ОЛУГ МИЛЛӘТЧЕ ТУГРЫСЫНДА КЕЧКЕНӘ БЕР ХАТИРӘ
Гаспринский хәзрәтләрен мин моннан сигез ел мөкаддәм,1 Петроградта мөселман съезды
вакытында күргән идем. Минем хатирәмдә ул менә ничек булып калган: уртачадан
бераз биегрәк, чандыр гына гәүдәле, йөргәндә вә утырганда буен бераз алгарак
бөкрәйтебрәк йөри вә утыра торган, шактый озын, чандыр муенлы, гасабилык күрсәтер
дәрәҗәдә чандыр, озынчарак йөзле, сакалсыз, зур чал мыеклы, кыска гына агарган чәчле,
киңрәк кенә, бик беленеп тора торган кашлы, йомшак, ләкин ниһаять дәрәҗәдә зәкявәтле *
карый торган матур каргылт күзле бер зат. Моның өстенә аның карлыккан сымаграк бер тавыш
белән саф төрек аһәңендәге сөйләшен кушарга кирәк. Аның тавышындагы бу
карлыккансыманлык бәлки Петроград һавасының вакытлы тәэсиреннән килгән булгандыр.
Ләкин нидән булса булсын, минем хатирәмдәге Гаспринский хәзрәтләре сурәтендән бу тавыш
та бер җөзэ.3 Ул еллар минем иске караш вә иске игътикадларымның4 җимерелгән, хәяткә ка-
рашымда бер тәзәлзел5 вә бәхрән1’ хасыйл булган еллар булуына карамыйча. Гаспринскийны
күрү миңа тирән бер тәэсир калдырган иде: үземне тудырган гаиләдә вә үзем укый торган яңа
китапларда исеменең зур бер ихтирам белән зикер7 ителгәнен ишетеп вә күреп килгәнем бу
затны үзем күзем белән күрә алу миңа бер яктан төш сыман вә бар яктан да кәефле тоела иде:
Имам Әбүхәнифә. имам Бохараи... Карл Маркс шикелле «Китаптан укып кына» беленә торган
кешеләрне күз белән күрү шикелле иде.
Бүгенге шикелле хәтеремдә, бабаның съезд бюросындагы утырышы кечерәк бер номер
(хәтеремдә яңлыш калмаган булса, бабаның үз номеры) 12 15 кешенең утыры- ~ '.Мөкаддәм
— элек. "Зәкявәтле — зирәк, үткен. 3Жөаэ — өлеш. 4Игътикад — инану. ®Тәзәлзел — тетрәү.
6 Бәхрән — дулкынлану. ' Зикер — искә алу. 8 Тармада — рәвештә. 9Хатиб — сөйләүче. 10Ихтар
- искәртү. "Тәүжиһ — юнәлү 2Тәхминан чама белән. 18Маил - сыман. 14Истнгъмаль — куллану.
1БИхтиляф — дау "’Мадам ки — чынлыкта.
Г
шыннан тыгызлык, номер урындыгы — хәтфә тесле диванның югары башында баба утыра
(түбән башында — дамелла Галимҗан эл-Баруди). Ул халык сейләгәнне тың лый, шау-шу
басылгач кына, кыска гына берничә сүз әйтә, шул сүзләр белән үзенә кадәр сейләп
уздырганнарның фикерләреннән бер хасыйл ясый да аның өстенә катгый гына бер тарызда”
уз фикерен бәян итә. Карар бик күп вакытта шул фикер тирәсенә оеша. Бу мәҗлесләрдә мин
аның һичбер озын нотык сойләгәнен хәтерли алмыйм Ул әйтә торган сүзләрен бик сәдә генә
бер тарызда кыска гына итеп әйтә иде. Ул партия низаглары белән чыккан моназараларда,
үзенең кызу табигатенә, чандыр буе күрсәтә торган гасабилегенә капма каршы буларак, гаҗәп
бер салкын канлылык саклый ала вә бу аңар бик килешә, аның ул низаглардан осте и
торганлыгын ачык күрсәтә иде. Шундый бер вакыйга хәтеремдә калган: без съездга
оппозициядә тора торган берничә яшь җилбәзәкләр (шулар арасында мин дә) бюро
мәҗлесләренең бер икесендә үзебезнең нок таи назарларыи әйтеп калырга теләдек. Минем
иптәшләрдән берсе бик озын вә ачы нотык сойләп. съездны демократиягә каршы ясалган бер
нәрсә булуда гаепләде. Аның ачы сүзләре битен мәҗлестә безгә каршы протест тудырганда,
фәкать оч кеше: баба, да мелла 1 а штпкин һәм Галимәрдән бәк Тупчыбашоа салкын канлылык
саклап калдылар, баба исә хатибкэ 9 сейләп бетерергә ихтыяр бирүнең тиешлеген ихтар 10 итте.
Безнең хатибымыз үзенең озын вә шактый тәртипсез ачы сүзләре белән вә шул җомләдән,
хосуси бабаның үзенә дә тәүҗиһ 11 ителгән ихтирамсызлыклар белән тулы нотыгын тәмам
иткәч инде. Гаспринский тәхминән12 шушы маилдә1'1 җавап бирде:
— Углым, сез яшьсез, тәҗрибәсезсез, шунлыктан кирәгендән артык каты гыйбарә ләр
истигъмаль1* итәсез... Сезнең кебн кызу рухлы яшьләреме.-) милләткә хезмәт итеп, аның
мәдәни дәрәҗәсен үстерсәләр, ул вакытта без сыйнфый ихтилафлар1** тугры сында
сойләшермез, фикер йортешермез. Мәдәнияте юк бер милләтнең промышленносте була
алмый, мадам ки|И ул юк әле, сыйнфый низагларга да иртә. Б езнең бүгенге казн фамы-i әле
мәдәни үсүдән нә шуңар юллар хәзерләүдән генә гыйбарәт... Аидән соңгысын бездән соңгылар
карарлар...
Милләт мәдәниятенең бабасы агзындан бу сүзләр һәм ышанычлы һәм олуг яң гырыйлар
иде.