БӨЕК ШӘХЕСЛӘРЕБЕЗНЕҢ БЕРСЕ

Төрки дөньяда гыйльми һәм сәяси төркичелек фикеренең 1 ара тышында һәм үсешендә зур роль уйнаган тарих профессоры. Төркия җөмһүриятен кору елларында Ататөрскнен якын хезмәттәшләреннән булган Йосыф Акчура (Акчурауглы. Акчурин) 1876 елның 2 декабрендә (кайбер риваятьләр! ә караганда. 1872 яки 1879 елда) Ссмбер (Ульяновск) шәһәрендә туган Атасы Хәсән. Хәсәннең атасы Сөләйман бай булган Сөләйманның дүрт улы, жиде кызы туып, улларының икенчесенә Хәсән кушканнар Зур фабрикант һәм сәүдәгәрләрдән исәпләнгән Сөләйманның Ссмбер һәм Казан губерналарында байтак милеге була. Аннан улы Хәсәнгә Зөябашында, Сембсрдә һәм Лаховкада берәр комач фабрикасы мирас ителә Хәсән бай ике мәртәбә өйләнә. Йосыфны тапкан икенче хатыны Бибикамә- рбану Казан сәүдәгәре Габдерәшит Юныс(оп)ның кызы була Юныслар Казанның мәшһүр сәүдәгәрләреннән санала Габдерәшит. Казанда тире изәү фаб рикасы корып, әзер малын Кытайга алып барып чәйгә алмаштыра Хәсән белән Бибикамәрбануның берничә баласы туса да. Йосыфтан калганнары яшьли дөнья куялар. Хәсән, улы Йосыфка икс яшь тулганда, көтелмәгәндә вафат була Бу хәл яшь бала белән ананы авыр хәлгә төшерә, аларның Ссмбсрдән бөтенләйгә Йсганбул- га китеп урнашуларына этәргеч бирә Йосыфка алты яшь тулганда анасы нерв чиреннән жәфалана Докторлар ана җылы якта яшәргә киңәш итәләр бу хәл аларнын Торкиягә күчүләрендә аеруча мөһим роль уйный Фабрика ипләрен йөртергә саулыгы да. тәжрнбәсс дә житмәгәнлектән. ярдәмне Юныс гаиләсеннән көтәләр Булышырга алынган зат. исәп-хисап эшләре белән танышкач, ширкәтнең бурычка батуын ачыклый һәм хәлне көйләгәнче, хуҗаларга «югалып» торырга кинәш бирә Кымыз эчеп дәвалану, крсдипэрлардан ерагаю өчен Бибикамәрбану. уты Йосыфны алып. Ставрополь шәһәренә китә Ләкин монда да тынычлык тапмыйлар кредиторларның адвокаты артларыннан килеп, күп кенә малларына арест куйдыра һәм саттыра. Моннан соң инде гаилә Торкиягә китү ниятендә Одессага юнәлә 1883 елның яз айларында Истанбулта килгән Йосыф һәм аның анасы Нуригосмання мәхәлләсендә фатирга урнашалар Башлангыч уку-язуны Лаховкада имам һәм мөгаллим Габделмән «әфәндедән өйрәнгән бала Испшбулда Мәхмүтпаша мәчете янындагы башлангыч мәктәпкә языла Әмма анасы дәвалаттыр өчен Бурсаның Чәкиргә кайнар чишмәләрен.» китәргә мәжбүр булуы аркасында. Истанбулта әйләнеп кайткан саен Йосыфның ropiaii һәм укыган җир дә гел үзгәреп тора Днванголындаг ы Кара Хафиз башлангыч мәктәбендә белем алганда, шул мәхәлләдә постта торучы мәйданда хәрби өйрәнү т.»р уздыручы гаскәриләр малайда бик зур кызыксыну уята —ул өендә дә хәрби уенга һәвәсләнә Ниһаять. Йосыфның анасы Аксарай Иосыфпаша мәхәлләсендә тур оер өй сатып ала Йосыф шундагы башлангыч мәктәптә укуын дәвам игә. аннары шуннан гаскәри рөшдиягә (урта мәктәпкә) керә Әхм.эт Решит у ты ТИМЕР (1912) N ночорыһ х.ог/сг Татаретанныч Әлмат районы OIM.UH авы1ын м u Шул көннән аңарда ярышу, беренче булу дәрте уяна. Бәлки Рәсәйгә сәяхәтенең бер елга сузылуы аркасында элекке иптәшләреннән артта калуы да гайрәте уянуына сәбәп булгандыр. Тырышлыгы җимешен дә бирә: ул сыйныфны икенче сержант дәрәҗәсендә тәмамлый. Хәрбиянен икенче курсында укыганда Йосыф көтмәгәндә җәзага тартыла. Шуны узгач. Хәрбиянен икенче назыйры Риза паша аны чакыртып ала да. тырыш курсант булганы өчен генә укуын дәвам итәргә мөмкинлек бирелүен, ләкин тагын шундыйрак эшләрдә катнашса, киләчәктә мәктәптән, һичшиксез, куылачагын ка ггый рәвештә кисәтә Моннан соң Йосыф укуга бигрәк тә күңел бирә. Хәрбияне тәмамлагач ул әүвәл штаб хезмәтенә билгеләнә, аннары, яңадан сорау алынгач, хәрби трибуналга җибәрелә Монда аны һәм башкаларны — барысы 84 кешене Траблус ягына сөрергә хөкем итәләр Тоткыннар анда иске ныгытмага ябыла, ләкин озак утыртылмыйлар. Икенче Габделхәмит хәлиф белән «Яшь төрекләр» арасындагы аңлашуның бер матдәсе нигезендә коткарылалар Йосыфның гаскәри дәрәҗәсе кайтарыла һәм ул штаб кәнсәсендә эшли, бригадада укыта да башлый Йосыфның болай эзәрлекләнүенә аның фикерләрен ачыктан-ачык сөйләп йөрүе сәбәп була. Хәлиф яраннары аның хакында да «чит илдәге «Яшь төрекләр» оешмасы белән багланышта эш алып бармыймы икән бу?» дип шөбһәләнә. Әмма Йосыф Госманлы мәмләкәтен Европадагыча демократик яңарган дәүләткә әйләндерү өчен көрәшүче «Яшь төрекләр» белән бәйләнмәгән, ләкин төркиләрнең тарихтагы шанлы роле, аларның бүгенге кызганыч хәле турында уйланучы, әүвәлге дәрәҗәләрен кире кайтару өчен хөррият һәм тәрәккый кирәклеген аңлаучы. шул уйларын яшереп тормаучы бер егет була. Бу дәвердә төрек матбугатында Нәҗип Асым. Вәләд Чәләби. Бурсалы Таһирларның мәкаләләре һәм бүтән әсәрләре басыла, аларда төркичелек мәсьә - ләләре күтәрелә Йосыфның алардан илһам алуы шиксез И. Гаспралы «Тәрҗеманмы да Истанбулга килеп җитә. Бу төркичелек төшенчәләренә Урта Азия , Идел буе төркиләре укымышлылары фикерләре дә килеп кушыла Тарихи ватанына ясаган яңа сәяхәтләре дә кайнар тәэсирләре белән рухын ныгыта һәм төпле нигезгә утырта Кырымда Бакчасарайга кереп, жизнәсе И Гаспралы. Казанда татар янарыш хәрәкәте вәкилләре Ш Мәрҗани. Г Баруди. К Насыйрилар белән күрешүләр дә аңа нык йогынты ясый Абзыйларыннан Ибраһим Акчураның бай китапханәсендә казыну, аның белән бәхәсләшүләр дә аңында якты эз калдыра Й Акчура көнбатыш телләре белән бергә иске һәм яңа төрки телләрне дә белә, укый һәм яза торган шәхес була. Й Акчураның беренче иҗади хезмәте төркиләрнең ике тармагын бер-берсенә танытуга, госманлыларны (төрекләрне) Ш. Мәрҗани тормышы һәм эшчәнлеге белән таныштыруга багышлана һәм ул «Мусаввар мәгълүмат» гәзитендә (1111 1897) дөнья күрә. Бу мәкалә 1915 елда нәшер ителгән Мәрҗани мәҗмугасында да басыла. Ләкин К Насыйри хакындагы мәкаләсе нәшер ителми кала. 1899 елда Йосыф менбашы Шәүкәт бәй ярдәмендә ике иптәше — Әхмәт Фәрит һәм Зөһте әфәнде белән сөргеннән Туниска качалар һәм. белем алуларын дәвам итәр өчен. Парижга килеп урнашалар. Монда ул беренче очраткан кешеләреннән Шәрәфетдин Мәгъмүмине мактап телгә ала. аның Госманлы дәүләте киләчәге хакындагы фикерләреннән илһамлануы турында ачыктан-ачык белдерә. Йосыф монда Сәяси белемнәр ирекле мәктәбенә язылып. А Сорель. Э. Боутми, А Лерой-Беаулео. Т Функ-Брентано кебек танылган укытучылардан сабак ала. Сәясәттән тыш. фәлсәфә, социология, тарих һәм филология белән дә якыннан кызыксына һәм Сорбоннаның төштән сонгы дәресләренә дә йөри, Садрый Максудын белән бергә Дуркһайм, Левий-Бруһл. Сайгнобс һ. б. галимнәрнең лекцияләрен тыңлыйлар Йосыфның көньяк һәм төньяк төркиләре хакында туплаган белеменә һәм тәҗрибәләренә, төрки мәдәният тарихына- баглы әсәрләрдән үзләштергәненә Европа фәне дөньясыннан казанганны да кушкач, аның күзаллаулары тагын да киңәя һәм тирәнәя, тагын да аныклана төшә, бу ана милли хискә (миллияткә) һәм төркичелеккә баглы фикерләрен, уйларын. Париждагы сабаклары тәмамланмас борын ук. тормыш мәйданына чыгарырга, иҗтимагый һәм сәяси эшчәнлектә актив катнаша башларга мөмкинлек бирә. Парижда белемен күгәреп йөргән чакта Йосыф мондагы «Яшь торекләр» мөхите белән дә аралаша, шул нигездә беркадәр мәкаләләр дә бастыра. Әхмәт Риза тарафыннан чыгарылган «Шуран өммәт» гәзитендә басылган гөрекчә мәкаләләре һәм «Мәшвәрәт» гәзитендә чыккан французча язмасы шулар җөмләсеннән Төрекчә мәкаләләре соңыннан аерым җыентык рәвешендә (Истанбул. 1913) дә дөнья күрә Анда кергән мәкаләләрдә Шәрык тормышы, урыс революциясе һ б. мәсьәләләр яктыртыла. Хокук белеме алыр өчен 1902 елда Казаннан Париж! а килгән Садрый Максулыи. Фатыйх Карими хатын тапшыру өчен. Й Акчураны эзләп 1аба Шулай башланган танышлык дуслыкка әйләнә һәм Йосыфның вафатына кадәр дәвам ит ә. Студент дәверендә инмәртәбәле уртак эшләре И Гаспралының «Тәрже- ман»ына 20 ел тулуны бәйрәм итүгә җитәкчелек кылу була Беркөнне Йосыф жизпәсс Исмәгыйльдән алган хаттан «Тәрҗемап»га тиздән 20 яшь тулачагын белә һәм бу хакта Садрый! а: — Мәдәни милләтләр моның юбилеен уздырыр иде. ди - Без дә уздырыйк! ди Садрый. Бергәләп эшкә керешәләр җәмәгатьчелекне кузгату өчен бер хат әзерлиләр. Аннары шуны типографиядә күбәйтеп, йөзләп кешегә җибәрәләр, ниятләрен Гаспральпа да хәбәр итәләр. 27 сәхифәлек нәни бу брошюра И. Гаспралы һәм «Тәрҗеман» файдасына шактый эш башкару! а китерә 1903 елның язында Бакчасарайда күп тарафтан килгән вәкилләр катнашында бер юбилей ^антанасы уздырыла «Бу тантана Рәсәй төркиләренең әүвәлге милли корылтае төсен алды, ди соныштан С. Максудын. Бу җыелышта горле губерналардан килгән зыялылар беренче мәртәбә Рәсәй төркиләренә кагылган милли мәсьәләләр милли мәдәниятне яшәтү һәм царизмның урыслаштыру сәясәтенә каршы көрәш чаралары хакында киңәшергә керештеләр. «Тәрҗеман» юбилее Рәсәй төркиләренең милли уянуы тарихында уры н алган күренекле бер вакыйга булды Кайбер нәни, тыйнак тырышлыктан мөһим нәтиҗәләр туа Безнең Йосыф бәй белән әүвәлге уртак эшебез дә шундый бер тырышлык булып чыкты: ватаннарыннан еракта яшәгән икс студентның бер хәрәкәтеннән милли корылган барлыкка килде һәм бу корылтайдан сон Рәсәй төркиләренең миллиятләрсн (милли хосусиятләрен, үзен челекләрен) саклау юлында оешкан бер сурәттә көрәш дәвере башланды. Бу беренче корылтай!а бер-бер артлы башкалары ялганып кипе» Йосыф 1903 елда Парижда белем алуын тәмамлый һәм «Госманлы императорлы! ына нигез салучылар тарихы» исемле бер хезмәг («тәҗрибә») язып, өченче дәрәҗә диплом яклый. Акчура бу хезмәтенең керешендә Госманлы дәүләтенә нигез хезмәте күрсәткән горки һәм ислам хокук кануннары хакында кыскама белешмә бирә, төп өлешендә исә иске һәм яна тәртип дип икегә аерылган Госманлы хакимнәре тарихының төп билгеләрен ачыкларга тырыша. Соңгы өлешендә Госманлы императорлыгын таркалудан саклау оешмаларына, көчләренә нинди үзгәреш һәм үсеш файдалы булачагын бәян итә. Бу әсәрнең гнул заман сәясәтендә миллим i мәсьәләсенә карашны мәйданга чьи ару җәһәтеннән зур әһәмияте бар. Госманлы дәүләте чикләре ана ябык булганлыктан. Йосыф Париждан туп- туры Казанга кайта һәм Акчуралар тамыр җибәргән Зоябашы авылында яши башлый Бу дәвердә казан татарлары арасында яңарыш хәрәкәте җанлана күп кенә нәшриятләр ачыла, китаплар басыла Әмма урыс хөкүмәте татарларга вакытлы матбугат чыгаруда күп киртәләр куя Шунлыктан Й. Акчура язган мәкаләләрен Рәсәй һәм Торкня тышында! ы басмаларга җибәрергә мәҗбүр була Зоябашында яшәгәндә ул 1904 елда Каһирәнең «Төрек» юшгендә (№ 24. 25. 26) «Оч тарзы сәясәт» («Оч герле сәясәт») мәкаләсен бастырып чыгара Мәкалә соңрак. Г. Камал. Ә Фәрит гарафыннан бирелгән җаваплар белән берлектә. Каһирәдә (1907). Истанбулда (1911) һәм Анкарада (1976) аерым җыентык рәвеше ндә дөнья күрә. « Горек» гәзитснен баш язучысы Га ш Кама i -Җавабыбыз» дигән язмасында Йосыф мәкаләсенә салынган фикерләргә. аңлатмаларга җавап бир.) Шулчак Йосыфны ң Мисырда яшәгән иптәше Әхмәт Фәрит тә. теманы тирәнәйтеп, кайбер фикерләрне куәтләп, кайберләрең кире кагып чыгыш ясый Й Акчураның иң әһәмиятле әсәре бу нан «Өч гарзы сәясәт»тә юркичелек Мәсьәләсе сәяси мәйданга беренче мәртәбә бөтен ачыклыгы белән чыгарыла, Госманлы дәүләтенең барачак һәм барырга тиешле сәяси юлы госманчылык. исламчылык, юркичелек принципларының уңай һәм тискәре яклары тикшерелә. Кайбер Көнбагыш авторлары «Оч тарзысәясәюнен юркичелек тарихында тоткан урынын бүтән социаль хәрәкәтләр белән чагымнарын «Ьу мәкалә, марксистлар өчен Комммгнсгнк манифест ни бу ка. панюркисч тәр очен шу i дыр» (Зареван д Турция и пангуранизм Париж. 1930. бит 42) диләр Америка язучысы Ч В hoci лер да «Бу мәкалә, марксист тар очен 1848 е.п ы Коммунистик манифест уйшпан роль кебек. уңышлы буллы Ь\ жоһәиән Акчу раут лы. төрки берлек фикерен иш өнәүчеләрнең берсе буларак карала» («Гуркен унд Совете Франкфурт-Бер тин, I960, бит 176). 1904—1905 елларда башланган революцион хәрәкәт царизм режимын азчылык милләтләрне изү сәясәтен бераз йомшартырга, конституцион идарә кертергә мәжбүр итте. Рәсәйдәте революция һәм фетнәләргә китергән идарә һәм икътисад кризисыны ң асыл сәбәбе, һич шөбһәсез, урыс-япон сугышы һәм Япониянең Рәсәйне авыр бер җиңелү! ә дучар итүе иде. 1894—1895 елларда Япония Кытайны җиңгән һәм Кытай Кореяны. Ляодун ярым утравы белән Порт-Артур лиманын Япониягә бирергә мәжбүр булган иде Хәлбуки. Франция һәм Алмания белән сүз берләшкән Рәсәй бу җирләрне үзенә алырга тели иде Шул максатта ул 1904 елда Япония белән сугыш башлады. Тик коры җирдә дә. диңгездә дә зур җиңүләргә ирешкән Япония гаскәре һәм хәрби флоты һәр яктан дошманыннан өстен икәнлеген күрсәтте. Р.гсәйнен төрле шәһәрләрендә җәелгән болганыш, эш ташлау һәм сәяси митинглар патша хөкүмәтен сут ышны беркадәр әүвәлрәк бетерергә мәжбүр итте. Ниһаять. АКШ арадашлыгында Портсмутта (23.VIII. 1905) Япония белән Рәсәй арасында килешү төзелде. Сахалин утравының яртысы. Маньчжурия. Корея, Порт - Артур белән Ляодун ярымутравы да Япониягә тапшырылды. Рәсәй шундый мөшкел хәлдә калганлыктан, патша сенатка юллаган бер фәрманы (12 XII 1904) белән җыелышлар хөррияте һ б. кайбер ирекләрне игълан итге. Монды й форсатны зарыгып кәгеп алган татарның алдынгы зыялылары Казан шәһәрендә бер җыйналыш (28.1.1905) уздырдылар. Җитмеш кеше катнашкан бу җыелышны ң максаты хөкүмәткә дини һәм милли таләпләрне белдерү өчен әзерлек күрү һәм шуңа бәйле мәсьәләләрне тикшерү иде Зоябашыннан Казанга китеп урнашкан Й. Акчура бу җыелышта актив катнаша һәм баш рольне уйнаучыларның берсе була Фикер 'алышу нәтиҗәсендә мөселман төрек-татар таләпләрен Рәсәй хөкүмәтенә белдерү очен дүрт кешелек бер комиссия сайлана һәм аңа рәсми кәгазь әзерләү йөкләнә. Комиссиягә С. Алкин, Г. Апанаев, Ә Сәйдәшевтан тыш. Й. Акчура да кертелә Мөрәҗәгатьнең кереш өлешендә патша хәзрәтләренә яхшатлану чагыла. Төп өлешнең тугыз матдәсендә дини мәсьәләләр күтәрелә. Уфа шәһәрендә эшләгән Мөселман диния нәзарәтенең башына Рәсәй хөкүмәте тәгаенләгән мөфтимен мөселманнар тарафыннан сайлануы таләп ителә. Калган магдәләрдә (пунктларда) гәзит-журнал һәм китаплар басу, аларны иркен тарату, шәхси мәктәп- мәдрәсәләрнең һәр җирдә ачылуы һәм аларның рәсми мәктәпләр белән бер үк хокукка ия булуы, мөселманнарнын тиң гражданлыгы танылуы, мөселманнарга Рәсәйпең һәр җирендә күчерелми торган милеккә ия булу һәм ирекле сәүдә итү хокукы бирелү, бу тармактагы чикләүләрнең бетерелүе, җәмгыять тормышында ирекле сайлау һәм синдикатларга катнашу хокукы танылуы кебек үтенечләр һәм таләпләр була Соңгы матдәдә, югарыла саналган мәсьәләләр буенча яна кануннар әзерләнсә, мөселманнарның комиссияләр корып, киңәш бирү рәвешендә хөкүмәткә ярдәм итәргә әзер торулары белгергелә. Й. Акчураның 1904 елда ватанына кайтуы вакытында Рәсәй эчендәге төрки өлкәләрдән аеруча Идел-Уралда милли мәдәниятне үстерү, яңаруны кайгыртучы яшь һәм куәтле көчләр барлыкка килә. Й Акчураның бу хәрәкәткә ничек катнашуы н сурәтләгәнче, аларның һич югы кайберләрең телгә алырга кирәктер Рәсәйдә 1906 елның апрелендә Дәүләт Думасы сайланганга кадәр төрек-татар сәяси һәм иҗтимагы й хәрәкәтләрендә юл ярып баручыларның берсе, һич шөбһәсез, казый Габдерәшит Ибраһим булды. 1900 елларда Петербургта матбага нигезләп. «Мирьат» исемле бер журнал чыгарган Г Ибраһим бөтен мөселман илләрен йөреп чыккан һәм японнарны мосслманлаштыру өчен бу мәмләкәткә дә берничә мәртәбә барган иде 1904 елда Истанбулда яшәгәндә Рәсәй полициясе тарафыннан кулга алынып Одессага китерелсә дә. һәр тарафтан яуган протест һәм матди ярдәмнәр аркасында патша хөкүмәте аны тиздән иреккә чыгарырга һәм кабат Петербургта урнашуына рөхсәт бирергә мәжбүр була. Габдерәшит Ибраһим 1904 елның соңнарында Эчке эшләр министры С. Мирскийгә кереп, мөселман халкы таләпләрен хөкүмәткә рәсми белдерү мөмкинлеген ачыклаганнан сон. Идел-Уралның һәм Көнбатыш Себерттең алдынгы вәкилләре белән күрешү өчен сәяхәткә чыга Казан. Чистай. Бубый. Пермь якларынна н Уфага бара Монда Диния нәзарәте казыйлары һәм Б Әхтәмов. К. Тәфкилев. Ш Сыртлановлар белән фикер алышканнан сон. Троицкигә килеп. Вәли бай Яушев һәм Хаҗиәхмәт Рахманкол белән күрешә. Соңрак Кызылжар шәһәренә бара һәм андагы җыелышларда да фикер алыша. Бу сөйләшүләрнең бер нәтиҗәсе буларак Петербургка мөрәҗәга гьләр ява башлый. Мәсәлән. X. Рахманкол 1904 елның декабрендә Троицк мөселманнары исеменнән Петербургка килеп һәм Эчке эшләр министрына кереп, таләпләр язылган хатны калдыра Кызылжар мөселманнары да урысча бер үтенеч язып, баш министр Виггегә җибәрәләр. Шуның өстенә Габдерәшит Ибраһимны да үзләренең вәкиле итеп Петербургка юнәлтәләр. Габдерәшит Ибраһим 1904 елнын башында гагын Казанга килә. Монда баш га Б. Әхтәмов. Й. Акчура, һ. б. яшьләрдән бер төркем Й Акчура өендә агым ла I ы хәлләрне тикшереп. Казанда зур бер җыелыш уздырырга килешәләр Җыелышны әзерләү Й Акчурага тапшырыла Йосыф иртәгәссн Галимҗан Бару- ди, Әхмәт бап Хөсәенов һ. б. алдынгы фикерле затларны күреп, илле-алтмыш кеше кашашачак мәҗлескә әзерлек эшләрен тәмамлый һәм бу җыелыш Әхмәт бай өендә (28.1.1905) үткәрелә. Алдарак телгә алынган мөрәҗәгать менә шунда кабул ителә һәм Витте исеменә почта аша җибәрелә. Милли һәм иҗтимагый хәрәкәтләрнең һәммәсенә дә катнашып, дини мәсьәләләрнең куелуына зтәргән шәхесләрнең берсе Муса Ярулла Биги (1875- 1949) була. Аның янә бер мәртәбәле хезмәте бу киңәшмәләргә баглы беркетмәләрне, карарларны туплап саклавы һәм хәрәкәтнең тарихын язуы иде М Я Бигинең бу җәһәттән иң уңышлы әсәре «Ислахат әсаслары» («Реформа нигезләре» Петроград, 1915) китабы. Шунда ул 28 гыйнвар мәҗлесе турында «Җанлы фикер алышулар, карар кабул итүләр юлбашчыларны өметләндерде Иртәгәсен Рәшит. Йосыф кебек җитәкчеләр тупланып, гамәл даирәләрен киңәйттеләр. Петроградта гомум Рәсәй мөселманнары исеменнә н бер корылтай уздыру өчен. Кырым. Кавказ. Казагыстан, Төрксстан мөселманнарына чакыру җибәрү карарын да кабул иттеләр, дип яза Йосыф әфәнде Акчура мәҗлеснең карарын бәян итеп, мөхтәрәм Исмәгыйль бәк Гаспралы. Галимәрдән бәй Тупчыбашов җәнапләренә мәктүп язды һәм март аенда Петербургка килүләрен үтенде» Җыелуның махсус көне тәгаенләнмәгәнлектән. чакырылган затлар төрле вакытта юлга чыга, шунлыктан Петербургта гомуми җыйналыш булмый кала. Әмма шул аерым-аерым күрешүләрдә «Бөтен Рәсәй мөселманнары корылтаен» 1905 елны н августында Нижний Новгородта үткәрү ниятләнә. «Расой мөселманнарының беренче корылтае», губерна хакимнәреннән рәсми рохеот алынмаганлыктан. бер пароходта су өстендә үткәрелә Анда төрле төрки өлкәләрдән 120 ләп вәкил катнаша И. Гаспралы. «Тәржеман»ыиа хөрмәт йөзеннән, рәис буларак сәяси юлбашчылыкны үзенә ала Г Тупчыбашов һәм Й. Акчура фикер һәм идеология нигезләрен эшлиләр Моннан алдагы җыелышларда бәхәс ителгән һәм өлешчә әзерлек алып барылган «Мөселманнар өчен сәяси һәм иҗтимагый иттифак (берлек, партия) кирәклеге» мәсьәләсе күрешүнең беренче матдәсен тәшкил итә Моңа гаямын. «Мөселман нттифакы» партиясенең уставы Петербургта (12—23.1 1906 Икенче) һәм Нижний Новгородта (16 20 VIII 1906 Өченче.) үткәрелгән корылтайларда төзәтмә һәм өстәмәләр белән раслана. Оешуына һәм мпчәнлегенә Й Акчура күп коч түккән «Мөселман нттифакы» Партиясе I һәм 2 Думага сайлауларда уңышлы катнаша һәм төрки депутатлар сайлануга зур йогынты ясый 1 Дума депутатларының яртысы. 2 Думадагы 34 мөселманның унбише казанлы була. 2 Думаны куып тараткач, мөселман депутатлар саны бик нык кими, төркестанлылар сайлау хокукыннан гомумән мәхрүм ителә 3 Думага 10 мөселман сайланып, шуларнын җидесе казанлы була Й Акчура эшчәнлеген якыннан күзәткән царизм ялчылары. Думага сайлануына комачаулау максатында, аны 1906 елнын 8 мартында оенә басып кереп кулга алалар һәм сайлау узганчы 43 кон төрмәдә тоталар. Аның «Тоткынлык хатирәләре» әсәре ШУШЫ мөнәсәбәттән языла (Оренбург. 1907. Истанбул. 1914). «Мөселман игтифакы» Үзәк Идарәсе әгъзалыгына һәм секретарь тыгына сайланган Й Акчура Казанның Мөхәммәдия мәдрәсәсендә тарих, география, госманлы төрек әдәбияты укытуын да дәвам итә 1905 елнын 29 октябре ндә «Казан мөхбире» г элитен чыгарт гыра башлый һәм анда мөхәррир Вазыйфасын башкара. Аның «Гыйлем һәм тарих» әсәре Мөхәммәдиядә укыткан тарих дәресләренең бер натнжосс рәвешендә дөньяга кило (Казан. 1906) Й Акчхрашаң 1907 1908 елларда РөсәЙнең горле тарафларына. Көнбагыш Европаг г һәм Мисырг г сәяхәт игүе. 1909 елда ватанына әй гәнсп кайткач, берничә ай Петербург га ка гуы һәм аннан Берлин!ә китүе хакында горле чыганакларда озмс - күпмс хәбәр бар Шул сәяхәтләр нотижәсснлә «Вакыт». «Тәрҗеман». «Шура» гӘЗН1- журналларына язган мәкаләләре буенча да анын йөргән юлларын өлешчә күзалларга мөмкин Г Баг гая Таймас «Й. Акчура белән күрешүләрем» истәлегендә «А) 1905 1908 еллар арасында мин Каһирәдә бу п ан көннәрдә Й Акчура да шунда килде, дип яза Шулчак бер шәкерт якташыбыз бүлмәсендә берничә кеше тупланып, аның белән дусларча әңгәмә корып утырдык. Бу минем Акчура белән беренче мәртәбә күрешүем иде. Парижда белем алган бу чибәр һәм укымышлы якташыбыз бездә шундый әйбәт тәэсир калдырды ки. мин аның хакында «Әл - Мокатдәм» гәзигендә кыска бер хәбәр дә язып бастырдым Моннан максат — аны мисырлыларга да таныту, якташларыбыз арасында мондый камил яшьләрнең дә булуын күрсәтеп, бераз горурлану иде Б) 1908 елның җәй башында «Муса Габдулла» кушаматы астында Рәсәйтә кайгкан чагымда Бакчасарайда очрашканда. «Тәрҗеман»ның 25 еллыгын котладык. Й Акчура да анда иде.. Банкепа Акчураны ң гәзит хужасы мәшһүр Исмәгыйль бәк Гаспралыга мөрәҗәгать итеп, гүзәл һәм эчтәлекле бер нотык сөйләвен. бу нотыгында «Тәржеман»ның 25 ел эчендә Рәсәй төркиләренә күрсәткән хезмәтен санап чыгуын бик яхшы хәтерлим Соңынна н аңлавымча, 1905 ел революциясе коннәрендәге эшчәнлеге өчен патша хөкүмәтенең эзәрлекләвенә очраганнан соң, Акчура анда бер торле йомык тормыш кичергән икән. Тантана тәмамланганнан соң мгш Оренбургка китзем. Акчура исә Бакчасарайда калган иде. Оренбургтан Троицкига килгәч, Төркиядә булган июль түнкәреше хакында ишеттем. Бу түңкәреш нәтиҗәсендә Төркггягә бару мөмкинлеге тугач, Акчураның шул елның октябрендә Истанбулга юл тотуын югарыда әйтеп уздым («Бән бер ышык арыюрдум». Истанбул. 1962. Бит 128—129). Й Акчураның «3 июнь моңсу вакыйгасы» исемле әсәре. Рәсәйдәге бөтен төрки һәм мөселман хәрәкәтенең рәхимсез дошманы булган шәркыятьче һәм цензор профессор Смирнов тарафыннан «матбугат канунына каршы килә» дип бәяләнеп, прокурорга хәбәр ителә һәм язучыны эзәрлекләү чаралары күрелә Акчура ул вакытта, докторларның киңәше буенча. Кырымга күчеп килә. Бакчасарайда жнзнәсенең «Тәрҗеман» гәзнтендә эшли башлый Эзәрлекләү повесткасы аны эзләп тапканчы. Төркиядә конституция кабул ителү хәбәре килеп ирешә Шуннан соң Йосыф, вак-төяк эшләрен тиз генә тәмамлап, 1908 елнын октябрендә Истанбулга китеп бара. Төркиянең конституцион идарәгә күчүе төркичелекнең формалашуына һәм төркиче җәмгыятьләрнең корылуына киң мөмкинлекләр ача Абсолютизм дәверендә һәртөрле җәмгыятьләр, аеруча миллият нигезендә гәшкиләтләр коруга хөкүмәт асла рөхсәт бирми иде Шулай да мөселман һәм төрки булмаган гражданнарның миллият нигезенә таянган үзара ярдәмләшү һәм әдәби битлекләр аегына яшерелгән байтак җәмгыятьләр барлыкка килгән була. Төрек теле һәм тарихы буенча алып барылган тикшеренүләрнең бер нәтиҗә се буларак, унтугызынчы йөз уртасыннан башлап Госманлы дәүләтендә дә «гыйльми төркичелек» хәрәкәте көчәя башлый Бу тикшеренүләр Госманлы императорлыгыннан тышта — Азия һәм Европаның байтак өлкәләрендә төркиләр яшәвен күрсәтә Аларның үз тарихы бар. алар да төркичәнең берәр телендә-шивәсендә сөйләшә иде Төркичелекнең гыйльми тикшерелүендә, табигый ки. сәяси чикләр киртә була алмый, дөньяның төрле тарафында һәм төрле сәяси чикләр эчендә яшәвенә карамастан, төрки кабиләләрнең теле, тарихы, сәнгате үзенә генә хас бер кыйммәт буларак тикшерелә иде. Элек университет яки аның тышындагы фәнни үзәк галимнәре тарафыннан башкарылган мондый эшләр мәгълүм мөхит һәм төркемнәр эчендә генә чикләнеп калса, конституция дәверендә бу темаларны өйрәнү нәтиҗәләрен җәмгыятьләр аша халыкка җит керергә юллар ачылды Бу вакытта Й. Акчура берничә айга кабат Рәсәйгә. аннан Ал маниягә китүен күрәбез 1909 елда ул беркадәр вакыт Петербургта кала, фәкать көткән сәяси үсешне күрмәг әч. декабрь аенда Берлиндәг е зур татар сәүдәгәрләре белән элемтә урнаштыра 1910 ел башларында тагын Истанбулга китә Шушы дәвердә анык «Тәрҗеман» гәзитендә Петербургка һәм Берлингә кагылышлы мәкаләләре кушамат имза белән басылып чыга Аларда төрки халыклар язмышы өчен җанаткан И Акчураның сәяси эзләнүләре өлешчә чагылып кала 1908 1912 елларда корылган төреклеккә һәм төркичелеккә бәйләнешле җәмгыятьләрдән «Төрек җәмгыяте түгәрәге» (25.XI1 1908). «Төрек йорты җәмгыяте» (18 VIII 1911). «Төрек учагы җәмгыяте» (12.III 1912). «Төрек белем җәмгыяте» (14 III 1913) кебек тәшкиләтләриең һәрберсендә Й Акчураны нигез салучылар арасында күрәбез. Ул бу җәмгыятьләрнең һәйәтләренә (комиссияләренә). идарәләренә кереп, барлык оештыру һәм гыйльми тикшеренү эшләрен гәпкә жйгелеп башкара. Ләкин анын иң күп көче һәм сәләте «Төрек йорты җәмгьгяте»н яшәтүгә сарыф ителә. Бу җәмгыятьнең органы булган «Төрек йорты» журналы 1911 елдан 1917 елга кадәр Й. Акчура мөхәррирлегендә чыгарыла. ' Й. Акчура 1908 елда Истанбулга килгәч, мәктәп елларындагы сабакташлары Нәжип Асым белән Вәләд Чәләбине эзләп табып, аларга мәдәни эшләр белән шөгыльләнер! ә тиешле бер тәрки җәмгыять кору уен сөйләп бирә һәм сабакташларына бу эштә юлбашчы булуны тәкъдим итә. Тиздән 14 кеше Мөлкия мәктәбе мөдире Җәлал бәй кабинетында тупланып. «Төрек йорты җәмгыяте» исемендә бер тәшкилә! корырга карар бирәләр. Җыйналган укымышлылар арасында мәшһүр язучы һәм мәгърифәтче Әхмәт Мидхәт һәм татар романына нигез салучы Муса Акъегет задә дә була Бу җәмгыятькә чит ил тюркологлары да әгъзалыкка кабул ителә. 1912 елнын октябренә кадәр 63 әгъза теркәлә Алар арасында без шагыйрь Мәхмәт Әмин. Исмәгыйль Гаспралы. әдәбиятчы Фуат Күпрүле һ. б эшлеклеләрне керәбез. Җәмгыять идарәсенең беренче рәисе итеп Фуат Раиф. беренче кәтнбе (секретаре) изеп Йосыф Акчура сайлана. Җәм! ыя I ьнең максаты бөтен төрки кавемнәрнен үткәнен һәм хәзергесен, гамәлләрен, мөхитсн өйрәнергә тырышу, ягъни төркиләрнең борышы тормышын, тарихын, телләрен, халык авыз ижагын һәм язма әдәбиятын, этнографиясен һәм этнологиясен, иҗтимагый һәм мәдәни хәлләрен, төрки мәмләкәтләрнең борынгы һәм хәзерге географиясен өйрәнү-тикшерү. аны бәген дөньяга таныту, телебезнең ачык, садә, гүзәл гыйлем теле булу сүрәтснДә баюына хезмәт итү, язуын да шуңа баглы тикшерү», диелә уставында «Торек йорты» журналын чыгаруга рөхсәт шагыйрь Мәхмәт Әмин исеменнән алына, ул 1911 елның 18 августында теркәлә. Нигез салучы алты кеше арасында Йосыф Акчураны да күрәбез. Мәхмәт Әмин 1911 елның августында губернатор итеп Эрзурумга җибәрелгәч, журналның хуҗасы һәм мөхәррире вазифасы «Төрек йорты жомг ыяте» рәисе итеп сайлаш ан Й Акчура! а йөкләнә Журналның беренче саны 1911 елның ноябрь аенда басыла 1912 елнын октябреннән алып 1913 елның ноябренә кадәр Йосыф Чаталжа фронтында сугышта йөргәнлектән, журналның 3 һәм 4 томнары вакытлыча Мәхмәт Әмин тарафыннан чыгарыла. Әмма 5 томнан Й. Акчура мөхәррирлекне кабат үз өстснә ала. Фәкать XII томның 12 савЫИ (2. VIII 1917) чыгар!аннан сон гына аннан бөтенләй аерыла. Й Акчура 1913 елның июлендә Чаталжа сугышыннан кайткач, Сүриягә һәм Хиҗазга китә һәм дүрт ярым ай дәвам иткән шушы сәяхәте вакытында хаж кылу ниятен дә үти. . «Төрек йорты» журналының уставы һәм программасы Й Акчура тарафыннан әзерләнә һәм кайбер үзгәртүләр белән редколлегиясе тарафыннан кабул ителә. Программанын кайбер матдәләре түбәндәгечә билгеләнә: 1. Журнал төрки кавемнәрнен мөмкин кадәр күбесе тарафыннан укып аңларлык, файда күрерлек бер дәрәҗәдә язылачак, а) теле гади булачак, б) күпчелеккә файдалы темалар яктыртылачак; в) чиген, катлаулы мәсьәләләр жинел аңлашылсын өчен гырышылачак 2. Журнал төркиләргә кулай уртак бер идеал яратуга хезмәт игәчәк 3. Журналда төркиләрнең үзара танышуларына, нкътисадый һәм әхлакый күтәрелүләренә, фәнни MOI ълүматлары баюына хезмәт итәчәк темалар гоп урынны алачак, сәясәт болардан соң киләчәк 4 Төркиләрнең үзара танышулары өчен кардәшләр дөньясының һәр гарафы- ндв булып узган, .парла шатлык яки кайгы җәелүгә этәргән вакыйгаларга. төрки дөньяның үткәггеггдә-бүг енгессндә барлыкка килгән фикер агымнарына ш ьтнбар биреләчәк һәм кардәшләрнең төрле кавемнәрендә туган әдәбиятны бүтәннәренә танытуга хезмәт кычыначактыр 5.'Журнал Госманлы дәүләте эчке сәясәтен гелю ананда һичбер партия мәнфәгатенә тарафдарлык күрсәтмәячәк, бары гомум торкгпекнен сәяси һәм нкътисадый мәнфәгатен яклаячактыр Бер юрки кавем мәнфәгатен яклаганда бүтәннәре арасында каршылыклар чыгарудан сакланып ипләячәк 6 Журна шын сәясәтеңдә гөп кыйбла горки дөнья мәнфәгатен яклау Алда искәртслгәнчә. Й Акчура 1908 |9|2 ел тарла горек чаткының ал- ДЫШГ.1 укымышлылары белән берлектә Төркияне. барлык горки халыкларны өйрәнүче. а гарны алга җибәрү өчен көрәшүче күп кенә җәмгыятьләргә нигез салуда, гну гарнын идаралррСИә кереп, уставларын һәм программа зарын юзү- До иҗтимагый һәм мәдәни эшләрен оештыруда юлбашчы гарнын күренеклесе буларак .төрт юиеп катнаша Ул «Төрек учагы жомг ыяге-нен коручы һәйәтен- дә икенче рәис. «Торек белем җәмгыяте» («Төрек фәннәр академиясе») идарәсе әгъзасы иген сайлана Соңгысы алгы бүлек юн гыйбарәт булып. II Чкчура берьюлы икесендә — төркият һәм фәлсәфә-иҗтимагыять шөгъбәләрендә хезмәт итә. Югарыда саналган тәшкиләтләрнең иң гомерлесе һәм күп файда китергәне— «Төрек учагы». Ул тиз арада Истанбулның иң җанлы, бөтеч төрки яшьләр тарафыннан сөелгән бер ижтимагый-мәдәни оешмага әйләнә. Төрки кавемнәргә милли тәрбия бирү, аларны белемле һәм мәдәниятле итү, икьтисадый һәм иҗтимагый яктан алга җибәрү өчен «Төрек учагы» исемле клублар ачыла, аларда лекцияләр укыла, дәресләр бирелә, кичәләр уздырыла, һөнәрләргә өйрәтелә. Төрек учагы мәктәпләр ача. матбугат нәшер итә. 1917 елда «Төрек йорты» «Төрек учагы» белән бергә кушыла. 1920 елда дошман илләр белән вакытлы килешү дәверендә оккупация көчләренең, аеруча инглизләрнең эзәрлекләвенә дучар була: аның мәркәзе басып алынып, архивлары. китапханәсе һәм коллекцияләре талана һәм туздырыла. Шулай да кыйммәтле документларның байтагы фидакарь әгъзаларының өйләрендә яшерелеп коткарыла. Бөтен бу эзәрлекләүләргә карамастан. «Төрек учагы» сүнми-сүрелми. җөмһүрият дәверенә исән-имин килеп җитә. Й. Акчура бу дәвердә әлеге җәмгыятьләрдә эшләүдән тыш. Хәрбия мәктәбендә. Ваизия мәдрәсәсендә һәм Истанбул дарелфөнүнендә тарих укыта, яшь буынның дөрес юлда җитешүенә хезмәт итә Шушы максатта еш-еш лекцияләр укый, болар мәкалә һәм брошюра төсендә басылып та чьи алар. Аның мәкаләләре Париж. Каһирә, Казан. Истанбул. Оренбург. Бакчасарай шәһәрләрендә дистәләгән гәзит-журналларда дөнья күрә. Әнә шулай киң колачлы эшчәнлеге дәвам иткәндә, ул 1913 ел тирәсендә берара ниндидер аңлашылмаучылык, интрига корбаны булып, Истанбул дарелфөнүнендә укытудан читләштерелә. Төркиянең яңа хакимнәре арасында аны хөрмәт итүче һәм дус күрүче шәхесләр күп булганлыгын истә тотканда, бу серле хәлне бүген ачыклап бирү шактый кыен. Без бары Йосыф Акчураны яклап Халидә Әдипнең күренекле язучының Җамал пашага мөрәҗәгать итүен, шуның нәтиҗәсендә Йосыфның Боекада (утрау) диңгез лицеендә тарих укытучысы вазифасы бирелүен беләбез. Дусларыннан берсе шул утраудагы үзенең вилласында Йосыфка гүләүсез торуны тәкъдим иткәч, Акчура Бөекада- га ташына. «Төрек йорты» журналындагы хезмәтен үтәү һәм кайбер җәмгыятьләр эшендә катнашу өчен Йосыфка еш-еш Истанбулга барып кайтырга туры килә. Көнен Истанбулга барып кайту өчен шактый акча туздырырга кирәк була. Укытучылык хезмәт хакы, шуңа анасы өен арендага бирүдән килә торган керемне кушкач та, бу чыгымнарны капларга җитеп бетми. Шундый мохтаҗ чакларда аны хөрмәт иткән иптәшләре, җөмләдән, татар докторы Ләбиб Каран ярдәмгә килә. «Көннәрдән бер көнне остазны күрергә янә Бөекадага киттем.— ди ул.— Шул кичтә остаз «Иттихад вә тәрәкькый» партиясеннән «Иртәгә сәгать унда килүегез не көтәбез» дигән бер телеграмма алган иде. Шул уңайдан Й. Акчура тирән уйга чумды һәм шактый озак чыраен сытып утырды. Билгесез хәбәр килсә, ул әүвәл аның начар якларын күзаллый һәм сәгатьләрчә шул хакта баш вата иде. Шушы партиягә кабулланмау ачысын кичергәнлектән, хәзер шуннан серле чакыру алгач, ул моны һич тә әйбәткә юрамады. Төне буе йокыга китә алмый җәфаланды, әллә кемнәргә хатлар язды. Бу чакыруның ахыры начар бетсә, ул утрауга әйләнеп кайтмаса. бер иш китапларын нишләтергә кирәклеген аңлатып, миңа гозерләрен әйтте. Күп кенә яшерен язулары тутырылган бер сандыгын тулаем миңа тапшырды Фәкать, шөкерләр ки, миңа ул үтенгәннәрне эшләргә туры килмәде. Әлеге чакыру Әнвәр пашаның Йосыф Акчурага әһәмиятле бер сәяси вазыйфа бирүе уңаеннан җибәрелгән, имеш» Й Акчура Бөекадада яшәгәндә дә Рәсәйдәге милләтләрнең хәле һәм андагы төрки өлкәләрнең киләчәге турында иптәшләре, фикердәшләре белән киңәшеп тора. «Рәсәйдәге мөселман торек-татар халыкларының хокукларын яклау комитеты» («Төрек-татар һәйәте») коруда катнаша. Бу эшләр шул заманның Торкия дәүләт эшлеклеләре тарафыннан да хуплана һәм Дөнья сугышы вакытында хәрби хәрәкәтләр белән бергә сәяси тырышлыклар кую да муафыйк булачагы аңлашыла. Й Акчура Бөекададан чынлыкта шушы максат белән чакыртып алына Җитәкчесе ул булачак бер комиссиянең әүвәл союздаш һәм дус дәүләтләр Алмания, Австрия. Маҗарстан (Венгрия) һәм Болгарстанга китүе һәм соңра 1916 елның июнендә Швейцариядә тупланачак «Милләтләр конферснциясе»нә катнашуы хуп күрелә. Комиссия Европага киткәнче, кызыксынучы якларга тәкъдим итү өчен 1915 елның җәй айларында алманча ике документ әзерләнә. Аларның беренчесен И Акчура яза. искәрмә рәвешендә әзерләшен икенче документ комиссиянең калган Ә1ъэалары тарафыннан төзелә «Рәсәйдәге мөселман төрек-татарларнын бүгенге хәле һәм эшчәнлекләре» дигән 12 битле беренче документнын эчтәлеге түбәндәгечә була I) Халык саны 2) Халык артуы 3) Иҗтимагый сыйныфлар 4) Икьтисадый эшчәнлек 5) Мәгариф системасы һәм реформалар. 6) Әдәбият 7) Урыслар изүе 8) Цензура 9) Халыкның СӘЯСИ хәле. 10) Төрек-татарларнын теләкләре Бу язмада Рәсәйдәге төрки кавемнәр (халыклар) алты бүлемдә тикшерелә а) Татар-башкортлар 7 миллион, б) Кыргыз-казакълар 6 миллион, в) Төркестанлылар 6 миллион; г) Төрекмәннәр 1 миллион; е) Кавказ төркиләре 3 миллион, ж) Кырымлылар 0,5 миллион Барысы 23,3 миллион Беренче документның басылган жире һәм тарихы күрсәгелмәсә дә, икенче документ белән бергә тәкъдим ителүеннән, аның да шул ук заманда Будапештта нәшер ителүе ихтимал «Рәсәйдәге мөселман төрек-татар халыкларының оештыру комитеты истәлек язуы» дип аталган икенче документ Будапештта 1915 елда «Нестер ЛлойдГеселшафт» матбагасында. 1916 елда исә «Ди велг дес исламе» журналында (IV № 1 2]. бит 33—43) басылып чыга Бу меморандум 1916 елда Швейцариядә алманча һәм французча да дөнья күрә. Документны Й Акчура. Г Хөсәснзадә. М Ә. Чәләбизалә. М Байҗаннар төзи Бу документта Рәсәйдәге төрки халыклар алты өлкә хәлендә тикшерелеп, сугышның ихтимал нәтиҗәсенә күрә, һәрберсенә хөррият һәм бәйсезлек бирелү таләп ителә. Бу документларда борынгы төрки ханлыклардан Кырым. Казан. Бохара. Хива шикелле, боларның яңадан тергезелүе хакында сүз алып барыла Ул замандагы хәлгә күрә, тактик караштан моны табигый санарга кирәк, чөнки Төркия дә, союздаш илләр дә ул елларда император һәм корольләр тарафыннан идарә ителә иде Бу документларны Рәсәйдәге горле халыкларның һәм өлкәләрнең хокукларын таныту һәм яклагу очен бары дус һәм союздаш дәүләтләргә генә түгел, тарафсыз (нейтраль) мәмләкәтләргә һәм. хәтта, дошман илләргә дә тапшыру күздә тотыла Чөнки Рәсәйгә союздаш булган Англия. Франция һәм Италия милләтләрнең саклануын, аларнын хокукларын яклануын һәм милли бәйссз- лекләрс тәэмин ителүен бу сугышның максаты итеп игълан итәләр Бу ике документның 1915 елның жәй айларында әзерләнеп. Будапештта бастырылганнан соң. комиссиянең сәяхәтеннән элек Австриягә һәм Алманиягә җибәрелүе һәм кызыксынучы якларга таратылуы аңлашыла Й Акчура җитәкчелегендәге һәйәг 1915 елның декабре башларында Кавка >. Төрксстан. Кырым һәм Идел-Урал җирләрендә яшәүче төркиләрнең һәм мөселманнарның басып алынган хокукларын кайтару өчен. Софиядән баш ran Будапештта. Венада рәсми һәм рәсми булмаган күп кенә югары дәрәҗәле эшлекле гәр белән очраша комиссия һәр җирдә әйбәт каршы алына. Ул Австрия һәм Мажарспгн хөкүмәтенең рәсми даирәләренә бер проект тәкъдим игеп, төркиләрне Р.кәй изүеннән коткаруны союздашлар белән бергә битараф дәүләтләр җәмәг атьчелег еннәгг дә таләп итәләр Й Акчура һәм аның хезмәттәшләре 1915 елның X декабрендә Венада Австрия премьер-министры Сторгк һәм Тышкы эшләр министры Форгах тарафыннан кабул ителәләр һәм кунаклар хуҗаларга алда телгә алынган ике документны тапшыралар Бу күрешү хакында телеграмма Копенгаген аша көне белән Петербургка барып җитә! Аннары һәйәт Будапештка юнәлә. 12 декабрьдә монда премьер-министр Тисза, парламент рәисләреннән Андрасн белән күрешеп, әлеге документларны тапшыралар Шәркыятьче галим Мссзарошнын ярдәме белән. «Күлүгни-һад'. гий» журналында Рәсәй әсирлегендәге төркиләрнең гетөкләрен гәүдәләндергән бер мәкале һәм урыс кул астындагы җирләрдә корылуы тәкъдим ителгән дәүләтләрне күрсәгкән бер карга да басыла II Акчура Мажар Фәннәр Академиясе залында Рәсәйдәге мөселман төрек татарларның бүгенге хәлләре һәм теләкләре турында бер тскцня укый һәйәг әгъзалары Будапештта төрле банкетларда Мажарстаннын бүтән күп кенә күренекле дәүләт һәм җәмәгать эшлеклеләрс белән таныша tap Мондый кабул игүләрдә катнашулар сугышчы илләрнең матбугатында чагы гыш таба Төркия хөкүмәте тырышлыгы белән җирлек әзергәнеп куелганлыктан, ю ректатар һәйәге Берлиндә да әйбәт каршылана Баш га Тышкы ниләр министры Һаг\. аның урынбасары Циммерман, сәясәт һәм гыйльми мохигенлмс матбугат дөньясын г.н ы рәсми һәм гайре рәсми бүтән гаг тар белән күрешеп Рәсәйдәге мөселман юрекгатарларның хәлен ачыкларга, аларнын киләчәге хакындагы фикер һәм проектларын танытуга ирешәләр. Бу хәрәкәт һәм баг ланышлар алман матбугатында да киң яктыртыла. 1916 елның 12 гыйнварында төрек-татар һәйәте хөрмәтенә Берлиндәге «Кунстлерһаус»та «Дюйтш-Азиатише геселшафт» тарафыннан бер җыйналыш уздырыла һәм анда Й. Акчура Рәсәй төркиләре хакында чыгыш ясый. Нотыгына нигез итеп алдарак таныштырылган ике документны ала. Аның чыгышын профессор Мартин һартман төрекчәдән алманчага тәрҗемә итеп тора. Нотык зур HI ьтибар б?л.)н тыңлана. Әлеге ике документ инде алдан ук алман матбугатында басылып чыккан була. Нотыкчыга сораулар бирелә. Лекция һәм Й. Акчура хакында алман матбугатында шактый хәбәр дөнья күрә. Төрек-татар һәйәте кайту уңаенда Софиядә Болгарстан премьер-министры Радославов, парламент депутатлары, профессор Шишманов һ б укымышлылар тарафыннан кабул ителә, монда да хуҗаларга әлеге документлар тапшырыла. И Акчура җитәкчелегендәге һәйәт 1916 елның июнь аенда Лозаннда тупланачак Милләтләр Берлеге (Лигасы) өченче конференциясендә катнашу өчен Швейцариягә китә. Бу юлы һәйәткә Казан татарларыннан Габдерәшит Ибраһим, үзбәк, казакъ, комык, чиркәе, әзербайжан, дагыстанлылардан да вәкилләр кертелгән була. Беренче Дөнья сугышы башларында союздашлар тарафыннан Парижда корылган Милләтләр Берлеге сәяси бер оешма булып, аеруча күп милләтле Авс1рияМажарстан һәм Госманлы императорлыгына каршы юнәлтелгән таркату эшенең төп үзәге иде. 23 милләт нигезләгән бу Берлеккә соңрак «Рәсәй изелгән милләтләре берлеге» вәкилләре дә катнаша һәм шулай аның бер әгъзасына әверелгән «Төректатар һәйәте» дә керә. Милләтләр Берлеге утырышларында Франция, Англия һәм Италиянең союздашы булган Рәсәйгә каршы кискен һөҗүмнәр ясалганлыкт ан, нәтиҗәдә бу Берлек союздашларның үзләренә каршы эшли торган бер оешма хәленә керә 1916 елның маенда Й Акчура җитәкләгән төрек-татар һәйәте тарафыннан АКШ президенты Вильсонга «Рәсәйдәге изелгән милләтләрнең шикаятьләрен игътибарга алуын, аларны яклавын» таләп итеп бер телеграмма сугыла. Ул; «Безгә ярдәмгә килегез һәм безне юкка чыгудан саклагыз!» сүзләре белән тәмамлана Бу мөрәҗәгать «Рәсәйнен изелгән милләтләр берлеге»нә берләшкән урыстан башка бөтен халыкларның шикаять һәм теләкләрен эченә алган зур документ фин. литва. латыш, поляк, украин һәм грузиннарның да катнашы белән 21 вәкил тарафыннан имзалана. Шундый ук эчтәлектәге телеграммалар Англия, Франция, Италия һ. б. дәүләтләргә дә юлланып, «Рәсәй мөселманнарының танылуы» мөрәҗәгатендә дә була. Аннан элек 1916 елның 9 маенда Габдерәшит Ибраһим Стокһольмнан президент Вильсонга бер телеграмма җибәрә, шуннан аның Швециядә сәяси эшләр йөртүе һәм соңыннан Швейцариягә килеп һәйәткә кушылуы аңлашыла. Милләтләр Берлегенең өченче конгрессы 1916 елның 27-29 июнендә Лозаннда туплана. Бу корылтайда төрек-татар һәйәте уртак бер мөрәҗәгать белән чыгыш ясамый, аның әгъзалары кавем-кабиләсе буенча төркемләнеп, аерым- аерым таләпләр куялар. Мәсәлән, «Татар, чагатай һәм кыргыз-казакъ өлкәләре меморандумы» исемендә бер брошюра конгресс барышында француз телендә Лозаннда бастырыла. Й. Акчура 1916 елның июлендә Цюрихкә китеп. Сиефельднең арадашлыгында, Ленин белән күрешә һәм аңардан Рәсәйдә революция уңыш казанган тәкъдирдә милләтләр мәсьәләсендә большевиклар тоткан юл нипди булачагын белергә тырыша0 ана үг мөрәҗәгатен дә бирә. 3 В Туганның бәян итүенә караганда, Ленин Иосыф Акчурага; «Без хакимияткә килсәк. Сез теләгән хокук артыгы белән гормышка ашырылачак», ди. Й. Акчура 1917 елның жәй ахырларында «Госманлы Кызыл ай җәмгыяте» вәкиле буларак Скандинавиягә җибәрелә. Госманлы дәүләте Рәсәйдәге 60-70 мен дип фараз игелгән әсирләренә, анда урыс патшасының тәхеттән ваз кичүеннән һәм Вакытлы хөкүмәт корылуыннан соң, ярдәм оештырырга алына. Сугыш аркасында турыдантуры мөнәсәбәтләр киселгән булганлыктан, дошман илендәге Госманлы гражданнары мәнфәгатен яклау эше Испания илчелегенә тапшырылса да, бу эш тиешенчә йөртелми. Бу дәвердә, Рәсәй белән әсирләр алмашу эшен җайга салуга бәйле Копенгагенда уздырылган конференциягә Төркия хөкүмәте тарафыннан бер һәйәт җибәрелә. Й. Акчура да шуның белән бергә юлга чыга Аңа бирелгән күрсәтмә буенча, Кызыл ай вәкиллегенең, шул исәптән, Й Акчураның Скандинавиядәге вазыйфасы түбәндәгечә була: 1) Рәсәйдә булган госманлы хәрби әсирләре белән 154 хәбәрләшеп. аларнын саннарын, кайда урнашуларын мөмкин кадәр төгәл белү, сәламәтлекләренә. ихтыяҗларына бәйле мәгълүматлар туплау 2) Бу әсирләр белән гаиләләре арасында хәбәрләшүне көнләү. 3) Швеция һәм Дания Кызыл хачлары белән мөнәсәбәткә кереп, алар арадашлыгында Рәсәйдәге госманлы әсирләрен.» акча ярдәме, бүләкләр, китаплар һ. б җибәрү 4) Скандинавия юлы белән ватанга кайгучы әсирләрне каршылап, аларга иганә һәм бүләкләр өләшү И Акчура «Госманлы Кызыл ай җәмгыяте» вәкиле буларак Копенгагендагы әсирләр алмашу конференциясенә катнашканнан соң. Швециягә килә һәм бу конференциянең бер нәтиҗәсе буларак. Финляндия. Швеция һәм Алмания буйлап Торкиятә кайту өчен Рәсәйдән китә башлаган әсирләр кәрваннарын каршылап, һәрберсенә акча һәм бүләкләр өләшә 1918 елның гыйнвары башларында Стокһольмдә чакта И Акчура Кызыл ай мәркәзеннән «Рәсәйгә китәчәк Госманлы миссиясе составына Кызыл ай вәкиле буларак катнашыгыз» дитән әмер-телеграмма ала һәм Берлиндә әлеге һәйәткә кушыла Й. Акчураның Рәсәйдә узган 14 айга якын вакытнын яртысы Петербург белән Мәскәүдо. яртысы Идел-Урал буе шәһәрләрендә һәм авылларында уза Петербург га һәм Мәскәүдә әсирләр алмаштыру шартларын яхшырту турында сөйләшүләрдә катнаша. Скандинавиядә баш таган эшен дәвам игеп, әсирләр хакында мәгълүматлар жыя. аларга булышырга керешә Аеруча Рәсәйдәге мөсел- ман-төрки халыклары арасында г османлы әсирләренә ярдәм мәсьәләсен мәйданга чыгарып, аларнын игътибарын шуңа тартуга гайрәт күрсәтә 1918 елның 3 мартында Госманлы һәйәте белән берлектә Й Акчура катнашында Бресг-Литовск килешүенә кул куелып. Рәсәй белән Алмания һәм аның союздашлары арасында солых төзелгәннән сон. илчелек комиссияләре дә Мәскә- үтә килә башлый, әсирләрне ватаннарына кайтаруга күбрәк игътибар бирелә Әмма бу эш гражданнар сулышы башлану нәтиҗәсендә, Идел-Уралда һәм Себердә зур кыенлык белән генә бара Шунлыктан Й Акчура 28 июльдә Казанга килә, монда 15 кон торгач. Сембер һәм Самара аша Уфага бара Сулышучы якларның әле берсе, әле икенчесе тарафында хәвефләр кичереп, һәр җирдә төрек әсирләрен эзли. Швеция, Алмания. АвстроМажарстан комиссияләре белән хезмәттәшлектә. аларны кайтару чараларын күрә Шул Вазыйфаларын үтәгәндә, ул җирле милли юлбашчылар белән дә күрешә. 1904 1908 елларда бергә-бергә эшләгән эшләрнең дәвамын һәм нәтиҗәсен шул төбәкләрдә күреп ачыкларга тырыша. Аның Казаннан китүеннән сон узган ун ел эчендә Рәсәйдәге төрки өлкәләр г• исемендә уздырылса та. монна н соңгылары шутгын г -намы төсендә үткәрелсә дә Төрксстан. Кавказ һәм Кырым кебек өлкәләрнең вәкилләре Рәсәйдә гражданнар сугышы башлануы аркасында актив катнаша алмагач, Казан корылтайлары чынлыкта Идел-Урал буе төркиләрен генә колачлый. Казан корылтайлары карары буенча. «Эчке Рәсәй һәм Себер төрек-татар- лары Милләт Мәҗлесе» 1917 елның 30 ноябрендә Уфада тшли башлый. 52 көнлек утырышы дәверендә Мәҗлес Мнлли-Мәдәни Мохтариятнсң топ канунын кабул итә. Милли Идарә белән бүтән кануннарны чыгара һәм милли үзидарәләрнең чикләрен билгели. Моннан тыш. Г. Шәрәф әзерләгән «Идел-Урал» проектында тикшереп. «Идел-Урал штаты» кору максат ителүе хакында карар чыгара һәм бу мәсьәләрне өйрәнү өчен Казан шәһәрендә эшләячәк бер «Тупраклы автономия комиссиясе» сайлый. 120 депутаттан Уфада корылган Милләт Мәҗлесе әлеге мохгарияг комиссиясе урынына Мәгариф. Малия (финанс). Диния нәзарәтләреннән 1 ыйбарәт бер Милли Идарә сайлый, һәр нәзарәт биш кешедән гыйбарәт булып, эчләреннән берсе рәис ителә. 1918 елның гыйнвары ахырында Мәҗлес эшен тәмамлагач. Милли Идарә вазыйфасын үтәргә тотына. Гражданнар сугышы нәтиҗәсендә Идел-Урал вакытлыча большевиклар кулына кергәч, алар башта Милли Идарәгә кагылмый. 1918 елның 3 мартында БрестЛитовск килешүе имзалангач, Казандагы һәм Уфадагы төрек-татар милли оешмаларына һөҗүмнәр башлана Милли Идарәнең өч нәзарәтеннән шулвакыт Мөселман мәркәз диния нәзарәте генә урынында калдырыла. Милли Идарә рәисе Садрый Максудый Мәскәүгә барып эшне җайларга омтылса да. уңай нәтиҗәгә ирешмәгәч, Рәсәйне ташлап. Финляндиягә сыенырга мәҗбүр була. 1918 елның җәендә Казан һәм Уфа аклар кулында калгач. Уфада Кече Милли Идарә эшли башлый. Соңрак Милли Идарә Кызылҗар (Петропавловск) шәһәренә күченә. Монда Кече Милләт Мәҗлесе тупланып. Париж конференциясенә Эчке Рәсәй һәм Себер төрек-татарларыннан милли һәм сәяси теләкләрен белдерү өчен вәкилләр сайлау уздырыла. Язучы Гаяз Исхакый вәкил итеп Уфа Милләт Мәҗлесендә сайлана Сайланган икенче әгъза Фуат Туктаров була. Бу ике затка Парижда Милли Идарә башлыгы Садрый Максудый белән берлектә җаваплы бурычларны үтәү тапшырыла. 1919 елның җәендә Кызыл Гаскәр тагын алга киткәнлектән. Милли Идарә тәмам таркала. 1920 елның кышында Себернең күпчелек өлеше кызыллар кулына күчкәнлектән. Совет идарәсенә каршы милләтчеләр моннан да чыгып китәргә мәҗбүр була. Й. Акчура бу вакыйгаларның бер өлешен үз күзе белән күрә. Уфада Зәки Вәлиди белән очраша. Габдулла Баттал. Галимҗан Бару ди һ. б белән әңгәмәләр кора. Әсирләргә булышырга акчасы беткәнлектән. Й. Акчура 1919 елның февралендә Петербургтан Стокһольмг ә китеп бара. Шушы юлда — Хельсинкидә һәм Стокһольмдә ул Милли Идарә башлыгы Садрый Максудый белән күрешә һәм төрки дөньяда канат җәйгән өметсез хәл турында ачынып фикер алыша. Й Акчура юл уңаенда Копенгагенга тукталып, төрки Орхьгн язмаларын укый алган мәшһүр телче профессор Вилһельм Томсенны (1842-1927) эзләп таба һәм аңа төрки телләрне тикшерүдәге бөек хезмәтләре өчен хөрмәтен белдереп, рәхмәтләрен әйтеп чыга. 1 23 майда Берлин банкында акча эшләре хакында хисап биргәннән соң. Й. Акчура һамбург аша әсирләрнең бер өлеше белән «Гөлҗамал» пароходында Истанбулга кайтып китә. Алмания, Австро-Маҗарстан. Госманлы императорлыгы һәм Болгарстан патшалыгыннан гыйбарәт бердәмлек дәүләтләре баштагы өч ел ярымда сугышта шактый уңышларга ирешә һәм Брест-Литовск килешүе белән Рәсәйне сафтан чыгаралар. Әмма сугышка Антанта ягыннан АКШ кушылу бердәмлек дәүләтләренең хәлен үзгәртә —алар берәм-берәм җиңелүләрен танырга мәҗбүр була. Севр килешүе (10.VIII. 1920) Госманлы дәүләтен дә кыен хәлгә куя Җиңелү элегрәк башлана, билгеле. Антанта хәрби диңгез флоты 1918 елның 13 ноябрендә Истанбулга керә. 1919 елның маенда исә Измир шәһәре греклар тарафыннан басып алына. Вакытлы килешүгә кул куелгач. Антанта дәүләтләре Торкнянен үзәк өлешен тәшкил иткән Анадулыны да үзара ярыша-ярыша басып алырга тырыша башлый. Мондый хәвефле шартларда ватанпәрвәр төрекләр булдыксыз хәлифнең һәм аның аксөякләренең капитуляция сәясәтенә каршы чыга илбасарларга каршы көрәшү өчен виләятләрдә төрле тәшкиләтләр коралар. 1919 елның маенда Самсунга килгән Мостафа Кәмал паша шул таркау көчләрне бергә т уплап, милли? азатлык көрәшен аякка бастыра. Торки халыкларның үсеше өчен сәләтен һәм көчен кызганмаган Й Акчура да. әлбәттә, милли азатлык көрәшенә кушыла Илбасарлар аны 1919 елда кулга альт, төрмәгә ябып куя Аннан котылгач. 1920 елда Шәүкәт бәй кызы Сәлма туташка өйләнә һәм шагыйрь Мәхмәт Әмин белән берлектә Анадулыга юл тота. Милли азатлык көрәшендә актив катнашуы аны бераздан Җөмһүрият халык партиясе сафларына алып килә. Бөек Милләт Мәҗлесенә сайла га. Заманында «Иттихад вә тәрәкъкый» партиясенә кермәве. «Яшь төрекләр» дәверендә үз юлыннан гына атлавы, урыс революциясе чорында хәтәр мажараларга тарымавы — әмма һәрвакыт төрки халыклар файдасына эзлекле хезмәт итүе белән ул Мостафа Кәмалның игътибарын казана, якыннан аңлашуларына сәбәп була. Төркия Җөмһүриятенә нигез салган, төрен халкын милли афәттән—бәйсезлеген югалтудан саклап калган Мостафа Кәмал Ататө- рск бәйсез фикерләргә ия Йосыф Акчурага югары бәя бирә һәм мәдәният, тышкы сәясәт мәсьәләләрендә аның киңәшләренә дә таяна Й. Акчура хатыны белән Анкарага килгәч. Мәгариф вәкиллегенең язу һәм тәрҗемә комиссиясе әгъзасы, аның башлыгы була. Аннары илбасарларга каршы көрәштә фронтта штабчы офицер Вазыйфаларын башкара 1922 елда Тышкы эшләр министрлыгының шәркыя эшләре гомум мөдирлегендә киңәшче Вазыйфасына билгеләнә. Шушы дәвердә ач гык хокем сөргән Идел буеннан Диния нәзарәте исеменнән Г. Бубый. Ф Бубый. М Ф Тугай һ б йөзендәге бер вәкиллекнең Анкарага килүе уңаеннан. Й Акчура милләттәшләрен М Кәмал паша белән очраштыра. Бәйсезлек сугышының иң мөшкел көннәре булуга карамастан. Мостафа Кәмал ачлык кичерүче Идел буена гаскәри запасыннан йөз мен консерв, өч мең капчык он җибәрергә әмер бирә Ачыгучыларга булышу өчен Кызыл ай җәмгыяте дә үз өлешен куша Мостафа Кәмалның хуплавы буенча. Й Акчура Милләт Мәҗлесенә депутат итеп Истанбулдан сайлана Икенче юлы аны Каре внләяте халкы парламентта үз вәкиле итә Акчура вафат булганда да шуларнын депутаты була Җөмһүрият дәверендә Йосыф укытучылык эшен Анкарадагы Ирекле халык дәресләре курсында (1921 1922) башлый, аннары Анкарада ачылган Хокук мәктәбендә тарихтан сабак бирә. Анкараның тау климатына ияләшә алмаган тыктлн. ул 1934 елда хәзерге заман сәяси тарихы профессоры булып Истанбул университетына күчә Яңа дәвердә яшәргә сәләтле Төркияне аякка баст ыручылар. Ат а горек башлаган Көрәшне куәтләүчеләр арасында Й Акчура да була Төркияне икътисадын һәм мәдәни яктан Европа илләре дәрәҗәсендә күрергә теләве, гггунын өчен жин сызганып хезмәт итүе күз алдында Й. Акчураның күпкырлы гыйльми эшчәнлегендә тарих аерым урын тота Тарихчы галим һәм тарих укытучысы Вазыйфаларын ул берьюлы башкара һәм тарихтан алына юрган гыйбрәтләр хакында фикерләрен күпләргә ирешерлек итеп әйтеп калдыра. «Бу сөйләгәннәрсмнон аңлашыладыр ки, ди ул.- тарих абстракт бер фәп түгел. Тарих тормыш өчен, милләт ләрнен. халыкларның Парлыкларын саклауга, куәтләрен үстерүгә хезмәт итә» «Тарих милли культураның нигезе. ги Акчура Шул ук вакытта тарих милләтләрнең җиһандагы урыны һәм Шәрәфләрен гәгаенли тарихка баглы бер кавем җир йөзендә тормыш һәм бәхет хакының дәлилләрен галәмгә күрсәтә тарих агышында теге яки бу милләт киләчәгенең якты һәм исәпсез-хисапсыз голларын ача» Й Акчура 1911 елда: «Без үлебезгә, кавемебезгә, кабиләбезгә ятлар кидергән Күзлектән карыйбыз. Әгәр юрки халыкларны, а гарный үткәнен булганча күрергә теләсәк, ятлар кидергән күзлекне салып агын вакыйга тарга ү i юрки күз тәреГк < белән карарга тиешбез. ягыш бабаларыбыз к.г гдырган .кор һәм документларны үзебез тикшереп, ана хокем. бәя бирү өчен эшләвебез хажәг-. ли Нәкъ менә шушы галимнең Мостафа Кәмал белой берлектә 1931 елда «Төрек тарих тикшеренү гөрс җәмгыяте»нә («Төрек тарих корымы») inner салуы габи гый Й. Акчура бу җәмгыятьнең ..................... ......... г итен сайтана һәм Агагөрекнен хуп лапы белән 1932 елда «Беренче Төрек гарих корылтаемы җитәкчелек итә Й Акчура тел өлкәсендә чамасыз пуристлыкка, үг нигезенә кискен кашуга каршы иде « Гел үз үсеш кануннарына баг лы яшәгән бер оар гыктыр». ди х т 11 Гаспргглынын «Тәрҗеман» юзнте арадашлыгы белән Нарлыкка китерергә тыры шкан «Госманлычанын гадиләштсрс ион бер формасы о\ пан юмумн юрки Тслеин хуплый «Горек йорты» журналын чыгарган гәвердә \.т /К Сәхип. \ Әдип Ә Агауглы М Ф Күпрү гс 3 Гүкалып. М Әмин һ б белән өердем., халыкка атитасшлы гади юрки гелдә язуны яклый һәм шуны тормышка ди ашыра Й. Акчура, укымышлылар белән халык арасындагы мөнәсәбәтләргә бәйле фикерләрен «Халыкка тугры» журналында «Халыкка» исемле язмаларында мәйданга чыгарды. Бу журнал «халыкның эчендә яшәгән, ярдәмчесе сыйфатында анын белән серләшеп, кайгыларын уртаклашкан, сорауларына жавап биргән вәгазьче кебек, укымышлы катламмын гаммәгә булышу чарасы булырга тиеш иде». Милли аң һәм тойгыларның укымышлылар һәм хезмәткәрләр башында туплануы гына аз, бу аңның авылларга кадәр барып җитүе кирәк, дип исәпли Й Акчура. Аның аеруча 1922 елдан соңгы зшчәнлегендә икътисадый мәсьәләләр әһәмиятле бер урын тота. 1924 елда басылган «Сәясәт һәм икътисад хакында бераз мөрәҗәгать» исемле мәкаләләр җыентыгыннан моны тагын да ачыграк күрергә мөмкин. «Бөек сугышка карата» мәкаләсендә: «Бу алдагы бәрелешләрдән сон төп зур сугыш башланачактыр, ди ул.— Бу сугыш туп, мылтык белән. Лозаннда булган кебек, сүз һәм каләм белән алып барылмаячак, бу бөек сугышнын коралы урак, чалгы, кельма, җәзбә, сандал, чүкеч, верстак, пар һәм машинадыр. Бу боек сугыш игенчелек, санагат һәм сәүдә тармагында барлыкка киләчәк Чынлыкта төрек милләте шушы икътисад мәйданы сугышында уңыш казанса гына, хөр. мөстәкыйль, чәчәк атучы милләтләр арасына керә алачак». Кешеләрнең һәм шулай ук милләтләрнең үсешендә матди як белән бергә рухый якның да тәэсире булуын. «гамәл-идеал-өмет»не күздә тотып, ул болай ди: «Идеалсызлык һәм шулай ук идеалда тәртипсезлек бер иҗтимагый хәятнең бик хәвефле һәм һәлакәтле хәледер. Бу хәл иҗтимагый хәят көчләрен төрле, хәтта, капмакаршы тарафларга этәрер. Идеалларның югалуы, көчле һәм җинүчән бер идеалның булуына киртәдер» «Ижтимаг ый хәятебез яшәргә теләсә, аның бер сәламәт һәм уңай идеал иясе булуы шарт Әйе. шулай бер идеаллы булыйк, яшьләребезгә, балаларыбызга ул идеал даирәсендә дөрес, сәламәт бер тәрбия, бер иман бирик; ягъни ул идеалны хәяткә кичерик, тормышка ашырыйк» Й. Акчураның милли-сәяси идеаллары «Өч тарзы сәясәт» мәкаләсендә мәйданга чыгарыла. Зур бер госманлы милләтен барлыкка китерү белән шөгыльләнүне ул «бушка бер талчыгудыр» дип кире кага. «Исламчылык» һәм «төркичелек» арасында бер өстенлек күрмәгән шикелле тоелса да. шөкер, ул үз юлын инде күптән сайлаган һәм «төркичелек» фикерен «гамәл-идеал-өмет» рәвешендә кабул иткән иде. Аның бу тоткан юлы дөреслеген соңрак милли бер төрки дәүләт—Торкиянегг корылуы белән тарихта да исбатланган булганлыктан, аңа бу үсешнең хәбәрчесе итеп карарга тиешбез. Й Акчура исәбенчә, төрки җәмгыятьнең Көнбатыш мәдәнияте белән үрелеп яңаруы ниндидер бер тәҗрибә ясау гына түгел, мәҗбүри, зарури бер хәрәкәт, төркиләр өчен үлем яки яшәү мәсьәләсе иде. Асылда Көнбагышның Көнчыгыш алдындагы һәртөрле әхлакый һәм рухый өстенлеге хакында бәхәсләшү кггрәк тә түгел иде Кайберәүләр Көнбатышның бары техникасын алуны гына киңәш итәләр, фикерләрен файдалануга каршы чыгалар иде. Бу чикләүгә шикләнеп караган И Акчура: «Европалылардан юл күпере салуны һәм һавада очу машинасы ясауны өйрәник, әмма европалыларча фикерләү ысулын зинһар өйрәнмик, дигән тәгълиматны акылым һич тә кабул итми»,- ди. И Акчураның тарих, тел, икътисад, милли аң һ. б. мәсьәләләргә карашын тикшерсәк, һәркайсынын нигезендә төркичелек һәм төрек милләтчелеге идеалы ягуын күрербез. Җ. С. Кырымлының әйтүенчә, «бөтен төркиләрнең милли хис ләре көчәюенә, төркичелек идеалы тууына, мәдәни һәм сәяси тормышта шул идеалларга хезмәт итүгә берәү дә Йосыф бәй кадәр йогынты ясамады», дип раслый алабыз. Гыйлем иясе, профессор, гәзитче. вәгазьче, сәяси оештыручы буларак һәр якшн тикшерсәк, аны һәрчак бер юлда күрербез: төрки милләтчелеге Аның һәр китабын, һәр мәкаләсен, һәр нотыгын анализласак, анын һәрчак бер үк максат өчен бәргәләнүен күрербез: төркичелек. Аңа кайда гына очрамыйк Париждамы. Казандамы. Кырымдамы, Истанбулдамы. Берлиндәме. Лозанндамы — ул һәрвакыт бер үк кайнарлык, бер үк самимилек, бер үк җитдилек белән бер үк ггдеяны гамәлгә ашыру өчен тырыша: ул бөтен төрки милләтләрнең милләтчесе була Казанда эшләгәндә Кырымны. Кавказны, Төр- кестанны. Төркияне онытмый. 1904 елда «Өч тарзы сәясәт»не Идел буенын Зөябашы авылында язуы, Госманлы дәүләтендә күзәтелгән күренешләрне анда анализларга һәм куәтләргә тырышуы, «Казан мөхбире» гәзитендә Төркияне танытуга хезмәт итүе, Казанның Мөхәммәдия мәдрәсәсендә госманлы төрек әдәбиятын укытуы. 1906 елда Казанда чыккан «Гыйлем вә тарих» әсәрендә тарихка милли идея күзлегеннән, бөтен төркичелек мәнфәгатеннән чыгып кара- вында ныклыгы һәм, ниһаять. Торкиядә тормышының ахырына кадәр дәвам иткән эшләре анын бәген горки милләтләрнең тугрылыклы һәм самими бөек бер милләтчесе булуын күрсәтергә һәм исбатларга җитәрлектер Анын бөтен әсәрләре, фикерләре һәм хезмәтләре, бөтен тормышы шуна дәлил И. Акчура төркилекмен географиясен дөнья тюркологлары кебек колачлаган бер шәкелдә төшенә иде Ана дөньянын кай җиреңдә һәм нинди сәяси чикләр эчендә булса да, зур яки кечкенә һәрбер төрки бердәмлек тикшерү өчен бердәй әһәмиятле иде. «Иҗтимагый яшәгән бер милләт югалткан бәйсезлеген иртәме- сонмы казаначактыр бу бөтен сәяси төркилек өчен яңадан тормышка кайту булачактыр»,- дип ышана И Акчура («Салнамәи сәрвотсфснүн». 1912. бит 196) «Оч тарзы сәясәт»нсң бер җирендә ул: «Ләкин төркичелек сәясәте дә. охшаш ислам сәясәте кебек, гомумидер Төркия чиге белән чикләнмидер» ди Шуна таянып кайбер (аеруча. Көнбагыш) авторлар Й Акчураны ■■пантөркист»., «пантөркизмнсн агасы» дип бәялиләр Й. Акчураның «пантөркист» дип бәяләнүендә барыннан да элек анын «Өч тарзы сәясәт»тәге кайбер җөмләләре сәбәп була «Телләре, кабиләләре, гадәтләре һәм. хәтта, күпчелегенең диннәре бер булган. Азия кыйтгасының зур бер өлеше белән Европаның көнчыгыш ягына урнашкан төркиләрнең берләшүендә һәм шулай бүтән зур милләтләр арасында сакланып яши алачак көчле бер милли сәясәт тәшкил итүләрендә һәм шушы зур хәяттә торки җәмгыятьләрнең иң нык. иң көчәя баручы һәм иң мәдәни булуларында Госманлы дәүдәге мөһим роль уйнаячак», ди. «Бүгенге төшенчәмә күрә, бу мәкаләдә моһим бер анализ кимчелеге бардыр. ди соңрак автор «Төркичелек» сәясәте белән «төркиләрнең берләш терелүе». «ислам сәясәте» белән «ислам берлеге» мәсьәләләре бер-берләре белән бугала Госманлы дәүләте үз эчендә «төркичелек» һәм «ислам» сәясәте у г тырган- да, тышкы сәясәтендә дә «пантөркист», «панисламчы» булуының мотлак ихтыяҗы юк» («Төрек йорты». 1928. бит 406). Дөньянын кай җирендә, нинди сәяси чикләр эчендә һәм географик өлкәләрдә яшәүләренә карамастан, бөтен төрки кавем-кабиләләрне тик бер дәүләт һәм идарә астында берләштерү» төшенчәсе килсә. Й Акчурага пантөркист дию .дөрес булыр иде. Әмма франчоиз Георгеоннын алдарак аталган әсәрендә мисалга китерелгән картада Кырым. Казан, Казагыстан. Төркесган һәм Кавказны аерым- аерым дәүләтләр игеп кору күздә тотыла һәм «Өч гарзы сәясәт»тә алар «төрки берлектә иң күренекле рольне уйнаячак» Госманлы дәүләтенең эченә кертеп сызылмаган. Хәлбуки, бу карга Й /Хкчура һәм анын иптәшләре тарафыннан Бердәмлек дәүләтләренең 1916 елда җиңүгә ин нык якынлашкан дәверендә хәзерләш ән Й Акчура шул чакта «пантөркист» булмаган икән, аннан соң инде гомумән була алмаган' Й Акчура һәрнәрсәдән әүвәл. төрки кавемнәрнең бер-бер.гәрен белүләрен, тануларын һәм сөюләрен тели иде. Төрки дөньянын тарихы, географиясе, археологиясе. эгног рафисе белән, торки җәмгыятьнең нкьтнеадый һәм социаль мәсьәләләре белән һәм монын бер нәтиҗәсе буларак, сәяси хәлләре белән до кызыксына Ягыш бүгенге төшенчәдә ул бер «горки мәдәнияте ми т тиягчссе» иле Атамаларның аңлашылуында мәйданга чыккан буталчыклык, соңыннан Көнбатыш авторларының «торки мәдәниятләрне гнкшерү»енә дә сәяси төс туглап карарга мөмкинлек биргән кебек, «пантөркизм» карачкысы пәйда булуга китерә Торкиядә демократик идарә корылганнан сон. анын тышындагы горки кавемнәр белән кызыксыну бер мәдәни мәсьәлә буларак гамәлгә куела һәм «тышкы Төркиләр» атамасы белән сәясәттән ерак гыйльми өйрәнү эшенә кереше лә Анкарада 1961 елдан бирле эшләп килгән «Торки мәдәниятләрне өир.нү институты» шушы максаг га корылган ярым рәсми гыйльми үзәк гәрнсн берсе Й Акчураның хатыны Сәлма Шәүкәт бәй кызы иде Шәүкәт бәй Граблуста «Иттихад вә горәкькый» җәмгыятенең җиденче бүлеген коручы һәм конегигуция Тарафдары иде. Аның дүрт кызы һәм бер улы бар иде 11 Акчура гаиләсенең исә икс баласы гу.г Кызлары Өлкән (19.4) габнп. уллары Тугрул (1927 1984) архитектор. Анкара Урта Көнчыгыш техник университет профессоры була, инсульттан гонья куя Тугрул ике мәртәбә өйгән.», икс никахыннан икешәр баласы кала. «Йосыф белән уналты ел бергә яшәдек, ди хатыны ( чм.г ханым Ү ген беренче мәртәбә 1908 елда күрдем Әмма оныгы гм.к көннәрем шашын ..-.рак башлан 1Ы Ул вакыт Йосыф утрау га. нарат гар кү ыг.кс .кгыпигы <чр « ■ни өйдә яши нде. мин укучы, имтихан биреп пмцейга керергә -• «еръ*н • и гсм п<»р көнне сәгать өчтә, нн эссе вакыт та, тарих китабымны готын, мин аңар дан дәрес алырга керә идем. Өстендә, гадәттәгечә, кургаш төсендәге кием, юка ак күлмәк була иде. Тик чәчләре ул чакта кара иде. Тәбәнәк түшәмле зур бер бүлмәсенең уртасында анасы канвалап чиккән эскәтер ябылган өстәл тора, без шунын янына утырып шөгыльләнә идек Ике сәгатьтән соң хезмәтче хатын безгә ишегалдында табын әзерли. Самавыр кайный башлагач. Йосыфның да кәефе күтәрелә, урыныннан торып чәй пешергәндә, киләчәктә тагын ниләр эшләячәген миңа да сөйли иде Бер көнне «арыдым» дип нарат кәүсәсенә сөялеп торды. «Картлык килгәч нишләрмен, инде җәренгә кырык тулачак. Вакыт шундый тиз уза. шундый тиз Эшләгән эшләрем исә әле бик-бик әз», дип кинәт иреннәрен тешләде» «Ана ин ошаган нәрсә, шөбһәсез ки. эш иде. Бәлки мин аңа'комачаулаганмындыр да. Әмма минем өчен чын яшәү аның белән бергә чакта гына булган икән, уналты ел узып китүен сизмәгәнмен дә...» «Уртак тормышыбызның иң күбе Кәчиүрәндә узды. Зур бүлмәнең өч ягына буйдан буйга такта шүрлекләр ясалып, аларда китаплар тезеп куелган. Түрендә мина бүләк иткән өч басма тора: берсе — шигырьләр җыентыгы, икенчесе- аш-су китабы, өченчесе бала тәрбияләү Турында Югарыгы киштәдә төрле вак-гөяк нәрсәләр: бер сигара тартмасы, греклардан калган бер мылтык, Халидә ханымның бер романы Иптәшләренең рәсемен диварга ул үз кулы белән асып куйды. Тагын бер бүлмә- аның эш кабинеты. Диварда Ататөрекнең сары рамлы рәсеме, өстәлендә өч-дүрт сүзлек, карталар, анасыннан калган, фин сөягеннән ясалган каләм, кылыч-хәнҗәр шәкелендәге янә бер каләм, озын бер кайчы, Момсеннын бер сыны — болар өстәлдә даими тора торган нәрсәләр Диварда мәктәп программасы, аның өске ягында шәкертләре белән төшкән фоторәсеме Бүлмәнең кыл уртасында, очраклы рәвештә онытылган кебек, бер зур чемодан тора... Эчендә гаскәри киемнәре белән аларңы йигән замандагы хәтирәләре саклана Бүлмәләрне шушы хәлгә китерү өчен Йосыф иптәшләре белән бер атна тырышты Бөтен китапларын бергә тезеп куйгач, шулкадәр сөенгән иде! Колаклары кызарган, гадәттәгечә, авызында сигарасы, кәефе шәп Башын алдына игән, иңнәре җиңелчә калкып тора, куллары кесәдә, аякларында калын ак оекбашлар Бу тупас киемнәр эчендә йөзе бөтенләй нәни күренә һәр китапка аерым-аерым күз салганда карашы нурлана. Безгә торып-торып: «Сак булыгыз, чү, бу китапларга кагылма) ыз, керле, тузанлы, тагын әллә нинди булса, үзем тазартырмын, пакьлармын». ди иде. Тәрәзәгә күзе төшкән саен мине чакырып алып, аннан күренгән тауларга, чәчәкләргә ишарәләп: «Баксана, ерактан нинди матур күренәләр!» дип соклана иде Кичләрен һәр өйнең утлары сүнәр, һәркем йокыга оер. аның өстәлендәге яшел лампасы исә сүнмәс иде. Төннәрен уянып китеп карасам, ул һаман укып-язып утыра, тирә-ягы китап-кәгазьгә күмелгән, үзе бүздәй агарынган була Шул эшенә кереп чумса, берәүне дә күрми-ишетми иде...» 1935 елның 11 мартында ул Гүзтәпәдәге өеннән улы Тугрул (8 яшендә) белән Баязит урамындагы Әдәбият факультетына сабак укытырга китә. Кичен парохо- дга Хәйдәрпашага килгәннән соң, шәһәр тирәсе поездына менгәндә хәле китеп җиргә егыла Улына кырыйга чигенергә ишарә ясый. Шунда соңгы сулышын ала һәм аннан Хәйдәрпаша шифаханәсенә китерелә. Женаза намазы Үскүдарда Шәмси паша мәчетендә укыла, аннары мәет Снркәжигә алып киленә, монда Истанбул Төрек студентлар берлеге әгъзалары һәм халык тарафыннан каршылана һәм иңгә куеп Солтанмәхмүт мәчетенә, аннан Баязит мәчетенә һәм мәйданына китерелә. Университет капкасы алдында халык катнашы белән зур бер озату тантанасы уздырыла нотыклар сөйләнә, Истанбул университеты ректоры профессор Җәмил Билсал. профессор Шәмсетдин Гүналтай. профессор Садрый Максудый һ. б соңгы саубуллашу сүзләрен әйтәләр. Шуннан соң Й. Акчура гәүдәсе автомобильгә менгерелә һәм меңнәрчә кеше озатуында Әдириәкапы зиратына алып киленеп дәфен кылына. Ул көнне университетның бә ген факультетларында дәресләр туктатыла һәм Йосыф Акчура вафа- гы уңаеннан матәм тотыла. Кабере өстенә Казан ханлыгы дәвереннән калган соңгы һәйкәл һәм милли хисләрнең гәүдәләнеше булган Сөембикә манарасының макеты куела.

Төрекчәдән Т. ӘЙДИ тәрҗемәләде һәм басмага әзерләде