ХӘЛЛӘРЕҢ НИЧЕК, МӘКТӘП?

Халыкны юк итәргә үзаңын бетерергә һәм милләт буларак таркатырга теләсәң, аның тәрбия системасына — мәктәбенә ябыш мәктәбен бу Шуны эшләдеңме милләт үлә. бетә, таркала Безнең халык — империя итеге астында интегүне күп татыган халык Фаҗигане күп күргән Әмма шунысы таң калдыра нинди генә фаҗига кичермәсен халык яраларын төзәтеп. яңадан аягына баса алган Бу берничә тапкыр кабатланган Моның сәбәбе нәрсә"’ Минем уемча, төп сәбәп шул халык, нинди генә афәткә дучар булса да. тәрбия мәгариф эшен үз кулыннан ычкындырмаган Халкыбыз шулай Октябрь революциясенә милли мәгариф системасын үз кулында тоткан хәлдә килеп керде һәм ул. татарларга дәү-ләтчелеге кайтарылган елларда да милли интеллигенция кулында булды Әмма егерменче еллар ахырында Сталинның йодрык политикасы милләт кулыннан халык мәгарифен акрынлап ала башлады һәм аны милләтләрне бетерү милли культураларны юк итү юнәлешенә борып җибәрде Бу сәясәт торган саен көчәя барып соңгы вакытта шундый дәрәҗәгә җитте ки безнең милләт балаларының, илебез буенча караганда, җиде проценты гына мәктәптә үз ана телендә укый ала Ә урта махсус, югары уку йортларында бу процент бөтенләй юк дәрәҗәсендә Жыеп әйткәндә. яңарыш чорына без әнә шулай милли мәктәпне мәгариф системасын кулдан ычкындырган хәлдә килеп кердек Безнең кулда дилбегә түгел, менә өзеләм менә өзеләм дип торган җепләр генә калган
Иң әүвәл шуны әйтеп куйыйк мәгариф системасы бер-беренә тыгыз бәйләнгән буыннардан тора Гаилә — балалар бакчасы — мәктәп — югары мәктәп — белем күтәрү системасы Болар бер-берсеннән аерылгысыз Әгәр дә бу системада нинди дә булса үзгәреш ясарга телибез икән, моны бер буында гына эшләү мөмкин түгел Әйтик, безнең хәзерге төп бурычыбыз — укыту һәм тәрбияне туган телдә, милли гадәтләргә таянып алып барыла торган мәктәп системасын тудыру Әмма бу теләкне урта мәктәп звеносында гамәлгә ашырып булмый Бу идея гаилә тәрбиясеннән алып югары уку йортына кадәрге бөтен буыннарда хәл ителергә тиешле Хәзер без милли мәктәптә белем алу системасының бөтен буыннарында да ана телендә укытуны тәрбияләүне җайга салырга бурычлыбыз Бу нәрсәне үзебезнең республика территориясендә генә түгел, ә Россиянең утызлап республика һәм өлкәләрендә союздаш республикалар, авыл һәм шәһәрләрендә тормышка ашырырга кирәк Авыр йөк авыр миссия1 Кыенлыгы әүвәл шунда ки мәгариф системасының бөтен буыннарыннан да табигый милли җирлек, тулысынча диярлек кысрыклап чыгарылган Аны кабат яңартырга кирәк
Мәгариф системасының икенче мөһим буыны —балалар бакчалары Милли тәрбия системасында без бу буынга, гомумән мг-ьтибар аз биреп килдек Егерменче елларда аның махсус программалары булдырылып, хрестоматияләр чыгарылып килсә. соңга таба бу эшләр бөтенләй игътибардан читтә калды 1985 нче елдан башлап шөкер, бу буынга да беркадәр игътибар күренә башлады
Белгәнебезчә Татарстан авылларындагы 750 бакча татар телендә эшли Ә рус бакчаларының саны 1692 Димәк милли татар бакчалары рус бакчаларына караганда ике мәртәбә азрак Республика шәһәрләрендә милли балалар бакчалары. Әгерҗе шәһәрен искә алмаганда бөтенләй юк Чаллы Азнакай Әлмәт Лениногорск Арча кебек җирләрдә милли балалар бакчалары булмавы — безнең өчен оят Хәзер халкыбызның күпчелек өлеше шәһәрләрдә яши Димәк ки. аның язмышы да нигездә шәһәрләрдә хәл ителә
Күп еллар буена шуны күзәтеп килдек шәһәр гаиләсе шартларында азмы- күпме ана телендә сөйләшә башлаган балалар бакчаларда тулысынча рус теле мо- хитен.' эләгеп. үз телен онытуга дучар ителде Яшермичә әйтергә кирәк мәгариф системасының бу буыны шәһәр шартларында туган телебезнең яшәешен үсенте чагында ук тамырыннан корытып торучы буын-звено булып килде
Хә-iep русча эшләүче балалар бакчаларында ике сәгать ана теле укытуны кертү ниндидер дәрәҗәдә алга китеш булды Әмма бу перспектив юл түгел Беренчедән атнасынп ике сәгать уздырыла торган дәресләрдә генә балага ана телен өйрәтеп булмый Бу — үз-үзеңне алдау гына Икенчедән рус һәм татар балаларын аермыйча бергә дәресләр уздыру рус балалары өчен файдалы булса да татар балаларының бу
Х
вакытта тел өйрәнүе тоткарлана Төп юл—саф татар бакчалары, татар группалары ачу булырга тиеш Чөнки
безнең төп максат — ана телендә аз-маз сукалаучылар үстерү генә түгел, ә шул телне баетучы, шул телдә
иҗат итүче тормыш алып баручы буын тәрбияләү
Шунысын да әйтик, балаларны милли рухта тәрбияләү Татарстанда гына чикләнми
Республикабыздан читтәге төбәкләрдә дә татар баласы тәрбияләнә торган бакчалар бар Аларның санын
төгәл әйтү кыен Безнең исәпләүчә РСФСРда гына да. кимендә мондый бакчалар саны 2500 чамасы
булырга тиеш Алардагы укыту-тәрбия процессын милли нигезгә кую да — безнең изге бурычыбыз
Милли мәктәпләр турында берничә сүз Башта статистика Безнең республикабызда 2253 мәктәп
булып шуның 1192 милли мәктәп санала Моңа укыту процессын татар телендә алып барылганнары да
рус телендә алып барылып татар теле аерым фән булганы да керә Бик кызык ситуация мин үзем шул
системада эшләсәм дә. чын үз телебездә укытыла торган милли мәктәпләрнең санын белә алганым юк
Гомумән алганда, мәгариф системасында эшләүче иптәшләр сан белән качышлы уйнарга я рата Ә
бит барыбызның да күз алдында җәмәгатьчелекнең, ата-аннларның. мәгариф органнарының
теләктәшлек итүенә, зур тырышлык куюына карамастан милли мәктәпләр саны артмый Моңа халыкта
таралган милли нигилизм, манкорт- лык төп сәбәп Икенчедән, еш кына республикада яшәүче башка
милләт вәкилләренең җирле милләтнең табигый омтылышын дөрес аңламавы аңа шикләнеп каравы да
сәбәпче була Нәтиҗәдә кирәкмәгән каршылык туа Казанның Горки поселогында 10 нчы мәктәп базасында
татар гимназиясе оештыру вакыйгасын гына алыйк Карап торышка гади генә хәл ителергә тиешле нәрсә,
рус телле ата-аналар белән татар ана-аталары һәм эшне оештырып йөрүче Ш Мәрҗани һәм Иҗтимагый
үзәк вәкилләре арасында кирәксез бәхәсләр китереп чыгарды Бу эшкә Югары Совет халык депутатлары.
Мәгариф министрлыгы вәкилләре катнашып китте Ике якның да ташламалары нәтиҗәсендә генә килешү
ясалды.
Шәһәр җирләрендә татар мәктәпләре, татар бакчалары, милли группалар ачу алга таба да җиңел
булмаячак Монда дәүләтнең рәсми рәвештә җаваплы органнарыннан һәм Татар иҗтимагый үзәгеннән Ш
Мәрҗани исемендәге мәдәният җәмгыятеннән һәм әлбәттә, ата-аналар тарафыннан зур оешканлык,
политик ныклык рухи инанганлык таләп ителә Мәгариф органнары милли мәктәпләр ачуны күрсәтмә
бирү, рәсми гамәлләр белән генә башкарып чыга алмый һәм алмаячак
Хәзерге кондә милли мәктәп проблемаларының иң авыры — мәктәпләрне дәреслекләр һәм
укытучы кадрлар бел.ш тәэмин итү Татарстан китап нәшрияты. СССРдагы барлык мәктәпләр өчен
дәреслекләр бастыруны башкара алмый Куәте җитми Кай бер регионнардан заказлар вакытында килмәү
сәбәпле, тираж кирәгенчә формалашмый Нәтиҗәдә, аерым регионнар бөтенләй дәреслексез кала
Былтыр Иҗтимагый үзәк халыктан иске дәреслекләрне җыеп алып, төрле регионнарга җибәрүне оештыр-
ган иде Ул хәзер дә дәвам итә Ләкин бу — батканда саламга ябышу кебек кенә бор гамәл Республикада
махсус -Мәгариф» нәшриятын тизрәк булдыру кирәк
Милли мәктәпләр өчен укытучы кадрлар хәзерләү хәзер бик зур проблемага әйләнде
Республикабыз әзерләгән кадрлар гына хәзер җитәрлек түгел Мәйданнары чикләнгәнгә. Казан дәүләт
педагогия институты укытучылар әзерләүне арттыра алмый Татар теле һәм әдәбияты буенча кадрлар
әзерләүне чит регионнарда да атып бару өчен чаралар күрелә РСФСР халык мәгарифе министрлыгының
милли мәктәпләр бүлеге кушуы буенча хәзер без милли мәктәпләр институтының Казан филиалы белән
берлектә Россия буенча татар укытучыларын әзерләүнең планын хәзерлибез Безнең уебызча, бу үзәкләр
түбәндәгечә булырга тиеш Урал регионы өчен татар теле һәм әдәбияты белгечләрен Пермь педагогия
институтында. Көнчыгыш Себер өчен (Алтай. Красноярск. Новосибирск Томск. Кемерово өлкәләре)
Новосибирск педагогия институтында. Көнбатыш Себер өчен (Омск. Томән. Курган өлкәләре) Тобол
педагогия институтында. Урта Азия Казахстан һәм Оренбург өлкәләре өчен Оренбург педагогия
институтында. Иделнең түбән агымы өчен (Саратов. Пенза. Әстерхан өлкәләре) Әстерхан педагогия
институтында Урта Идел өчен (Куйбышев. Түбән Новгород. Ульян өлкәләре) Куйбышев педагогия
институтында әзерләнергә тиеш
Башлангыч мәктәп укытучылары әзерләү башланды да инде Куйбышев Ульян. Свердлов. ТЪмән.
Чиләбе Пермь өлкәләре педучилищеларында татар бүлекләре булдырылды Алдагы көндә Идел буе
Себер өлкәләрендә дә педагогия училищеларында да татар бүлекләре ачу мәсьәләсен кую кирәк
булачак Бу катлаулы мәсьәләләрне хәл итүдә Татар иҗтимагый үзәгенең теләктәшлек группалары
филиаллары актив эш алып баралар
Әйтергә кирәк, бөтен ил буенча караганда, татар мәктәпләрен татар балалар бакчаларын
берләштерүче бернинди дә оешма юк Республикадан читтәге мәктәп
ләрдә безмен министрлык биш түгел Аларда белем күтәрү системасы да билгеле бер тәртиптә алып
барылмый Безнен уебызча, хәзер Казанда татар теле укытучылары һәм балалар тәрбиячеләрен ең
Бөтенсоюз ассоциациясен твзергә вакыт җитте Өстәп әйтик, бу юнәлештә эш ал ып барыла Татар
иҗтимагый үзәгенең бер пленумында бу мәсьәлә буенча махсус р езолюция дә кабул ителде һәм
инициатив группа тезелде Анда республикабызның м әгариф эшлеклеләре — мәгариф министрлыгы
милли мәктәпләр институтының Ка-ан филиалы Татарстан укытучыларның белемен күтәрү институты
хезмәткәрләре кертелде Ассоциациянең беренче съездын быел җәй уз дырырга карар кабул ите-чде
Милли мәктәпнең я.-мышын югары мәктәп билгели Институтларыбызда татар бүлекләре ача алабыз
ик ән. милли мәктәп үсәчәк юк икән — милли мәктәп үсми һәм аңа өмет баглау кыен Бу яктан караганда,
республикада әле конкрет эш юк диярлек Югары уку йортларының кайбер факультетларында (КДУ. КДПИ)
һәм башкалар татар телен фән я ки факультатив рәвештә укыту яки укытырга җыенудан гайре гамәл күренми
Мин монда КДУдагы татар филологиясе АДПИ КДПИдагы татар бүлекләре турында сөйләп тормыйм Сүз
институтларда һәм илебезнең татар төбәкләрендә эшләүче белгечләрне ана телендә укытып хәзерләү
турында бара Хәзер безгә Татар иҗти магый үзәге һәм Ш Мәрҗани җәмгыяте энтузиастлары белән бергә һәр
институт каршында инициатив группалар төзеп бу эшне контрольгә алырга, югары уку йортларында татар
телендә дәресләр алып барырлык галимнәрне туплауда институт җитәкчеләренә конкрет бурычлар йөкләргә
һәм ярдәм дә күрсәтергә кирәк
Безне Казан югары уку йортларына керүчеләр арасында татар яшьләренең саны кимү күренеше (>ик
борчый Статистик мәгълүматларга караганда КДУга 1980 иче елда (561 татар яшүсмере кабул ителгән Бу —
барлык беренче курска кергәннәрнең 42 6 процентын тәшкил итә Ә 1985 нче елда бу күрсәткеч 555 кә (34,7
процент) ә 1988 нче елда >52 гә кала Шундый ук процесс Казан авиация институтын да. Казан ветеринария
институтында да күзәтелә Гомумән, бу бөтен республика күләмендә дә сизелә
Соңгы ун елны ал ып карасак, югары уку йортларындагы татар студентларының саны елдан-ел кими
Әйтик 1980-81 нче елда алар Татарстандагы студентлар санының 45.4 процентын тәшкил итсә. 1989-90 нчы
уку елында 42 9 процентка калган Бу — бик куркыныч нәрсә Моны республикада татар халкының
интеллектуаль потенциалы кимүгә таба киткән дип тә аңлап була Сәбәп нәрсәдә9 Социологлар моны тикше-
рергә тиешләр һәрхәлдә, татар халкының үз илендә үз җирендә кадере артканлыктан килеп чыккан күренеш
түгел бу Безгә, бу турыда бөтен парламентларга ишетелерлек итеп ча ң кагарга вакыт җиткән, димәк
Безне шул да борчый республиканың халык мәгарифе министрлыгы территориядәге битен уку
йортларына җитәкчелек итә алмый Аңа мондый вәкаләт бирелмәгән Югары уку йортлары белән бары тик
үзәк министрлыклар гына җитәкчелек итә Безгә хәзер халык мәгарифенең бөтен буыннары белән идарә итә
торган мөстәкыйль халык мәгарифе министрлыгы кирәк Һәм ул илебез күләмендәге милли татар мәктәпләре
белән д» эш итәргә республика югары уку йортларында башка өлкәләрдән килгән тат ар абитуриентлары өчен
мөмкинлекләр тәэмин итә алырга да тиеш Шулай ук югары уку йортларының җитәкчеләрен билгеләү
үзебезнең республика карамагына тапшырылырга тиеш дип уйлыйбыз
Безне милли мәктәпне торгызу юнәлешендә зур эшләр көтә Аларны без ныклап башлый да алганыбыз
юк әле Хәзер без -ТЪтар телен мәктәпләрдә ике сәгать кертикме. оч сәгать кертикме9» дигән мәсьәләләр
белән баш ватабыз ШУНЫҢ ише башка торле вак-төяк экспериментлар ясап торабыз Уңга ташланабыз, сулга
ташланабыз Ә алга китеш юк дәрәҗәсендә Моның сәбәбе — төп юлыбызны билгели торган фәнни
нигезләребез — милли мәктәп концепциясе булмау Безнең мәгариф өлкәсендә эшләүче галимнәребез бу
өлкәдә байтак кичектеләр Якут Калмык Коми Мари кебек республикаларда да мондый концепция эшләнде
Бездә һаман юк Барыр юлыбызның юнәлеше билгеләнмәгән Кыйбласын белмәгән кешенең хәле мәгълүм
инде
Мәгариф өлкәсендәге төп бурычларыбыз, милли мәктәпне аякка бастыру рес публикабызның
суверенлыкка ирешүе белән турыдан-туры бәйләнгән Бу ачык МӘСЬӘЛӘ Мәктәп үз дәүләте, үз халкы
кулында булганда гына миллилеген саклый ала Мәктәбе юк икән милләтнең үзе дә юк Дилбегәне үз кулыбызга
алырга вакыт җитте Юкса, кеше арбасына утырып ерак китә алмабыз Кеше арбасына утырсаң аның җырын
җырларсын диләр Үз атыбызны, үз арбабызны булдырып үз җырыбызны ж;ырлар вакыт җитте