ТАКТАШ ҺӘМ ТАКТАШЛЫК ТУРЫНДА

(ШАГЫЙРЬНЕҢ ТУУЫНА 90 ЕЛ ТУЛУ УҢАЕННАН)
Кто прячет прошлое ревниво.
Тот вряд ли е будущим в лад и
А. Твардовский.
Безнең көннәрдә Такташ исеме тирәсендә егерменче елларны хәтерләткән чыгышлар тагын ишетелгәли һәм
күренгәли башлады -«Мәгариф" редакциясе журналның эшчәнлеген активлаштыру турында сөйләшү уздырган иде
Әдәбият буенча программа һәм дәреслекләрнең кимчелекләренә тукталып М Мәһдиев Такташның • Мокамай".
«Алсу-лары. («Киләчәккә хатлар>ын әйтәсе дә юк инде) һәм дәреслекләргә
кертелгән башка күп ке нә шигырьләре — шул чордагы хәлләрне бозып күр-
сәтәләр, алар яңа дәреслекләргә кертелмәскә тиеш, ди- гәнрәк фикер әйтте
Такташны шагыйрь дип укучыларга тәкъдим итмәкчебез икән, чын
шигърият үрнәкләре итеп аның башлангыч чор шигырьләрен балалар
кулына бирергә кирәк, дигән нәтиҗәгә килгән ул «Социалистик
Татарстанының 1990 елгы 1 апрель санында ул бу хакта өлешчә языл та
чыкты
Шәхес культын ихлас өнәмәгән язучы авызыннан культ чоры
кайтавазын хәтерләткән мондый фикерләрне ишетү гаҗәбрәк. әлбәттә
Мирас комиссиясенең чираттагы утырышында
Ә безнеңчә ЭШ болайрак тора
_ Һади Такташ яңа җәмгыятьнең тирә н эчке проблемаларын дөрес сиземләде
тапты һәм ал арны чагылдыруда талант, иҗад и тапкырлык күрсәтте Бу
казанышлар «Әдәбият — иҗтимагый һәм рухи эшчәнлекнсң мөстәкыйль бер
тармагы, ул чикләнмәгән мөмкинлекләргә ия дигән карашка нигезләнгән
нде]Әнә шул идея Такташ иҗатының төп пафосы булып тора|«Җир уллары
трагедиясе ■ (1923) дигән беренче җыентыгына бирелгән «Иҗадиятем
турында- исемле кереш мәкаләдә Такташ — яңа заманның яңа шигърияте
иске классика казанышлары дәрәҗәсендә булырга тиешлеген генә әйтми, ул
классика казанышларының үстерелеше чорга җавап бирерлек яңа баскычка
яңа югарылыкка күтәрелү булырга тиеш, дигән таләп белән дә чыга Шунда
гына әдәбият үа алдына куелган бурычлар ы үтәгән булыр Мондый карашның хыялый ашкыну, нигезсез. җирлексез
дәгъва гына булмаганын Такташ үз иҗаты белән раслады да Ул. яңа Һәм үтә катлаулы шартларда әдәбиятыбызны
Тукай казанышлары белән ярышып янәшә ЯШИ алырлык үлемсс1шш ьрмят хәзинп юребел ■«< яңа югарылыкларда
ныгытып калдырды Аңа киләчәккә барырлык ышанычлы .старт мәйданы- яулады
•Җырланмаган җырлар турында- (1926) шигыренда
Ә җырлчуны кайда шул хисләрне1* -Җырчы» урыны көтд иясен’ —
А Әхмәдуллин дә 20-30 нчы еллар драма әсәрләренә үзгәртеп кору чоры югарылыгыннан яңача бәя бирү тиешлеге
турында чыгыш ясады Вульгар социологизм шаукымына юлыккан әсәрләргә мисал итеп ул. башлыча, һ Такташның
«Күмелгән кораллар • Камил» пьесаларына тукталды
Утырышта тагын И Нуруллин. Т Галиуллин, Ә Рәшитов, М Гайнетдннов чыгышлары булды, Шагыйрь иҗатына
капма-каршы бәяләр куелды
Бөек еллар җырда үз Ленинын Тудырал-ммй калды, күрәсең
дигәнендә дә. «бөек елларның» -җыр Ленинын • тудыра алу көченә ышаныч бар Зур эшләрдә — зур талантларга
таянырга д игән сүз бу
Шул ук көннәрдә Такташта чагылган бу тенденциягә капма-каршы максатларны кыйбла иткән икенче бер
юнәлеш тә мәйданга чыга Бу юнәлешне ң нигез принцибы шуңа кайтып кала тормышны, идеологияне нигездән яңарту
эше — революция, партия. Совет дәүләте тарафыннан башкарыла Яңа әдәбият алдында да шул ук максатлар тора
Димәк, яңа пролетар әдәбияты да яңабаштан чабата уйлап табу - белән шөгыльләнмәскә. ә бәлки партия һәм дәүләт
карарларын сәнгать чаралары белән халык арасында популярлаштырырга гына тиеш' Тыштан караганда, б ик тә
дәлилле, чынлыкка туры килә торган караш кебек Әмма Бүгенге хәлләр яктылыгында һәм хәзерге ераклыктан ка-
раганда. аның хата алшартларга нигезләнгән булуы аңлашыла Ул — ясалма һәм абстракт нигез
Биредә Богданов ялгышулары һәм пролеткультчылык теорияләре коньюктур максатлар җирлегендә
абсолютлаштырыла. Пролеткультчылык нигезендә «буржуаз»- лык тамгасын б»сып. культураның үткәндәге
казанышларыннан баш тартырга, умырткасыз модернизмның сәнгатьне җимерүче принципларына капкалар киң
ачыла Революция һәм максатлар уртаклыгы яңа рус әдәбияты белән татар әдәбияты арасын да күрелмәгән дәрәҗә
якынайта Шул җирлектә Богданов һәм пролеткульт принципларын татар әдәбиятына тулысынча күчерү мөмкинлеге
туа Менә шул якынаю», яңалык үзенчәлекләре аны татар әдәбиятына революция китергән яңалык, яңа күренеш итеп
таныту мөмкинлекләрен бирә Тик бу «яңалык»ның кысыр яңалык булганын гына ул чакта тулы төсмерли алмаганнар'
Шуңа күрә тормышта нәкъ менә киресе килеп чыга җанлылыкка. талантлылыкка (асылда прогресска) каршы
үлем сугышы алып барса да, бу юнәлеш җиңүдән җиңүгә, тантанадан тантанага гына атлый Тормышта да шул
тенденция тантана итүнең җимеше буларак шәхес культы, торгынлык, безнең көннәрдәге тирә н социаль-экономик
һәм политик кризис мәйдан тота
Мондый шартларда җәмгыятьтә микроб урынына үрчегән карьерист, авантюрист элементларның активлыгы
күтәрелә Сәнгатьчелектән качу һәм «пролетарлык», үзләрен һәрнинд и әхлакый чикләүләрдән азат д ип санау, әдәбият-
сәнгатькә һичнинди катнашы булмаган әлеге элементларның бу юнәлешкә күпләп сарышуларына китереп чыгара
Пролетар» атамасын үзләренә калкан, түбән максатларына пәрдә итеп алып, алар үз ишләрен яклаучы төркемнәргә
укмашалар Тормышта үз «күсәкләре» хөкемен урнаштыру эшенә ташланалар.
Такташ юнәлеше хәтта әдәбият өчен чит булган менә шул әрсез элементларны да берникадәр үзенә тартты
Әдәбият мәйданында Такташ бар икән, аны күпме генә хурламасыннар болар да аның белән -ярышырга», шул
юнәлештә, ачулы-үртәнүле нинд идер эшчәнлек күрсәтергә мәҗбүр булалар Мисал өчен. Такташ бер уңышлы шигырь
яза икән, икенче көнендә үк диярлек шул мотивка «яңа әсәр» мәйданга килә Әмма мондый мәҗбүри «казанышлар»
күп түгел, уңышсызлык күбрәк. Ләкин үзләренең «яңа». »саф сәнгать»ләре үрнәкләрен мәйданга куя алмауларын,
тискәре нәтиҗәләргә генә ирешү ләрен дә алар башлыча буржуаз- комачаулыкларның мәкерле аяк чалу нәтиҗәсе итеп
аңлаталар. Кыскасы, бу юнәлешнең нигезсез дәгъвалары, һәртөрле эшлеклелек, сәләткә, талантка үчегү, шелтәгә генә
әйләнә.
Бу юнәлеш безнең әдәбиятта, илдә беренчеләрдән булып, пролетарлык монополиясен үз кулына ала. Моның да.
әлбәттә, тарихи сәбәпләре бар. 1921 елда Идел буе коточкыч ачлык дәһшәтен башыннан кичерә. Революция ялкыны
дөрләткән иҗтимагый актив лыкны ачлык нык зәгыйфьләндерә. Бу хәлләргә яңа күңелсезлекләр ялганып китә. 1923
нче елда Үзәк мөселман коллегиясе рәисе, милли-азатлык лидерларының берсе М. Сол- тангалиев. беренчеләрдән
булып, Сталин репрессиясенә юлыга. Ә карьеристлыкны кәсеп иткә н намуссыз элементларга файдаланып бетерә
алмаслык яңа зур мөмкинлекләр ачыла. Һәр төбәктә, һәр шәһәрдә, һәр оешмада «солтангалиевчелек»кә каршы ярсу
көрәшләр оештырып җибәрелә. Менә шул коньюктурада инде безнең татар әдәбиятындагы әлеге «пролетар» юнәлеш
тә үз дәгъвалары белән мәйданга ташлана. Шунысы үзенчәлекле: аның (безнең белүебезчә беренче тапкыр) «зур
көрәш»кә чыгуы — теш күрсәтүе дә нәкъ мепә — чын талантларга һәм Такташка каршы тупас, пычрак һөҗүмнәрдән
башланып китә. «Чаян» журналында «Җылтыр күз» дигән берәүнең «Шакшак шагыйрь булды ди» дигән пасквилен
бастырып чыгаралар (1923. № 4). Моннан башка да, бүген инде безгә билгесез ниндидер формаларда. Такташка көчле
басым ясаулар булган. күрәсең. «Такташ үлде» дигән шигырь белән шагыйрь үзенең шуннан элеккеге иҗатыннан.
рәсми рәвештә диярлек, ваз кичәргә мәҗбүр ителә. Әмма бу да инде аны эзәр
лекләүдән коткарып кала алмый. •Татарстан» газетасының 2 нче декабрь (1923) санында Кави Нажминең 20—50 нче
еллар политик доносларының «өлгесе» һәм беренче үрнәге булган «Такташизм» д игән язмасы басыла. «...изм.нар,
»...щина»лар тамгасы белән башлар чабыла башлаган бер заманда, бу »сигнал»ның максаты — сукырга да күренерлек
дәрәҗәдә ачык.
Аның нигезендә Такташның башы җилкәсеннән тәгәрәми калган икә н, мәкаләдә сы дашан гаепләр азлыктан
түгел. Башка комачаулыклар килеп чыга. «Идел» (1989. .4 6) журналында басылган «39 хаты» инан күренгәнчә,
авторитарлыкка йол тоткан режимның үз халкы язмышы турында уйланырга батырчылык иткә н татар җитәкчеләрен
«Сол таигалиев артыннан» озатырга җые нган көннәре була бу. Татар әдәбиятындагы инде коч кә сулу алган сәләтле,
инициативалы юнәлешне ажгырып килгән карьерист һәм авантюристлар юнәлеше болай да буып тончыктырасына,
күрәсең, югарыда ышаналар. Такташ мәсьәләсен баш чабарлык дәрәҗәгә күтәрмәскә булалар. Шул ук «Татарстан»да
әлеге юнәлешнең тагын бер вәкиле Г. Толымбайның «гильотинага» «отбой» уйнаган. «Такташизммы. әллә
аңламаумы?..» д игән мәкаләсе урнаштырыла (1923, № 230). Әмма бу әле Такташ юнәлешенә басым ясаулар
туктатылган дигә н суз түгел. Киресенчә, ша гыйрь гомеренең азагына кадәр, инде ул басымнар кө ннән көнгә көчәя,
төрлеләнә генә бара хурлыклы «әдәби суд»лар, эзәрлекләүче, мәсхәрәләүче мәкаләләр, пасквнльлар (•Кара малай»,
«Вак бур» имзалары белән — «Чаян», 1927. N 11 һ. б.), гаиләсен җимерү һәм эштән куулар, ачлык газаплары һәм
«кулак җырчысы», «мистик», «анархист», «индивидуалист» кебек, ул чор өчен мыскыллы атамалар...
Шагыйрь «совет язучысы» дигән исемне ишетә алмый үлә, аны иң яхшы о.ракта. «Юлаучы язучы» («попутчик»)
исеме белән йөртәләр. Менә шундый ачыктан ачык тупас эзәрлекләүләр, талантлы булганы өчен генә законнан тыш
хәлгә куелу шартла рында да Такташ үзенен олы шагыйрьлек миссиясенә туры кала. Татар совет поэзия сенең
җәүһәрләре булган, мәңге шиңмәс эстетик накаллы «Мокамай». «Алсу». «Киләчәккә хатлар» һ. б. әсәрләрен
шигъриятебезнең якты йолдыхтары итеп кабызып калдыра. Әгәр ниндидер детальләрдә ул, сафта калу,
шигъриятебезгә тагын һәм тагын кабатланмас әсәрләр бирә алу өчен, компромисска барырга мәҗбүр булган икә н,
моны лай аңлатылып киле нә.
Бүгенге көнгә кадәр Такташ иҗатының тә нкыйтьтә яктыртылуы, асылда. 20 нче еллар билгеләмәләреннән уза
алмый. Шагыйрьне бәяләүдә бу кысалардан чыккан ике генә очрак бар: шул эш өстендә янып үлгән 3. Искужиың
мәйданга чыга алмаган монографик хезмәте һәм М. Маминның »һ. Такташ поэзиясе» дигән монографиясе (1941.
1952) Ә башка хезмәтләр: X Хәйринең «Һади Такташ» (1949). X. Госманның «Такташ поэзиясе» (1953), «Егерменче
елларда татар поэзиясе» (1964). Г Халитнең «Герой, рож денные революцией. (1967). .Шагыйрь, чор. герой. (1971),
.Поэзия дерзании» (1980) «Такташ - мистик, анархист индивидуалист. вак буржуа, бунтар. революцияне аң лыЙ
алмаучы, кебек нигезсез сафсаталарны һичнинди үзгәртүсез, тагын да бераз үтем лерэк формага кертеп әдәбиятта
саклап калырга, яшәтергә тырышудан башка нәрсә түгел. Безнең барлык «тикшерүче, ларебез менә шул кысыр хәсрәт
белән мәш килгәнгә күрә, байтак китаплар язылуга да карамастан, һ. Такташ иҗатының чын мәгь нәсен чагылдыручы
фәнни өйрәнелү дәрәҗәсе, нигездә 20 нче еллар ч икләрендә кала килә Хәер 30 нчы еллар башында тагын бер
тәнкыйтьчене «күсәкләп, алалар Шагыйрьнең дусты Г Гали һ. Такташ үзе исән көннәрдә чыккан ин күләмле, соңгы
җыентыгына (1930) сүз башында аны .советчыл позициягә карап үсүче, итеп күрсәтергә теләве шунда ук Г
Нигъмәтине ң «төзәтү .............................................................................................................. ә юлыга юк. Такташ
вак буржуаз нигилист янәсе 1' Галине ң 1936 елда шул юнәлештә тагын бер мәртәбә талпынып караны кабат шул ук
язмышка тагын Г. Нигъмәт Шуннан соң инде, күргәнебезчә. Г Гали омтылышына охшаш «. мый Киресенчә, безнең
.................................................................. ....................... ..дәбнят бар игътибарын.
>.м>рләг.>н шартлар һәм шуннан соңгы хәлләр Такташ юнәлешенә
тормыш басымы астында, инде ник
амың кимчелеге итеп түгел, тапкырлыгының кү пкырлылыгы, оперативлыгының тагын бер дәлиле дип ке нә бәяләп
була. Яңа әдәбиятыбызның Тукай иҗатына тиңләшерлек бер терәк баганасы булган шигъриятен тормышта ул менә
шул бәягә сатып алган.
...Такташны күмү — халыкның олы һәм с екле шагыйре белән хушлашуга әйләнә Бу аны, шундук,
«юлаучыдан»—«күренекле совет шагыйренә әйләндерә Мондый дан лы шәхес белән дуслыкның файдасын
«тегаләр» дә шундук чамалап өлгерә «Иң якын дус» буларак, хушлашуларның башында торалар. Тормышта булып
үткән бәйләнүләр, өнәмәүләр, ызгышлар юкка чыга, китаптан китапка күчеп йөри торган «дуслык» кына кала. Һәм
ул безнең көннәргә кадәр, «гади укучылар» өчен язган китапларда шу
20 нче
тамга тарын.
тый сүлпәнә йделәр- Ә аларга алмаш булырлык яңа көчләр өстәлмәде кебек. Газ вулканнары кебек, басым артык та
көчәйгән вакытта ухылдалап. күбекләнеп куюны хәтерләткән аерым фактларны бу юнәлешне ң яшәве, җан әсәре
күрсәтүе дип б илгеләү мөмкин түгел.
Ләкин, аның каравы, әлеге «пролетар» юнәлешнең дәвамы исә, шәхес культы һәм «изге Лаврентийлары»
(Берия) «өшкерүе» бәрәкәтендә. яхшы сәгать механизмы кебек төгәл «эшчәнлек»кә ирешкән. Алар арасында
«кыйбласын» ялгыштырып, • хаталану»ларга юл куйган бер генә җан иясе дә юк! һәр кайсы үз «урынын», үзе нәрсә
мәтәштерергә тиешлеген абсолют белә. Моның сыналган механизмы борып, кузгатып җибәрелгән. Ә намус, оят.
әхлак, идеал кебек сыйфатларга «Берия тари- кате ндә» инъекция ясалып, «паралич» суктырылган. Болар хәзер
теләсә нинд и рольгә керә белүче «артист»ка ә йләнгән. Креслода утырып, эшләмичә генә у-1лап-учлап акча көрәү
максаты аларга тартынмаслык тапкырлык б ирә. Үзара яклашу, буйсыну мәҗбүри булган субординация, башка
юнәлеш кешесенә юл бирмәү.. - Аларның бөтен төгәллекләре менә шул примитивлаштыруга кайтып кала. Шул юл
белән алар җәмгыятьнең һәр күзәнәген үрмәкүч пәрәвезе кебек каплап алуга ирешкәннәр. Шуңа күрә, кайсы
күзәнәктә җанлану әсәре төсмерләнгәнен шунда ук сизәләр. Андый җан лану төсмере сиздергән «күзәнәк»не
шундук чагып, җанлылыкны паралич суктыра торган, • үрмәкүч»лекне кәсеп иткән «аучы»лар да бар... «Җиңү»
дигән нәрсә идиллия түгел шул! Ул сиңа, үзеннән-үзе генә килеп керми... Такташлар исә (намус, сәләт, талант
ияләре) мондый, •үрмәкүчлек»кә бара алмыйлар. Алар бу дөньяга, «алырга» түгел, «бирергә» килгә н затлар. Үткән
заманнарда, талант, илһамлылык — ходай бүләге, илаһи б илге саналган: аны кабул итә алмасалар да. аны
эзәрлекләргә, юк итәргә батырчылык итмәгәннәр — аның яшәргә хокукы булган. Тарихта, прогрессны буучы, һәр
нинди җанлылыкны туңдыручы буларак танылган Николай Палкин. Бенке ндорф ларның тулы җиңү тантанасы
кичергән көннәрендә Н. В Гоголь. В. Г. Белинский кебек титаннар калкып чыга. М. Ю. Лермонтов, н. А. Некрасов,
И. С. Тургенев кебек рус әдәбиятының горурлыгы булган дистәләгән олы талантлар мәйдан да яулый, таныла да
алганнар. Булгарин, Греч һ. б. кебек «үрмәкүчләре» булса да, күрәсең, аларга талантларны параличлый торган итеп
чагырга ирек бирмәгәннәр...
Ә безнең әдәбияттагы «пролетар» юнәлеш исә, күргәнебезчә. Такташ юнәлешен хәрәкәтсез калырлык итеп
«чага» алган. Моның нәкъ шулай икә не Такташка хәзерге кизәнүләр белән дә дәлилләнә. Алар инде «хәрәкәтсез
калган» юнәлешне ң юлбашчысы Такташны — яңа әдәбиятыбызның Тукай кебек үк терәк баганасы булганын
танырга теләмиләр. Ул терәкне аударгач, үзләре аиың урынына «терәк багана» булып калмасмы дип өметләнәләр,
күрәсең. Әмма моның киресенә аларны ышандыру инде мөмкин түгел: ничек инде, аларга шул кадәр «җиңүләр»
китергән, зур хезмәтсез генә дәрәҗәле исемнәр бирә алган «престиж Кресло«сы төтен генә булсын ди?!
Егерменче елларда ук маңгайга-маңгай килеп бәрелгән каршылыкларның бүгенге торышы һәм көчләр
нисбәтенең чагылышы менә шундый... Бүгенге бу ике тенденция, күргәнебезчә һәм алда билгеләгәнебезчә, бер
медальнең «иләк» һәм «күн» яклары булса да. аларны бер эстетик күренешнең — бер әдәби юнәлешнең ике яктагы
йөзе ча гылышы д ип уйлау хата булыр иде. Такташ, югарыда ә йткәнебезчә,— прогрессив яңа ру көрәшчесе, югары
талант, намус һәм активлык гәүдәләнеше. Ә Такташны тә н кыйтьләүчеләрдә, каршы көчләрдә ниндидер активлык
һәм күпмедер сәләт билгелә ре гәүдәләнеш тапса да, аларның социаль идеологии юнәлеше һәм кыйбласы Так таш
юнәлешеннән төптән аерыла. Алар — капма-каршы якка омтылышлы күренеш ләр. Теге чактагы «такташизм»
кебек чыгышлар һәм бүгенгә кадәр Такташ юнәлешенә каршы ачыктан-ачык көрәш бару — безнең бу нәтиҗә нең
уйлап чыгарылган нәрсә генә түгел икәненә ышандырырлык дәлил
Такташны аңламаучылар элек, культ һәм торгынлык чорларында Такташ иҗа тының гыйсьянчылык чорын
(аякл.,рын билгә кадәр) чабып ташлаган булсалар, инде хәзер (гәүдәсен-башын чабып ташлап), гыйсьянчылыктан
соңгы чор иҗатын әдәбият тан чыгарып атып, укучыга б ирергә телиләр. Рәхәтләнегез! Мондый кискен «үзгәртеп
кору» бары тик безнең татар башында гына туа ала торгандыр! Егерменче елларның «Кара малаи»лары моны күрә
алса, үзләренең ни дәрәҗәдә «җебегән» булганлыкларын күреп, чәчләренә кадәр кызарырлар иде мөгаен...
Юк, болай ярамый!
Егерменче елларда «аякларын» чабып ташлап «төзәтелгән», «яхшыртылган» Такташны, бүген «гәүдәсен»
чабып ташлап, аякларын гына калдырып «яхшырту», «төзәтү» дөрес түгел! Аның талантының үзенчәлеген —
конкрет социал һәм ндеологик йөкләмәсен, юнәлешен, татар әдәбиятындагы урынын һәм эволюциясен ныклап
ачыкларга кирәк!
Мәсгут ГАИнЕТДИНОВ.
ЕГЕРМЕ БЕРЕНЧЕ ЕЛ АВАЗЫ
• Адәмнәр» 1923 елда тәмам була һәм шул ук елны 3000 данә белән Казан ның «Шәрыкъ» нәшриятында
басылып та чыга.
Бу чорда инде Г. Ибраһимов зур. талантлы язучы, күренекле җәмәгать эш леклесе һәм киң кырлы эшчәнлеккә
ия галим булып танылган Аның басылуга ук татар әдәбияты тарихында лаеклы урыннарын алган «Яшь йөрәкләр*.
«Безнең көннәр» кебек романнары җәмәгатьчелекнең даими игътибар үзәгендә тора Шул дәвердә кинәт язучының
«Адәмнәр» повесте дөнья күрә.
Повесть «1921-22 елларда ИделУрал буйларында булып үткән трагедияләр» турында сөйли. Г. Ибраһимовның
бөтен башка әсәрләреннән аермалы буларак. «Адәмнәр, тулысынча кара, дәһшәтле картиналардан гына тора. Без.
гадәттә, та рихтан укып 1921 елда Идел буенда булып узган ачлык афәте турында белә идек. Ләкин фа'< т буларак кына
тиз тиз ә йтеп үтелгән ул җөмләләр халкыбыз өстенә ябырылган (ә Идел буе ул — татарлар яши торган төп төбәк)
коточкыч фаҗигане берничек тә тулысынча аңларга да, төшенергә дә мөмкинлек бирмәделәр. Әгәр дә без,
Татарстанда бүген татарларның бары тик чиреге генә яши дибез икән, аның сәбәпләренең берсен (барысын да түгел’)
әнә шул дәһшәтле вакыйгалардан эзләргә кирәк. Әсәрнең фикер сөрешеннә н мәгьлүм булганча, ач үлем курьусыннан
аяк өсте тора алган шәүлә-мәетләр Кавказга, Себерсә, Урта Азия якларына юл алып, шунда чәчелгәннәр, сибелгәннәр,
эзсез югалганнар. Без ул югалтуларның дәрәҗәсен һәм ачы нәтиҗәсен әле бүгенгә кадәр төшенеп җитә алганыбыз
юк. Корт оясына таяк тыгып болгаткандай татар милләтен тәмам туздырып, бутап, таратып ташла ган әнә шул
вакыйгаларны, чын талант һәм үз халкына б ирелгән фидакарь буларак. Г. Ибраһимов һич ничек тә уратып уза алмады
Милләтнең, гомумән, бу төбәктә яшәгән халыкларның киләчәге өчен чиксез борчылган әдип каләменең бу очракта
якты буяуларга мөрәҗәгать итә алмавы (яки теләмәве) һәм чынбарлыкны аллы гөлле буяуларга манмый гына, бөтен
кырыслыгында сурәтләргә тырышуы аклана да. аңлашыла да. «Ул коточыргыч авыр ачлык елның тирән куркыныч
трагедиясен әйтеп бирергә адәм теле җитәчәк түгел!» - ди автор. Коточкыч ачыгу нәтиҗәсендә акылдан шашарлык
булган, кеше ите ашауга барын җиткән адәмнәрне ң кылганиа ры — кыры< Хәтта, ә йтергә кирәк, фактографии,
натуралистик тәфсиллек белән су рәтләнгән өлешләрне уку җиңел түгел. Ул вакыйгалар кү ңелдә авыр, гаять авыр
тәэсир калдыралар. Ләкин бу да бит тарих, болар бит бар да үткәндә булган хәлләр. Чынбарлык никадәр ачы булса
да. аны ничек бар шулай кабул итмн торып, хакыйкый үткән юлны күзалларга мөмкин түгел
Повесть беренче җөмләсе белән үк укучыны дәһшәтле вакыйгалар эчен» алып
Соңгы вакытта татар әдәбиятының хаксызга онытылган исемнәрен, әсәрләрен кабаттан киң катлау
укучыга кайтару юлында житд и эшләр баш карыла. Әдәби мирасыбызда ак калган тапларны
бетерү әдәбият тарихын тулырак кына түгел, ә чын, дәрес итеп күзалларга мөмкинлек бирәчәк.
Бу олкәдә бәхәсләр башлыча татар мәдәниятының титаны Гаяз Исхакый мирасы тирәсенд « барды һәм бара
Әмма тыюлардан инде күптәннән азат булган классик язучыбыз Г. Ибраһимовның да бүгенге гади укучыга мәгьлүм
булмаган хезмәтләре һәм әсәрләре бар бит әле. Биредә әдипнең 8 томлык әсәрләр җыентыгына керми калган
«Әдәбият кануннары». «Татар мәдәнияты нинди юл белән барачак9, кебек күләмле һәм бүгенгесе көндә дә
кыйммәтләрен югалтмаган китапларын атап үтү дә җитәдер. Аларның басылмавы беренче чиратт. заман чире —
өстән расланган күләмнең сыйдырмавы белән бәйләп аңлатылды. Хәзер инде бу алымнын яна то шенчәсе барлыкка
килде — бүген ул хәл «кәгазь кытлыгына, барып терәлә
Әмма Г. Ибраһимовның соңгы тапкыр 1931 елда дөнья күргән «Адәмнәр, повестена караш та. мөнәсәбәт тә,
бәя дә башкачарак булды. Кыска гына итеп ә йт кәндә, бүгенге көнгә кадәр татар әдәбият белеме ул әсәрне кабул итә
алмады, аннан гел читләшергә тырышты, һәм повесть егерменче елларда б ирелгән бәялә мәләр белән әдәбият
тарихының иң күләгәдәге урынында кала килде
Бол.рны хәл кадәри күз алдына китерү өчен повестьның язылу тарихына килик.
Кереп китә. п ка1,птЛ| 1рЫ Н җә йде Җир йоэе гүя шуның астында кап
ланып калды Тирә як куркыныч караң ы каберлекләр, ләхетләр белән. бер үлгәч терелеп чыккан җанлы мәетләр белән
тулды»
Авылның иң хәлле кешесе, рибачысы (ростовщигы) Намаҗан үзенең бертуганы Галим’ картның хәлен
белергә килә Шунда ачлыктан ч итән буенда егылып җан биргә н картны бер ала эт талан, актарып ятканын күрә
Сюжетта берсеннән берсе җаи ошеткечрәк картиналар кинокадр кебек атма шынып тора тар
.............................................. Нпм .җан белан урамда беренче очраган Гәрәй атлы к. ше
якындагы K.I..TK-. ........... ....................... МЯ кеше дә. m та юк)
башки мәетләр янына илте п куялар. Шунда келәттәге үлекләр арасында ыңгырашкан
тавыш ишетәләр. Карасалар, ул Гәрәйне ң үлгән олы кызының кияве Миңлебай булып чыга, тифтан һушсыз егылгач,
үлгәнгә санап аны монда китереп ташлаганнар икән. Гәрәй шашынып аны йолкырга, елый-елый естерәргә.
т арткаларга керешә.
Шуннан соң вакыйгалар Гәрәйләр йортына күчә һәм төп фаҗига шушында башкарыла да инде. Язучы әнә
шул бер гаилә мисалында авыр трагедияләрнең дәһшәтле күренешләрен укучыга бәян итә.
.Гәрәйнең хатыны Саб ирә тиф хәстәсеннә н каты авырып ята. Олы кызы Зәй нэп. улы Зәйни аяк өстендә
йөрсәләр дә, кече кызы Нәфисә ачлыктан ятып кына тора. Шуларга авыру Миңлебай да киле п өстәлә. Ачлыктан
ябыгып бит тиреләре тартылган, карт-карчыклар чырае кергән балаларының аянычлы хәленә нишләргә белмәгән
Гәрәй чарасызлыктан йортта булган соңгы ә йберне — казанын Иамаҗан байга оч кадак алабута онына сатып кайта.
Әмма Сабирә ризык кабудан узган, ул б ик авыр газаплар белән җәфалану соңында вафат була.
Гаять дәрәҗәдә ачыгудан интеккән авыл кешеләре соңгы чарага керешәләр: әз-мәз онга тирә юньнең бөтен
җиһазын, мөлкәтен җые п бетергән Намаҗанның өен басып, икмәген алырга уйлыйлар. Әмма бу эш тә көткәнне
бирми: хуҗа үзе каравыл кычкырганда буып үтерелә, ә бик нык яшергән икмәген ни кадәр эзләсәләр дә таба
алмыйлар.
Кыш уртасында аеруча авыр, караңгы көннәр башлана. Миңлебай әзрәк терелгәч, «үлсәк, юлда үләрбез» дип
Гәрәйдән фатиха алып, үзе белән Зәйнәпне дә ияртеп бер тарафка чыгып китәләр. Ачлыкның «корыч тырнаклар белән
карынны кысып актык канны суыруына чыдый алмаган» Гәрәй ахыр чиктә этен суя. Бу да озакка бармый. Ачыгу
соңгы чиккә җитә. Шушында язучы ачлыкның тос-кыяфәткә генә түгел, ә иң куркынычы, кешенең психологиясенә
сугуын күрсәтә. Ачлыктан шешенә башлаган ата кеше фикерендә ялгыш, буталчык төшенчәләр барлыкка килә... Ул
кинәттән балаларын танымый башлый, киресенчә, туганының кызын үзенеке итеп күз алдына китерә. Ахырда үз
балаларына сәерсенеп, дәһшәтле күз карашлары белән озак карап тора да, шашып, кечкенә кызының бугазына пычак
сала... Бу урында Г. Гобәйдуллинның «Вестник научного общества Татароведення» журналының 1925 ел, 1-2
санында әсәргә карата әйткән фикере гыйбрәтле: •Адәмнәр»дә татар авыл тормышы фонында ачлык сәбәбеннән туган
кеше ашаучылык психологиясенең эволюциясе тасвирланды. Биредә материалист автор ачлыкны сурәтлә п һәм урта
кул крестьянның иң нормаль пс ихикасына коточкыч тәэсир итүен күрсәтеп, җинаять экономикага баглы булуын ачып
бирде».
Канлы дәһшәт белән башланган әсәр фаҗигаләр белән төгәлләнә дә. Кылган җинаяте өчен кулга алынып,
калага озатылган Гәрәй тормә камерасында асылына. Улы Зәйни дә. шәпәр урамнарының берсендә каңгырап йөри
торгач, хәлсезлектән егылып, кар астында үлә.
Шул рәвешле повестьның башыннан ахырына кадәр кан. дәһшәт, җан ошеткеч сурәтләр, коточыргыч
тасвирларның ургылышы бара. Шуңа күрә «Адәмнәр«не • дәпшәт әсәр», «фаҗигаи әсәр» дип б илгеләргә мөмкин
булыр иде.
• Адәмнәр» басылып чыгу белән әдәби тәнкыйть аны мәгълүм бер сагаю белән каршы алды Г. Толымбайский
(«Татарстан», 1924. 9 январь) әсәргә кайбер өстәмә ләр һәм төзәтмәләр керткәннә н соң «эшче-крестьян
укучыларының күзлегеннән үткәрелергә тиешле» дигән фикер әйтә. Ш. Госманов исә, повестька кискен тәнкыйть
белән чыга («Безнең юл», 1924, 3 сан). Биредә «советлар хөкүмәтенең ачлык белән көрәшү юлында иткән
фидакарьлеге, ачлык фәлакәте астында калган авылга ярдәм кулы сузганлыгы» сурәтләнмәвен әйтеп, гомумән,
«Адәмнәр, «пролетариат әдәбияты сафыннан чыгарылып ташланырга тиеш» д ип нәтиҗә ясый. Бүгенге әдәбият
оелемендә исә «Адәмнәр» Г. Ибраһимовның социалистик реализм методын үзләш тереп бетерә алмавыннан туган
уңышсыз бер әсәр дигән фикер ныгып урнашты.
Шунысы аянычлы, бүгенге укучы әсәрне укып үз бәясен чыгару мөмкинлегеннән мәхрүм калды. Без
шулкадәр күнеккәнбез, һәрбер әсәр уңай төгәлләнешкә ия булырга тиеш дип ышанып килгә нбез. Хак анысы, героик
үткәннәргә бай безнең тарихыбыз. Шул ук вакытта халкыбыз узган юл гаять дәрәҗәдә фаҗигале дә.
Бу повесть ил тарихында мондый дәһшәтле фаҗига бүтән кабатланмасын өчен кешелекне кисәтү иде
Канкойгыч гражданнар сугышы, урыны урыны белән рәхимсез талау рәвешен алган продразверстка (1918—21
елларда хәрби коммунизм чорында азык-толек әзерләү системасы) нәтиҗәсендә күпләр, бик кү пләр ач үлемгә дучар
ителделәр. Ачлык гасырлар буе яшәп килгән әхлакый принципларны һәм тыюларны, мораль кагыйдәләрне җимерде.
Монысы күпкә аянычлырак иде. Жәм гыятьне эчтән тарката торган куркынычлы көч иде бу. Г. Ибраһимов шул хакта
чаң кагып, кешелекне уяу булырга чакырды. Повестьның 1931 елда икенче тапкыр басылып чыгуы да шул хакта
сөйли.
Шушыннан соң бер генә ел узар: ачлык афәте, тагын да дәһшәтлерәк көч белән котырынып, халык өстенә ябы
рылыр Ләкин 1932 33 елларда миллионлаган җан нарны алып киткә н ачлык турында инде әдәбият дәшмәс. Шәхес
культы корбаны булган Г. Ибраһи ов та бу хакта киләчәк буынга сөйләп калырга өлгермәс. Язучының соңгы кисәтүе
инде 60 елга якын укучы игътибарыннан ч иттә калып килә... Тарихның ирексез онытылып, мәҗбүри күмелеп калган
вакыйгаларын барлау бурычы безгә — исәннәргә йөкләнә...
Инде «Адәмнәр» повестеның 1931 елгы басмасына килик.
Әсәр язучы тарафыннан тагын бер кат редакцияләне п чыгылган XV бүлекнең уртасына кадәр (повесть унсигез
бүлектән тора) үзгәрешсез диярлек бара Ае,.ым җөмлә тезелешенә кайбер төзәтмәләр кертелгән һәм айбер
персонажларның исем нәре үзгәртелгән (Сабирә - Сатирә. Зәйнә п — Бәхрия). XV бүлек уртасыннан исә «Адәмнәр»
ги.г. ил in ү.ң-әртеп язылган. Биредә ач авылга ярдәм килү күренеше өстәл гэн. Тә нкыйди фикерләрне искә алып,
язучы аерым эпизодлар керткән (яьи ртергә мәжбүр булган) һәм шуның белән әсәрнең дәһшәти көчен киметкән, дип
уйларга һич тә ярамый. Г Ибраһимов үзенең талантлы каләме белән шул кисәктә дә ачлыкның тетрәндергеч
картиналарын тагын да калкурак итеп сурәтли алды. Менә бер г иә мисал:
...Юл буйлап шәһәрдән ярдәм олаулары килгәнен ишеткәч, ач, хәлсез, тере мәетләр соңгы тамчы кочләрен
туплап шунда ташланалар, «...ач күләгәләр берберен таптап, алдагы чаналарда кар сырып бетергән капчыкларны
берәм-берәм өстерәп тарткалап, җиргә кар өстен тәгәрәттеләр, хәлсез куллары, зәңгеләдән йомшарган тешләре белән
газапланып капчыкларны ертып-ертып җибәрделәр, чана тирәсе кар белән тулды....һәммәсе җиргә ташлайдылар.
ертык капчыкка тыгылдылар, каушап, калтырап, карлы бәрәңгеләр белән авызларын тутырдылар, доньяларын
онытып, йотлыгып ашарга атылдылар*.
Олаулар килгәч, авылга бераз өмет, җан керә, ләкнн Гәрәй гаиләсенә инде ул кагылмый. Беренче басмада
Гәрәй төрмә камерасында үлгән ите п күрсәтелсә, икенче вариантта ул. җинаяте өчен авыл халкы тарафыннан
рәхимсез кыйнап таш ланганнан соң, өстерәлеп чыгып ишек алдында асылына.
1921 22 елгы ачлык вакыйгаларына багышланган әсәр дәһшәтле сурәтләүдән башланып, фаҗигале ноктада
тәмам була.
Соңгы сүз итеп әйткә ндә, повестьның ике басмасын да тикшереп өйрәнгә ннән соң, әдәбиятыбыз тарихының
буш калган урыннарын тутыру җәһәтеннән • Адәмнәр*не киң катлау укучыга тәкъдим итәргә вакыт җиткә ндер дип
уйлыйм