәнең авылдашларына күз кысты Тегеләр исә ат кешнәгән тавышлар чыгарып, хихылдашып көлешә башладылар. Димәк. ФәләхеI лин бабаймын «бакыр сейф» гарихы боларга ла барып ирешкән инде! Зөбәйдә кыр| кына борылды ла коридор буйлап бүтән блоклар ягына таба китеп барды. Аннары баскычтан дүртенче катка күтәрелде һәм. бер авыру ирне пульманология бүлегенә җибәреп. Габделбәрне чакыртып кигертте. Зөбәйдәсе янына егет кояштай балкып килеп чыкты. — И-и, кемне күрәм мин. күрмәгән чакта көеп үләм мин. дип теленә салынган була әле үзе Габделбәрнең бармагындагы ак җептә ниндидер ачкыч бар иде. Егет туп-туры лифтка таба китте һәм шахта ишеге янәшәсендәге ак ишекнең йозагын ачарга кереште — Зөбәйдә, әйдә! диде ул кызга ым кагын Тар гына, озынча бүлмә иде бу Тәрәзәсе зур Ә тәрәзәдән кышкы урман һәм арырак икенче Горки микрорайоннарындагы ак һәм кызыл кирпечтән салынган биек-биек йортлар күренеп гора иле. Зөбәйдә шунда, керүеңнән элек чыгуыңны кайгырт дигәндәй, нәрсәгәдер шикләнеп як- ягына каранып куйды Курыкма, Зөбәйдә, монда врачлар керми, керсәләр дә күп очракта шәфкать туташлары гына керәләр, дип, Габделбәр Зөбәйдәгә сарылды «У-һу... ай буе күрмичә торганмыни!» дип уйлады кыз. һәм ул, беренче карашка. Габделбәрнең кинәт билләреннән кочып алуына уңайсызлану кичерсә дә. икенче карашта инде моңа күнгән һәм үзе лә кайнарланып, сөйгәненең кочагына кереп сыенган иде Алар бераз вакыт әнә гнудай тын гына, моң г ына назланышын басып тордылар Бу бәхетле очрашудан туган рә-әг тынлыкны беренче бу гын Зөбәйдә бозды. Аның күзләре тумбочка өстендә торган бәләкәй көзге һәм кершэн-г юмада ише нәрсәләрне күреп алган иле Син... диде ул. болай яшертен очрашу урыннарына бик йөреп, тагын өзлегеп куйма инде! Зөбәйдәсенең ни әйтергә теләгәнен аңлады Габделбәр, аңламады түгел. Мәгәр аның үз хәле хәл иде әле. һәм ул үгә җитди игеп Тизрәк кенә терелеп чыгарга язсын инде. Зөбәйдә, диде Юк- са. шундый туйдым бу аунап ятулардан, шундый туйдым Их. дим эчемнән генә, җырлап 'ипләгән чакларны искә төшереп. 1аш киссәм кисәр идем, әмма биредә ягарга беркайчан да риза булмас идем Моңа син гаепле түгел биг, Габделбәр1 Түгел түгслен дә. Нәрсәгә борчыласың сон'1 — Их. Зөбәйдә. Зөбәйдә! диде Габделбәр офтанып Хәзерге чуар бу заманда кайгы-хәсрәтлөрсез. борчылуларсыз гына ничек яшәмәк кирәк! Әнә бит Руфина белән Фердинанд абый Ишеткәнсеңдер инле. Ишет гсм! лнде Зөбәй гә һәм .шып кү тләрснә яшь ки I Ярый, җитеп торыр өлегә. диде Зөбәйдә, кннәг I абде.тбәрнен кулыннан гәзигләрне гарт ын алып Сиңа, бәгырем. артык дулкынланырга ярамый әле.. Ярый алайса, синеңчә б\ кын' диде erci Зөбәйдәсе бс юн киле шеп Ә Зөбәйдә турыдан-гуры Габделбәрнең хастаханә тормышындагы хәлләренә күчеп Йә. Габделбәр, нинди яңалыклар бар сон. дип. янә элеккечә балкып, елмаеп сорады Яңалыклар дип. мондагы яңалыклар шу г инде укол кадыйлар да дару йоттыралар, дару йопыралар га уко 1 кадый гар Авылдан килүчеләр бардыр ич’ Кемнәр ки ю Габделбәрнең ачык зәңгәр күзләрен гә скр чаткы гар пайда оулды. маңгаеггдаг ы җәрәхәт жөе си ie.icp сизелмәс кенә гере гд.иг куйды Кемнәр ки лә дин Килә инде шмг ы Кичә .пи ки нән и.к оүген сеңелкәш белән тнекәш Аннары Габлс юәр чак чак кына Рагын гип әйтеп гашламады, аңы җитеп, тыелып калды Әйе, Разыя да килгән иде шул аның янына. Габделбәр баштарак Разыя белән очрашмаска уйлаган иде. Аннары, авылдаш игеп кызганып бардым, ә ул мине кешегә санап яныма да чыкмады, әллә кем булган, дип, уңлы-суллы гайбәт чәчеп йөрүеннән шикләнеп. Габделбәр Разыя белән дә шушы аулак бүлмәдә сөйләшеп торган иде. Разыя соңгы мода белән шәпләп киенгән иде. Чем-кара күзләре ялт-йолт итеп уйнап тора. Салкын тәэсирендә алсуланган йөзеннән яшьлек дәрте, яшьлек гүзәллеге бөркелә. Аяклар төз. нәфис, гәүдә сылу... Мәгәр Габделбәр Разыяның мондый купшылыгы каршында бик әллә ни сыгылып төшмәде. Ул аның белән әдәп саклап кына исәнләште, сүзен үлчәп кенә сөйләште. Күбрәген Разыя сөйләде бугай, һәм ул Сания әбине район хастаханәсендә калдырып кайтуларын, карчыкның урыныннан тора алмыйча ятуын да «тәмләп» әйтеп үтте. Аннары Сания әбинең җиде баласы турында җитмеш тарафка җитмеш төрле гайбәт чәчүләрен дә «борычлап» искә алды. Соңыннан хиссез-нисез генә саубуллаштылар. Бөтен хикмәт менә шул иде. Бу турыда әйтергәме Зөбәйдәгә, әйтмәскәме? Әйтсә, көнләшмәсме, Габделбәр берьюлы ике куян артыннан куа дип уйламасмы? Шулай да егет бу турыда әйтергә үзендә кыюлык тапты. — Ә-ә-ә...—диде Зөбәйдә, ни өчендер көмеш чылбырлы сәгатенә карап куйды, җиңелчә генә тамак кырды һәм сумкасыннан ак тышлы өр-яңа басылып чыккан калын гына китап алып, егетенә сузды: — Укырсың! — У-у-у Яңа китап!—диде Габделбәр, сөенеченнән хәтта кулларына уып. Әлбәттә, укырмын! Уку тансык безгә, бигрәк тә мондый шәп китап кулга кергәндә... һәм егет китапны алып урта бер тошен ачты да, күзләренә «Зөфаф төне тарында хикәят» чалынып, көлемсерәп куйды һәм Зөбәйдәгә карап: — Укыйммы? - диде. Кыз. укы! дигән мәгънәне аңлатып, ым какты. «Бер патшаның Зөф исемле кызы курайда гаҗәеп оста уйный белә торган Аф исемле яшь егеткә гашыйк була. Ә Аф. шул мәмләкәт кешесе булса да, кардәш милләт вәкиле, имеш. Мәгәр аларның телләрендә әллә ни аерма сизелми. Кайчандыр бу милләт арасында, байлык бүлешкәндә тавыш күтәрелгән, ызгыш чыккан, эш хәтта бер-берсенә каршы корал күгәрүгә үк барып җиткән. Менә шул хәтәр дә. хәсрәтле дә вакыйгалардан соң, бу кардәш ике милләт бер-берсен яратмый һәм бер-берсеннән кыз алып, кыз биреп яшәми икән. Бу канунны бозганнарның башларын чабып өзгәннәр. Менә шундый кыргый кануннар хөкем сөргән заман булган бу. Мәгәр йөрәк дигәнең үзенекен итә биргән яшьләр яшертен генә бер-берсен сөешкәннәр, янганнар, көйгәннәр, кайбер батырраклары әлеге тыю чиген үтеп, кавыша да торган булганнар, һәм мондый азаматларның башлары, билгеле инде, мәйданда, меңләгән күз алдында аяк астына тәгәрәгән... Әйе. безнең Афыбыз көтүен көн дә иртән утлауга җибәрә дә. тау итәгенә утырып, курай тартып моңлана башлый икән. Бу моңнар бер дә бер көнне кардәш милләттән булган патша кызы Зөфнең күңеленә дә барып ирешә, һәм кыз түзми, якыннанрак танышу нияте белән. Аф янына тауларга китә. Менә бервакыт көтүче егет уйнавыннан туктап, аяк язып алу теләге белән урыныннан тора һәм шунда, сылу ат өстенә нурлар чәчеп утырган искиткеч гүзәл панна кызын күреп ала һәм кинәт куркып китә. Беренчедән, бу патша кызы, икенчедән, дошман милләттән булган па i шаны- кы; өченчедән, егет бары тик көтүче генә. Шулай булгач, аңа әлеге кыз белән сөйләшергә ярыймы? Юк. әлбәттә! — Курыкма, егет! ди патша кызы шунда — Мин синең белән танышырга гелим. Мин Зөф булам. Ә синең исемең ничек, егет? — М-мин — А-а-ф булам' ди егет тотлыга-тотлыга һәм саклык өчен генә булса да. як-ягына каранып ала. — Мин барла бернәрсәдән шикләнмә! ди патша кызы чаяланып. -Син курайда гаң калдыргыч моңлы уйнавын белән күңелемне тәмам сихерләдең, мин синең белән дуслашырга телим Әгәр каршы булмасаң, синең янга көн дә шулай килеп-китеп йөрер идем. Шул көннән алар, беркемнән дә курыкмыйча, очраша башлыйлар. Бу хәл кара көзгә чаклы дәвам итә. Ә бер дә бер көнне, кыш якынлашуын хәбәр итеп, беренче кар төшә. Беренче кар кышлавыч җәйләүгә күчеп китәргә вакыт җиткәнен дә белгертә. Егет бу турыда кызга хәбәр итмичә кала алмый, әлбәттә. Ә кыз инде моны үзе дә сизенеп белә икән Ул >лек егетне тыңлый, аннан болай ди Кемнәрдер өчен мин. бәлки, буй җитмәстәй кызмын, әмма мин. Аф. синең галантыңның зурлыгы алдында кеп-кечкенә булып калам төсле. Синең ул гаҗәеп музыкаң минем патша кызы булуымның дәрәҗәсе белән һич кенә дә исәпләшергә теләми Минем шунда, гүя ки. җил булып. шаяр^-шаяра исәсем килә башлый, минем шунда агым суга әверелеп, шаулап-кайнап агасым килә башлый. Минем шүнда ак болытларга ашып, иксез-чиксез зәңгәр күкне иңләп йөзәсем килә башлый Көй уйналып беткәч гә. әле музыка минем җаныма, каныма кушылып дәвам итә кебек... Ышанам, Зөф! Әмма. — Бүлдермә, Аф. мин сөйләп бетерим! Хәтерлисеңме, беренче очрашканда китәр алдыннан мин сиңа, әйдә дус булыйк, дидем Әйе. дус булдык без. һәм мин дуслыкның мәхәббәткә әверелүен сизми дә калдым Миңа сулышларымны гирәнәйтеп, күкрәкләремне иркснәйтеп җибәрә торган һава кирәк иде. Мин ул һаваны эзләдем Эзләдем, мәгәр бер кайда да тапмадым. Минем сулышым тарайганнан-тарайды. күкрәкләрем кысылганнан-кысыла барды. Мина яшәве көннән-көн читенләшә иде. Бер көн килеп, гомерем кыл өстендә генә торып калды Табип- ларымнын йөзләренә чыккан борчулары буенча мин бу фани дөньядан китәргә тиеш идем инде. Әмма алай бик тиз генә, көрәшссз-нисез генә бирешәсем, эзссз-ниссз генә бетәсем, юкка чыгасым килми иде әле Мин яшәргә тели идем. Минем йөрәгем түрендә ни могҗиза беләкдер сүнми, сүрелми калган бер чаткы бар иде. һәм ул чаткы миңа кардәш халыкның бөек улы тарафыннан тудырылган могҗизалы музыка тәэсирендә очкынланып. янып китте. Үземне яңадан тугандай хис иттем, кабат тормышка кайт гым. Рәхмәт сиңа! Мсң-мең рәхмәт сиңа. Аф' Үзеңә рәхмәт, Зөф! Мин. шушы яшькә җигеп, берәүдән дә мондый җылы сүзләр ишетмәдем әле. Дөрес, асыл ир-сгетләрнен күбесе сыман, бәхет эзләп илләр гизә чыкмадым Андый илләр минем хыялымда гына яши бит. Чөнки мин Тау-Анамның күкрәк сөтен имеп. Тау- Анамның бишек җырын, көен, чын мәгънәсендә җанын тыңлап үскән бала, таулардан, менә шулардай гайре чиг-ят җирләргә, илләргә ки ген яши алыр идемме икән? Белмим, белмим, бәлки, яшәр идем дә Әмма мин бер хакыйкатьне исемнән чыгармый идем гау чәчәкләре тик тауларда гына нәфис була. Шуның шикелле, минем музыкам да халкым Йөрәгенә барып ирешкәндә генә мин үлемсезлеккә лаек кеше булып саналыр идем Менә шул уйлар, менә шул тойгылар минем йөрәгемә һич гыш ы гык бирмәде, һаман-һаман борчып, бимазалап лорды һәм бер көнне ки ген, таулар, елгалар, күлләр боларның барысы да халыкның каш ысы. гпаг лыгы. аның киләчәккә булган якты өметләре бергә кушы гып. бероөген булып, музыкага әверелеп, җанымнан сызылып-сызылып чыга башлады һәм мин бу илаһи музыканы, үзем өчен генә булып кагмасын. үз халкыма яңадан әй юнен кайтсын дип. курайда уйнарга тотындым Минем бу музыкама иң беренче бәяне менә син бирдең. Зөф Шуның өчен рәхмәт сиңа. Зөф! . Мнне түгел, ә халкыңа рәхмәт. Аф' Халкың сине г удырган һәм бу сихри музыкаң белән син халкыңа хезмәт игәргә тиешсен лә Ике яшь йөрәк төн утырып, таңны бергә каршылыйлар. Төн карасы аша серле күккә багалар, йолдызларга сокланалар. Ә йолдызлар бу ике гашыйкка сәлам тапшырыр өчен, араларыннан илче сайлап, җиргә җибәрәләр. Мәгәр илче йолдыз галәм кочагына атылуга ук. өндәү билгесенә охшаш якты сызык калдырып, мизгел эчендә янып көл була. Бу өндәү билгесенә охшаш якты сызыкның сере шунда, имеш, ул менә нәрсә дигәнне аңлата икән: «Кешеләр! Мин йолдыз түгел, мин гади бер күк җисеме генә идем... Йолдызлар беркайчан да атылмыйлар һәм янып көл булмыйлар. Сезнең дә мәхәббәтегез күккә ашып йолдыз кебек балкып, нурлар чәчеп торырлык булсын, минем шикелле, мәгънәсезгә янып көл булмасын!» Күп тә үтми, Зөф белән Афның да мәхәббәте күккә ашып, йолдыз булып янарга керешә. — Әйдә, без аңа «Зөфаф» йолдызы дип исем бирик, ә бу бергә үткәргән балдай татлы төнгә, «Зөфаф» төне дип исем кушыйк — Әйдә! Ә иртәгесен ике гашыйк аерылышырга тиеш. Аларны алда ни көтә? Билгеле инде— үлем! Мәгәр кыз белән егетнең әле бик-бик озак яшиселәре килә һәм аларның шушы минуттан башлап бер-берсеннән аерылып, юкка чыгасылары килми. «Мине дә үзең белән ал»,—ди кыз егеткә, һәм егет үзе белән сөеклесен дә тауларга алып китә. — Әкияг кенә булса да, дөрес кебек үзе, иеме?..— диде Габделбәр китапны ябып. — Ә син дөреслекне ничек аңлыйсың соң? — дип көтмәгәндә генә сорап куйды Зөбәйдә. Дөреслекнеме.. — Габделбәр ачык зәңгәр күзләрен әллә кая. билгесез тарафка юнәлтте.— Менә әйтик, кораблар сайга утырмасын өчен дәрьяда юл күрсәтүче маяклар куялар, һәм кешеләргә дә. тормыш лабиринтларында адашып калмас өчен, маяклар кирәк. Гыйбрәтле язмышлы сәнгать әсәрләре— әнә шундый маяклар инде алар. И-и, син әллә ниләр беләсең, Габделбәр җаным, диде кыз. егетнең күзләренә яратып карады. Ә бу вакытта Разыя да Габделбәр турында уйлана-уйлана кала урамы буйлап бара иде. Теге көнне аерылышканда Разыя Габделбәр яныннан аз гына булса да күңеле үсеп чыкты. Габделбәр аның кулын ничек озаклап, каты итеп кысты ич. Бәс шулай икән, егет аңа битараф түгел. Разыя тагын килер әле Габделбәр янына, күчтәнәчләрнең дә иң шәпләрен, иң кәттәләрен генә алып килер.. Кем белә, бәлки, алар авылга икәүләшеп «подручком» кайтып төшәрләр. Аһ. шулай булсачы! Разыя һич кызганып тормас иде. хәер итеп, бабасына йөз тәңкә бирер иде. Разыя дәртле күңелендә туган уйларының үткенлегенә, кискенлегенә канәгатьләнеп елмаеп куйды: шулай, мин дигәнчә булыр, алла боерса, булмый калмас! Әнә, узган ел исәп-хисап җыелышында колхоз рәисе өлкән бухгалтер урынына мине куюларына каршы чыккан иде. (Имеш, бер аулакта мин аның куенына кермәгәнмен. Керде ди ул капкорсакның куенына, керми-ни...). Быел җәй өлкән бухгалтер вафат булгач, рәис барыбер миңа килеп егылды. Менә шулай ул дөнья дигәнең. .. Разыя кинәт сискәнеп китте. Урам буйлап, ярым ай һәм йолдыз сурәте төшерелгән яшел төстәге байраклар күтәргән, халык төркеме агыла иде. Югары Совет бинасы янына барадыр инде болар, мөстәкый- льлек-фәлән теләнүләредер... һи, һи-и... бирделәр ди сез бушбугазларга мөстәкыйльлек, бирми-ни!. Болай йөреп урысларның ачуларын китерсәгез, күрмәгәнегез не күрсәтерләр әле! Разыя, кардәшләрен күрмәмешкә сабышып, кире борылып китте. ...Менә инде Разыя тирән уйларга чумып Балык Бистәсе ягына кайтып бара Аяклары очында сумка Сумкада Сания әбигә күчтәнәч итен алынган икс савыт бал белән дүрт лимон да бар Шоферның «Спидола»сы татарча сойли башлаган иде, шофер «Ну, к черту вас'” дин. Мәскәүне тоташтырды. Анда җырлыйлар иде ...Русская бсре-за-а-а... Чынлап га. чит-читләренә боз каткан автобус тәрәзәсеннән шәрә каеннар, су өстендәге дулкыннарны хәтерләткән карлы басулар, өстә, тигезлектә, аста, иңкүлектә утырган ярым җимерелгән чиркәүле урыс авыллары күзгә чалынып кала. Бу тирәләрдә татар авыллары юк. Чөнки. Явыз Иван гатарларпы Казаннан җитмеш чакырымпан ары сөргән. Разыяның уйлары янә Габделбәргә әйләнеп кайтты. Савыгып килә инде. Маңгаендагы җәрәхәте дә төзәлеп бара. Тик аттың мина карата мөгаммәләсс бит үк әйбәт түгел әле Килүемә дә сөенмәде бугай. Әллә ничек шунда Салкын каршылады. Теләр-теләмәс кенә сөй төште. сорауларыма да кәефсез генә җавап бирде. Ни булды икән аңа? Элек бит ул минем белән һичкемгә алыштырмаслык эчкерсез дус иде Автобустан төшкәч гә Разыя хастаханәнең белешмә бүлегенә керде. Сания әбинең кайда ятуын сорашты. Әйттеләр. Ратыя өстен чишенеп, ак халат һәм башмаклар киеп, икенче катка күтәрелде — Сез Шәймуллина янынамы? дип каршы алды аны ябык йөзле, озын буйлы ир врач. Әйе. Сез аның кеме буласыз? Туганы Ул әбинең җиде баласы бар. дөресме? Дөрес! Ләкин аның бер малаен күптән түгел генә үтерт өннәр Ишетте-ем! диде врач Ярый, бу турыла әбинең үзенә әйтмәскә кирәк... Ә калган балалары ник кайтмый' Әбинең күп булса уп-унбиш көнлек гомере калгандыр. Үләр Үкенерләр балалары, мәгәр соң булыр? Күптән түгел генә кызы кайтып китте бугай анын. лиле Разыя. сөрмәле күзләрен врачның яңагындагы зур җөйгә төбәп Кайткан кайтуын да озак тормаган, киткән һәм ул киткәннән сон әби үзен элеккедән дә начаррак хис итә. диде врач канәгатьсез тавыш белән. Разыя кергәндә Сания әби йоклый иде бугай. Палатадагы дүрт марҗа бергә җыелып, сөйләшеп утыра иде Разыя алар белән кычкырып исәнләш ге Здрась ге? Здрасгуй. здрастуй диештеләр марҗалар тс тәр-тс тәмәс кенә Разыя әкрен генә килеп. Сания әбинең янәшәсенә утырды Әбинең күзләре куркыныч булып >чкә баткан, борыны зураеп ка пан йоте тәмам суырылган, агарган һәм битенә ниндидер кара тимтстдәр чыккан ите Мондый очракта, авыруның йөзенә үлем шәүләсе төшкән, ти тәр бугай Сания әби кинәт кулларын кыймылдатып куйды иреннәрен я таштыр- галады һәм йөзен Разыяга таба борды да авырлык белән генә күзләрен ачты. Син кем? диде хәлсез генә Разыя мин. кодагый әби. Разыя Карчык башын чайкады, телен чапылдатты, аңламады булса кирәк. Бухгалтер кыз тагын кабатлады. Синең туганың мин. Сания апа. Разыя Марат абыйның, синен киявең Марат шан двотордпый тут аны! «Двоюрдный» сүзен ишеткәч. марҗалар бантларын Ратыя ягына таба бордылар һәм — Нет. она по-русски не понимает. . Она с нами по-русски абсолютно ничего не разговаривает!—диештеләр. — Белэм! —диде Сания әби кинәт. - Алар җеннәр! Алар мине сихерләргә килгәннәр! — һәм аннары Разыяга төбәлеп:—-Син Салисәме? — дип сорады. Марат дигән таныш исем бая аның колагына чалынып калган иде, күрәсең, шуннан алып әйтүедер... Кыз аңы алышына башлаган әбигә бер мәл кызганып карап торды да: «Ашын ашаган, яшисен яшәгән инде бу! Моңа хәзер Салисә булды ни дә, Разыя булды ни!» — дип уйлап, үзен Салисә итеп күрсәтергә ниятләде. Болай иткәндә бакыр сейфны кулга төшерү мөмкинлеге дә бермәбер арта ич! — Әйе, мин Салисә!—диде Разыя. И балам! И бәгырем! —дип әби Разыяның кулларын тотып алды Зөһрә кошчыгым исән-саумы соң? — «Зөһрә кошчыгым» дип әби оныгы — Зояны әйтә инде. — Исән-исән, әби, тфү, әни!—диде Разыя.— Зояга, тфү, Зөһрәгә ни булсын соң анда?! Теге... кенәжкәне нишләттең? Кая куйдың? Разыяның тәне эсселе-суыклы булып китте. «Имәндә икән чикләвек!»— дип уйлады ул. Әмма бирешергә ярамый инде хәзер, керешкән- керешкән, спектакльне азаккача уйнап бетерергә туры киләчәк... — Сервант тартмасына салып куйдым, әни,— диде Разыя күзләрен уйнатып. — Сервант алдыгызмыни, кызым? Кенәжкәдәге акчагамы? Разыя тирләп чыкты. Шулай да сынатырга ярамый иде. Үзен кулга алып, елмаеп әйтте: - Кенәжкәдәге акчага түгел, әни, зарплат акчасына-а! - Әлимент акчасына дисеңме-е?! Разыя телен тешләде. Кара син бу Салисә апаны, Марат абыйдан астыртын гына алимент та каерып ята икән әле! Әмма Разыя нәфрәтен карчыкка сиздермәде, киресенчә, кашларын сикертә-сикертә юхаланып өстәде: — Әйе, әйе, әни... Әлимент акчасына алдым! — Ай, яхшы булган! Ай...— Карчыкның тыны кысылды, гырылдый башлады. Разыя аны мендәр өстенәрәк күтәреп салды, баш астына икенче бер мендәрне куйды. Карчык тынычланып китте, сулыш алуы да тигезләнә төште.— Шулай да, кызым,— дип сүзен дәвам итте ул,— кенәжкәдәге акчага тими тор инде син, мин үлгәч... кхм... мин...— Карчык сүзеннән бүленде, тынып калды, гәүдәсе исә сулкылдап, тартылып куйды. Ул елый иде, ахры, ләкин аның күзләреннән чыртлап та яшь чыкмый иде инде. Разыяның бик беләсе килә: кенәгәдә күпме акча бар икән? Үлгән Фердинанд яки Руфинаның өлешеннән аңар да бераз әҗер тимәсме икән? Ләкин карчык бу турыда берни дә әйтми әле һәм әйтергә уйламый да шикелле. Аннары карчыктан бу турыда сорарга яхшы түгел, чөнки Сания әби Разыядан шикләнә башлар, аңар теге бакыр сейфның кайда икәнлеген хәбәр итүдән баш тартыр кебек иде. Ә бакыр сейфның «интегеп» яткан урынын сорамыйча, белмичә калырга ярамый! Сорарга кирәк: хәзер үк һәм икеләнмәстән... Разыя сумкасыннан бал, лимоннар алып, тумбочка өстенә куйды. Хуш исле лимон исе борынына кергәч. Сания әби чак кына тернәкләнә төшкәндәй булды. Әни. диде Разыя.— Миңа бакыр сейфның кайда икәнлеген әйтә алмассыңмы икән... Ә-ә-ә... Теге хәзинә салынган тимер әрҗәне әйтәсеңме? Ие. әни... ие, ие... Аны атаң бәдрәфкә ташлады бугай. — Чынмы, әни? Чынмы? — Чын инде, чын! Разыя. Сания әби белән саубуллашырга да онытыл, күзләренә ак- кара күренмичә, палатадан атылып чыкты Коридорда баягы врач ирне чак кына бәреп екмады, һәм. гафу үтенергә дә оныгып. тнз-тиз генә баскычтан төшеп китте Разыя авылга караңгы төшкәч кенә кайтып төште Иң элек өйләренә түгел, ә Сания әбинең янган йорты урынына таба юл готты ул. «Бәлки шул тирәдә Гаделшаны очратырмын, ул миңа, ярдәм итәр, итми калмас», дип тә уйлады Чынлап та, гиле егет тыкырыкта чаңгы шуып йөри иде. Үзе җырлый: Бир кулынны. гүзәлем.. Гаделша-а! дип дәште Разыя Егет туктады, җырлавыннан да бүленде һәм Разыяны күреп алды. Әллә кемнәргә ялынма. Гаделша матурым Мә. мин бирәм сина кулымны, ал! диде Разыя аңа һә... дип куйды erci кискен генә итеп Нәрсәгә миңа синең кулың! Кәбестә тозлыйммы мин аның белән, әллә куян агарга чыгыйммы... Ник. җырлыйсын ич әле: бир кулыңны, гүзәлем дип... Ә минем кулым җырдагы ул Гүзәлнекеннән киммени?! Бөгештермә! диде тиле. - Нишләп инде. Гаделша матурым. . Нигә миңа андый ямьсез сүз әйтәсең.. И-и, төлкеләнеп маташма инде. Сиңа нәрсә кирәген белом ич мин.. Беләсең шул. Гаделша уңганым, беләсең.. Ярдәм иг инде1 Лом белән көрәк алын килимме? Ие инде. ие-е.. Тик. . әҗере алдан! Күпме сорыйсың, матурым-м Бер үптерәсең инде «Уф. ходаем, бар икән күрәселәр. » Разыя нервыланып як-ягына каранып куйды Әмма тирә-юньдә берәү дә күренми, этләр дә йөрми авыл эче тын иде. Ни... Гаделша җаным, аннары инде, яме' диде Разыя гиле егетне ничек булса да гөп башына утыртырга чамалап Ләкин Гаделшаның бу мәсьәләдә авызы пешкән иле ич инде Illy гаи бу нач. ул икенче мәртәбә тагын авызын пешереп торырмы' Бигрәк инде сез кызлар Гаделшаны гиле дигәч гә Ул чаклы ук шыр ги гс түгел ә ге ул! Менә анысы булмас инде, дип кырг киеге Гаделша Мин үз сүземне әйттем.. Пардон! «И ходаем, китә бит инде. китә. Аннан башка бакыр сейфны ничек эзлим мин. ничек табып алыйм » Гаделша-а! дип дәште Разыя икеләнеп, борчылып Мин-н р- ри-за. Кил, әйдә-ә Тиле туктады һәм чаңгыларын карга батырып ка ган куйды га башын гүбән игән килеш Разыяга таба якын гаппы Килеп җигәр а.ыын- нан кеткелдәп көлде, аннары кулларыннан карлы бия гәпләрен салып, кесәләренә тыкты. һәм. ниһаять. шаяргандай mcii Ра паяны мәкгереп алды. Разыя үзе дә сизмәстән күзләрен йомды Ә I л ге.нгга ка\ гарлана каударлана, кызны муеныннан кочты, иреннәренә үбәргә үр^ i гс \й-һай, каты суырып үпте ул! Разыянын хәт га ал шгы икс геше селкенеп куйган- 1,111 бч I гы Бодай аш е береүнен да үпжәне юк М ..uric’ Разыя янган йорт урынына килде, капка баганасына сөя i ге I лде л- шаның әйләнеп килгәнен кәгәргә кереште «Килгәч. >ш гәгегг җелегенә үтем әле мин синең» гнп тә уйлап куйды ут Оммл үч нгкәнләи Гаделша күренмәде дә күренмәде Кы шык аягына са гкын ү т гс. аяг ыннан биленә менде, биленнән эченә үтеп, калтыратырга тотынды һәм ул шунда гына тиле тарафыннан алдануына төшенде. Инде биредә ялгызы гына берни дә майтара алмасына инангач. Разыя кайтыр якка 1аба юнәлде. Зөбәйдә хастаханәдән чыкты. Рәхәтләнеп, кинәнеп, күкрәк тутырып саф һава сулады. Чөнки бире! ә. елның кайсы гына фасылы булмасын, заводфабрик төтеннәре килеп җитә алмый иде. Биредә зур бакча иде, тыныч иде Кышкы урманда ничек, шәп булса, биредә дә шундый ук талгын хозурлык иде. Зөбәйдә, рәт-рәт итеп утыртылган мәңге яшь. гөп-төз наратларга, кызлар сыман ачык йөзле сылу каеннарга, киң ябалдашлы мәгърүр имәннәргә, гүзәллекләрен эчкәре яшергән тыйнак юкәләргә, алма, туйра. тупыл, карама һәм алмагач, шомырт, миләш, балан агачларына сокланып карый-карый атлады. Аның садә күңелендә шундый уйлар килде: «Дөньяда бер генә агач га файдасызга үсми. Нинди генә агач утыртма, ул сиңа рәхмәтеннән калмый. Әйтик: каен суының һәм юкә балының файдасы санап бетергесез, миләш кайнатмасы, балан кагы, алма согы, шомырт экстраты да адәм баласына шифалы. Күн ясауда имән кайрысыннан файдаланганнар, элмәдән чана табаннары ясаганнар, өрәңгедән — балта сабы, караманы пешекләп бөккәннәр. Тирәкне бигрәк тә кошлар ярата, ә һаваны өзлексез сафландырып торуда тупылның файдасы күп. Өй артына, бакча буена, юл читенә — кая телисен шунда, нинди агач кирәк дип саныйсың, шундый агачны утыртып куй. Еллар үтәр, ул агачлар үсәр һәм алар сиңа бурычлы булып калмаслар...» Зөбәйдә уйланып килә торгач, капкага җитүен дә тоймый калган икән, һәм менә ул урамга чыгып китәр алдыннан соң мәртәбә хастаханә ягына борылып, тәрәзәләргә карамакчы иде, шул мизгелдә кемнеңдер көчле куллары аны иңнәреннән эләктереп, сул яктагы ташландык будкага таба сөйрәделәр. Кыз тыпырчынды, чәбәләнде, билгесез кешенең көчле кулларын иңнәреннән йолкып гашламакчы булды, анда таба ничек кенә булса да бармаска игеп, аякларын тери-тери жан-фәрман карышты. Әмма билгесез адәм Зөбәйдәгә караганда күпкә көчлерәк. гайрә!лерәк һәм үҗәтрәк булып чыкты. Ул Зөбәйдәне, ишектән кергәндә аяк герәп карышмасын өчен, арты белән борылып алып керде, һәм будканың урта бер төшендә идәнгә бастырып, иңнәреннән кулларын ычкындырды. Зөбәйдә бары тик шул чакта гына әлеге бәндәнең кем икәнлеген белү өчен әйләнеп карый алды һәм корт чаккандай дерт итеп, сискәнеп китте. Бу Маһир иде. Зөбәйдә кинәт уңга каерылды һәм Маһирның кулларыннан яшендәй тизлек белән ычкынып, ишеккә ташланды. Әмма чыгып качарга өлгермичә калды, Маһир корбанына ташланган ерткыч сыман җәһәт кенә сузылып, Зөбәйдәнең пальто чабуыннан каптырырга җитеште Ул. шул мизгелдә үк сикереп торды һәм Зөбәйдәне түргә таба селтәп тә җибәрде. Мәгәр кыз егылмады, куллары белән кочаклагандай итеп, будканың сулъяк диварына барып бәрелде Шул рәвешчә торып та калды. Маһир Зөбәйдәнең елавын, тилереп-тилереп, тырмашып-тырмашып, күңелгә авыр әшәке сүзләр әйтә-әйтә тиргәшеп елавын көтте. Әмма Зөбәйдә ләм-мим эндәшмәде. Бая ничек горып калган булса, һаман шул сурәттә басып тора бирде Бу сүзсезлек Маһирны өркетә Аның күңеленә билгесез шом сала, газапка дучар итә иде. Ниһаять. Маһир түзмәде, үзе сүз башлады: Гафу ит мине, Зөбәйдә! Кыз дәшмәде. Маһир башын күтәрде. Беренче мәртәбә күргәндәй Зөбәйдәнен чия төсле сапожкиларына. таза балтырларына, чия төсле пальтосына, нәзек биленә, көмеш 1өлке якасына, күпереп торган чем кара чәчләренә, көмеш төлке бүркенә игътибарлы карашын юнәлтте Ләкин бу күргән нәрсәләр егстнен аңына бөтен тулылыгы, матурлыгы белән барып ирешмәде, кайдадыр бушлыкта югалып калгандай булдылар. Маһирның, аның Зөбәйдәнең бөтен матурлыгы, тулылыгы белән күреп, тоеп бетереп булмый торган «илаһи җаны» биләп алган иде. Гүя Зөбәйдәнен шул «илаһи жаны»ннан көй агыла, моң агыла Маһирны искит кеч дәрәҗәдә әсәрендерә. аның бөтен-бөтен дөньясын шул көйнең, шул моңның тылсымлы агышына буйсындыра, сихерли төсли иде Маһир шунда, беренче һәм соңгы мәртәбә үзенең Зөбәйдәгә карата бернинди дә явызлык кыла алмаячагын аңлады һәм ул шунда, ятып калганчы, атып калырга, дигән әйтемнән чыгып эш итәргә, ягъни кыз алдында актык козырен ачып салырга булды. Гафу ит, Зөбәйдә! дип кабатлады ул. Кыз эндәшмәгәч, тирән сулап өстәп куйды: -Кояшлы кон шикелле гүзәл булып башланган безнең мәхәббәтебез, шушындый ямьсез финал белән тәмамланыр дни. кайчан да булса уйлаган идеммени мин? һәм мин үлепләр гашыйк булган сөйгән кызым, минем аңар булган олы мәхәббәтемә тап төшерер, минем аңар булган хисләремне агулар һәм минем түземлегемне соң чиккә китереп җиткерер, мине ирексездән ирексез җинаять юлына этәрер дип, уйлаган идеммени?! Зөбәйдә кинәт тураеп басты, бәген гәүдәсе белән Маһирга таба борылды К-ки-и г юл-да-ан! диде ул ишеккә таба бара бантлап Гүя аның кара күзләреннән сибелгән утлы очкыннар Маһирның җанын көйдереп алды. Егет тетрәнеп бер адым артка чигеп куйды Зөбәйдә-ә... — диде. Кит... торма юлда-а! диде кыз. ниндидер хәшәрәт күргән сыман җирәнеп һәм нәфрәтләнеп Бәлки... ашлашырбыз?! Хулиган белән нәрсә аңлашыйм мин! Маһирның эчендә нәрсәдер өзелеп төшкәндәй булды Башы чынлап, күз аллары караңгыланып китте, һәм ул хәлсезләнеп диварга сөялде Шул минуттан файдаланып, Зөбәйдә ишеккә таба атлады Бераздан егет аңына килде Фикерләрен бер ноктага туп ran уйлана торгач, ашыктым, дип йодрыгы белән диварга сугып куйды ' Ашыктым, җебен калдым, дип кабатлады ул янә шашарга җигә ятып Мина Зөбәйдәне җибәрмәскә булган, җибәрмәскә. » һәм озынча урындыкка утырып папирос кабызды. Чак кына иеләрәк төште .Аннары төтенгә карап тора башлады Аннары бусының төпчеген ташлап, икенчесен кабызды. Тәмәке гөгене гиз һәм зәңгәрсу челтәр корган, гай үгәкүренмәле булып тарала Маһирга ул җәйге көндә, ерактагы урман аныгында тирбәлүче рәшәне хәтерләтте Аннары аның ку г гә|к сагг-еары (юдай басуы өетенә төшкәндәй булды. Гүя анда комбайн урын йөри IIIгурна гда Маһир утыра, янына Зөбәйдә баскан Аннары кич буйлары Куштирәк буенда сөйләшеп горулар.. ШУЛ мизгел Маһирның борынына искиткеч хуш нс килеп бәрелгән шикелле булды. Мондый татлы ис тик Зөбәйдәнен чәчләреннән генә аңкырга мөмкин Маһир өченчесен кабызды «Зөбәйдә белән мавыктым мавыгуын, дип уйлады ул Шу гаи ди. «көй им йөрдем, у.пем коч.ым укеиечк.. кд 1МИ 1Ы- иш ..й.ср дек IVI ел шул Иреинореио «ын ы кидерми иле О меи.» I .и» и-nv.pi.. караш а .ай дуге , иле Зөбөйд.. У . '"«.ак и. ............................................................ер шш...ч.. .ашыйк е, р„ ,еп I ,»6 ,е nv.pi.» у >е м»р.ш a.1 u.i Ы р.» ш Маһир .................................. иле. !.мм.1 Зөбөйд.» шыр ачык........-ачык, мин I абдедбөр белән уйныйм диде. Шуннан соң Маһир спектакльдә катнашмады, тамашачы булып кына утырды. Гашыйк ролен уйнаучы Габделбәр үзенең сөйгәненә әллә никадәр сагынусөю сүзләре сөйләде. Сәхнәдә спектакль түгел, тормыш үзе идс. Ахырда Габделбәр Зөбәйдәне бөтен тамашачы алдында кысып кочаклады, суырыпсуырып үпте. Маһир чытырдатып күзләрен йомды. Тынычланырга теләп учы белән маңгаен тотып горды. Аннары кабалана-кабалана папирос алып кабызырга кереште. «Үбештеләр бит. үбештеләр... Бар халык күзе алдында, сәхнәдә. Маһир каршында... Их Мин да йөргәнмен икән егет булып. Кара төндә, куштирәк төбендә дә кочып үбә алмадым бит Зөбәйдәне. Ни өчен? Кыз үзе каршы торгангамы, әллә Габделбәрнең кувалда йодырыкларыннан шүрләгәнгәме? Юк. түгел! Зөбәйдәне фәрештәгә тиңләүдән килеп чыкты бу Имеш, тупас көч кулланып, мин аның изге рухын пычратам, пакь күңеленә тап төшерәм, имеш һәм ул мине «әдәпле» булуым өчен ныграк яратырга тиеш. Бит болай бер генә «тупас» егетнең дә әле мәхәббәттә уңыш казанганы юк. Сөйгәнеңә карата гадел һәм игътибарлы булу, аның йомшак якларын «явыз» максатлар өчен файдаланмау, киресенчә «мондый чакларда» күңеленә кереп утырган шайтан коткысын сабыр куып чыгару - менә мәхәббәткә чәчәк атар өчен кирәкле шартның беренчесе шушы дип аңлау кая кигереп җиткерде инде. «Нәтиҗәдә, мин бүген Зөбәйдә өчен хулиган булып чыктым лабаса. Кешелеген җуйган әшәке, бозык, түбән җанлы бер зат булып. Юк. ялгышасың. Зөбәйдә. Син бу сүзне тик ачудан гына әйттең...» Маһир урыныннан калыкты. Пәлтәсен чишеп, билендәге кыныдан хәнҗәрен суырып чыгарды. Хәнҗәрнең сабы фил сөяге беркетеп төрле- төрле бизәкләр төшереп ясалган, ә йөзе, көмеш пычак шикелле, ялт-йолт итеп тора иде. Маһир хәнҗәрен үткенлеген тикшерә-тикшерә. бүген нинди көн соң әле. дип уйланды, һәм аннары, иртәгә шимбә булуын исенә төшерде. Ниһаять, үзүзенә нык ышанып: Менә, Зөбәйдә, синең күңелең хәзинәсендә урам сүзләре бар икән, миндә дә бар ул тупаслык Берсекөнгә нәкъ шушы урында очрашырбыз. Шунда карап карарбыз . Ничегрәк сайрарсың икән ул вакытта, шунда белербез, тәти кыз! диде. Бүген Ирек мәйданындагы халык башка көннәргә караганда да күбрәк иде Илһам Зөбәйдәне күреп алды, янына килде. - Нихәл, сеңелем! Әйбәт әле, Илһам абый... Шулай итеп, даулыйбызмы ирекне, ә. Зөбәйдә?! Без дә дауламасак, ул ирекне халыкка кем бирер соң. Илһам абый?! Беркем дә бирми, сеңелем, беркем дә... Шул мизгел, халык арасында, кемдер «Туган тел»не җырлап җибәрде. Аны, тирә-юньдәгеләр күгәреп алды: Дөньяда күп нәрсә белдем Син туган тел аркылы... Бер урыс икенче бер урыстан булса кирәк: Монда нишлиләр соң болар? Ник җыелганнар? дип сорый иде. Россиядән аерылып чыкмакчы булалар бугай!- дип җавап кайтарды мыеклысы. — ә? Россиядән! Мыек, чәчрәп. Илһам каршына пики басты. I оссиядән аерылып чыкмакчы буласызмы? Ачлыктан кырылып бетәсегез киләме” .ти-ди, кулларын бутарга. төкерек төрен чәчәргә кереште. Юк, без Россиядән аерылмыйбыз, диештеләр Илһам янәшәсендә басып тортан кәләпүш кигән егетләр Без Россия дәүләте белән берлектә тигез хокуклы булып яшәргә телибез! — Сез ул хокукны бездән сорап аласызмы9 Әллә үз белдегегез белән тотындыгызмы бу эшкә?! Уз ихтыярыбыз белән — Алай булмый ул, була алмый хокукны сез бездән сорарга тиешле ә без ул хокукны сезгә бирәбезме әле. юкмы' диде әлеге ямаулы чалбар кигән урыс - Ә Иван Грозный, мин сезнең дәүләтегезне юк итимме, юкмы? дип. безнең бабайлардан сорап тормаган бит, сорамаган' Урыс, теше сызлагандай, чыраен сытып куйды һәм иптәше янына китте Ну, как., убедили?! дип каршы алды аны салмыш иптәше. - Убедили!!!- диде мыеклы урыс, күзләрен тасрайтып Бу вакытта мәйданда «Туган тел» җыры тагын да дәртлерәк, (агын да көчлерәк булып яңг ырый иде инде ... Кечкенәдән аңлашылган Шатлыт ым. кай) ым минем Разыя Габделбәр янына тагын бер мәртәбә килергә уйлады, һәм килде Әмма Габделбәрне очра iа алмады Габделбәр хастаханәдән чынап киткән иде. Кая киткән? Монысын берәү дә белмәде Ә Ра паянии Габделбәр янына килүенең максаты шул идс ничек кенә булса да егетне сөйгәненнән биздерү һәм үз ягына авыштыру. Моның өчен аның төннәр буе корып яткан планы да бар. ул план менә нәрсәдән гыйбарәт идс Зөбәйдә намуслы кыз түгел. Дәлил кирәкме? Менә дәлил һәм шунда Разыя рсдикюленнән чыгарып, бер хат сузар Нинди хат дисеңме? Сөйгәнеңнең чын йөзен ача торган тылсымлы хат булыр бу! Рәхим игеп укып бак. авторы студент Урта буйлы, коңгырт бөдрә чәчле, коңгырт кара күзле бик хисчән егет (. үзгә дә кесәгә керми, җырга да оста. Гитарада әйбәт уйный Исеме Гомәр Фамилиясе Фамилиясе гаҗәп кызык аның Вулканов' _ Менә шул Вулканов бешен фермада пайда булган көнне үк Зөбәйдәгә күз салды. Ягъни гашыйк булды. Маһир кайда идеме ул вакытта'’ Маһирны ул чакта осриичи кентә Алабуга төзелешенә җибәреп торганнар иле Менә шу тан кү т-колак булмаудан файдаланып. Зөбәйдә Шәйму i тина дигән чая кыт әлеге дә баягы уг егет Гомәр Вулканов белән Тфү. тфү алласам яшен суксын үземне' Мина аларны берничә мәртәбә кичке гңгерлә икәү тән-икәү генә парлашып урман буенда йөрүләрен дә күрергә туры ки тлс > рман якын булгач йорт өннәрдер инде диярсең син. бәлки Мокыт бу тма I аб те тбәр Үз күзем бе тән күрдем Ай беләп. кояш белән, тузан туфрагым ое тән аты итеп әй тәм Ул эш булды Зөбәйдә синен нзге мәхәббәгеңо хыяп.и ит к Ул синек ярату хисларена юкерде Теяерле. вассалам! Ышанмаган, менл бу хатны укып бак. . . Габлслбор икс........ ... IC авыр тойгы тар итен w хатны а "ашкын Наш лар УКЫ1.Н1 .леп .шып ноте караш ы мшар ч 1 |..рен l..i, '•■h-'P > i> ча ■ кылары сунн барыр, сука барыр һәм кечгатлск кнне i> тот yen аңлап алды > т айныт кычш rvre i икав Аны « ............................. ... юрти бапчылар аны.ы «cp.cn ятниар ИКӘН че пошын кию б.нп lac.i 1- тегү машинасы янына барын утыра Ь> һхшфю < ................................ - ■ булмады Анын да укыйсы. күп белосс «илле Әмма г i 'О.еч ,..п үтг., юлдан, медицина юлыннан китте. Ярый инде, башы-азагы хәерле булсын, амин! Авылда кешеләрнең күпчелеге Зөбәйдәне әтисе Хисаметдингә охшаталар. Төс-бите белән генә түгел, холык-фигыле белән дә... Кыз бала атага охшаса, бәхетле була, диләр. Зөбәйдә дә бәхетле булыр кебек. Менә озакламый Габделбәр терелеп хастаханәдән чыгар. Бергәләп авылга кайтырлар. Туй итеп җибәрербез... һәм Зәлия ханым кызыннан килгән хатны сыйпый-сыйпый озаклап, зәһәр җилгә колак салып, тышта котырган буранга караган көе утырды да утырды. Аннары ул торып киенә башлады. Урамга чыкты. Җил-буранга каршы бөгелә төшеп, бер кулы белән йөзен каплап. Фирданияләргә таба юл алды. И Зәлия. Зәлия Шушындый күз ачкысыз буранда, шуннан хәтле килеп йөрүләрен өчен рәхмәт инде,— дип каршы алды аны Фирдания, оек бәйләп утырган төшеннән кузгалып. — Й Фирдания, ялгыз башка ял көнендә өйдә утырулары бик читен бит. — Анысы шулай инде. Серләшер өчен күзле, колаклы кешең булмагач теге... Киемнәреңне менә монда эл, Зәлия. Әйе, менә шулай. - Итекләремне дә салыйм инде беррәттән... Булды бу. Инде дога кылып алыйк. «Әгүзе биллаһи.. хәвеф-хәтәрләрне күрсәтмәсен, аяк-кулларны сызлаусыз итсен, илгә тынычлык-иминлек, өйгә бәрәкәт китерсен. Амин.» — Гасыйм күренми, өйдә юк, ахры? - Эшкә китте, фермасына. Өйләдән соң бармаса да ярар иде дә... Мин дә бармасам. башкалар да өйдә утырса, кала кешеләрен сөт-май. ит белән кем тәэмин итәр. ди... — Шулай инде шулай... Гасыйм үз эшенең тәртибен белә инде ул! Зәлия ханым, уч төбе белән ияген сыпырып куйгач, урындыгын түргә табарак күчереп утырды. Ул бирегә ялгызлыктан, эч пошканнан гына килмәгән иде. Күңелен борчып, бимазалап торган уйлары, фикерләре бар иде аның. Ул шуларны булачак кодагые белән уртага салып сөйләшергә, кыска I ына итеп әйткәндә, киңәш-табыш итәргә килгән иде. Ханымның кесәсендә Зөбәйдә язган җитди бер хат бар. Анда кыз әнисенә артык киң җәелмичә генә яшь йөрәген ачкан, күңеле бакчасында чәчәк атып утырган хисләрен җыр итеп юллаган. «Мин.—дигән ул, Габделбәрне өзелеп сөям. Габделбәр дә мине ярата... Татлы ширбәт исе белән тулган кичләрдә сандугачлар да кавыша. Безгә дә ник кавышмаска? Шулай, әни, бцз озакламый кавышырга уйлыйбыз. Бер җан. бер тән булып яшисебез килә. Тик моның өчен иң элек язылышырга кирәк. Язылышырга, анысы бездән генә торып калмас. Әмма туйны ничек үткәрербез? Бу авылда туганнарыбыз юк бит безнең. Туганнарыбыз юк, дип үзең әйтә идең ич. әни. Ләкин мин ышанмыйм туганнарыбызның юклыгына. Шундый зур авылда бер бөртек туган-тумачаң булмасын, имеш. Тикшерә китсәң, ярты авыл безгә тугандыр әле. Кияү!ә чыккач тагын да күбәер әле ул туганнар. (Шул урында Зөбәйдә көлеп өстәгән). Ә хәзергә туй өчен генә дә «туганнар» табып куярга кирәк. Саулык-сәламәтлек теләп, Зөбәйдә.» Зәлия ханым хатны альт күрсәтсә дә. тоташтан укырга җөрьәт итмәде, кыскача гына сөйләп бирде Үзеннән дә чәчәкләп-чуклап өстәп җибәргәләде. Тегүче кызы сүзгә оста булмыймы инде. Фирдания түти аны бик бирелеп тыңлады. Эченнән генә малае өчен сөенә иде бугай ул. Ә инде өенә кайтып барганда, тыкрык чатында, Зәлия ханымны Мәйсәрә түти туктатты. Аның күзләре яшьле иде. И Зәлия ханым аптыраган үрдәк суга арты белән чума, ди Сине күреп алгач, йөгереп чыктым әле менә Ни бит Гыйльметдинемне авыр хәлдә бүлнискә озатып җибәрдем баярак кына — Гыйльметдин абыйга ни булды сок1 ’ — Бавыр инде авың... ул эчүләр кая китсен сон! Белмим, исән калырмы, юкмы'’ Бу урынла Зәлия ханым Мәйсәрә түтигә ни әйтергә дә белмәде Шулай да ни дә булса әйтергә кирәк иде Терелер, боерса терелер. — Бавыры тураклангангамы’ Терелми! Юк. терелми'. Күңелем сизә: ниндидер яман хәлләр булачак . Ай. булачак яман хәлләр И ходаем! И аллам! Зәлия ханым. Мәйсәрә түтинең башыннан чишелеп шуып төшә башлаган шәлен яңадан ябып бәйләп куйды Рәхмәт. Зәлия' диде Мәйсәрә түги. һәм кинәт бантын Зәлия ханымның күкрәгенә куеп, үксеп елап җибәрде. Бераз елап юангач. башын күтәрде, тураеп басты; шәл чите белән күзендәге яшьләрне сөртеп алды. Аннары укытучы ханымга эндәште Ни... безгә керик әле. Зәлия чәем дә кайнар, бөккәннәрем лә суынмагандыр' Бер иркенләп сөйләшеп утырыйкчы. ә*! Менә әле баярак кына чәйләп чыктым. Мәйсәрә апа. рәхмәт! Башка вакытта, яме Өемдә эшләрем күп. ашыгам' лиле Зәлия ханым Шулайдыр инде шулайдыр диде Мәйсәрә түти кинәт күңел* сезләнеп. Аннары тавышын акырынайтып әйтте Зәлия, сеңелем, ни бит Маһирны тәмам батырмаска иле дим Ни генә әйтсәң дә. бала бит ул минем әчеп Яклыйсы иде бит аны Мәйсәрә апа! Маһир тотылмаган ич әле? диде Зәлия ханым аптыраудан гаҗиз калып Тотылмаган шул менә, тотыла калса дим Дөрес, мин аның гаепләре юк дип санамыйм Шулай да. ул синең укучың да бит әле. Зәлия! — Элекке укучым! дип төзәтте Зәлия ханым Ярар а тайса, мин бу турыла уйлап карармын. Мәйсәрә апа һәм Зәлия ханым тыкрыкка кереп күздән югалды. Зөбәйдә Габделбәр яныннан чыкты Көн кичкә авышып бара Өске төшомтөшәм дигән төсле куркыныч булып, тау тау бо тыт тар асы тынып торган тәбәнәк күк йолдызларсыз һәм айсыз кич булачагын хәбәр итә һаваның каннарны оетырлык дәрәҗәдә тын булуыннан төнлә бс ып буран кубу мөмкин икәнлеген дә чамаларга була Бит. диңгездә дә ывыл алдыннан шомлы тынлык булып ала. диләр Зөбәйдә капка буена җитте. Урамга аяк басам дигәндә генә кинәт анын каршында, җир астыннан калкып чыккандай. Маһир пой та охллы Егет ябыккан Йөзе шиңгән кәбестәне хәтерләтә Яңак сөяк тәре очлаеп чыккан Каратны ла. уса т мәче ку. тәретәй. очкын .ы түтс ■ .онык һәм куркулы Киемнәре дә йомарланып беткән 1ик сакал-мысгы гына пөхтәләп кырылган иде . Зөбәйдә Маһирны читләтеп үтеп кигәртә уй талы М.нәр ш берни......................... ... шулай «абатланлы Ачар и М түзмәде, тавышын күтәреп сорады Нйшләтмәкче буласын син Синен белән аялашырга телим. Зөбәйдә Кыл .laiHMAie Гамак кмрь™ Ч*лы Анчары urnua..................... ана габа бара бантлады Аяда гүгсл. Зөбәйдә Маһир кызны кулыннан эләктереп будкага таба әйдәде. — Җибәр... Юкса кычкырам!—диде кыз. Кычкырмыйсың... кычкырмыйсың... — Каравыл!—дип аваз салды Зөбәйдә. Тилермә!— диде Маһир, тиз-тиз генә кызнын авызын томалама- кчы булып. Кит. бандит, пычрак кулларың белән орынма миңа! Маһир яңагына суккандай, чайкалып куйды. Аннары исен җыеп, икеләтә куәт белән Зөбәйдәне будкага сөйрәп алып керде. Каравыл!-—дип кычкырды Зөбәйдә.— Каравыл! Кычкыр, тагын да катырак кычкыр.— дип кинәт кызып китте Маһир. Мин беркемнән дә курыкмыйм хәзер. Куркудан узган инде мин. Әйдә, кычкыра бир. Их.„оятсыз! Сиңа карарга да уңайсыз, наждакламаганнар да бит сине. — Әйт... теләсә нәрсә әйт. Зөбәйдә... аяк астына салып тапта... туфрак ит. әмма аңа карап кына мин сине яратудан туктамаячакмын...— һәм Маһир лып итеп идәнгә чүкте. Зөбәйдәнең аякларын кочты, үкси- үкси еларга кереште. Зөбәйдә нәфрәтләнеп йөзен читкә борды. Бу минутта Маһир аңа аяк астына тапталып сытылган кабакны хәтерләтте. Әйтерсең лә матайда сәяхәт игүләр, комбайнда утырып йөрүләр, машинада барулар, куш- тирәк гәбендә чөкердәшеп торулар булмаган да. Хәер, аларның булуыннан файда юк инде. Маһир тормышның ул якты сәхифәләрен мәңгелеккә каралтты бит. Зөбәйдә чак кына иелеп Маһирның кулларын этеп җибәрде. Будка почмагына барып басты. Зөбәйдә!—диде Маһир кызга таба омтылышлы бер хәрәкәт ясап.- Әйт әле. кайчан да булса яраттыңмы син мине? Юк. -диде Зөбәйдә кискен итеп.— Уйлаганым да булмады хәтта. Маһир торып басты. Яраттың бит! Ник яшерәсең. Зөбәйдә? Яраттың... яраттың син мине... - Юк' — Яраттың ич инде... - Юк! Маһир кинәт башын артка ташлап, күзләрен зур ачып шигырь сөйләп җибәрде: Син булдың да... йөрәгемне әсир иттең. Үз артыңнан иярттең дә алып киттең. Якягыма карамадым. Чит ярларга багалмадым. И. Зөбәйдә, нигә мине болай иттең? Син булмасаң... башка берәү булыр иде. Яннарымда гел елмаеп торыр иде. Син - Зөбәйдә... Мине... Менә кара! Кыз борылып карады. Тетрәнеп куйды. Маһирның кулында хәнҗәр ялтырый иде. Егет хәнҗәрен капылт кына югары күтәрде. -Бетүем шушында икән!»—дип уйлады кыз. Ләкин куркуын йөзенә чыгармаска, сиздермәскә булды ул. Елмайды. Шундый итеп елмайды ки. Маһирның^ гүя. кызның йөзендәге нурларыннан күзләре чагылды. Менә бит... аның сөеклесе, мәхәббәте каршында басып тора, елмаеп басып тора, ә ул, һәчтрүш. аңа хәнҗәр күрсәтә, яный, куркыта... Йә. шуннан... Зөбәйдә курыктымы? Юк, нишләп курыксын ди. белә ич. Маһирның аңа тия алмаячагын! Маһир кинәт ачыргаланып. хәнҗәре белән үзенең беләгенә чапты. Аннары тагын, тагын... Ниһаять егет аһылдап куйды Беләгенә батып кергән хәнҗәргә икенче куды белән тотынды Чайкалып китте Йөзе ап-ак булды, иреннәре күгәрде һәм ул егылмас өчен диварга сөялде Идәнгә жинен юешләтеп, беләгеннән шыбыршыбыр кан агарга кереште Зөбәйдә коты очып «А-а-а-а!»—дип кычкырып җибәрде һәм үзен- үзе белештермичә ишеккә ташланды Тышта буран улый иде Ачык калган ишектән иң элек будка эченә жил бәреп керле. Ач юлбасар кебек почмакларны капшанып чыкканнан сон. бу нәрсә тагын дигәндәй, диварга сөялеп утырган Маһирны сыпырып узды. Кан өстенә ярма сипкәндәй булып, кар тсзаны коела башлады ...Зөбәйдә егерме минуттан сон ашыгыч ярдәм машинасы белән әйләнеп килде Тәмам хәле киткән Маһирны носилкага салып машинага керттеләр Егет авырлык белән генә күзләрен ачты. Ул Зөбәйдәне ганып алды, җәрәхәтләнеп беткән беләген кысып тотучы кулынын җәдәч барма! ын чак-чак кына кыймылдатып, кызны үзенә чакырды Зөбәйдә килеп Маһирга иелде. — Мин... сине., барыбер яратам. Зөбәйдә! диде Маһир Зәлия ханым, ишле гаиләләрдәге эш кешеләре белән бервакытта диярлек торып, миченә ут кабызып җибәрде Кичтән алып кереп эссе мичкә куеп калдырганлыктан, утыннар шьиырдап кипкән иле Шундук күңелле 1енә гөрелдәп, ялкынланып яна да башладылар Электр уты яктысы почмак тәрәзәсенә төшми иде. менә хәзер аларда мичтәге ялкынның эссе телләре, җилдә җилфердәгән бер сылунын кызыл күлмәге сыман булып, чагылып уйнарга керешie. Зәлия ханымның сөякләреме, әллә өй эчеме кинәт җылынып киткәндәй булды Әй. нинди генә хикмәте, нинди генә сере юк бу утның. Ут тереклеккә көч. утсыз дөнья чутсыз, утка төкермә, авызың кутырлар, ут белән шаярырга ярамый Яхшы кеше кулында ут изгелек белән яныр явыз кеше кулында ут яманлык кылыр. Зәлия ханым ут турында кечкенәдән үк олылар авызыннан ишегси үскән сүзләрнең төп мәгънәләре хакында уйлын-уйлый чишмәгә суга барырга чыКты һәм менә каршында пәйла булган буйчан кызны күреп тукталып калды. Кыз өстенә мутон якалы палы о кигән, башына мамык шәл япкан Аның аякларында баскан итекләр, ә кулларында чигешләп бәйләгән йон бияләйләр иде. Ул нәзек кара кашлары астындагы коңгырт күзләре белән һичнинди хәйләсез карап килә-килә кычкырып эндәш гс Исәнмесез, апа! Суга барырга чыктыгызмы’ Кая үзем алып кайтып бирим әле. һәм ханым җавап биргәнен дә көгмәстән. җәһәт кенә көянтәгә үрелде. Зәлия карышмакчы иде. булдыра алмады. Әллә нидән генә ку.т- аяклары кадаклангандай булып калдылар Җитмәсә теле тә көрмәкләнеп китте, әйтер сүзләрен дә әйтә алмас хәлгә килеп, анкы-миңкеләнеп юрган арада. Гамбәрия инде көянтә башларындагы чи төкләрне уйната уйната, җил-җил атлап чишмәгә таба юл алган иде ...Кыз чишмәгә җитәрәк күрде Разыя чиләкләрен мо гдерәмө тутырган да. үз алдына уйланып, ашыкмыйча гына, җай гына болай таба атлый. Гамбәрия аның килеп җиткәнен көтмәде, сукмактан чыкты да vien кижннен Keren тора баш илы Ра.ыя якынай! ашын якывайлы һ..м карашы тошен, кышы ганып ., иы Лакип гукгамалы. чак кына елмаеп, исәнләшкән сыман башын кагып үтеп китте Гамбәрия сукмактан чыкты, нилектәндер арт ягына борылып карыйсы итте. Чишмәгә җиткәч, ул янә әйләнеп карады, менә гаҗәп, урамга кереп бара торган Разыя да аның ягына борылып карады. Гамбәрия өченчегә чишмәгә килгәндә Разыя да икенчегә су алып тора иде. Күрәсең, аның Гамбәриягә нәрсәдер белгертәсе һәм үзенең дә нәрсәләрдер сорашып беләсе килә иде. Менә ул икенче чиләген дә тутырып бетерде, һәм ялт кына үрелеп, кызның көянтә башыннан чиләген алып торбага элеп куйды. Күңелле генә елмаеп сораша башлады: Йә. матурым, сөйләп җиффәр. башкалабызда ниләр күрдең соң? «Атаң башын күрдем»,- дип чак кына әйтеп ташламады Гамбәрия, исеп җыеп, вакытында гыелып калды. Ярый әле әйтмәде. Әйткән булсамы? И-и-и, әйткән булса-а-а!.. Ник дәшмисең, сеңелем! Гамбәрия кызарып аяк очларына текәлде. Ник дәшмисең, ә? Гамбәрия җавап урынына, мөлдерәп тулган чиләген торба башыннан алып, икенчесен куйды. И, үзең бухгалтер булам дип йөрисең... Бухгалтер булырга тел кирәк бит аңа. батырлык кирәк... Булмыйм мин бухгалтер! Кем буласың соң? — Врач! Ә влач-ч. —дип, бу сүзне бозып, мыскыллы елмайды Разыя.— Прапорщик Зәлиясе янында (Зәлия ханымның беренче ире прапорщик булган) күп йөрсәң, ул сине влач кына түгел, академик та итәр, телсез академик! Хаха-ха... Гамбәрия елардай булып хурланып, өйләренә кайтып китте. Ә Разыя. Габделбәрнең сенлесен теле белән усал итеп чеметеп алуына кәефе булып, чишмә юлында күренгән хатынның килеп җиткәнен көтәргә кереште. Иһей-й, Сатирә апа. киленеңне тәпәнгә салып тозларга куймагансыңдыр ич? Юк Разыя, юк, иртә әле аны тозларга, иртә. Кем әйткәндәй, гәме бозылыр дип куркасындыр инде? _ w Ниме соң, Сатирә апа... Ниме? — Тату торалармы диюем. - һи юләр, әйтеп торасың тагын, атлый белән таглый инде. Ялашып кына торалар. Шулай укмыни, Сатирә апа? Бул-мас-ла-а! һи-и, тиле... бер дә галәмәт инде менә. һәй... урланган мал хәрәм мал, эчкә килешми дип. әйтәләр тагын, килешкән бит болай булгач! Урласа да. кем. Разыя сеңелем, кешенекен түгел, үзенекен алып кайтты. Бе-ел-ми-и-м, бе-ел-ми-и-м, Сатирә апа! Белмәсен, белерсең әле, дөнья бу! Разыя Сатирә түти артыннан симәнке чирттереп, көлеп карап калды. Аның тагын шулай кемнедер көтәсе, кем беләндер (елан чагар өчен яратылган инде ул) әрепләшеп аласы килде. Ләкин, сиңа кирәк гә шулай бит ул, чишмә юлында бүтән кеше-фәлән күзгә чалынмады. Разыя тулар-тулмае чиләкләрен күтәреп кайтырга чыкты. Буага җитәрәк бәләкәй чана тартып барган Хисаметдин очрады. Ап-акка әверелгән чәчләрен кара эч бүрке астына яшереп, авызы эченнән генә ниндидер җыр да көйләп бара иде Хисаметдин. Чанага ике кочак чамасы утын бәйләп салган. Күрәсең, Хисаметдин аларны кибе ген ягып җылытырга алып барадыр. Алла куәт бирсен. Хисаметдин абый! дип аваз салды Разыя әз-мәз генә куштанланып. Кибетче бит! Күз өстендәге каш кебек кирәкле кеше Хисаметдин Шәймуллин кызларның, бигрәк тә «начальник» кызларның аңа шулай әз-мәз генә куштанланып дәшүләрен үлепләр дә ярата инде, һәм үзенең дә аларга ачылып, елмаеп, каш сикертеп куштанланып җавап бирәсе килеп китә иде — Исән бул. Разыя. сәламәт бул. уенын-чынын бергә кушып.- Су апкай тын барасыңмыни, җанаш? дип өстәде аннары үзе дә әз-мәз генә салам кыстырып Бер атна элек кенә алар (тәэминатчы-аралашчыны да кертеп) ядтан документ әзерләп, ярыйсы гына әйбәт акчаны кесәләренә салып куйганнар иде. Ә син. Хисаметдин абый, кая илтәсең бу утыннымы? Кибеткә ятарга ла инде, җанаш Менә синен кебек кәттә кызлар автобус көткәндә өшеп тормасыннар, кереп җылынсыннар очен. һәм Хисаметдин үз алдына күңелле генә елмаеп, чанасын тартып китеп барды Тыкрыкка кергәндә Разыяга Миңсылу очрады. Хат ташучы яшь хатынның йөзе караңгы, иреннәре кысылган иде Ул. ашыгып, кемгәдер җитди хәбәр илгә бара иде булса кирәк Разыя турысында да туктамады. ӨЙтеп кенә узды. Маһир үз-үзенә кул салган, ди' Разыя. өстенә бер чиләк бозлы су койгандай, катты да калды Бу дәһшәтле хәбәр тиз арада авыздан авызга күчеп, берничә сәгать эчендә бөтен авылга таралып өлгерде. Маһирлың үз-үзенә кул салуын Зөбәйдәдән ишетте Габделбәр Ишигтс дә бер мәл тын горгач Эт котырса, шулай була ул. диде. Аннары өстәп куйды Менә тагын бер әкәмәт. Зөбәйдә һәм ул кесәсеннән кәгазь алып кызга сузды. Укып бак әле. Язуы Разыяныкы иде «Габделбәр! дигән. Әгәр дә Зөбәйдәгә өйләнәсең икән, миннән рәхимшәфкагь көтмә. Мине ал дип әйтмим, дөньяда кыз бетмәгән, ләкин Зөбәйдәгә нәфесеңне сузма Ул кала шпанасы Маһирның ла башына җит гс... Үкенерсең, соң булыр, өйләнмә аңа!» Зөбәйдәнең йөзе кызарып пешкән алма кебек булды, борын очында вак кына гир тамчылары елтырашты Кем бирде моны? дип сорады ул бераздан, йөрәгендәге нәфрәт уты сүрелә төшкәч. Разыя үзе килде монда Мине синнән ваз кичәргә үгетләде үтләре тәэсир итмәгәч, әллә нинди бер фальшивый хат укытты Ул хат миндә саклана, менә ул! Зөбәйдә сискәнеп китте. Гомәр Вулканов! Ул язганмы моны Булмас һәм Зөбәйдә ашыга-ашы га хатны укырга кереште. Коточкыч төчеләнү, яса тма тык һәм «шт-желек аннан иде (н хаттан ЗеГмйло X.HI.I. пычрана йокмадымы нкан лнп. бармакларына карап куярга да мәҗбүр булды. , .. Ах'Капа жан Гомер Вт тканов inn тамгалаткан б ...................е Хитертисенме. 1.16 те н’мр ................. " г мом» с|е1 пгы"ы Лапн у 1 егет мои ы аш................................ кебек »•■"•■'•" •;»»■• М ‘“’•‘“„“^Хый түгел. A........... калада сей кы ты калган иле 111» л ук елны ............. ... туйлары булуын ишет тем «. «к. у - » u — Аңлыйм, Зөбәйдә. Бу турыда бер сөйләгән идең бит инде. Әйдә булмаса без бу ялган язуларын ертып чүплеккә ташлыйк. Әйдә... — Ә хәзер мин, Разыя, подвалга төшеп, киемнәремне алып меним... Чыгаралар бит! Авылга кайтабыз бүген. Зөбәйдә гаҗәпләнеп һәм елмаеп карап тора иде. Габделбәр түзмәде, сорап куйды: Нигә алай карап торасың, ышанмыйсыңмы? Анысына ышанам да! Тик миңа Разыя дип дәшүеңә исем китеп карап торам әле менә. — Сиңа шулай дип әйттемме мин? Гафу ит! Ләкин, ләкин үзеңнең дә кайчандыр Маһир дип эндәшүеңне онытма! Зөбәйдә яратып кына Габделбәргә төртеп алды. — И синең гел шул булыр инде Киттек әйдә, Илһам абый белән саубуллашыйк! — Әйдә суң... ..Лифт тиз килеп җитте Менә шахтаның яшелгә буялган тимер ишекләре шаулап ачылып китте. Илһамның көләч йөзе шәйләнде. Кемнәр дисәм, сеңелем белән киявебез икән ләбаса. Исәнләшеп күрештеләр. Мине хәзер бальнистан чыгаралар,— диде Габделбәр. - У-у Исән-сау савыгып чыгуың белән тагын бер мәртәбә котлыйм.— диде Илһам. Туйны, ике якның да килешүе буенча, шимбә көнгә билгеләделәр. Быел кыш иртә килде. Атналап-атналап буран котырды. Кар күп. Әнә тагын ябалак-ябалак кар ява. Гасыйм абзый кырау төшкән чәчләрен артка сыпыра-сыпыра чукрак Нәгыймнең (кодасының) җыерчыксыз алсу шома йөзенә, килешле генә кара мыегына, түгәрәк кара сакалына, яшьлектәге төсен җуймаган карасу коңгырт күзенә төбәлеп сорады: — Ат беләнме? Машина беләнме? — Ничек? — Ат беләнме? Машина беләнме дим?.. — Яшьләр үзләре ни ди соң? Гасыйм-Зарифулла абзый мәгънәле генә итеп авызын колакларына таба ерып җибәрә. — Ни дисеннәр, такси давай диләр! Нәгыйм муенын кыса башлаган галстугын чак кына бушатып куйды. Иртәнчәк аңар хатыны: «Галстук тагып җибәр, зур кешеләр дә була икән анда», дигән иде. — Бер таксига күпме түләргә кирәк инде?—дип, әллә кем булгандай. сорап куйды Нәгыйм. — Йөз сум! — һай-һу! һай-һу! — Ник синдә акча күп ич, кода! Юкка гына сыер орлыкландыручы булып эшлисеңмени? Йөз тәңкәңне нигә кызганасың? Сиңа малмыни ул! - Ә?—Шулай сукыр Нәгыймнең зур колаклары салмаганда (үзе әйтмешли, әз генә төчкертмәгәндә, йөрәккә көч кертмәгәндә) ишетеп җиткерми. Гасыйм-Зарифулла абзый сүзләрен кабатлап әйтте. һе.. дип хәйләкәр генә көлемсерәде Нәгыйм Бездә акча юк түгел анысы Тавык та чүпләп бетермәле түгел. Хәлбуки, бусы — үзенең укымышлылыгын күрсәтергә теләп әйтүе инде, төптәнрәк уйлап караган- да, кода, ул такси йөртүче йөз тәңкәгә генә разый булырмы икән’ Хезмәте өчен натуралата, ягъни гана боты сорамасмы икән ул. ә?! — Әйе. әйе. сорарга мужыт. диде Гасыйм-Зарифулла абзый кинәт җитдиләнеп Акчаның дәрәжәсе төшкән безнең ov заманда барысы да булырга мужыт. — Алайса атлар белән, иеме! диде чукрак Нәгыйм галстугын рәтләштергән булып Ярый, синеңчә булсын, кода! диде Гасыйм-Зарифулла абзый. Иртәгесен инде дугага сөлгеләр аскан, кыңгыраулар таккан ярсу атлар капка буена килеп туктаганнар иде Иртүк торып, абзар-кураны, ишегалдын һәм капка тирәләрен җыештырып маташкан Зарифулла абзый ат тоткан егетләрне өйгә әйдәде Өйдә, нар өстәлгән мунча кебек гаять бөркү иде, Тәм-том. аш-су исе иле. Егетләр, бокалларга салып китерелгән татлы, әмма соңыннан кирәгеңне бирә юрган эчемлекне йотып кына куйдылар. Күптән түгел генә хастаханәдән кайткан һәм кайтуга ук өйләнеп ташлаган Харис — Куллар рульдә, эчәргә ярамый, нельзя, диде Шул мәлне ак өй ишеге ачылып китте. Аннан озын ак күлмәк кигән Зөбәйдә, ак күлмәк, кара костюм кигән, кара галстук таккан Габделбәр һәм башка яшьләр чыта Аларның йөзләре кояш кебек. Аларга батып, син эчтән генә көнләшүгә охшаш бер хис кичерен куясын: Менә, ичмасам, болар бәхетле, дисен. Яшьләр, иртәнге якта дөньяга жанлы сулыш өреп сайраучы кошлар сыман чарык-чорык килеп өйдән чыгып га киттеләр. Ат йөртүчеләр дә кузгалды. Нишләп ашамыйсыз инде, егетләр? Булды, апа. рәхмәт! диде Сәлим Тагын бер-иксне тотыгыз инде, хст! Булды инде бу. абый, диде Кәрим Әле без эш күрсәтмәгән, кодаларны, кодагыйларны алып килеп куймаган Ярый алайса, егетләр, үзегезгә карагыз' диде Гасыйм абзый, тәрәзә аша. капкага таба якынлашучы мулланы күреп алып Киләләр, киләләр... Шатлыклы чәңгелдәп эт өрә башлады, аяк астында балалар буталышты, кемнәрдер өйдән бирегә йөгереп чыкты, кемнәрдер чатыр чабып өйгә кереп китте Качырып кына, аз-мазлап кына кәккәләп йөргән мутрак кодаларның шаркылдап көлгән авазлары, кодачаларның шаян тавышлары белән аралашып кызык тамаша тудырдылар. — Сез кем? О! Извиняюсь, мадам. Я с другой планеты һе. нинди кызыксыз кеше Йосыф абый ич ул! Шулаймыни-и Әнә тегесе Муса абый! И танымый да торам икән Кайда яшиләр сон алар хәзер Кайда эшлиләр? — Галәмчеләр каласында яшиләр, галәмне өйрәнү лабораторияссн111 Ууу! Шулай укмыни Исәнмесез. Муса абый' Исәнмесез. Йосыф абый!.. Ә теге тазасы кем'’ Анысы Илһам абый Ул кайда яши? Кайда эшли.’ Казанда яши. РКБда шфмы булып шыи һи Ярар инде авын белен .үрешмисем .»> Z кулаймыни! Алайса, барыйм еле яиыиа. .үрешим ачын беләп дә.. Исәнмесез. Илһам абый, сау-сәламәт кенә яшәп ятасызмы.. Карале, әнә теге биеге, баганадай төз гәүдәлесе кем була? Анысы Фоат абый, милиция капитаны. Әһә! Уһу! Тс-фс! Барыйм әле мин аның янына, барыйм... Исәнмесез, товарищ капитан! Укучы сизәдер инде: Гаделша иде бу! Авылның төрле ягында, төрле урамнарда чыңлаган кыңгыраулар тавышы урга урамда бергә кушылды һәм озак та үтмәде. Габделбәрләргә таба бер-бер артлы тезелеп чабып килгән юртак атлар күренде. Атлар килеп җитеп, бер-берсенең янәшәсенә дә басарга өлгермәделәр. түземен җуйган халык, умарта күчедәй гөжләп, чаналарны сарып ал(ты. Төп кодага, кәләшнең абзасына әз-мәз капкалап йөргән мут кодалардан да мутрак кода туры килде. Буе-сыны сөбханалла булса да. тавышы нәзек икән үзенең. Туктап тор инде, кода бабай, чанадан төшкәнче элек менә бу зәмзәм суыннан авыз итеп ал.— диде ул. Хәзер, зәмзәм суымыни ул?! дип. тавышын бөереннән чыгарып сораган булды Нәгыйм. Юк ла инде, болай гына әйтәм... Фасонга китерергә кирәк ич. Кая-а бир инде, алайса! Чү. карт! Нишлисең? Тилердеңме әллә?—дип. ниһаять, телгә килде чукрак Нәгыймнең янәшәсендә утырган шүре тикле генә бәләкәй хатын. Иренне тидердем.. Чынлап та зәмзәм суы икән бу. амакай! Мут кода нәзек тавыш белән хихылдап көлеп җибәрде. Син гел фасонга китерә беләсең, ә. кода бабай?! Сукыр Нәгыйм (аның бер күзенә ак төшкән) авызы белән мут коданың колагына керердәй булып, якын килеп: Ә кәк же! диде. Чанадан иң соңгы булып төшкән Зәлия ханым, үзләрен күңелле генә каршы алган кибетче Хисаметдингә (элекке иренә, кызының атасына) бөтен эче-тышы белән балкып елмайды һәм. түгәрәк алсу йөзендә шул елмаюын саклаган килеш, керүгә таба юнәлде. ..Гасыйм-Зарифулла абзый мулла никах укый башлагач та. мулла укып бетереп китеп баргач та урыныннан кузгалмады. Ул инде баядан бирле веранда тәрәзәсе каршында утырып туктаусыз тәмәке пыскыта, туктаусыз уйлана иде. Моның сәбәбе болай иде. Баярак кына Гасыйм абзыйның бик яман биле кузгалып, үтереп, җанның бәгырьнең әллә кай тешләренә үтәрлек итеп, әрнеп сызлый башлады. Аңа күптән түгел генә врачлар хастаханәгә кереп дәваланырга киңәш иткәннәр иде. Ләкин Зарифулла абзый риза булмады ул чакта. «Малаемның туен үткәреп җибәрим инде, аннары күз күрер».— диде. Менә хәзер күрә инде күрмәгәнен... Кемнәр генә кермәде дә. кемнәр генә чыкмады өйдән... Нинди генә сөйләшүләр, эндәшүләр, пышылдаулар һәм ялварулар булмады. Монда тагын Салисәне дә эт итеп сүктеләр, Фоатны да яманлап ташладылар. Муса белән Йосыфны да мәми авызлыкта гаепләделәр. И Фамны да чүп итеп себерделәр. Хисаметдинне дә. күсе итеп, арт ягына типкәләделәр. ни өчендер Фердинандка гына кагылмадылар... Йә. нигә җыйган инде ул йөз сиксән мең тәңкәлек алтын-көмеш- не. берәүгә дә эләкмәсен дип. күмеп калдырырлык булгач Балаларына тигезләп бүлмәгәч, йә. нинди ага инде ул? Ул алтын-көмешнең кая ишерелгәнлеген Сания әби беләдер инде, белмичә булмас. Белә кәнишне... белмәс! Ул алтын-көмешне кызына — Салисәгә биргән, вәт шул! Шул вакыт ишектә Салисәнең җикеренеп кычкырган авазы ишетелә Биргән аг кәлҗемәсен Ул хәзинәне әни Фергин.1ниа биреп җибәргән булган, бслмәсәгез белегез! Ләкин Гасыйм-lap*. • iu аб»ыи ЙИарНЫН берсенә 1ә ИГЫИГҺЦ итмо.те Анын һам.п • ■■ , м тәрәзәсе аша кышкы дөньяга карап торасы, туктаусыз i »м..к пыскытасы һәм уйланасы килде. Юк. анын үгкән заманнарны искә төшереп. йөрәгендәге яралар! а Кагыласы килмәде Анын хәзерге халәтенә бәя биреп, гәрчә чәчләрен кырау сукса да. үзенең биленнән кала һәммә ә! ьза тары газа һәм сәламәт булуына сөенеп, гормышнын ямьлекле яшәүнең мапр- лыгы турында уйлыйсы да уйлыйсы килде. Аның бүген, тик мен- бүгея уйлыйсы килде бу уйларны. Чөнки аның өендә бүген бәйрәм туй Анын малае, зур өметләр баглап үстергән улының туе. бәйрәме бүген' Шул вакыт Зарифулла абзый «Әче! Әче'» дигән тавышка сискәнеп урыныннан кузгалды. ...Туй иң югары ноктасына җиткәндә генә кинәт өй ишеге ачылып китте дә аннан бер көлгә салкын ияртеп, уен ясап әллә кемнәр килеп керде. Кигте бию. купты шау-шу. башланды тамаша! Уен ясап керүчеләрнең берсе, бабай бу тын киенгәне, куллары белән ишарәләп. Зөбәйдәне дә биергә чакырды Зөбәйдә күңелле генә елмайды һәм урыныннан купты, биючеләр янына чыкты «Бабай» чын егетләрчә, ашкынып-кабалаиып Зөбәйдә каршында бөтерелә дә башлады. Шул мизгел Зөбәйдәгә әллә ни булды анын ан-ак туй күлмәге күкрәге турысыннан шәмәхә төскә керм.тсспме! Габделбәр аялады: Зөбәйдәнең өстенә язу карасы сиптеләр. Ләкин кем?. Әнә теге, бабай булып киенгән тиз генә ишеккә таба китеп баручы адәм актыгы түгелме?! Габделбәр ул кешене тотарга, фаш итәргә теләп, ишеккә ташланды Салкын урамга чыктылар. Тыкрыктагы кар тавына менеп киттеләр Төштеләр Тагын менеп киттеләр Ай-Һай. җитез нәрсә булып чыкты бу ...Габделбәр тирләде, пеште, шулай да үзенекен име. әлеге тупас кешене эләктереп алды Кит... Күралмыйм мин сине, күралмыйм тип илереп кычкырды Разы» һәм. каты кар өстенә авын, ямьсез тавыш чыгарып еларга кереште ...Туй икенче көнне дә шау-шулы дәвам итте Мәҗлес хлткы тыштан кара! анда гади, эчкерсез, саф күңелле иде шике т ie Са тисә бс юн анын ир туганнары арасында! ы >чке каршылыкны санамаганда н*.»» г-» Мон ы халыкның күпчелеге шапырынып, борын күгәрен яки төнтекләнеп, чырай сытып, һәрнәрсәдән гаеп табып утыручыларны ёнәми Авылда кызык икән: егетләр-кызлар кара-каршы әйтеп җыру җырлыйлар Җырны ип »лек егетләр башлый аннары кыз тар кчшмга Шулай мәҗлес күңелле үтте Яшьләр тан аткан та гына тара тынны ыр Казаннар ла. юл кешесенең юлда булуы хәерле дип кигйрг.« к\налдылар. Габделбәр белән Зөбәй ь» аларны озатырга чыклы Урамнар караңгы иде әле.. Бераздан көнчыгыш тарафта офык a i ran • о.пн ы п.т Ул торган саен «иная, биегоя һем сыекланып-яктырып битен күк йитсно тарала бара иде. Ниһаяп. гүбәннән ьү тәре теш ор коручыларның «беренче Кояшы» Көмеш Елга өстенә кот шу сәламнәре җибәрде Хәерле сәгатьтә диде Габделбәр, кунак тарга ку. баи an Хверлееагагы., лип каба глады |.чъ.и и Автобус китте Ул үк- белам Сания .юинен биш MV Г ГЫ 198 ел. 27 октябрь.» Хэзер 199 ел. 26 октябрь», лип уйлады Салисә һәм энесенә киМенә бусы хаг диде Фоат Ач та укы килешү тозеп куярга карар иттем Килешү нигезендә а) Бакыр сейфны саклаган эчен биш е иш а 1дан акча ь»л * i ччи* чын б) Бакыр сейфның эчендәге серне алдан мирас ияләренә хәбәр итмәс кә. в) Саклану вакыты йепыр.-.i ике кан каш нира. кешреиен 6ep.ru.> ХоСюр um.ip.-.i Ku.muyto а Uipmeii йарыеынын .W тор> >рыиы Kyp.imr >• -н Салисә конвертны алды һәм аңын, эченнән урталай бөкләнгән кәгазь чыгарды. Укый башлады. «Сез җәмгысе җиде туган... Минем әманәтем шул: сейф пломбалап- ган һәм син аны ялгызың гына ачарга тиеш түгел. Калган алты туганыңа кичекмәстән хәбәр ит кайтсыннар авылга. Сейфны, бергә җыелып, минем каберем янында ачсагыз, яхшырак булмасмы?! Уйла һәм уз сүзеңне төгәл әйтеп, милициянең каравыл бүлегендәге тиешле кәгазьгә кулыңны куй. Атагыз: Ф. Ф. С.» — Булдымы, укыдыңмы?!—диде майор. — Укыдым! — Инде менә бу «тиешле» кәгазьләргә кулыңны куй, апа! «Апа-а?!» — Салисә энесенә гаҗәпләнеп карап куйды. — Әйе. әйе. апа... кулыңны куй! Салисә әллә каушаудан, әллә энесенә ышанганга күрә, кәгазьләрдәге язуларны укып та тормыйча кулын куеп җибәрде. Инде нишләргә миңа? —дип сорады ул аннары. — Сейфны алып китәсең инде... ул хәзер синеке! Салисәнең кинәт йөзе караңгыланып, кашлары җыерылды һәм ул ачуланып кычкырып әйтте: Туктале. энем... син нигә миңа бәйләнәсең әле. нигә минем башымны юк белән катырасың... Нигә соң алайса сейфны бүтәннәргә бирмәдең яки үзең алмадың, ә?! Фоат, кресло аркасына ята төшеп, тыныч кына итеп әйтте: Шуның өчен, апа. чөнки синдә әнинең акча кенәгәсе саклана... Салисә, энесенең шул сүзеннән соң, көтмәгәндә генә шиңгән куык кебек булды да куйды. Ярый алайса.— диде ул авыр сулап. Әтинең әманәтен үтәрмен мин... үтәрмен! һәм ул, башын түбән иеп, ишеккә таба борылды. — Ә сейф? — Сейф калып торсын әле. энем... Башта Муса белән Йосыфка телеграмм сугыйм, ә Илһамга открытка җибәрим һәм алардан төгәл җавап алыйм... Аннары! Сейфны мин авылга үзем алып кайтырмын, диде Фоат. Эһе... Шулай килештеләр. * * * 2 ноябрь. 14.00. Көмеш Елга авылы зираты. Зират буена кешеләр җыелган. Эчтә, Фәләхетдин абзый кабере янәшәсендә — алты кеше - Фәләхетдин абзыйның балалары. Аларның алларында җирдә бакыр сейф кукыраеп тора. Бу сейфның эче алтын-көмеш белән шыплап тулган, ди бугай. «Балалар» үзара шул кыйммәтле мирасны бүлешергә тиешләр икән. Зиратка, тау башындагы мәчет тарафыннан, көндезге азан тавышы ишетелә. Азанны Вафатдин абзый әйтә, ахры. Мәкаме, ай-һай. моңлы икән үзенең! Зират каршында зәңгәр билле милиция машинасы һәм куе яшел хәрби машина һәм шул тирәдә кораллы өч солдат белән бер офицер, милиционер басып тора. Зират эченнән килеп чыккан Гаделша иң элек солдатлар белән авылча ике куллап күреште, аннары төксе чырайлы офицерга честь биреп: — Здрасьте. тауарищ капитан! диде. Капитан исә һич көтмәгәндә мөселманчалатып: Әссәламәгәлейкем! дип җавап кайтарды. Шунда җыелган кешеләрнсн һәммәсенә дә бик күңелле булып китте Туң җир өстен юка кар каплаган иле. Көн салкынча иде. Күк йөзендә авыр кара болытлар йөзә. Тирә-юньдә каберләр каберләр Күзләр ирексездәнирексез: Юрий Вөлиуллин Заһит улы; Дмитрий Хәликов Габделхәй улы, дигән язулы Iашлар! а төшә иде Фәләхетдин абзый кабере тирәли чүгеп утырышкан кешеләр, дога кылып бетергәннән соң. урыннарыннан торып, сейф янына җыелдылар. Илһам туганнарының әле берсенә, әле икенчесенә төбәлеп Йә. бу тимер санлыкны кайсыгыз ача?! дип сорады. Әнә... Хисаметдин абый ачсын Ул арабызда иң олысы, диде Салисә. Йосыф апасына каршы төште: Юк! Юк! Әнә, Фоат абый ачсын . Ул арабызда иң дәрәҗәле кеше Мин сабыр и тәм әле, туганнар, дип. Фоат баш тарпы. Сейфны Муса ачарга тиеш. Ул галим кеше* Биш кешенең карашы Мусага төбәлде. Галим «ә» димәде, «жә» димәде, сейфка якынрак килде дә, чүгә төшеп, пломбаны тартын өзде һәм ачкычны йозак тишегенә кертеп борды. Сейф ишеге ачылып китте һәммәсе дә бергә укмашып, кызыксынып, сейф эченә төбәлделәр. Муса Шәймуллин сейф зченнән кызыл бәрхеткә төрелгән ниндидер әйбер тартып чыгарды һәм аны югары күтәреп тотты. Фоат Шәймуллин исә шундук бәрхетне чишен җибәрде Зират тчендәгеләр дә. зират тышы- ндагылар да һәммәсе дә «аһ» иттеләр. Зират эче кояш чыккан сыман яктырып киткәндәй булды. Яшь галимнең кулында яртысы көмеш, яртысы алтын ярым ай иде' Хисаметдин белән Салисәнең күзләре ут булып янарга кереште. Чынлап та бу «мирас» йөз сиксән мең тәңкәлек гора булыр Менә алар хәзер бу хәзинәне алт ы өлешкә i иг ез.тәп бүләрләр дә Шул мәлне янәшәдәге кабер эченнән гүя әниләренең тавышы ишетелде Балаларым, бәгырьләрем, тыңлагыз. Бу ярым ай түбән оч мәхәлләсе мәчетенеке 1940 елның җәй азагында ул мәчетнең манарасын явыз бәндәләр җиргә кадалтып төшергәч, бу ай читкә очын китә һәм аны шунда сезнең булачак әтиегез Фәләхетдин эләктереп, аена йөгерә. Алып кайта да яшерен куя Ул аны мәрхүм, гомере буе күз карасыдай яшереп саклады Ә инде 1979 елны кемнеңдер ялган шикая ю буенча өйгә тентү керәсен белеп алгач, әтиегез гүбән оч мәхәлләсе мәчетенең газиз ярым ае салынган бакыр сейфны бәдрәф янына күмде, һәм шулай аны котыртан адәмнәр ку тына кабат төшү дән саклап калды. Балаларым, кадерлеләрем минем, тыңлагыз. Түбән оч мәхәлләсе мәчетенең ае «юк ителгән» көннән башлап, авылыбыз кешеләре яртылаш иманнарын җуйдылар инде. Кызганыч, әмма нишләмәк кирәк, алар төркеменә сез дә керәсез, балакайларым Сез дә Инде мине гыңлагыз бирелеп, дикъкать белән тыңлагыз, күз нурларым! Әле генә бакыр сейфны ачын алган яртысы көмеш, яртысы алтын ярым айны кайтарыгыз кире түбә» оч мәхәлләсе мәчетенә! Аннары Салисә кызымда минем саклык кассасындагы акчаларымның кенәтәсе бар Ул акчалар балаларым хәтер сезнеке һәммәгезиекс! һәм сез ул акчаларта. бәгырькәйләрем. гүбән оч мәхәлләсе мәчетенә куяр өчен әйбәт манара ипләтегез һәм аннары, ярдәмчесез калган япыз карт- карчыкларга. ятимнәр вә ятимәләргә хәлегездән килгәнчә булышыгыт Шул эшләрне җиренә җиткереп үтәгәч, балакай ларым, мин сезне киче рермен һәм. Хак-тәгаләдән гөнаһларыгызны ярлыкауны үтенеп сорармын Амин. » Мәскәү-Казан поезды йөрешен әкренәйтә-әкренәйтә Көнбатыш платформага житеп туктады. Яшел вагон ишекләре бердәм рәвештә ачылып китте дә алардан сумкадыр, капчыктыр, чемодандыр, биштәрдер ише нәрсәләр күтәргән һәм төрлесе-төрлечә киенгән олыдыр йә яшьтер, озындыр йә кыскадыр, юандыр йә нәзектер кешеләр төшә башлады. Уртадагы вагоннан иң соңгысы булып, озын буйлы ир-ат чыкты. Өстендә спортчылар кия торган ак сызыклы зәңгәр костом, аякларында «Адидас» кроссовкалары. кулында кара дипломат. Ул, перронда йөренеп торган милиция полковнигын күреп, туктады. Кесәсеннән сигарет алып кабызды. Сәгатенә карап куйды. Аннары янә полковник ягына таба карады. Шул мизгел полковник та аның ягына борылды Озын буйлы кеше кинәт: О-о Исәнмесез, Фоат абый! дип кычкырып җибәрде Үз исемен ишеткәч полковник та елмайды һәм озын буйлы кешене танып алып, авызын колакларына таба ерып җибәреп, аңар каршы ашыга-ашыга килә башлады. Чү? Кем бу? Маһир димме... Әйе шул, Маһир кода! Алар кул сузып күрештеләр һәм, якын итеп, бер-берсенең җилкәсенә шапшоп суккаладылар. Фоат үзгәргән, юанайган һәм аның җилкәсе ындыр табагы шикелле киң. итләч иде. — Менә мин дә иреккә чыктым.—дип куйды Маһир, ниһаять. Туган якка кайтып килешем. Әйбәт, бик әйбәт!—диде Фоат. Аннары Ә мин малайны көтеп йөри идем,—дип өстәде.— Хәрби академиягә сынауларны тапшырып бетереп кайтырга тиеш иде. Нишләптер күренми әле. — Бәлкем, бүтән поезд белән кайтырга уйлагандыр... Кем белә инде... Маһир, кода абыйсы белән саубуллашып, китеп барды Бераздан аның күңелен үкенү тойгысы биләп алды. Нигәме? Фоат абыйсы белән озаклап сөйләшеп тормаганы өчен. Теге-бу турыда кызыксынып сораштырырга мөмкинлек бар иде бит. «И ярар инде, дип куйды ул үз-үзенә ачуы килеп.— Эш үткәч, үкенүдән файда юк»,— диләрме әле. Маһир вокзал каршында бер таксины туктатып, шоферга: — Авылга илтеп ташлачы мине, брат, зинһар...—диде. — Авылга... Еракмы соң ул авыл? Сиксән чакырым... — һм-м...— Шофер егет уйга калды. — Йә. нәрсә... илтәсеңме? Юл хакын икеләтә түләсәң генә инде.. Урыс әйтмешли: туда и обратно! Булды, килештек! — Маһир кабинага, шофер янәшәсенә кереп утырды. Кузгалдылар. Ак Волга шәп җилдерә Яңа да шул. Көпчәкләре тигән җиргә тия тимәгән җиргә юк Маһир як-ягына карана, күзәтә һәм уйлана: «Үзгәргән, бик нык үзгәргән бу кала... Хәзер һәр урында рәхәтләнеп авыз тутырып татарча сөйләшәләр, күп урында татар язулары! Шофер егет, пассажирының уйларын сизгәндәй, радиоалгычны кабызып җибәрде. Эфирда Казан радиосы концерт бирә иде. Хатын-кыз диктор: «Хәзер сез ишетәчәк «Сагыну» җырын Татарстанның атказанган артисткасы Зәйтүнә Фәйзуллина башкара»,—диде. «Уһу! дип, исе китеп уйлады Маһир Ничек шул дәрәҗәгә ирешеп өлгәргән әле ул Кече Көмеш Елга кызы?» һәм менә Зәйтүнәнең җырлый башлаганы ишетелде. Әйе, тавышы күпкә шомарган да, матурайган да икән... Гөл-өл чә-чәк-лә-ре ө-өзэм мин. Юл-ла-ары-на-а тез-зә-әм мин. Бик с-са-гын-ды-ы.м. ир-ркәм. Бик с-саг-ынд-дым. бәг-гыр-ем, Әл-с-лә-н ни-че-ек түз-зәм ми-ин Аһ! дип куйды шофер егет төсе үзгәреп китеп Икенче-өченче юлла!ы сүзләрне алыштырып җырлый бит артистка, хакы юк ич аның болай ипләргә, Муса Җәлил язган лабаса ул җырның текстын! Маһир шофер егеткә җавап бирергә дә өлгермәде, уңъякта. агачлыклар турысында ике хулиган егетнең бер кызны каядыр сөйрәп маташуларын күреп алды һәм. такси йөртүчегә: Биредә тук гат әле. туктат! дип эндәште. Ни булды? Әнә бер кызны кызыл Җигулига утыртып алып китмәкче булалар! Шофер гормозга басты Волга туктады. Маһир кызга ярдәмгә ташланды Аааа!.. Когкарыгызззз! дип кычкырды кыз. Котка Егет ләрнең берсе кызның авызын томалады, икенчесе исә Маһирның йөгереп килгәнен күреп, кызны җан-фәрман машинага габа сөйрәүдән туктады, кесәсеннән финка чьи арды һәм ерткыч кебек тешләрен ыржайтып. Маһирның килеп җиткәнен көтә башлады Ни өчендер, үлем дигән куркыныч нәрсә шүрләтмәде Маһирны, ул бу турыда хәтта уйлап га карамады. Аның бөтен тойгысын. бәген игътибарын ярдәмчесез калган кыз тына биләп алган иде. ул ничек кенә булса да бандитлар кулыннан шул кызны йолып калырга тиеш иде. һәм ул әлеге зур эшне башкарып чыгачагына чын күңелдән ышана иде Маһир йөгерүеннән туктады, күзләрен кыса төшеп кояшка карап куйды һәм аннары тәвәккәлен пычакка каршы кигте Гәрчә дошман, кораллы булса да. куркак иде. ахры Менә ул әкрен- әкрен генә арт ка чит ә башлады Маһир алдавыч бер хәрәкәт ясап алды да, шап итеп, дошманның кулына типте финка әллә кая атылып китте! Маһир шундый ук кызулык белән икенче бандитның да биленә «кундырды» Шуннан соң ул кызның кулыннан эләктереп, үзе утырып килгән машинага таба йөгерергә кереште. Килеп җит теләр. Арткы урындыкка кереп чүмәштеләр. Шофер ишекләрне япты. Машина җәһәт кенә урыныннан кузгалды. Рәхмәт сезгә! диде кыз сулкылдавыннан туктап. Маһирның күзләренә гөбәлеп каран Шеф! Кая барабыз? дип сорады шофер Маһирдан Чынлап га! дин куйды Маһир Кая барырбыз икән? Мин культура институтына! диде кыз Дәүләт имтиханы тапшырырга.. һи... без нәкъ шул тирәдән үтеп китәбез дә инде, диде Маһир җитди генә Үзгәргән Маһир, олыгайган. Эшкә баручы, элекке «өч дошманы» юлына очра!ач. күңеле гулды егетнең, ул аларны берәм-берәм кысып кочаклады, үпкәндәй ит гс. елап та алды. Ул хәтга үзенә өрүче иләргә дә, үз йомышлары бе тон каядыр ашыгучы мәчеләргә лә сәлам биреп үтте. О инде капка төбенә «арка кыздырырга» чытып утыртан картлар. карчык.зар белән ул аеруча үз итеп, авылча ике куллап күрешеп узды Маһирның кайтуы сәгате-минуты белән диярлек авылга таралып өлгерле Берәүләр сагаеп гынып калды, икенчеләре исә: әйләнер инде, тормыш корып җибәрер, тик... кемне алыр икән, днһ гөман кыла башлады. Маһир кайтып кергәндә бабасы (йөз дә өч яшендә) үлем белән якалашып ята, телдән үк язган иде. һәм ул төнлә үлде. Икенче көнне аны җирләделәр. Бер атна үткәч. Маһир Зәлияләргә юнәлде. — Исәнмесез, апа! Чү, Маһир димме?! — Шул инде, үзе... Зәлия ханым ишек ачылып киткәч, каршысында басып торган чит озын ир кешене күреп аптырап калган иде. тегесе тамак кырып куйгач, таныды тагын. Әйдә, әйдә, үт, дип, кырыйга авышып, егеткә юл бирде ханым. Маһир, олы ботинкаларын бусаганың тышкы ягында салып калдырды да. кечерәк-кечерәк ике бүлмәле өй эченә керде. Маһирның бу йортта соңгы мәртәбә булуына байтак еллар үткән иде инде. Шулай да өй эчендә берни дә үзгәрмәгән кебек, барысы да элеккечә . Бәлки үзгәрешләр бардыр. Маһир сиземләп кенә бетермидер... Әйе. бар икән шул: Зәлия ханым картаеп киткән, йөзендә җыерчыклар күбәйгән, кара төрткеле батист яулыгыннан күренеп юрган купшы чәчләре яртылаш ап-ак булган, йөреше-хәрәкәтләре кискенләшкән. Бу инде ялгызлык галәмәтеннән, нервлар киеренкелегеннән киләдер . Ханымның чем кара күзләре генә үзгәрешсез калган да, тавышы. . Маһир утыргач урындык шыгырдап куйды: ай. билем, дигән сыман Урындык га тузган инде. Бу дөньяда мәңгелек нәрсә бармы икән ул! Әнә нинди юан матча да сыгылган, димәк, язмышка баш ия! Өй эчен күзәтә торгач. Маһир таг ын бер яңалык ачты: Зөбәйдәнең кыз чак га кигән киемнәре һәм кара дерма гин тышлы футляр әле дә булса үз урыннарында эленеп тора... Гүя менә хәзер Зөбәйдә медпункттан кайтып керер дә эш киемнәрен салып, иң матур дигән күлмәкләренең берсен алып кияр һәм елык-елык кара чәчләрен туздырып, чем кара күзләрен елтырагып, сыгылмалы билләрен серле генә уйнатып көзге алдында бөтерелеп куяр да кара дерматин тышлы футлярдан алып, мондолинаның кылларын чиртә башлар. һаваларда очкан кошлар кебек Ярсын-ярсый канат кагынып. Туган жирем! Кайттым мин зарыгып. Күз нурларым сезне сагынып!.. Маһирның чигәләре сулкылдады, сулуы ешайды һәм ул яшькелт күзләренә бәреп чыккан яшьләрен күрсәтмәс өчен карашын читкә таба юнәлтте Юнәлтте һәм ул тарафта кечерәк кенә пыяла шкаф эчендә торган фотоны күреп алды Фотодан Зөбәйдә белән Габделбәр бер- берсенә габа башларын чак кына авыштырып, елмаеп карап торалар иде Карашлары шулчаклы саф, самими иде ки. хәтта Габделбәрнең гәңгәр күзләренә гиклс апачык шәйләнә иде Маһирның яңак сөякләре бүлтәйде, тешләре ирексезләп шыкырдап куйды Бу аларның туйдан соң төшкән фоторәсемнәре Маһир ул чакта... еракта, бик еракта иде шул. Егет маңгаен учлады. Сулъякта... чәнчи .. йөрәк! Ә колакта эт өргән авазлар. Күз алдында —автомат аскан сакчылар Тимер рәшәткәле машинада эшкә барулар. һәр адымың, һәр хәрәкәтең исәптә. Син читкә карыйсың да. мең төрле мәшәкать белән кайнап торган тормышны, иксез-чиксез яшеллек диңгезен, очсыз-кырыйсыз зәңгәр күкне күреп офтанасың. Үләннәр арасында, яфракларда бөҗәкләр . Агачларда кошлар сайрый. Бөжәкләр дә, кошлар да һәммәсе дә иректә. Тик син генә Син анда жаныңтәнең белән иреккә омтыла илең, ирекне сагына идең, хәтта ирекне генә дә түгел, барыннан да битәр. Туган җиреңне. Туган авылыңны сагынып төшләреңдә дә саташып бетә идең. Син моңарчы уйлап та карамаган, игътибар да итмәгән кешеләрне, урамнарны, тыкрыкларны сагынып ямансулый идең Ниһаять, син иректә! Сиңа һәр җиргә дә юл ачык иле. Мәгәр син тик бер генә җирне туган жиренне генә сайладың, шуннан гайре мөртәт уйларны башына да китереп карамадың: элек кайтыйм әле. аннары күз күрер тагын, дидең, һәм син кайттың. һәм менә син. ни өчен икәнен үзен дә юньләп белмичә, яшьлектә сөйгән кызыңның өендә, аның әнисе каршында моңаеп утырасың Моңаеп! Тфү. шайтан! Моңаеп йөрер өчен кайтт ымыни Маһир туган авылына? Ни., апа. менә бу нәрсәне алып куегыз әле. Зәлия ханым самавыр кайнатырга куеп, өстәлгә тегесен-монысын утыртып, кунак-фәләнгә дип саклап тота торган озын муенлы шешәне күтәреп килә иде. Маһирның сузылган кулына карап чак кына уйланып алгач, кәгазь төргәкне эләктерде, рәхмәт әйтте, ләкин ачын карамады Моның сәбәбе дә юк түгел иде: кем белсен, ахырга чаклы кунак у ген ничек тотар бит әле?! • Ханымның тыйнаклыгы Маһирның күңеленә хуш килде. Төргәктә шәп яулык иде. Егетнең уенча, әгәр укытучы апа төргәкне ачып караса сокланырга тиеш һәм әкрен генә, башын чайкый-чайкый бүләкне иясенә кире кайтаруы да ихтимал иде. Шулай була калганда Маһирның бирегә килүенең мәгънәсе югалачак иде. Бәхеткәдер, бусы булмый калды, икенче мәгънәсезлек не дә булдырмаска мөмкин Ни. . апа, мин хәзер бу шайтан суы белән дус түгел бит. диде Маһир озын муенлы шешәгә ишарәләп Шулаймы! һай. рәхмәт тошкере. кинәнештер яшисең болай булгач... Ул: «Атаң мәрхүм генә эчүе аркасында вакытсыз гүргә керде шул», дип әйтмәкче иде Тыелып калды Мәйсәрәне әЙтәм. бик бетерешкән, ябыккан Беркөн автобустан төшкәч күреп исем китте глеп киптергән кебек булган мескен Авылны ташлый алмый бит. шулай ук калага да кендеген беркетә алмый, һаман икс арада буталып йөри бирә, шул сәбәпледер шг ге тамагына да юньләп капмый. Әни дим. пи ашыйсың килә, ни җанын тели барысын ла табып алып кайтам Ә ул моңсуланып башын гына селки: юк. ашыйсым килми, улым ш Минемчә, хәсрәтләр бетерде аны Күпне күрде, бик күпне кичерде бит Әйдә. энем, якышарак килеп утыр, самавыр кайнады, хәзер чәй ясыйм. Чәй? Менә монысын рәхәтләнеп эчәм инде мин һәм Маһир аргсыз урындыкка килеп утырды. Аякларын аска таба сузып җибәрде ...Өченче чокырны каплап куйганда Маһирның маңгаена борчак- борчак тир бәреп чыкты, һәм ул маңгаен, озынча борынын сорткәтәгг торганда, яшькелт күзләрен тәрәзәдән алмачы. Бер чиге урамга, икенче чиге елгага барып тоташкан һәм елганың бормалы бормалы сөзәк, яшел яры буйлап куш тирәккә таба сузылган бакча Маһирның куш ien.ro. оны гам дип тә онытылмаган һәм мәңге онытылмаячак яшьлек хатирәләрен кузгan ы. ...Кич иле КУШ тирәк осгенлә. югары га яшь кызлардан е гмаеп- балкып торган тулы гүгәрәк айдан көмеш нурлар кое га иде 1>\ ак яктылыкта, елганың икенче ярында, биек тау башындагы мәчетнең ай урагы да ап-ачык шәйләмә иде Каршы якта, сихри көзгедәй, ап-ак булып ялтырап яткан су өстендә, биекбиек таллар, ферма каралтылары, яр читенә таен ияртеп килеп баскан тышаулы ат һәммәсе дә баштүбән торгандай күренәләр иде. хәтта болытлар да. — Китер, энем, чокырыңны, ясыйм...— Маһир сүзсез генә чокырын ханымга таба этте. Әйе киче, киче искиткеч иде ул чагында, мәгәр кызы... кызы тагын да шәбрәк иде. шайтан алгыры. Булды бу, энем. мә... Зөбәйдәнең өстендә. Маһир ут карашын өй эчендә ялт кына уйнатып алды.— әнә теге күлмәк иде. Аякларында...— Син, энем, авылда торырга кайттыңмы әллә?.. — Әйе, апа. бөтенләйгә кайттым инде мин... — Яхшы. энем, әйбәт! Зәлия ханым да бакча ягына карап-карап ала. Юк. аның карашы бакчага түгел, арырак төбәлгән. Чынлап та ул тарафта яңалыклар байтак иде: елга аша киң 1аш күпер салып куйганнар, ферма да зурайтылган, яңадан-яңа биналар калкып чыккан, әллә кайдан балкып силос баш- нялары ялтырап күренә., тагын әллә нинди цехлар, кип герү-җилгәрү башнялары. үлән оны заводы... Зәлия ханым канәгатьләнеп, елмаеп куйды: - - Комплекс диләр моны, сигез йөз баш сыерга исәпләнгән. Кайберәүләр: бу — шәһәр сыман авылыбызга ямь биреп тора, диләр. Хикмәт аның кирәклегендә, минемчә. Югыйсә, кирәге булмаган нәрсәләр дә төзетеп, ни тамаша халык байлыгын җилгә очыралар кай вакытларда. Хәер, безнең бу председатель ул якка коры кеше, авыл халкы белән киңәш-табыш и iмичә кыл да кыймылдатмый. Беләсеңме ул кешенең кем икәнлеген?! Маһир кызарып чыкты һәм. беләм, дигәндәй, ым кагып куйды. Ә күңеленә: «Өрәк Сатирә малае... минем элекке дус!» —дигән уй килде. — Менә шул председатель Габделбәр киявемне автопаркка инженер итеп куйдыртты инде. Баштарак, киявем теләмәгән иде. Ул агрономлыкка укыды бит. Сатирә Харисы: «Син әлегә монда кирәгрәк»,—дигән. — Алай икән... - Укыйлар шул хәзер авыл яшьләре, читән торып укуларын дәвам игәләр. Молодцы! Аннары теге кара кешеләр бар бит әле. Кавказлар! Шуларның берсе Разыяны алып китте, Бакуга. — Ишеттем... Ике баласы бар ди инде Разыяның! — Зөбәйдә кызымның да икәү!.. Аннары сүз түбән оч мәхәлләсе мәчетенең манарасына күчте. Ул мәчеттә имам хатип булып Мизхәт тора икән! Ә аның хатыны Земфира абыстай, ди, теләге булган кызларга дин сабагын да өйрәтә, ди. Маһир кесәсеннән кулъяулык чыгарып кулларын сөртте, аннары урыныннан кузгалырга итә башлады. Чәең-сыең өчен (әйе, шулай дип, берлек санда гына әйтте бу юлы) зур рәхмәт, Зәлия апа... — Ярый, сихәте белән булсын, энем. Маһир кара дерматин тышлы футляр ягына таба карап куйды: — Килүем дә шуның өчен иде бит, Зөбәйдәне оныта алмыйм бит. гел төшләремә кереп йөдәтә бит, Зәлия апа... — Кит, юләр булма, кызлар бетмәгән, өйлән, өйләнгәч оныгыла барысы да. — Үзем дә шулай дип караган идем дә, булмый икән шул... Иртә белән Зөбәйдәне очраткач.. Ир хатыны бит инде ул, Маһир, ике баласы бар... w— Беләм. Зәлия апа. өч баласы булсын, дүрт., мин аңа кагылмыйм мин сиңа үз хәлемне генә аңлатам. Аңлагансыңдыр инде .. Ярый киттем мин. Зәлия ханым нидер әйтергә теләп тә әйтә алмады, гаҗәпләнеп як-якка кулларын гына җәеп җибәрде, һәм шул мәлне аз гына ачык калган ишектән бер шөпшә кереп, өзми-куймый выжылдарга кереште... Зәнгәр тракторлар берсе арты берсе тезелеп iayra күтәрелә башладылар. Тау гаҗәеп текә, биек иде. Астан караганда шулай әле ул. Өстә торып түбәнгә бөркеттәй үткен караш ташласаңмы? Каманың бөтен тирә-юнен очкычтан күргән сыман буласың! Маһир муфта педаленә басты, мәгәр кузгалырга ашыкмады, тракторларның үзеннән ерагаюларын көтте. Тәмәке кабызды Зәңгәрсу-аксыл күктә кояш балкып тора Елганың борылган төшендә апак кыя, кыя өстендә, биектә мамык болытлар, ә кыя астында, түбәндә исәпсезхисапсыз ак ташлар. Дүртенче кон инде Маһирлар биредән ак таш ташый: колхозга, яңа салыначак гаражның нигезенә Маһир тәмәкесен комсызланып суырды. Бушаган шырпы кабын ишектән ыргытып бәрде. Борынына төче су исе килеп кагылды. Дулкын шавы. Акчарлаклар . Офыкта күмелеп барган теплоход торбасыннан чыккан төтен. Болытлар. Сал агып бара. Чуер ташлы, комлы су чите. Көпчәккә дулкыннар бәрелә: бар инде, кит. торма, дигән шикелле. Маһир муфта педаленнән аягын әкрен-әкрен генә ала башлады, трактор көчәнеп куйды да туктады, тизлекне арттыра төшкәч, калтыра- на-калтырана тагын кузгалды Ике көпчәкле арба да өч тонналы йөктән шиннарын сыгылдыра-сыгылдыра трактор артыннан юнәлде Алдан киткән ике трактор гаять биек тауны исән-аман гына менеп җитте. Яңа шул алар. Хәер. Кәримнең кабинасыз кызыл iракiоры. ашын ашаган, яшен яшәгән булса да, үҗәт нәрсә, тешен-тырнагын батырып дигәндәй, үрмәләпме үрмәли. Тау өстендә торучылар Кәримне дәртләндерәләр, ура кычкыралар Маһир Чулман белән Идел тарафына карап куйды. Икс елганың кушылган урыны бит инде бу Менә ничәмә ничә гасырлар буе Идел белән Чулман кочаклашкан кое шушы төштә ага да ата һәм шушы төбәктә Маһир туган: моның белән горурланмый түзеп буламы соң! Иеһ Әнә сул тарафта, тау белән су арасындагы бушлыкта уктай атылып карчыга очып бара Маһир тәмәкесен тагын бер суырды да, төпчеген атып бәрде Кесәсеннән Зөбәйдәнең яшь чагындагы фотосурәтен алып, ана о так кына каран торды һәм: «Мин дә читтән торып институтка укырга керәчәкмен. Зөбәйдә», дип уйлады. Аннары тракторын Габделбәр артыннан тауга таба алып менеп китте. Габделбәрнең тракторы бөтен көченә үкерә, торбасыннан бөркелепбөркелеп кара төген чыга. Тауның яртысын узып иң текә урынга җиткәч, тракторның гүелдәү ритмы бозылды, нәрсәләрдер шыгырдый баш галы һәм кинәт мотор шып сүнеп тә китте Габделбәр тормоз рычагына- педалснә баса да. готына да алмый калды Маһир алдагы тракторның аргы белән җан-фәрман үзенә таба төшеп килүен күргәч, бермәл аптырап калды Әмма шундук бер карарга килеп, тракторын юлга аркылы куйды һәм чыгыр гатып к \з гәрен йомды. Күзләрен йомды һәм таш төягән арбаның үз тракторына чыкы i ran килен бәрелүен ишетте Шуннан соң ул яшен тизлегендә, караңгы упкынга очкандай булды. Төштәге кебек кенә итеп арбалар ауды, тракторлар ауды, як-якка ташлар чәчрәп очты. Габделбәр аңына килгәндә. Маһирны тракторы астыннан суырып алганнар, аның авыз-борыныннан, колакларыннан шаулап кан ага иде. Тау өстендәгеләр бирегә төшеп беткәннәр, ә тау башына әле һаман халык җыела тора иде. Шомлы хәбәр бик тиз таралды: — Кашан тавында тракторлар ауган... — Таш төягән тракторлар икән. — Кайсы авылныкылар? — Көмеш Елганыкылар ди бугай... Зөбәйдә дә. бу шомлы хәбәрне ишетеп. Тау Кичү мәктәбенә лекция укырга барган җиреннән, йөгерә-йөгерә килеп җиткән иде. Габделбәр әле һаман аңышып җитә алмый: «Ни булды соң?! Нишләдек без.— ди ул үз-үзенә.— Бу тракторлар нигә аунап яталар, мин ник аксыйм. Маһир ник анда кан эчендә?» — ди... Сораулы карашы белән ялт кына Идел өстенә төбәлә, тау өстенә борылып карый һәм Зөбәйдәне күрә... Зөбәйдәнең яшел косынкасы муенына шуып төшкән, кара бөдрә чәчләре тузган, зур кара күзләре тагын да зураеп киткән. — Габделбәр! Син исән, бәгырем? —ди ул үрсәләнеп. Шул мизгел: — Маһир үлә... Маһир абый үлә. - дип кычкырдылар. Габделбәрнең йөзе ап-ак булды. Зөбәйдә Маһирга ташланды. Хатыны артыннан Габделбәр...Маһир, гаҗәпләнгәндәй итеп, күзләрен ачты. Балкып торган кояшны күрде. Күзләре яшь белән мөлдерәмә иде. — Зөбәйдә!—диде ул. Авызыннан гөрләп кан чыкты. Зөбәйдә Маһир алдына тезләнде. Габделбәр кырыйга борылды, гүя болытлар, тау-ташлар актарылды. — Зөбәйдә! Үләм...—диде Маһир. — Үлмә, үлмә. Маһир.. Маһир, сулкылдаган кебек, өзек-өзек итеп сулыш алды. Аннары йөзен Чулманга таба борып, тын гына күзләрен йомды. Шулчак ябык гәүдәле бер апа ачыргаланып кычкырып җибәрде: — Улым... улым Шулай үләр өчен кайттыңмыни син монда?! Апаны, хәлсезләнеп егыла башлаган җиреннән, агара башлаган мыеклы бер ир тотып калды. Зөбәйдә?! — Габделбәр хатыны янына чүкте. Яңа гына йокыга талган кебек булып ятучы Маһирга төбәлеп, нидер әйтергә теләде, тавышы чыкмады. Зөбәйдә әйтте: — Гафу ит мине... Маһир...—диде. Бу сүзләрне гүя болытлар да тәкрарлый, таулар да пышылдый, акчарлаклар да үзләренчә кабатлый-кабатлый Идел белән Чулманның икенче ягына ишеттерер өчен ашыга-ашыга очып баралар иде.