УЛ ГАЛИМ ДӘ ИДЕ

АФЗАЛ ШАМОВНЫҢ ТУУЫНА 90 ЕЛ ТУЛУ УҢАЕННАН
'выл мәктәбендә укыганда, бала чагында ук Афзал ага Шамониы зхр язучы итеп белә идем Ул минем күңелемә 1*аүф» Кыз урлау- хикәяләре белән керен калган иде Хи кпялпрне акыл китанхаНәгенпан алын кайтып сукыр лампа яктысын та ярты Тонга кадәр бик тәэсирләнеп укын утырганым әле дә хәтеремдә
Казанга килгәннән еоң. бх мәһабәт сынлы. ТЫШКЫ кыяфәте белән дә чын зыялы һәм сал мак характер ты бу влнбебсзнсң горле җыелыш ларда чыгышларын ди тыңларга туры килде Сүзнең кадерен бетен апыа тхтырып әйтеп һәркемгә барын җитәрлек ачык дикция белән снйли иде ул Х.и-р монысы әллә ни гаҗәп тә түгел барыбыз да сойлнбеэ
11 ц гаҗәпләндер! .ик- шул иде бер мәлне ул минем күз алдымда i алимлек < ыйфаты белән дә ачылып китте Бу болай булды Г.1КЗ елда I Ибраһимоп и<емсндә|) Тел. әдәбият һәм тарих иш гиту ri.iiii.in әдәбият бүлеге Окгябрыә кадәрге татар язучылары һәм мәдәният эшлек лелпрг турын (ә био библиографик белешмә ки табы тизен чыт аруны үзенең эш планына керт те. Без. <|юнпн хезмәткәрләр, үзебезгә ■ иешле шпхеслнрне I.IHIUII алдык Мина угыл язучы һәм журналие) гиде Ләкин алардан күбесенең мәсәлән. X, Обүлхан. II Бнккулоа. 3 Цуркин *1* Ибраһимоп. Л Гадел. I Яхин. X Охмәрова һәм башкаларның биш рафиялпре билгесе з иле Иҗа1 җимешләре дә элекке газета журнал бит ләрендп генә сакланып калган. Инде нишләргә 1 Бу шәхесләрнең биографияләрен кан IUH т абар гк ’ Мондый очракта плкән буын зыялылары бызга да мнрәҗшить итми булмастыр
Шулай берконне. X Әбүлхап турында м.ит. лүмит таба алмый аптырап биргәндә. бер ти нышым -Афзал шага морәҗ>нать игеп ка ра дип киңәш бирде Аптырабрак калдым. Зур язу чы икәнен белсәм дә аның ■ ыйльмн мәгълүматлы кеше булхып күз алдына ш ки герми идем Аннан сон. кайбер күп белүче кешеләр үзләрен югары inly чин булалар. бел тәннәрен башкилир белән бигүк уртаклашасы лары КИЛМИ
Мин бераз шикләнебрәк га. ышанмыйчарак ти Афаал шаги шал1ыратыр1и батырчылык иттем Ул трубканы алу белән шулкадәр якын, үз итеп сәйләнне әйтерсең лә без күптәнге танышлар Аның һәр еү пи ы үзенең белгән норен башка)ир белән х pi аклаша) ы килү |е mile стелен тори н.де. Шуннан соң мин ина еш Hiu.Tiupaiu lopiuii бх нзп кинем Аның бс т<ш күп Mopi<i6.i4<>p т'пйлошгек. берничә е ьтар дәвамында хатлар алыштык Ьч») х т зур зур I ЫЙЛЬМН ХС.1МӘ1 1әр бп<1Ыр1И11 кгше гүтел <>мма аралашу тәш рендә мин аның кин м.нъ лүматлы. яхшы хотг|ТЛТ кеше бу ix ыни хәйран калдым Ул үзе лә Таби1игь миңа яхшы хәтерне кызганмаган. ул яктан зарлана алмыйм .ти торган иде Чыннан та табигать ана язучылык галанты гына түгел галимлек хәтере дә биргән Айдын кешеләрне халык телендә Аяклы энциклопедия дин йорт.гләр Афзал ага да нәкъ шхн 1ЫЙ кеше булып чыкты Ул шәһәребезнең тарихи биналарын яхшы белә иде Берләштерелгән татар башкорт хәрби мәктәбе, коммунистлар клубы. Татар кйммуст- лар университеты. рабфаклар элекке мәт |мсәләр. мәчетләр. Гажур һәм башка тарихи биналар турында анарда му i мәгълүмат сак лаигин икән
Афзал агя озын һәм нәтиҗ.хте гомер кичергән ОДИН. Октябрьдән соң чыккан сонет газета журналларының оешу тарихы аның күз алдыннан үткән, ул шул тарихның эчецдл кай наган һәм берсен дә онытмаган Егерменче утызынчы һәм аннан сошы елларда гитар зыялыларыннан ут белмәгән аралашмаган кеше, язу чы тар тормышында ул катнашмаган никыйги > нр.ж калгандыр Г Камал Ф Әмир хан I 11бра1шм1>|1 Г Хәбиб. М Гили. II 111>и|1н гуЛЛИН. II Кх ти К Нәҗмиләр турында 1шч иренмичә снйли иде ул Татир язучылары һәм журналистларының байта!ы турында истәлек ■әр |<> язды Алар - Чын хикәяләр lUNH) т ем лс китабында басылып та чыкты
Шуны әйтергә кирәк. Афзал ата гомеренең соңгы чорында кагы һәм озак авырлы Вакыт вакыт, асып куелып та. үлә атмый ■ азанлишан кеше хәлендә калам ■ ди горган иде Минтә аның уналты данә хаты саклана Атар нәкъ менә шушы авыру чорына туры килә Шул авыру килеш, хл бер < оранымны да җавап сыз калдырмады Хатларын машинкада үзе батар. ахы|иа имзасын һәм датасын пихтә итеп куяр, ә үзем язсам. Ха|ны алу ы турында хәбәр итәр
Хәзер уйлыйм уйлыйм да нәтиҗә ясыйм шундый авырх тәкъдирдә олы йо|>әкле башка ләрга ихтирамы зур бу пин кеше генә шулай эшли ала горгандыр. MOI аен Аның хат тары бит тэтам хатлары 1ынм түгел А ■ миңа тһтать Фпхре" ninon Фәхри Бат'ый|и>а Кошшвф База ков. Габдулла OXMITIHCB Заһнт Нуркнп Каюм Mix такнев Лимин Бнкбиеп кебек ботенләй бил гссгз диярлек, лакии мәдәни тарихыбыз та а> мы күпме олеше булган тәхетләр турында белешмәләр язын җибәрде Х.мер әйтергә генә iim iii уз бу белешмәләрне язар •••«■• авырх килеш күпме х сыргандыр архивларыннан күп ме 11.13111011111) хәтерен эшләткшиер. Ул бе .тетмәләрне язу белән гтчы чикләнми ки|шк.те шәхст top ixpiuuiu K.iftiaii ничек ы-тәрти мом кин. шу нтриы ю күрслю \|н. з I эчен бтр нк< хатын кнтерәм
Фитый-чи туганкай'
3. Цуркин тәрҗемәләрен яися әсәрләрен Сея китапханәләрдән эзлэу белән генә чиклән .маггл Авыр елларда ул китапларның китап ханәләрдән алынган булуы ихтимал Татар китаплары турындагы белешмәдән эзләгез. Мәсәлән. Татар китаплары-. I т.. Казан. 1979 Ну китапта аның кулы белән тәрҗемә ителгән биш китап исеме бар Ленин әсәрләре К Маркс ныц Капитал ы Сервантесның Дои Кихот ы Л б.
Китап палатасында бу китапның башка гичииры да әзерләнгән Шуннан карагыз \пда 1930 1938 елларда чыгарылган китапларның да исемлеге булырга тиеш, тиеш кеня түгел, бар
3. Нуркин 1917 елга чаклы да каләм һопэре белян яшәгән Аның Октябрь революциясен* хәтле чыккан тәрҗемәләре яися оригинал әсәр ләре бардыр Ул китапларның исемлеге сезнең институтта бар. шулардай мин белгәне Ис мягыйль 1‘әмисв тарафыннан тезелгән исемлек Аның сездә барлыгын яхшы белом Аны сезгә бирдерүдә минем дә бераз катнашым булды Сездә, бәлки, тагын башка исемлекләр дә бар дыр И Рәмиевнең кулъязма хәлендә генә -lie лешмәсе бар иде. Бу сезгә мәгълүмдер Шунда 3. Нуркинның биографиясе юкмы* Моннан тыш Рәминең эшләнеп бетмәгән кулъязмалары арасында да 3. Нуркин турында кайбер мәгъ лү мат ларның булуы мамкин Дәүләт архивын да Татгосиздат архивын карамадыгызмы* За һит абыйның автобиографиясе анда булуы бик
Күп сәлам белән Афзал Шамов 1985 ел. II апрель.
Педагог, язучы Хабибрахман Зәбиринец Октябрьга кадәрге биографиясе Ш Шәһидул линның Заман календаре*нда теркәлеп калган, совет чоры эшчәнлеге турында мәгълүматлар сакланмаган Шушы уңай белән Афзал ага түбондагелерне язын -җибәрде
■Фатыйма туганкай'
Сезгә бер адрес җибәрәм. X Зәбирине ул белмиме икән* Казан. 80. ул Волгоградская. 12. кв 4J. Фэхретдшюв Шәрәф Билалович дгәр исән булса, аның белән сойләшеп карагыз. 1922 елдан башлап матбугатта һәм типогра фиядә эшләгән иптәш Башта — яшьләр очен чыгарылган газета журнал редакторы Аннары К Якуб исемендәге типография директоры Мәгълүм Кярәм ачың кул астында эшләде
1986 ел. 5 май ■
Афзал ага белешмә биргән шәхесенә үз мөнәсәбәтен дә белдерә иде Шәриф Байчу раны ул менә ничек характерлады:
Фатыйма туганкай!
Татар вакытлы матбугаты тарихында тирле журналистлар бар Кайберләре аларның Боек 158
Октябрь революциясен бик рутланып. канатла нып кабул иткәннәр, ә кайберләре аңа шактый борылмалы юллар белән килгәннәр Ш Бийчу ра ди шундый борылмалы юллар белән калгәа журналистларның берсе Шуңа күрә искәрмә гездә аны •журналист ■ дип атап китү генә җитмәс шикелле. Әгәр аны түбәндәгечә сый фатласагыз ничек булыр Байчура Шәриф I 1892 1972) журналист һәм тәрҗемәче Боек Октябрь революциясенә чаклы Россия сәүдә се- журналы секретаре 1917 1918 елларда татар буржуазиясе тарафыннан чыгарылган
Корылтай ■ газетасы әдәби сотруднигы Co ңыннин совет вакытлы матбугатында һәм нәшриятында хезмәт итә Утызынчы еллардан башлап. Совет учреждениеләрендә эшли
Ихтирам белән Афзал Шамов 1983 ел. 16 август
Афзал ага. картлык коннәреидв җәмәгате вафат булып, врач һәм укытучы балалары тәрбиясендә яшәде Авыруы җибәргән вакыт ларда нҗат эше белән дә шөгыльләнде. мөмкин леге булган чакта хатынының каберенә дә барын йөрде Минем X. Обүлхан тхрындагы үтенечемне онытмаган икән, каберлеккә бер баруында X Әбүлханның кабер ташып табып алып, таштан түбәндәге язуны күчереп алын
■ Бөтен гомерен татар милләтен агарту юлында сарыф иткән Хәлил Габделвәли угылы Әбүлхан 1919 елның гыйнвар •! сында 32 яшьтә вафат Мәрхүмнең кыскача хәятыиыц монда риҗәсе милләт балаларына тәрбия вә тәгьтим һәм алардап тормыш очен көрәшчеләр җиткерү. Мәрхүмнең калдырган мирасы гыйлем юлына керткән меңнәрчә милләт балалары X Әбүлхаи — педагог, балалар язучысы. Ок тябрьдән соң Казан оязе Мөселман мәгариф шогъбәсенең беренче рәисе
Афзал ага хатларында архивымны актар ганда* • кулъязмаларымны актарып утырган да*. ■ моннан егерме еллар элек язып куйган мәгълүматларым- дин еш яза иде Мин аның шәхси архивы белән таныш түгел, хат ларыннан чыгып караганда исә анда мәдәниятебез һәм әдәбиятыбыз очен кызыклы материаллар аз җыелмаган булырга тиеш. Мин аның Г Ибра һимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институты архивына килеп йөргәнен дә хәтерлим Ул Г Ибраһимовны якыннан күреп белеп, утызынчы елларда аның Сайланма әсәрләр*еп редакцияләп чыгарган кеше Г Ибраһимов исе м<* арабызга яңадан әйләнеп кайткач, аның иҗат мирасын туплау комиссиясенең рәисе булып эшләде Аның Г Ибраһимов хатларын җыюга куйган хезмәтен аерым билгелән үтәргә кирәк Моның очен аңа дистә еллар кирәк булды. Ул әдипне белгән, аның белән языш кан кешеләрне эзләп табып күн санлы хатлар җыеп, матбугат битләрендә бас тырып чыгарды. Г Ибраһнмовныц Яңалифкә күчкәнче гарәп шрифте белән язылган хатлары укырга авыр.
почеркы ачык түгел. Бу хатларны хәзергегә күчерүче дә \ Шамов иде Ул әдип турында истәлекләр китабы ла чыгарды
Татарстан Үзәк доүләт архивында. Тагар стан олкә комитеты Наргил архивында эзләнү лар алын барып әдипнең автобиографиясен табып алып аны татар теленә тәрҗемә итте Ана I Ибраһимовнын Украина (.( Р Үзли Дәү лат тарихи архивындагы документлары да та пыш иде Тик шуны әйтергә кирәк. Афзал ага нык эшне тиз ген» хәл итмичә, озакка суза тор ■ ан гадите бар иде Әллә авыруы комачаулады әнә шул җыйган хатларын матбугатта багтыр га да. аерым китап итен бастырып чыгара алмалы Хатларның тон иосхәләрен дә үзенең архив материалларын да тиешле урыннарына урнаштыра алмыйча, якты дбикидин күчте күнме белгәннәрен ү.к1 белой алып китте'
Мйнемчо. үз хезмәтеңне бастырып чыга ру и не ип Башка берәүнекең җыен, барлап фиши эшкәртеп чыгару икеләтә изге эш Монда тезүчедән авторга зур ихтирам, фәнни намус дигән нарта <орала Афзал ага шушы икеләтә изге ипләрне |.> башкарды Г Ибраһи мпвныц сигез томлык «Карлар, җыелмасы
IIын икенче гомыи Iпроза әсәрләре| әзерлән чыгаруга катлашты Г. Ибраһимов игәрләренә -шинмалар бирү шулай ук гыйлемлек галап ИТ II.
Ф Әмирханның әдәби мирасын халыкка кайтарып бирүдә дә Афзал ага үз олешеи керт те Бу нн белән ул сугыш алды елларында хк 111ӘГЫЛЫННЮ башлый 1941 елда әднннсн l.aii .танма әгә|1Лор ен I957 елда ике IOM.TI.IK .һәр ләр 1ТНТ1 беренче томын I хикәяләр нонет и.тар аңлатмалар белән бастырып «ii.napa Бу ип ia яп. авыр inupi ларда эшләнә 1*әх< .>■ алу очен ана берничә мәртәбә Татарстан адка кәмите гына барып, үтенергә, язучы турында хакый Kaibiie ышандырырлык итеп исбат итәргә туры килә Чөйим Ф Әмирханга озак еллар дерст бәя бирелмәде. ул либераль буржуаз язучы тамгасы белән норде Әлеге бәя анык әсәрләрен дөньяга чыгаруга киртә булып торды. Бу кир тәне беренчелардан булып \ Шамов \ Хш мә туллии алып ташладылар
Г. Ибраһнмов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих и нет ит х тында Ф Әмирханның бай кулъязма фонды саклана. Афаал ата шул фя1д белән дә таныш иде Ул Институтның китапханәсендә Ф Әмирханның бит маскасы бх пы. аны кем дер тоше|ит1 nai \ы турында да борчылып сөйли иде
Татарстан 4зак дәүләт архивында Ф Кә рими фонды бар Ул хәзергәчә тасвирланып бетмшән \фзал aia әнә шул фондта *1> Әмир хан хатлары барлыгын да белый «Шул хат ларны алын бастырып чыгарыгыз , ди тор Iмн иде ул.
Классикларыбызны!) күп томлык әсәрләрен да алдырып барган булса кирәк ул. «нтнки берәр язучы томы донья күрү белән шалтырата үзе нең куануын белдер», күңелне күтәрә торган матур сүзләр әйтә иде Кайбер томнардагы аңлатма бирелмичә үтелгән аерым кешеләр турында 1кә ул Миннән сорарга кирәк и.к мин ул кешене белә идем дни борчылып та
Әдәби иҗат нис белән бер рәттән, фтн өлкә генә карый lopiau эшләр ь> \<|ыал aia эчен рухи ИХТЫЯЖ булып Topi 411 ИКӘН, 1Н1ӘН НӘТИҖӘ