НИЧЕГРӘК ЯШӘРГӘ СОҢ?

УЙЛАНУЛАР*
езг®, шат, соңгы биш-апты епда юлыбызга игътибар балан карарга вакыт җиткәндер инде Алдан
ук әйтеп куям—1985 елның алреленде ясаган беренче адымы эчен без. һичшиксез, М.
Горбачевка рәхмәт әйтергә тиешбез. Җәмгыятебезгә яңалык һәм үзгәрешләр бик кирәк иде
Кызганычка каршы, бу кешенең тарихтагы роле шушы беренче адым белен тәгәлпәнде дә инде,
ченки әлеге сәясәтнең нәтиҗәләре коточкыч куренешәр тудыра бара
Деньядагы коммунистик хәрәкәткә ифрат зур зыян китерелде безнең белән бер- ләк тезеген, безгә
тартылган, безнең кебек үк, социалистик җәмгыять турында хыялланган илләрне тәшкил итүче тирә-
юнебез тәмам янып бетеп бара Канчыгыш Европада. Латин Америкасында, Азиядә. Африкада булсын —
бер ук хәл Варшава солыхы илләренең бердәмлеге дә таркалды, дияргә ярый. НАТО блогы, ике
Германиянең берләшүе нәтиҗәсендә, яңа кечләр белән баетылды Кәнчыгыш Германия армиясенең
бездәге иң яңа кораллар белән тәэмин ителгән булуын исәпкә алганда, НАТОның куәте ничек, ни
бәрабәренә дә чамаларга мемкин. Шулай ук АКШ белән ике арадагы менәсебәтләр дә безнең файдага
үзгәрми. Кыскасы, һәм СССРның, һем деньяның куркынычсызлыгы темам какшады. 1941 елның кәэеннән
соңгы чорда, беренче мәртәбә. СССРның мәйдан ягыннан бетен калу -калмааы да шик астына куела
башлады Илнең үзәге саналган РСФСРны уратыл алган барлык республикаларда диярлек, хәзер инде
РСФСРның үз эчендә дә, «үэәккнең сизмәмешкә салышуыннан файдаланып, аерылу хәрәкәте, сепара-
тистик процесслар җәелде Моннан биш ел гына элек йодрыктай бердәм дәүләт, бетен денья күз алдында,
комлы балчыктай ишелде дә тештә
Инде икътисади хәлләребезне карыйк Эчкечелеккә каршы уздырылган «мәшһүр* кереш аркасында
илдәге соклангыч йезем бакчалары кырылды Берничә республиканың гомерлек һенеренә, кенкүрешене,
тел икътисадына зыян салынды, наркобизнес яңа куәт алды, дәүләтнең бопай да саегып калган кесәсеннән
миллиард сумнар астыртын сәүдә итүче «эшкуарлар* ку лына агыла башлады. Производствода Дәүләтчә
кабул итү ысулын яңарту утыз меңнән артык югары квалификацияле эшчене кысрыклап чыгарды, тик
ейберләрнең сыйфаты барыбер яхшырмады Дәүләт предприятиеләре турындагы камил булмаган эакон
әйберләрнең кыйммәтләнүенә китерде, сатып алучыга арзанлы товарлар капмады, илне инфляция чире
урал алды Хезмәт халкының бер элешенә яңа тор ясак салу хезмәт җитештерүчәнлеген киметте, әйберләр
азрак чыга башлады
Хикмәт нәрсәдә соң? Болганчык суда балык шәл каба, диләр бит әле Билгеле бер тәркемдәге сәяси
кечләргә илдәге җитешмаүчәнлеклер. неэләген качаклар, армиядәге башбаштаклыклар, милләтара ыгы -
зыгылар, әле анда, әле монда кабыныл-кыбыиып ала торган сугышлар уңай тәэсир итә Мондый шартларда
социализмның нигезен какшату бик җиңел ләбаса! Бу «революцион* процессның кем тегермәненә су
коюын аңлавы авыр түгел. Барысы да — илдәге необуржуазня файдасына Бусы исә торгынлык елларында
барлыкка килгән мафиячеләрдән яралды Бездәге бу коточкыч хәлләр шулай ук денья капиталын да
кызыктыра, ченки мондый мемкинлеклер, иркен мәйданнар, арзанлы эш кече күптән, тешләренә кереп,
аны йедәтә иде инде
Мин 1987 епда Ботенсоюэ язучылар конференциясендә чыгыш ясадым Конференция Ленинградта,
Октябрьнең 70 еллыгына багышланып уздырылган иде Халыкның
' Авторның • Уйлануларлы редалңил фикерено туры ыслеп 6CWIMJ<«J du меэюм aiap wpmua
твсен<К> токъдим нтгла (Ргдалңил исырмм-г)
Б
җәмгыятьне демократияләштерү, хәбәрдарлык кебек яңалыклардан тәмам исергән чагы. Мин.
социализмның һәм, гомумән, деньяның алдан билгеләнгән бер концепциясен булдырмый торып, алга
китеш мемкин түгеллеккә инанган идем. Шуңа күрә социализмның еч фазалы җәмгыять икәнлеге
турында сейлөдем.
Бу концепцияне кыскача гына аңлатырга мемкин. Капитализм да, үзенең үсеш юлында, еч баскыч
үтә- беренче адымында уп туплау чорын кичерә; аннары дәүләт монополиясе капитализмы башлана,
тоталитар идарә формалары, диктаторлык режимы һ. б. (Муссолини Италиясе. Гитлер Германиясе.
Франко Испаниясе һ б.); ниһаять, ечен- че баскыч — демократик капитализм. Монда инде парламент
системасы җайга салынган, кешене яклау чаралары кейләнгән (Швеция, Австрия, ALUK һ. б.).
Бу юлга басу ечен илдә нык алга киткән промышленность, байлык булу шарт. Мондый
мемкинлекләргә ирешмәгән илләр исә, шулай ук тизрәк үсү ечен, эволюцион юлны енәп бетермичә,
революция аша алга сикерәләр. Сикереш, капитализмның кайсы фазасыннан булуга карап, илдәге хәлләр
дә терпечә формалаша. Кайбер илләр аңа хәтта феодализмның кайбер баскычыннан да сикереп чыгарга
омтылалар (әйтик, Россия, Кытай, Монголия, Куба һ. б.).
Социализмның үзендә дә еч баскычлы үсеш кетелә; беренчесе — дәүләт капитализмы, монда
капиталга дәүләт баш. ә дәүләт исә нинди дә булса бер партиягә берләшкән теркем кулында. Бу баскычта
милек тулысынча дәүләт карамагында саклана, илдә кырыс диктатура режимы хекем сере, шәхес
дәүләттәге тоталитар идарәгә буйсындырыла. Моңа мисал итеп СССРдагы 1917—1956 еллар чорын. Мао-
цзе-дун җитәкләгән Кытайны, Пол-Пот Кампучиясен китерергә мемкин. Шуннан соң социализм икенче
баскычка күтәрелә ала. парламентлы, демократияләштерелгән җәмгыятькә аяк баса. Бердәм дәүләт
милке, социалистик базар шартларында, элешчә шәхси милеккә дә бирелә Моны җәмгыять бик җентекләп
тикшереп тора. 1956 елдан СССРда шул баскычтагы үсеш күзәтелде. Менә шул юлларны у згач,
социализмның еченче баскычына атларга була — бу инде тулы демократиягә ирешкән җәмгыять, монда
милек формалары бик нәтиҗәле ысулларга тигезләнгән, кеше социаль яктан иң камил яклау чаралары
талкан була Бу тер җәмгыять әлеге, кызганыч ки, беркайда да тезелмәгән.
Менә шушы еченче баскычта кешелекнең үсеше чын-чынлап социализм дәрәҗәсенә күтәрелә дә
инде Бу ноктада капитализм белән социализмның юллары кушыла, алар бер-берсенә каршы системалар
булудан туктыйлар, киресенчә, бу юлда алар бер-берсен тулыландыралар. Нәтиҗәдә, кешелек
җәмгыятенең иң камил системасы— коммунистик җәмгыять туа.
Социлизмның без хәзер яши торган икенче фазасында һәм аның артыннан килүче еченче
фазасында, шулай ук капитализмның еченче фазасында ике система арасында менәсәбәтләр тыныч була,
ченки бу чорда аларның арасында уртак максатлар бар. Инде уйлап карыйк: нәкъ шушы дәвергә җиткәч
кенә бездә һәм чит ипләрдә дә ипне капитализмның беренче фазасына, беренчел туплану дәверенә
этәрүче мафиоз кечпәр, консерватив-реакцион карашлы «укытучылар» килеп чыкты. Әйтерсең лә деньяга
кан коюлы сугышлар, гитперпар. сталиннар кирәк?! Без бу юлга аяк бассак, андый күренешләрнең тууы —
кен кебек.
Фаразларымның бик үк табигый булмавын аңлап, мин бу мәсьәләләргә анализ ясап та күрсәтәчәкмен
Дерес, мин 1990 елда чыккан китапларымда да, вакытлы матбугаттагы һәм радиодагы чыгышларымда да
болар хакында әйткәләгән идем инде. Кабатлануларым ечен кичерерсез. Максатым — кешеләр
фикерендә борылыш ясау, искече уйлаулардан арындыру, теоретик бер яктылык кертү.
Иң әүвәл шуны әйтим аңлатмаларымда мин беренчелеккә омтылмыйм һәм бу мемкин дә түгеп, ченки
нәкъ шул хакта Марксның язмалары бар Моңа кадәр Марксның мин игътибар иткән «1844 елның
икътисади-фәлсәфи кулъязмалары» исемле әсәренә берәү до күз салмаган шикелле. Бер генә
галимебездә дә бу хезмәткә мерәҗәгать итүне күргәнем юк. Аңлашыла да: моңа кадәр бу язмадан
файдалану бездәге сәясәт ечен кулай түгел иде
Бүген дә әле без күбрәк Ленин-Сталин теориясенең үз җәмгыятебез чорына туры килердәй епешләре
белән генә мавыгабыз Ленин күбрәк яшәгән булса, Сталинны ген- соклыктан куып чыгарсалар. Бухарин
исән калса, хәзер бездә ниндирәк тормыш хекем серер иде икән’ һәм башка шуңа охшаш фаразлар
корабыз. Мин исә сезне моннан 156 ел элек К Марксның социализмга хас беренч е баскыч, беренче фаза
турында әйткән фикерләре белән таныштырмакчы булам.
«Коммунизмның беренчел баскычында,— дип аңлата уп, —шәхси милек гому- мипәштерелә һәм
бетерелә Физик тесте барысын да үз кулына алу — аның яшәеш максаты, эшче категориясе кон
тәртибеннән тәшми генә тугеп. ә бетен кешегә хас булып кала. . Бу коммунизм шәхесне тәмам юк итә. .
Шәхси милекчелек, бигрәк тә бай милекчелек, һәрчак кенчелек уята, аны юк итү хисен тудыра. Тупас
коммунизм исә менә шуңа ирешә милекчелек бете, ниндидер минимум турында, яшәү минимумы турында
фикер барлыкка килә Шәхси милекне бу рәвешле бетерү һич тә аннан тулысынча файдалануны күздә
тотмый, ченки бу дәвердә хәтта ирешелгән культура һәм цивили- 154
>аци« дә кире кагыла, ярлыларның бернәрсәсе дә булмагаинарның гадилегенә аңа дан борылып кайту
күзәтелә».
Шуңа естеп те куя еле Маркс; «Коммунизмның бу тереидәге уртаклык — бары тик хезмәтнең һәм.
гомум бер капиталистның җәмгыятькә түләгәне шикелле, хезмәт хакының уртаклыгы гына»
Каты әйткән! Коммунизмга мондый туры бәяләмәне мин бер генә антикоммуннст- тан да укыгыным
юк иде Һем шунысы гыйбрәтле: бәя деп-дерес һәм ул безнең илдәге •917—1956 еллардагы тормышка бик
туры килә. Аңлашылса кирәк: аның «гомум бер капиталиста дигәне безнең «дәүләт» тешеичосеиә тәңгәл.
Дәүләт милке бездәге һәрнәрсәге, хәтта кешенең үзенә дә иң беренче тамга булып ябышты.
Солженицынның «Архипелаг ГУЛАГа әсәрендәге «дәүләт коллары» образын хәтерегезгә тешерегез!
Инде алга кител карыйк, социализмның икенче фазасына күчик, Марксның аңа карата монесәбәтене
игътибар итик Социализмның икенче баскычы бездә КПССның XX сьәядыииан соң киңрәк сулыш алды:
торак тезелешенә игътибар артты, крестьяннар паспортлы, «иреквпе булдылар, репрессиялектән миллион
җаннарга «аклануа килде Хәтта әдәбият та бераз иркен мәйданга чыктай. Дәрес, кешегә кешеләрчә
мәнәсәбәт сизелсә дә, дәүләтчелектән җәмәгатьчелеккә борылыш булса да, бу әлә яртылаш кына ясалган
адым иде һәм ул һич тә барлык ихтыяҗларны каиәгатьлендерә алмады Бу адымның ярым-яртылыгы, бер
яктан, капитализм тарафыннан сугыш янаеы белән куркытылып тору, икенче яктан, эш башындагы
Хрущеа, Брежнев. Андропов, Черненко кебек лидерларның хакимияте белән аңлатылырга тиеш Брежнея
чоры бу хәрәкәткә аеруча зур зыян салды, аны хәтта «сталинчылыкака кире китү дип тә атарга ярыйдыр
Маркс социализмның бу чорын болай тасвирлый: а) бу социализм сәяси яктан, демократик яки
деспотик: 6) дәүләттә әле шәхси милекчелектән китү бетмәгән яки ул әле аның тәэсирен тоя, кешеләр гүя
үзләрен аңлый башлаган кебек, үз-үзеннән читләшү юк ниде.
Кыска гына шушы бәяләмәдән күренгәнче, Марксның бу фазаны аңлавы чикле, бик тә абстракт. Аның
каравы, без бу фазаны үз җилкәбездә татып беләбез Бу чорда дәүләт милке җәмәгатьчелек милкене
әйләнә башлый: кооперативлар, арендалар, акционерлык җәмгыятьләре барлыкка килә Социаль һәм
сәяси сферада демократик, хокукын дәүләт туа. Социализм «кешелекпеарәк була.
Кызганычка каршы, бездә хәзер коммунистик җәмгыять турында сойләү модадан чыкты. Коммунизм
идеяләре XX гасыр тарихында коелган кан белән пычратылды Кызганыч. Уйлап карагыз, бер хатынны
бандитлар теркеме кечли икән, монда аның ни гаебе бар?! Коммунизм идеяләрен дә сәяси кәчләүчеләр
шул хәлгә китереп чыгардылар инде Мин шулай да кешелеккә якты маяк булып балкырга тиешле
коммунистик җәмгыятьне тасвирларга телим Бу хакта Маркс болай яза «. шәхси милек бетә — бу бит ке-
шене кимсетүче фактор, һәм шул чынбарлыкта барысы да кеше эчен генә башкарыла торган чын-чынлап
гуманистик җәмгыять туа. Монда кеше белән табигать арасында да. кеше арасында да бернинди дә
каршылык калмый» Бу социализм гуманизмга тәңгәл
Аннары ул дәвам итә: «Аңлашыла ки. революцион хәрәкәт шәхси милекнең бетерелүенә таба бара
.. Бу мәсьәләне хәл итү кешене һәртерпе чикләнүләрдән диннән, гаиләдән, дәүләттән азат итә һәм аны
иҗтимагый чынбарлыгына, кешелегенә кайтара» Яшь Маркс моның белән шуны аңлата: коммунистик
җәмгыятьтә кеше табигать баласы үз башлангычына әйләнеп кайта, субъективизм һәм объективизм,
эшлеклелек һәм җитешмәүчәнлек кебек бер-борсене каршы торучан кечләр юкка чыга. Кыскасы, сәяси-
икътисади байлыклар яки сәяси-икътисади хәерчелек урынына бай ихтыяҗлы бай кеше килә. «Бәй кеше»
дигәндә, кешенең рухи байлыкларга булган омтылышын һәм ихтыяҗларын да исәпкә алырга кирәк
Коммунизм, — ди Маркс, -ул киләчәкнең якындагы энергетик принцибы һәм мәҗбүри бер формасы, әмма
бу да Sne кешелекнең үсешендәге соңгы баскыч түгел »
Ифрат тирән фикерләр, шулай да мин бехәспешүчеләрнең усал сүзләрен до ишетәм кебек инде
Алар беравыздан: «...Нигә Марксның башлангыч чордагы фикерләренә таянырга?» Яки хәтта: «Әй,
бетмәде инде ул классиклар сүзенә ышыкланып, әллә нинди теорияләр чыгарып азапланулар!» — дип
җикеренәләр кебек
Моңа каршы ни диим соң? Маркс — Маркс инде ул. Миңа аның фикерләре тирән тоела һәм мин
шулардай файдаланам Әгәр шул ук фикерләр башкаларда, мәсәлен. Бисмаркта яки Александр
Македонскийда табылса, мин алардаи алган булыр "Аем
Бу урында бәзнең бүгенге «демократик һәм азат» матбугатыбызда бик тырышып пропагандапана
башлаган капитализм турында да берничә сүз әйтергә мемкин Вакытында Польшада, СССРда яшәгән
француз совәтопогы К Кароль «Башта Конбатышны карикатурага әйләндереп яздылар.—ди —Хәзер исә
шул ук Кенбатыш чынбарлыгын, карикатура дәрҗәсеиә җиткереп, мактарга тотындылар Әйтерсең лә,
монда барысы да —ал да гәп Шул җәмгыятьтә яшәүче без фәкыйрьләргә бу мактауларның дәреслеккә
туры килмәве бик яхшы билгеле бит»
Яки менә АКШ галиме Ральф Нейдер фикере: «Акцияләр миллионнарча кеше ку лында булса да,
алардан файда күручеләр бармак белән генә санарлык. АКШ халкының нибары 1,6 процентын тәшкил
итәрлек кешеләр кулында акцияләрнең 92,4 проценты тупланган. Күз алдыгызга 200 кеше сыешлы
кечкенә бер залны китерегез. Менә шул залга АКШ промышленностеның әчтән ике элешен һәм донья
производствосының ечтән бер епешен уз карамагында тотучы кешеләрне сыйдырырга була. Анарның
көчкуәтенә, мал-байпыгына фиргавеннар вә императорлар да кәнпәшеп карар иде!>
Капиталистик илләрнең үз галимнәре әйткән мондый фикерләрне бик күп китерергә мөмкин
Хикмәт шунда: сүз әлеге җәмгыятькә объектив караучы кешеләр тарафыннан әйтелә бит. Шуны аңларга
иде: кешелекнең мөкәммәл җәмгыятьне әлегәчо тезеп карый алганы юк. Безгә азмы-күпме теориясе
мәгълүм булган коммунизм да абсолют форма түгелдер, дип фараз кылам мин. Моңарчы әлеге шул
социализмның беренче баскычындагы безнең җәмгыятьне иң шәп җәмгыять, Дил тукып килделәр. Хәзер
исе киресенчә ышандырмакчылар: янәсе, бары тик капиталистик мөнәсәбәтләр аша гына җәмгыятькә
ирешергә мөмкин. Тегесе дә, монысы да —чеп-чи ялган. Капиталистик илләрнең дә җитешмәгән яклары
баштан ашкан. Әлбәттә, капитализм үз мөмкинлекләреннән чыгып иң күркәм сыйфатларны, социаль-
икътисади мөмкинлекләрне тудырды. Тик капитализмның мондый үсешкә ирешкән өченче баскычында
әлегә берничә ил генә яши. Ул илләрнең кайберләре әле икенче стадиядән чыгып бетмәгән, шуңа күрә
фашизм сыйфатлары да, тоталитар режим да җитәрлек саклана. Ә Латин Америкасында, Азиядә,
Африкада исә беренче баскычтагы капиталистик ипләр күп. Диктаторлык, милитаристик режим,
икътисади яктан артталык, чит илләргә бурычка бату, киләчәккә булган ышанычсызлык — бу төр
илләрнең үзәгенә үтә.
Мин, менә шул күзәтүләремнән чыгып, безгә үзебез сайлаган социалистик юлдан тайпылмаска
кирәк иде, дип әйтәм. Социализмның икенче баскычына аяк баскач, аның алга булган үсеш юл ын
ныгытып өйрәнергә һәм билгеләп куярга кирәк иде. Бу аның өченче фазасына күчү мөмкинлеген
тудырачак. Монда перспектива бар, моның киләчәге якты, ичмасам!
Кызганычка каршы, безнең пешмәгән сәясәтчеләр илне кирегә тарталар, капиталистик
җәмгыятьнең беренче фазасына кертергә азапланалар. Бу юлда безне ниләр көтә соң? Карал карыйк!
Швеция, Австрия, ФРГ, США кебек илләр рәтенә баса алырбызмы? Юк, әлбәттә Безгә бары тик Азия,
Африка ипләрендәге тормышны гына көтәргә кала андагыдай хәрби режимнар, переворотлар,
фашистик ысуллар... Минемчә, бары тик шулай гына.
Безнең бу «яңа» юлны Көнбатыш галимнәре дә хупламый. Мәсәлән, Гарвард университеты
профессоры Дж. К Гэлбрейт бопай ди: «СССРны Смит заманындагы базар мөнәсәбәтләренә
этәрүчеләр хаклы түгеп... Мин аларга базар мөнәсәбәтенә бары халыкка көнкүреш хезмәте күрсатү
сферасында гына күчәргә киңәш итәр идем. Ә зур предприятиеләрне министрлыклар карамагыннан
чыгарырга кирәк . Социализм, яраклаша белмәгәнгә күрә, бүгенге тетрәнүләргә килеп терәлде Аңа
хәзер ашык-пошык примитив капитализм ягына борылырга түгеп, акрынпап яракпашу эзенә тешәргә
кирәк идө».
Академигыбыз С. Шатапин исә бөтенләй башка якка тарта: «...Җитәр инде! — дип, чәчрәп-чәчрәп
чыкты ул. — Бопай да хәерче, ярым ач халыкны, коммунистик җәмгыять турында әкият сатыл, буш
сүзләргә күмеп калдырмыйк! Шәхси милекчелеккә юл куярга кирәк, аның бетен формаларында! Реаль,
азат предпринимательлеккә күчәргә вакыт җитте Шәхси милекне танымыйча торып, нәтиҗәлелек
мәсьәләсе хәл ителмәячәк!»
Мондый фикерләрне, кызганычка каршы, башка галимнәребез дә еш кабатлый. Мин мәсьәләгә
башкачарак карыйм Фикерләремне аңлатырга тырышыйм әле Иң әүвәл ачыклыйк: бүгенге көнгә безнең
икътисад ниндирәк? Ул фәрманга буйсынган, күрсәтмәләргә таянган һәм соң чиккәчә җимерелеп беткән
Җитештерүче көчләр (кол- хоз-совхозлар, завод-фабрикалар һ. 6.) белән дәүләт арасындагы (аның
Госпланы, Госкомцены, Госснабы, министрлыклары), җитештерүчеләр һәм файдаланучылар арасында-
гы мөнәсәбәтләргә кипик. Бу мөнәсәбәтне булдыручы каналлар шыплап бюрократлар белән тулган, ә
мафиоз элементлар аларны таркатып бетергән, шул хәлләр бүлешү мөнәсәбәтләрендә астыртынлыкны
тудырып, базар мөнәсәбәтләренә һичнинди мөмкинлек тә калдырмаган.
Брежнев чорында әлеге мөнәсәбәтләрнең бозылуы тәмам баштан ашты. Татарстанның бер район
кибетендәге хәлләрне генә искә төшерик Сүз җиде йөз мең сумлык җәнлек тиреләре турында бара. Менә
шул тире, үзебезнең вакытлы матбуган сүзенә ышансак, хәтта базага да эләкмәгән, җәнлек совхозында
ул сатылып беткән. Кибеткә исә бары акча гына кере икән Бу эшнең башында КПСС райкомы, Башкарма
комитет, хәтта Эчке эшләр министрлыгы бүлекчәсе кешеләре тора.
Шушы кечкенә генә мисалдан чыгып, илдә реаль властьның кем кулында икәнлеген ачыкларга
мөмкин 1989 елның ноябрь аендагы белешмәләргә караганда, илдәге 150 миллиард сумлык байлык ел
саен астыртын юлдагыларга, «күләгәдәге» икътисад ияләре кулына кереп бара. Монысы — СССР Эчке
эшләр министрлыгы мәгълүматлары.
Башкалар исе бу сумманың 500 миллиардка җитүен дә әйтә Күп нәрсә бездән эшерен алып барыла
Бюджетның күп тармакларында яшерен саннар бар Хәтта СССР һәм РСФСР халык депутатлары да
аптырал-аптырап сорап куялар кая китә соң ул безнең байлык' — диләр Республика, әйтик, 6-7 миллиард
сумлык табыш бирә, үзендә нибарысы 700 миллион сумлыгын файдаланалар. Калган байлык кемгә күчә?
Хәтта Политбюро әгъзалары да партия кассасына кергән миллиардларның ничек туздырылуын белми. Эч ке
эшләр министры исә колонияләрдәге мәхбүсләр тарафыннан тудырылган дистә мил лиардларча сумлык
байлыкның кайдалыгын уйлап баш вата Кассалардагы байлык алар карамагында түгел.
Әле күптән түгеп генә безгә, оборона чыгымнары—17 миллиард (елга), дип белдерәләр иде. Алай
булмаган икән. Җитмеш миллиард икән ул Кайберәүләр әле бу санның да дерес булмавын сейли, имештер,
ул —200, хәтта 300 млрд.ка җитә
Халыктан аның уз байлыгын шул дәрәҗәдә яшерә алган кара көч безне тәмам аптырашта калдыра Бу
«көч»нең кайдалыгын белерлек түгеп, димәк, ул теләсе кайда бу ла ала. Аның, әлбәттә, депутатлар
арасында да, КПСС әгъзалары составында да булуы бик ихтимап. Ә хуҗалык эшләрен җитәкләүчеләрне
һәм башкаларны әйткән дә юк инде
Эшләп-эшпәп тә тормышында җиңеллек тапмаган массалар, әлбәттә, производствоның нәтиҗәлепеге
турында кайгыртмый. Җитәкчеләр, ягъни власть башын- дагылар— нигездә, алар партаппарат кешеләре
була торган иде — бу хәлдә шулай ук тәэсир итү кеченнән мәхрүм ителә бара Үзенең кечсезлеген чамалый
Шуп рәвешле, җәмгыять алдында бер генә сорау торып капа: инде нишләргә, ничек яшәргә соң?
1989—1990 елларны безнең илдә нәкъ шул сорау тирәсендә бәхәсләр барды Әмма бер генә сессиядә
дә, съездда да мәсьәлә бетен җитдилеге белән куелмады Тамыры- нача ачыкланмады, тәп мәсьәләне
читләтеп-читләтеп кенә тенге алгаладыпар Чынында исә мәсьәлә бик җитди, һәм теоретик, һәм практ ик
яктан Россиядә буржуаз менәсәбөтләр тулысымча үстерелеп җитмәгән Аны шул хәлендә 1917 елдан
кертелгән ■хәрби коммунизм» пыран-заран китереп ташлый. 1921 елда моңа яңадан кайтырга бер
мемкинлек булып апа. НЭП башлана, тик аны 1926 елда ук бетерәләр Бу менәсәбөтләр астыртын юл белән
яшәргә мәҗбүр ителә, алыпсатарлар, вак-теяк караңгы бизнес башлана. Сталин чорында бу күренешләрне
туздыргалал, хекем ител торалар, ә индә Брежнев вакытында өнә шул яман күренешләр герләп чәчәк атты.
Кыскасы, социализмның буеннан-буена бу мөнәсәбәтләр, тарихи фактор буларак, яши бирә.
Социализмның башлангыч чорларында котылгысыз шушы хәлләр дәвам итәчәген хәтта Маркс та белеп
җиткерә алмаган
Бу объектив үсешне аңламау социализм белән янәшәдә яшәп килүче буржуаз менәсәбәтләрне тыюга
һәм аны астыртынлыкка этәрә, җәмгыятьтә котылгысыз гаделсезлекләр арта. Ә буржуаз мөнәсәбәтләр исә.
бозык хәлдә булса да. барыбер яшәүдән тукталмый.
Сорау туа: нишләтергә соң бу буржуаз сыйныф калдыгын, бу тер мөнәсәбәтләрне' Бу сорау бүген дә
актуаль булырга тиеш Аңа өч төрле җавап булырга мөмкин Яки без аңа бетен җәмгыять күләмендә җеназа
чыгарга тиешбез, ягъни тамырын корытырга, бетерергә. яки аңа тулы яшәү хокукы бирәбез дә үзебез
әсирлеккә тешебез Яки инде—еченче юл — җәмгыятьтә аның үз урынын билгелибез, социалистик
ысулларга выян- зерет сапмаслык кысаларга куып кертәбез
Шушы вариантларны берәмтекләп тикшереп чыгыйк әле! Беренче вариантны башкара алабызмы без?
Алабыз Армия. КГБ, МВД, коррупциягә бирешмәгән партаппарат һәм дәүләт эшлекпеләре. ш улай ук
тәртипкә сусаган массалар ярдәмендә илдә яшәп килүче необуржуазия элементларын юк итәргә бик
мемкин булыр иде Икътисадны бераз гына булса да җанландыру өчен предприятиеләргә, копхоз-
соехоэпарга мөстәкыйль- пек тә бирсәң, илне тотрыкландырырга да мөмкин, әмма бу барыбер шуп
еталннча идарә итүгә кайтып капа инде.
Икенче вариантта без необуржуазиягө тулы хокук бирә апабыз Бүгенге хепде ил нәкъ шуп юлга йез
тота Моның өчен күп кенә депутатлар дә, матбугат та. икътисад хезмәткәрләре дә бик тырыша Нигездә, без
социализмның моңарчы корылган биналарын сүтәргә җыенабыз Карап карыйк әле бетен власть
необуржуазия кулына күчкәч, илдәге башка сыйныфлар, тәмам хәерчелеккә килеп терәлгән крестьяннар,
очын-очка ялгап җан асраучы эшчеләр, соңгы елларда аеруча кыен матди хәлдә калган ннтелли- гвиция
вәкилләре — барысы да денья буржуазиясе кулында, аның карамагында торып калачаклар
Әле бу мәсьәлә хәл ителеп беткәнче үк илдә моңарчы күрелмәгән тертипсез - леклер башланып китте
производствоның җитештерүчәнлеге нык кимәде илдә милләтара бәрелешләр, хәтта кан коюлар булып
тора, инфляция һәм башка шуңа о« шаш хәлләр тамыр җибәрә Нәтиҗә, күренгәнчә, нәкъ беренче
варианттагы кебек үк Бу ике вариант та илне кабат сталннчыл сәясәт кармагына, яңа сугышлар
куркынычына, ■атта денья сугышына этәрәчәк
Ииде соңгы, өченче вариантның мөмкинлекләрен күздән кичерик Бу —билгеле купемдә ирекле,
илдеге терпе сыйныфлар һәм терпе милләтләрнең күп терпе карашын сыйдыручы вариант. Монда,
иҗтимагый милекнең терпе формалары сакланган хәлдә, чикле рәвештә буржуаз милеккә де юл куела
Аңа билгеле күлемдә ясак салына. Әлеге вшәү рәвешендә илдеге һем икътисади, һем сеяси, һем иҗади
мемкинлекпер тулысын- ча файдаланыла апа. Астыртын эшләүче икътисад «кен яктысы»ны чыгарыпа.
Бу юлны, чагыштырмача, сугыштан соңгы Франциядәге яңарышлар белән тиңлештерерге ярар
Шулай итеп, капитализм һәм социализм үсешенде оч баскычлы теория тәкъдим итү—безнең
бүгенге фепсефәлеребез ечен яңа нәрсә. Кызганычка каршы, социалистик үсеш юлыннан тоташ баш
тартуларга корылган хәзерге бәхәсләр җирлегендә моның белән кызыксынучыны табуы кыен Нишләмәк
кирәк — чыдарга кала Безнең тирәлектә мондый хәлләр еш булып тора лабаса. Иҗат яки акыл
кешеләренә мондый битарафлык- nii аеруча еш кичерергә туры килә.
Тирәнмәнрәк уйлап карасаң, бу — кешенең коточкыч фаҗигасе Җәмгыятеңнең упкынга тәгәровеи
ап-ачык күреп торасың, аны коткару юлларын беләсең, тик шуларны ишеттерү һәм тормышка ашыру
әмәлең юк Мин бу юлы да, моңа кадер күп тапкырлар кабатланган кебек үк, үземне аңламаячакларын
сиэәм Мине аңларга теләмәүчеләр окно ниләр язып бетерделәр инде. Мәсәлән, «Вечерняя Казань»
газетасына берәү болан язып чыкты: «Хермәтпе язучы һәм «эшчеләрнең яклаучысы» Диас Вәпиев үзен
ер- вңа марксист итеп күрсәтмәкче. Ул хәтта сталинизм белән брежневизмны да аклап маташа» .. (19.5.
1990).
Бу мәкаләдә адым саен — ялган. Тик минем аның һәр сүзенә «бәйләнеп» торасым киями. Шулай
да бер мәсьәләне ачыклыйсым килә. Мин — марксист түгеп Күргән- белгәннәремә һәм инануыма
таянып, мин үземне универсалист дип атар идем. Марксны •ик хормәт итсәм дә, мин аның турында
шуны әйтергә тиешмен: ул универсаль-комму- имстик тәгълиматның бер елешен тәшкил итүче
ейрәтмәпәр генә калдыра алган. Ә менә үаиоәрсаль-коммуннстик тәгълимат — кешелекнең бар галәм
белән элемтәгә керерлек фәлсәфәсе ул. Бу тиңдәше булмаган фәлсәфә әле туып кына килә.
Универсаль-комму- иистик фәлсәфә атеистларны да, дингә ышанучыларны да тиң күрә. Аның тәп
тезисы булып мондый аңлатма бирелә яшәеш аң белән билгеләнгән кебек үк, аң да яшәеш белән
билгеләнә. Мондый җирлектән торып фикер йертү, күренеп тора ки, марксизмга караганда, күпкә киңрәк
мемкинлекпер ача.
Мин бу юнәлештә артык сейлоргә җыенмыйм. Шулай да әйтергә кирәк, универса- пмстик фикерләр
һәм бу хәрәкәт бүгенге кәндә тирән кризис кичерә. Әмма игътибарлы карашлар бу караңгы кеннәрде дә
аның яктылыгын шәйләми калмас. Тагын киләчәккә ышанырга һәм аның нәтиҗә ясавын көтәргә туры
килә инде. Яңа буыннар марксистларның ачышларына тиешле бәяләрне бирерләр, аның
җитешсезлекләрен күрсәтерләр, әлбәттә һәм ул чакта без до үз фикерләребезнең дәреслеген
ачыкларбыз
' Бүген терпе диннәр яңарыш чорын, үлеп-терелү кебек, җәмгыятькә яңадан кайту процессын кичерә.
Әйдә, ышанганнар ышансын! Алар башлап ышанган иманнарына тугрылыклы калырга тиеш Әмма,
борынгы дин тәгълиматларына яңадан яшәү хокукы биргән тәкъдирдә дә, без үз «инҗилләребезне»
язарга, меңнәрчә елларга алга караган утнаверсалистик глобаль доктриналар иҗат итәргә тиешбез! Бу
яңа тәгълимат, элекке пошмас ейретмәләрдән аермалы буларак, үз келениән үзе кабат туучан әкият
кошы сы- маи, кәрәшләрдә чарланып, киң колачпыланып, биниһая куәтләнеп барлыкка киләчәк
Шупай да, әгәр без, әлеге мифиоз агымнар тәэсиренә бирелеп, ипне социалистик үсеш юлыннан
кирегә борсак, тарихның киләчәге әллә ни яхшыга үзгәрмәячәк Бу хы- внәт бары безнең ил ечен генә
фаҗига булачак. Бүгенге буын тирескә әйләнәчәк, әллә нинди сугышлар аны, ит тарткыч машина аша
үткәргәндәй, тәмам харап итәчәк Универ- сапистик идеяләр аерым шәхәсләр карашы булып кына алга
атлаячак Аны яңабаштан торгызу бурычы башка буыннарга калачак.
Мин үземнең «Мәңгелеккә еч сәяхәт» («Три похода в вечность») исемле китабымда ■ешепектә еч
терпе шәхес булуын тасвирлыйм, микрокеше, макрокеше һәм мегакеше Тарих сәхифәсенә иң азактан
үсеп кипеп чыгачак әнә шул мегакеше генә — Җир гражданины— безнең планетаны төрпе ыгы-зыгыпы
иҗтимагый гадепсезпекләрдән, атом-теш шартлауларыннан, экологик һәлакәттән коткарырга мемкин.
Кешелеккә андый шәхесләрнең килүе күңелсезлекпәрдән башлана, әмма бу хәл котылгысыз — XX
гасырның соңгы еллары шуны раслый. Тик дөньяда андый шәхсесләр бар инде Күрәсең, вакыты җиткән.