ИСАБӘТ

(ТУРЫ ГАМӘЛ. ТУРЫ СҮЗ ТУРЫНДА)
иек пролетар шагыйре Владимир Маяковский үленең бер шигырендә каләмне штыкка тиңли һам шушы метафора, сталинизм чорында рәсми декларациягә әйләнеп штык совет язучыларының эш коралы булып хезмәт итә башлый Әле бүген, хәбәрдарлык чорында да Маяковский тәкъдим иткән эш коралы белән язу кон тәртибендә тора
Совет шагыйренә штык белән язу нигә кирәк булган’ Нәрсә сон ул штык һәм ул нинди эштә кулланыла7 Штык — винтовка очына кигертелә торган соңге Сугыш кырында аның белән дошманнарны кадап үтерәләр ә инде тынычлык чарында штыклы мылтык белән идарә итүчеләрне, аларның сәясәтен тышкы һәм эчке дошманнардан саклыйлар Тифлис һәм Бакуда булган вакыйгалар бу фикергә мисал булып хезмәт итә ала Чыннан да. совет язучылары шул уңайдан безнең татар адипләре дә. инде менә җитмеш өч &л партиягә һәм совет хөкүмәтен.» тугрылыклы рәвештә хезмәт итеп киләләр 'Безнең яклы булмаган кеше -безнең дшпман ■ •әгәр дошман безгә буйсынмаса юкка чыгарырга кирәк* Каләм-штык белән корал данган кеше рухы инженерлары Ежов Верия. Жданов Сусловлар җитәкчел* гендә. ЧК, НКВД һәм идеология олкәсендә хезмәт итүче солдатлар белән бергәләшеп. "безнең яклы- булырга теләмәгән эчке һәм тышкы дошманнарны тар-мар итә килделәр Революция елларында патша хөкүмәте, алпавытлар аристократия юкка чыгарылды Гражданнар сугышында — аклар буржуазия, эыкэылар К<мхо>- лашу елларында — кулаклар хәлле игенчеләр Боек борылыш елларымда rpai- кичылар зиновьев-бухарипчылар. солтангалиевчеләр. промпартии ■ ■;>
белгечләре Ватан сугышы елларында исә кырым татарларын Лл«-л (••■ н.м. . л- рын. Төньяк Канказ халыкларын әсирлеккә эләгүчеләрне, ачтан үләргә риза булмыйча колхоз кырыннан кесәләренә башак салып алып кайтучыларны юкка чыгару максат итеп куелган иде Сугыштан соң да. 1985 елның апреленә кадәр үл милләтенә тугрылыклы шәхесләрне, мөстәкыйль фикер йөртүчеләрне ддминистратмэ-б.ирык режимына буйсынудан баш тартучыларны кыру юкка чыгару дәвам итә килде К\ -арына каләм-штык тотып идеология фронтының алгы сафында сугышып йврүчгл .р үзләре дә Сталин-Берия террорыннан исән кала алмадылар Галимҗан Ибраһим « Кәрим Тинчурин Мәхмүт Галәү язмышлары, кызыл комиссар Шамил Уемаповның НКВД палачына нәфрәт йөзеннән каләм-штык белән үз-үяен кадап үтерүе тетрән дергеч символ булып яңгырый
Ярты гасырдан артыкка сузылган бу террордан кемнәр исән кмырга тиеш булган соң' Ялагайлар Шымчылар Тәлинкә тотучылар Кол табигатьле бандалар Заманында Ирод патша безнең эраның беренче елында туган барлык ир балаларны үтереп бетерергә боерык бирә Үтерәләр Ләкин ниндидер илаһи к.*ч )1 .............................................................................. Хрж
таны саклап кала Явыз Иван патшаның боерыгы буенча -бҗ-урм .......................... ..... .. ,м
сынча ижкв чыгарылырга тиеш булганнар Аллага шөкер тел«/ ............................... ................
иманыбызның шактый «иешен югалту бәрабәренә булса дә ■ -*- «> - «...
кала алганбыз К. шел ек җәмгыятенең бер үҗәт үзенч.иег.. бар би. .... ..*.-. .«,*► ШШЫ тулысымча ...................... ........ агара ктмыи Шабл... к.............................................. - ... . *
хеслар ...... ....... .... соңыннан сайлану критериена сыймый тц>г.и к*- ................... ң. барлыгы
магъчүм бул Сталин палачлары Брежнев опричниклары матлык гамем ’<» ..
Б
ларны хакыйкатькә омтылучыларны һәм мөстәкыйль фикер йөртүчеләрне юкка чыгаруны максат итеп кунсалар да. Советлар Союзында яшәүчеләрне тулысынча манкортка әйләндереп бетерә алмадылар Сахаров, Юрий Домбровский Варлам Шаламов Борис Пастернак. Александр Солженицын Тукта1 Шушы урында укучы бездән Татар язучылары арасыннан нишләп Солженицынга охшаш кеше чыкмады икән’»—дип сораячак Бу сорауга жавап бирмичә, татар әдәбиятының үзенчәлеген аңлатып булмас, дип уйлыйм мин Көч җиткән кадәр шушы хәлне ачыкларга тырышып карыйк әле
Хәбәрдарлык чоры килде Бу чорда безнең кулда нинди корал булырга тиеш’ Сталин чорының каләм-штыгы. торгынлык вакытында кулланылган күз буяу, буйсынырга теләмәүчеләрне юләрләр йортына ябып хакыйкать сүзен әйтергә теләүчеләрнең авызларына цензура йөгәне ташлау бүгенге кондә шактый катлауланды Шуңа карамастан, без әле һаман Үзәк Комитетта утыручы идеология маршалы, әйтик. өлкә комитетындагы сәясәт полковнигына «Слушай, татар әдәбиятын хәбәрдарлык чорында кулланырлык итеп көйлә инде-.— дип боерык бирер дә. икенче көнне безнең әдипләребез бөтенләй башкача яза башларлар рәвешендә көтеп утыру әле һаман дәвам итә Безнең әдәбиятыбызда нишләп Солженицын юк’"—дигән сорауда менә шушындый беркатлылык та бар
Әдәбиятның нәрсә икәнлеген ачыкламыйча, без аны үзгәртә, бүгенге көн таләпләренә жавап бирерлек итеп камилләштерә алмаячакбыз «Нәрсә соң ул әдәбият?»— дигән сорауга җавап эзләгәндә, без һәр очракта -Нәрсә соң ул яшәү’»—дигән катлаулы мәсьәләгә килеп төртеләбез Чыннан да. яшәү нәрсә соң ул?
Адәм баласының җирдә калган эзен, аның кичерешләрен, мөнәсәбәтләрен, тормышын һәм ниһаять, кешенең үзен тарих, этнография, философия, социология психология, дин гыйлеме, антропология, политология, экономика, медицина, юриспруденция— тагын әллә ничә дистә катлаулы фәннәр өйрәнә Шуларга тагын мең төрле яңа фән өстәп, меңләгән фәнни тикшерү институтлары ачылып, дөньядагы барлык компьютерларны эшкә җиксәк тә яшәүнең эчтәлеген, максатын, сыйфатларын — аның үзен аңлау мәсьәләсен хәл итеп булмас иде Кеше язмышын нинди фән аңлата ала’ Бәхет һәм бәхетсезлекне’ Мәхәббәт һәм нәфрәтне’ Инану һәм үчне’ Кешелек дөньясы ничә мең еллар бай һәм мул яшәргә омтыла Ә нигә соң яшәү шартлары яхшырган саен үзен-үзе үтерүчеләр саны арта бара’ Яшәешнең фән теше үтми торган урыннары биниһая
Яшәешне яшәү үзе генә аңлата ала. Әдәбиятның барлыкка килүенә нәкъ менә шушы феномен сәбәпче Китап укыганда син бераз әсәр геройлары белән яшәп аласын Алар шатлыгы белән шатланасың, аларның хәсрәтләрен уртаклашасың. Уку процессы синең тойгыларны тәрбияләү аларны камилләштерү белән генә чикләнми Хакыйкать кануннарына таянып иҗат ителгән чын әдәби әсәр әзерлекле укучыны тетрәндерә Шул тетрәнү көндәлек тормышка ярашу юшкыннарын — комсызлык, икейөзлелек, куштанлык шикелле иманга хилафлык китерә торган сыйфатларны җуеп төшерә Шушы изге тетрәнүне борынгы юнан галимнәре катарсис атаганнар Катарсис процессы булып тормаган очракта тойгылар тупаслана, җан бирчәя Соңгы вакытта андый кешеләрне еш кына телевизордан күрсәтеп торалар Җаны, вөҗданы бирчәйгән кешегә нәрсә кирәк’ Корсак һәм җенес ихтыяҗы, өстенлек, күз комсызлыгын тәэмин итәрлек дөньяви атрибутлар Дөрес, үзләренең чор таләпләреннән артта калмаганлыкларын исбатларга ярарлык, гавам культурасы ысулында язылган китаплар да кирәк Алда бу мәсьәләгә тукталырбыз әле Катарсис проблемасын дәвам итик
Социалистик реализм илле елдан артык әдәбиятка юл күрсәтеп килде Татар әдәбияты дошман дзотыннан атучы пулеметның утын күкрәге белән каплаган матросовчылар. ардуан батырлар, дөнья күләмендә беренче урынга чыккан сыер савучылар белән тулды Шул уңай геройлар арасында бүгенге көндә безгә үрнәк күрсәтерлек кем калды’ Шул геройлар тәҗрибәсенә таянып бүгенге көндә тормыш мәйданына чыккан яшь буын вәкиле үзенә киләчәк төзи аламы’ Хәбәрдарлык чорында без социализмның әдәбият өлкәсенә кертелгән академик Лысенко тәгълимәте икәнлеген аңлый башладык Үзәк Комитет карарын кыйбла итеп, өлкә комитетының идеология бүлеге күрсәтмәсенә таянып язылган әсәрләребез тормыш чынбар-лыгыннан ерак торганга күрә, укучыларыбызны тетрәндерә алмадылар, шунлыктан аларның тәрбияви тәэсирләре дә нуль тирәсендә булды Гомер Шекспир. Достоевский. Дҗойс Габриель Маркес шикелле төрле эпохада яшәгән әдипләрнең иҗат алымнарын бергә җыеп, шуларның тәҗрибәләренә таянып фикер йөрткәндә, әдәбиятта бер искерми торган канун яшәгәнен аңлый башлыйсың Әдәбият — аерым шәхесләрнең, халыкларның һәм гасырларның ялгышу тарихы Кешелек дөньясының кануннарын бозып, гөнаһ эшне савап, изелүне ирек, төрмә шартларында яшәүне азатлык итеп күрсәтүне фаш итү — әдәби әсәрдә әзерлекле укучыны менә шушы 174
реалийлар белән очрашу тетрәндерә Ә без күпме еллар укучыны ялганга куа буярга өйрәткән әсәрләрне әдәби әсәр дип исбатлап килдек Дөрес УКУЧЫ яңа фикергә яна информ .циягә дә мохтаҗ, ләкин фикер һәм информацияне укучы башка чыганаклардан д.| таба ала Тетрәнүне бары тик әдәбият театр һәм' сурәт сәнгате шикелле иҗатлар гына тудыра Нигә кирәк ул безгә катарсис-тетрән> ’ УКУЧЫ аңлый алырлык итеп мин бу процессны магнитофонга язу белән чагыштырыр идем Иске язуны кырып ташламыйча магнитофон тасмасына янасын язып булмый Кеше күңеленә дә. тетрәнү аша иске эзләрне жуйдыртмыйча торып яна тойгылар ур-наштыруы кыен Күз алдына китерергә тырышып карыйк ярты гасыр эчендә укучы күнеленэ әдәбият аша күпме ялган күпме икейөзлелек. күпме халтура язылган Хәбәрдарлык, яңару үтеп керсен очен аларнын барысын да кырып сортеп татларга кирәк
Әдәбият административ-боерык системасының хезмәтчесе булып яшәгән чорда без Партия ум. честь, совесть нашей эпохи- дип фирканы алладан да югары күтәреп шуңа табынып яшәдек Тик соңгы елларда гына шуны аңладык бетнең партия дип табынган нәрсәбез — партаппарат аның алдынгы отряды дип инанган төркем — партбюрократия булып чыкты' Безнең коммунизм төзү эшендә түккән хәләл көчебез шул бюрократларның яшерен дачаларын кибетләрен Дүртенче идарә шифаханәләрен тоту, «шәүлә экономикасы мафиозларының кәеф-сафа кылуларын тәэмин итү өчен түгелгәненә төшендек без Әгәр безнең әдипләребез өсләренә пәйгамбәрлек вазифасын алып иҗатларында шул юлдан тайпылмыйча эшләп киле-ләр без шушы хакыйкатьне инде күптәннән — моннан ярты гасыр элек аңлаган була идек
Чын әдәбият хакыйкать белән ялган яхшылык белән яманлык арасындагы чик не аерырга өйрәтә Бу чик чорның сәясәтенә иҗтимагый актив көчләр тәэсир итүе нәтиҗәсендә туктаусыз үзгәреп, эзен яшереп тора Шуңа күрә тормыш арен... • -
чыккан һәр яңа буын хакыйкать белән ялган арасындагы чикне үзе эзләп табарга тиеш Шушы эзләнүдә чын әдәбият навигация картасы хезмәтен үтәп килә Бе . нең әдәбият шушы вазифаны үтәрлек хәлдә идеме соң"* Татарстан административ берәмлек буларак мөстәкыйль эш итә алмаган шикелле безнең әдәбиятыбыз да тулысынча үзәк әдәбиятка буйсынып шуның иярчене койрыгы хезмч-и \ килде Татар әдәбиятын аңлар өчен башта рус совет әдәбиятын анализлап карыйк класс һәм икенче класс Аларнын аермасы и- - - утыргычларның бәрхет яисә дермантин белән тышлануында Ә безмен сыйныфсыз илебездә ва.-ммар алты төрл« ГОМУМИ, комбинированный, плацкарт, купе люкс һәм халыкара вагоннар Сыйныф лар революция вакытында юкка чыгарылган булсалар да. рус совет әдәбиятын - хезмәт итүче язучыларны да биш сыйнфый катламга бүләргә була
Беренче катлам партия һәм хөкүмәт башында утыручылар белән бер ялгаш тан ашап яшәүче генераллар. Бу катламга эләгә алган адиплар китапларын ...........................................
нинди нәшрият га гел .............. ич » мил ти н тира к ............. i• « " • "■ •
Әсәр «ы»' белшт б« рнич > ди i
лама ясала Һәм шул ук әсәр тиз вакыт эчендә киносценарийга ... ...
күрсәтелә башлый Бастыру рецензия һәм сценарий ясауга ю.■■ түг« юк Акула тиресендә ерткыч балыктан калган ааык^белы^ Йөргән шикелле әдәбият генераллары ........
катламга кергән язучылар Дүртенче идарә шифаханәләремдә дамьшо илгә командировкага йөри аның түшендә депутатлык ймгес.
редк.стл.ч ия әгъзасы һам берничә дистә комитетта яы.
анарга лауреат значогы тагалар ш.л^тмышка җиткәч Хезмәт
генераллар арасында талант н.п .р. ;■ юк 1 * *'",*„, * *,
ул кадәр кир.11 ЮК Яза ...................... ЙИ— —
җ. м . м ...... ..............
Ныкларының күп телләрендә чит и•
сагне шушы катлам исни Я«ч-«м»ар <<•»•«"л- « ‘ яи
республика «яшмаларының җитәкчеләр. » с ■■ ■ ■■' ■ ■ • -• ........................ *
Икенче катлам Бу катламга керт н. и .ч • - •
адәбияг ИКЧ ............ .... КУСЫ.ЛЫГЫ уу ; _
ларен буша.wap Җыелышларда тет- адабият ак Р
Беренче тапкыр Европа илләре белән танышканда мине бер гаҗәп хәл тгтрәи дерде Без бит озак еллар буе. капиталистик илләр изүче һәм изелүче сыйныфлардан тора, ә бездә сыйныфлар юк дип ышанып йөрдек Мен» шул сыйны<|т>ы капиталистик илләрнең Тимер юлларында бары тик ике төрле вагоннар йөри бер. ич.
тирәсендә дә
йөри Бу
шриятт
чыларның докладларын тешләрен кысып булса да тыңлыйлар Сайлау вакытында каты газап кичереп шул акулалар сәясәте тормышка ашсын ечен кул күтәрәләр Җыелыштан соң. агаи-эне җыелган җирдә, әдәбият дөньясындагы гаделсезлекләрне тетеп ташлыйлар Мондый язучыларның фәнни фантастика, детектив жанрга күч.» алмый калганнары үзләренең цензура тарафыннан «бабага утыртылган- әсәрләрен редакторлар белән ызгыша-бәхәсләшә әзме-күпме бастырып килә алдылар Тираж билгеле, теге беренче катлам язучыларныкы белән чагыштырырлык булмады Лауреатлыкның да бик нык ялагайланып йөк аты шикелле озак еллар җәмгыять йөген сөйрәп килгән очракта гына бәләкәе эләгеп куйгалый иде Хезмәт Герое җизе мондыйларның төшләренә дә кермәде Дубулты. Күктүбә. Пицунда иҗат йортларына путевка, көне-төне Литфонд бусагасын таптап йөргән очракта да. "бәрхет сезон- узгач кына эләгә иде Союз валютасына чит илгә командировкага бару да берәр әдәбият генералына кирәкле йомыш башкарган очракта гына эләгеп куюы мөмкин иде Шуңа карамастан, бу катлам әдипләре авыр елларда да дубленка һәм күн пиджак киеп йөри алдылар Сәясәт җиленә каршы төкермәгән очракта хатыннарына каракүлдән теккән пальто кигерттеләр
Хәбәрдарлык чоры башлангач бу төркем вәкилләренең кайберләре публицистикага күчеп зур аудитория яулап алуга иреште Эзчелеге хәтта теге беренче катламга күчә алды Яңару бу катламга бик зур зыян китерде Әдипләрнең күпчелеге югалып калды Цензураның корыч кулы синең бугазыңнан тотып тормагач, бюро- кратияның тимер маңгае каядыр яшеренгәч, көрәшкә өнди торган стимул юкка чыкты Стимулсыз ничек иҗат итәргә1
Татар язучыларының күпчелеге шушы катламга керә Антоном республиканың аренасы чиктән тыш тар булганлыктан, татар халкының яртысы туган телен югалткан. балаларыбызның бары тик җиде проценты гына туган телдә белем алганга күрә, татар әдипләренең иҗади язмышлары бөтенләй башка төрле Культ һәм торгынлык елларында әдәбиятыбызда 'бөтенсоюз аренасына чыгу» дип аталган хәрәкәт барлыкка килде Татар телендә язылган әсәр әле чыгып та өлгермәгән, әле аның нинди икәнлеге, укучы аны ничек кабул итәчәге билгеле дә түгел — автор аны тизрәк Мәскәүгә. үзәк нәшриятка урнаштырырга ашыга Дөнья әдәбиятында мондый хәлнең булганы юк иде әле һәр әдип үз халкы өчен яза. әсәрдә халык язмышы бүгенге кон тормышының катлаулы проблемалары чагыла, шуңа күрә халык белән язучы арасында уртак мөнәсәбәтләр барлыкка килә Дөресен әйткәндә, рус укучысы татар язучысыннан яңалык көтми Аның үзендә язучылар җитәрлек Дөрес, һәр халыкта милли әдәбият чигенә сыя алмыйча бөтендөнья укучыларын яулаган әдипләр бар Алар әз. һәр чорга бары тик бер генә була "Бөтенсоюз аренасына- омтылу минемчә татар әдәбиятының авыр кризис кичерүен чагылдыра Язучылар күбәйгән саен укучылар әзәя. Укучылар әзәйгәнгә күрә, татар әдәбиятының даирәсе тарая Татар әдәбияты укучыны чит даирәдән эзләргә мәҗбүр
Нәрсә икән ул Татарстанга сыя алмыйча, татар укучыларына гына канәгать була алмыйча, җир шарының алтыдан бер өлеш җирен биләгән "бөтенсоюз аренасына чыгу»’ Бәлки чыннан да безнең татар язучыларын «бөтенсоюз укучысы- түземсезлек белән көтеп торадыр1
Бөтенсоюз аренасына чыгу дип без Мәскәүдә китап бастыруны атыйбыз Башкаладагы нәшриятларда китап бастыру өчен татарча язылган әсәрне русчага тәрҗемә итәргә кирәк, тәрҗемә итү өчен әсәрнең әдәбилеген җимереп, подстрочник ясарга кирәк Бу процессны аңлау өчен, әйтик, йорт салу белән чагыштырып карыйк Татарның милли ысулындагы корылмага әйләндерү өчен башта аны сүтеп ташларга кирәк һәм шул сүтелгән йортның бүрәнәләреннән яңаны әмәлләргә Тәрҗемә күп очракта талантлы әсәрне харап итә, халтура исә тәрҗемәдән соң. киресенчә. яхшыра
Мәскәүдә китап бастыру бәхетенә» ирешкән язучы үзеннән-үзе «зур язучы-га әйләнеп китә Без бүгенге көнгә кадәр шушы сафсатага ышанырга тырышабыз Укымыйлар андый китапларны, ышанмыйлар тәрҗемә аша үткән әсәрнең укырга ярарлык булуына' һәм рус укучысы күп очракта ялгышмый Туган телендә чын шедевр булуына карамастан тәрҗемә аша узган әсәр зәгыйфьләнә, йөзен, сулышын хәтта җанын югалта Ышанмасагыз — Тукаебызның русчага тәрҗемә ителгән әсәрләрен укып карагыз'
Бөтенсоюз аренасына чыгу нияте татар әдәбиятына искиткеч зур зыян китерә Союз күләмендәге укучы ны күздә тотып иҗат итү бүгенге көндә иң актуаль мәсьәлә саналган милли проблемалардан баш тартырга яисә аларны урап узарга мәҗбүр итә Милләт буларак, без. татарлар, инде юкка чыгып киләбез Телебезне югалттык дисәк тә ялган булмас Татарларның яртысы гына туган телен белә, җиде процент татар баласы туган телендә белем ала. дидек Өстәвенә, әдәбиятыбыз союз
Крвмендәге абстракт укучы ихтыяҗына эшли. Бармы сад ул андый укучы’ Кем сад ул'
СОЦИОЛОГИЯ фәне китап укучыларны оч торга бүлә маскульт (китч, вәкил- ларе популяр культура
катламы (конформистлар! һәм әсәрнең әдәби камиллеген сыйфат җитешлеген аңлый һәм
бәяли алырлык зәвыклы УКУЧЫ Яңа басылып чыккан әсәрне шушы оч төрле укучының берсе
кабул итә калган ике укучы төренә бу әсәр чит ят тоела Маскульт укучылар төркеменең иң
талымсызы Аңа нервылариы кытыклый алырлык манзаралар — эротика, йозак тишеге аша
гына күреп була торган вакыйгалар гавам аңы белән чишеп була тсрган көндәлек тормыш
шаблоннары булсын Рус совет әдәбиятында андый укучыларның кумиры Валентин Пикуль
Популяр культура укучысына исә реклама кирәк Ул түшенә лауреат билгесе таккан
телевизордан күрсәтелгән, матбугатта күп санлы рецензияләр е басылган авторларны сайлый
Конформист буларак, ул һәрвакыт жәмгыять фикеренә колак салып йөри Һәм аның яраткан
әдибе — популяр язучы Татар әдәбиятында мондый укучылармы Габдрахман Әпсәләмов һәм
торгынлык елларында Гариф Ахунов шикелле язучылар тәрбияләде Зәвыклы укучы —
талымлы шунлыктан ул бик ал һәм әдәбиятның үсүенә, югары сыйфатлы әсәрләр барлыкка
килүгә сәбәпче кеше Культ һәм торгын лык елларында мондый укучының саны шактый азайды
Мәктәпләрдә әдәбият һәм туган тел өйрәнү искиткеч примитив түбән сыйфатлы булу
аркасында зәвыклы укучы әзерләү елдан-ел катлаулана килде Өстәвенә, әдәбиятның язмышы
китч һәм
Өченче катлам Рус совет әдәбиятының бу катламын хакыйкать иләүчеләр тәшкил итә
Утызынчы елларда алпрны тулысынча кыры: ''•.-гергә.
г,».,* дл XX ирек бирмәдедер Хакыйкать эзләүчеләр тулысынча диярлек . ■■ •
ягына, эмиграциягә сөрелде Революциядәй сад сөрелгән • берен ч< дулкыи -ди ..(>«■ (ым
Икенче бвтендөнья сугышыннан сад
■марта ҖИ1М.1ШИЧ. .тларда сөрелгән рус вОВМ язучылары килем яушмпан Каро- пада.
Америкада һәм жир шарының башка төбәкләрендә рус телендә галар журналлар Һәм
дистәләгән нәшриятларда русча китаплар аде һаман чыгып кил-. Соңгы вакытта әдәби
журналларда эмиграциядә яшәои рус мучыларынын - .рләр. басыла башлады -Беренче
дулкын- вәкилләр. Владимир НлГ.«- »•«««. «амя тин. Борис Зайцев. Нина Берберова өченче
дулкын- булып ки. ял» Н-кл-и Аксенов Серг.й Дамато». Владимир Вөинооич Эдуард Лим.мо» .
• v — и»»-*
ватанына кир. аАлаиап к...пк.и мА иемммр— сами» т» бет ар арам
Александр Солженицын югарыда күрсәтел: ли ••,,мчг ка.
менә керсә дә масштаблылыгы иҗат программа, ыиыи .».•«. • • ■ i”
лардан аерылып т.ра Солженицын күкрәге бетли ам ралтраиы «ап *'*" Матр.сов шикелле
турыдан туры тоталитар • ■■ ,ч :
пәйгамбәрлек вазифасын өстенә илыр өчен ул ин әзерт.« >< >•» . <
иде Pelip.
мрнең энный >.
сөрелү Язучыны пәйгамбәр итү «чен -на кара, л •'
шуппI к 1| ......... ..... <•' «'■"•'Р"
алды’ Рус әдәбиятында һәм ул чормын ӘХ.ТЯЯЫЯ _ч лнадг.и
исән калдырырлык көчләр бар иде 1Һ< ■'................. .... .. ,.к
Александр Твардовский академик Лихачев ы
теллигенция һәм хакыАкать көрәшчесенә к»-. • . • •
Болар: ........... барысы да Солженицын ягыма нде
популяр культура әдипләре кулында булу да әдәбиятыбызга зур зыян китерде
Культ һәм торгынлык елларында татар әдәбияты читтә яшәүче укучыларын тулысынча
диярлек югалтты Ә чит илдәге өлеше туган әдәбият белән элемтәне йоз процентка өзде
Татар язучылары -бөтенсоюз аренасына чыгу* нияте белән эшли башладылар Безнең
әдипләребез, татар телендә укучыларны күздән югалтып тәрҗемә өчен эшләргә тотындылар
Русчага тәрҗемә итүчеләрнең иң галантлылары чит ил язучыларын тәрҗемә итә Аннан кала
союздаш республикада яшәүче язучыларны һәм өченче чиратта (тәрҗемәчеләрнең дә
өченче рәттәгеллр- авт.ангм республика язучыларына эләгә Культ һәм торгынлык чоры
чяоздаш республика вәкилләрен автолом республикалылардан зурр ак культуралырак
алдынгырак итеп күрергә өйрәтте Без өченче сортлы милләт булып яшэрга күнектек һәм
тигезлеккә омтылу хәрәкәте әле һаман бик тә зәгыйфь бик тә куркак һәм кыюсыз Шчшы
хәл әдәбиятта даими чагылып тора
съезддан соң барлыкка килгән -җылымса еллар* тагын бер буын хакыйкать көрәш челәре
бирде Бу дулкынның максаты цензура золымын ............................. к чылу әдаГшятим Ч»-
тия тырнагы астыннан тартып алып иҗат азатлыгына чынбврлыкиы сурәтләргә юнәлтү иде
Бу репрессиягә эләккән тоткыннарның кайта башлаган чоры Ул ел ларның атмосферасында
азатлык җиле исә башларга җыенганы сизелә иде Әдә биятта азатлык хәрәкәте башланып
китте Ләкин аңа киңәергә борылыш я» арга
Әдип бит ул. әгәр графоман һәм бизнесмен түгел икән күзгә күренмәс җепләр белән
укучыга бәйләнгән Әдиплекне пәйгамбәрлек вазифасы итеп алган язучы иҗаты — вөҗданы
ялганга, гаделсезлекләргә түзә алмыйча сыкранган укучы иманының тавышы гына Укучының
изге теләкләре ни кадәр зур, ни кадәр көчле булса, язучының иҗаты шул кадәр уңышлы һәм
сыйфатлы Бүгенге көн мәсьәләләрен алыйк Илдә бөек борылыш башлангач барлык
халыклар уянып, үзләренең теләкләрен һәм максатларын турыдан-туры белгерттеләр
Минем халкымның гына тавышы әле һаман ныклап ишетелми Ул нәрсәдәндер курка, өркә
һәм көтә' Әгәр мин үземнең мөстәкыйль халык икәнлегемне белгертсәм, кемгәдер ошамас,
кемнеңдер ачуын китерер дип уйлый ул Тарих тәҗрибәсе безне иреккә, азатлыкка һәм мөстә -
кыйльлеккә ымсынмаска өйрәткән Менә шушы шартларда татар әдәбиятында өченче
катламның барлыкка килмичә калуы табигый хәл Әдәбиятыбызда хакыйкать эзләүче ләр
булмады дип әйтсәк, әдипләребезгә яла ягу булыр иде Әмирхан ага Еники һәм Нурихан
Фәттах иҗатларын алыйк. Хәсән Туфанны Равил Фәйзуллин - нар. Зөлфәт һәм Мөдәррис
ӘгьләмОвлар дулкынын тикшереп карыйк. Турыдан- туры тоталитар көчкә каршы чыгу
мөмкинлеге булмаганга күрә, татар әдәбиятында хакыйкать эзләү нонконформизм
рәвешендә яшәп килде Әмирхан Еники әсәрләрендә сез туган туфрагыбызның канын
суыручы нефтьчеләргә мәдхия. КамАЗ төзү сылтавы белән милли гореф-гадәтләр һәм
милли тормыш исән сакланган төбәккә әтрәк-әләм китереп тутыруга кул чабу таба алмыйсыз
Нурихан Фәттахның иҗатын гына алыйк Ул конъюнктура™ баш бирмичә халкымның ерак
тарихын яктыртырга кереште
Татар әдәбиятында хакыйкать эзләү Махатма Гандиның инглиз колонизатор ларына
каршы кулланган ысулы — пассив каршылык рәвешендә яшәп килде Безнең җирлектә башка
реаль мөмкинлекләр юк иде Дөрес, хакыйкать эзләүчеләр- арасында дөреслеккә иреккә
өндәүче бер-ике әсәр язып, бераз сатулашканнан соң лауреатлык билгесе алып конъюнктура
лагерена күчүчеләр дә булмады түгел
Рус совет әдәбиятында дүртенче катлам да бар Бүгенге көндә матбугатта шак тый киң
тарала башлаган андерграунд (әдәбиятчылар аны другая литература- дип тә атап йөртәләр)
торгынлык елларында барлыкка килде Вячеслав Пьецух. Людмила Петрушевская Зөфәр
Гәрәев Татьяна Толстая торгынлык чорының тынчу, черек атмосферасын җәмгыятебез
халәтен дөрес чагылдыра алдылар
Бу мәкаләдә без татар әдәбиятын рус совет әдәбияты белән чагыштырып кара лык Рус
әдәбиятын дүрт эшелонга тупланган, укучы күңеленә дүрт төрле юл белән якынлашучы
гаҗәп зур, көчле һәм мөмкинлекләре чикләнмәгән язучылар армиясе хәл итә Рус телендә
язылган китаплар русларның үзләренә рус телендә сөйләшеп дөнья котүче башка
милләтләргә һәм җир шарының төрле почмакларында яшәүче рус эмигрантларына тарала
Рус әдәбияты белән Европа, Америка, Азия һәм Африка континентында яшәүче халыклар
кызыксына Соңгы вакытта pvc әдәбиятының үсүе һәм көчәюе өчен чиктән тыш зур этәреш
ясарлык бер хәл булып алды метрополиядә һәм эмиграциядә яшәүче рус язучылары
берләштеләр Дөрес, алар арасында бәхәс әле һаман сүнмәгән ләкин бу үсәргә, ныгырга
ярдәм итә торган файдалы һәм шифалы бәхәс
Ә татар әдәбияты нинди хәлдә'’ Татар әдәбияты вәкилләренең күпчелеге әле дә иске
рухта яшәвен дәвам итә. Татар язучысы әле һаман милли проблеманы тиешле дәрәҗәдә
күтәрергә курка СССР Югары Советы съездларындагы чыгышларны тыңлап карагыз
Советлар Союзында яшәүче барлык халыкларның тавышлары ишетелеп торганда, безнең
татар әле һаман өнсез, әле шушы көнгә кадәр -үземнең нинди хәлдә икәнлегемне
белгертсәм, милләтче итәрләр- дип куркып яши Бу бигрәк тә кичәге җитәкчеләребезгә карый
Нилектән безнең кайбер иптәшләребез. җитәкчелеккә ирешү белән, халыктан тулысынча
аерылалар' Аңлашылмый. Алар нигә халыкка зыян китерә торган эш белән шөгыльләнәләр’’
Алар- га ияреп безнең дә кайбер язучыларыбыз халыкны юкка чыгарырга койләнгән эшләргә
мәдхия җырлап йөри.
Татар халкы Советлар Союзының төрле төбәкләренә таралган. Чит илләрдә күпме
милләттәшләребез яши Татарстаннан читтә яшәүче татарлар белән рухи элемтә, культура
бердәмлеге тулысынча диярлек өзелгән, әдәбиятыбыз аларга аркасы белән борылган Рус
әдәбиятындагы шикелле метрополия һәм эмиграция уртак лыгы. әдәбиятның киләчәге
турында бергәләп кайгырту бармы соң бездә’
Рус язучылары үз укучыларының күңеленә яңа юл эзләүдән Сталин терроры, тор гынлык
елларында да туктап тормадылар Жданов инквизициясе Ахматова, Зощенко. Мандельштам
һәм башка язучыларның язмышларын сытып киткәннән соң. рус язучылары һәм рус
укучылары арасында шәфкать хәрәкәте уянды
Әдәбиятыбызның киләчәге турында кайгыртканда без рус язучыларыннан үрнәк
’”™6га Татарчага тарҗсмэ итүне күздя тотып наган рус »д«б™ ’ "ив™ ₽уС
"ЯОбиятыиың лиалаамы «хитч.ч „ла еткротяры
Хүче "“.""“Л “*” “аЛ>П>аУ"Лн. Ш. научытарынн» „ят Нь.-Й^нт. яшлүчс Азатлык.. .Америка танышы,
радиостянииялзреидч дяиии ашлан килүче торзартз «алар ур„„ ж„„ р,с „учысы .ржи„^„,”7,!
катык. „и». ту,„ г„™д, си.™,, о„иый у,
амлашүлчн киреееича горурланып енилаша' Халык язмышы акын «штачаге .к, затенен
иминлеге „ти кнрашүне. рус л«иГ,е „айгаиварлек ак.ифаеы итеп „,яи Накъ «енч шушы калык
макфататеяа тугрылыклы булу <м атарлар тууына еабал- ча коч Чыннан ла алабиятмбыаиык
«илачзте турыча, кайгыртканда Гп руе ялу чнларыниан ур„.,« „ „рта тиешбез Аз.рныи тзжркбае,
ta? ,ip„un J,
иклли йозеи. горурлыгын «тгалту калена килеп житкан т.т.р х„кьж «кту һа» берләштерү .эшендә
уңышка китерәчәк
Бүгенге көнгә кадәр без штык белән яздык Көн тәртибендә башка корая Ә без татар
язучылары, нәрсә белән язарга тиешбез’ Бүгенге көн чынбарлыгына яман шеш булып үскән
рухсызлык кыйбласызлык һәм манкортлыкның күзәнәкләрен алып ташлар өчен кулга скальпель
алырга тиешбезме’ Әллә тапталган ялган астын да калган тарихыбызны эзләп табу өчен
археологлар инструменты — көрәк кирәкме безгә’ Бәлки, татар әдәбиятын бүгенге көн
таләпләре биеклегенә күтәрер өчен безгә саф, гайрәтле иман кирәктер’
Минемчә, кулына каләм алучыга иң кирәкле, катгый рәвештә тиешле корал — пакь вөҗдан