ИСЕМНӘР йолдызлыгы

анчыгыш халыкларының күпчелегендә, шул исәптән татарларда да. әдәби*11 мәдәният һ-
м фән зшлеклеләре үзләренең тәхәллүс-фамнлияләре итеп, фарсы изафәсе фирмасы -И-
ЫП- кушымчасын ялгап, туган авыллары һәм lu.ih.ip.'i.ipvHeH исемнәрен алганнар: Ә
Рудәки (IX йоз). М Каш- г.фи (XI мчи Сәйф Сарай (Xl\ IIO.II М 1й>кари (XIV и»г Юныс
Оруви (XVII йоз) Г Утыз-Имәни (XVII! Н. Л1 Г Курс.жи (XIX йоз) Ш М.трҗани (XIX йоз). Г Канда
лый (XIX ио.п. Г Чокрый (XIX НЧ-.1 Һ Г> Байтак кына әдип һәм галимнәребезнең нисби
фамилияләре әтисе яки бабасы ис< м.н., нигезлән, п ясалган (XVI йоз). Каюм Насыйри (1825—1902).
Габдрихман Ильяси (1856—1896). Фатих Халиди (1850—1923). Мәҗит Гафури 11801) —19.441 һ б
Урта гасырларда кайбер укымышлылар һәм әдипләрнең үз исеме белән янәшә әтисе яки
бабасы ИСеМсн. бернинди кушымча алмаган килеш фамилия-патроним итеп кулланулары да
очрый Мәхмүт Мөхәммәдьяр (XVI йоз). Хаҗимохетдин Мохәммәт (XVI йознең беренче яртысы).
Кадыйр Галибәк (XVI йознең икенче яртысы). Таҗетдин Ялчыгол (1768—1831Ң һ б
Ә инде corn а (аба мәдәният зшлеклеләре тагар телендәге -ли. -ле һәм рус теленнән алынган -
скии -<кая аффикс'(арның юш ..имнарга кушу юлы белән туган җирлә рен. күрсәтә торган
гәх.тллус,фамилия ыр ясау дәнам игп ре.тд! М Сондекле. Ф Сай- фи-Уфалы. Ф Сә)|фи-К.1.1лнлы Г
Ид. i-n 1‘ ?КәЬ>анаклы, С Урайский Г Толымбай- екий. И Кудашен Ашкаа.фскии. Г Койбицкая Г
Болгарская. Г Камская һ б
XIX ио1 башларыннан алып таг ар әдипләре арасында фамилия функциясендә үз исеменнән
соң әтисе яки бабасы ип м-н куллану шактый киң урын ала Ш Зәки (1825—18651.3 Һади 11863 19331
Г Тукай (1886 -1913). Ф Әмирхан (1886—1926) Г Камал (1879 1933) Ш Камал (1881 19121 һ б
Патронимия фамилияләр куллану Көнбагыш һәм Көнчыгыш язучылары арасында шулай
ук киң таралышка ия Андре Стиль, Ромен Роллан Вильям Шекспир Гафур Голям Фәез Әхмәт Фәез.
Сөләйман Ростом Әхмәт Габбас Һ б Татар әдипләреннән Муси Акъегетзидә үзенең (штроиимик
фамилиям н таҗик-фирсы телләрендә -улы - төшенчәсендә йорүче задә сү н н кулләнч' ючы бся.гн
ясаган
Татар телендәге и<ч м-фәмнлияләрне дәрес әйт ү, H.IV ҺӘМ транскрипцияләү мәсьәләләре
кичектергесез poiieiui ■ махсус фәнни тикшеренүләр алып баруны сорый Бил геле. болар
язучыларыбызның исем -фамилияләрен • Да кагылалар Борынгы татар әдәбияты (Казан. 1963)
китабында (74 б) Йосыф Зиләйхи- поэмасы авторының үзен бер урында Гали икенче җирдә К -1 I
.< ш дин атавы әйтелә Әдәбиятыбызда һам матбугатта аның исемен Кил Гали дип ялу кабул
ителгән Татарстан китап нәшрияты 1983 елда чыгарган -Кыйссаи Йосыф кигәбынди да автор Кол
Гали рәвешле бирелгән Болай язганда Кол шагыйрьнең исем» > Гали фамилиясе булып аңлашыла
һәм укучы аны шулай кабул итә дә Белн»ңчә шагыйрьнең иссм«н Колгали дип кушып әйтү һәм язу
ягъни аны кушма гоаелешле кеше исеме итен кабул игү һәм куллану дөресрәк 6У лачик
Инде танылган берчнчә адиГн-б»- гн«-ң исем-флмилннсе һәм туган авылы атамасының
этимологиям н ачыклауга күчик Иң хтек гәтар о мзиип күгенең иң якты йолдыз- пары,
фнмилиялнре Т .ш ■"..(<-• (хәреф»нә башлана (орган атаклы оч шагыйрьгә- Г Тукай, һ TuKiau. һәм
X Туфангә ivut.nuiix
X Зобирив (Г Тук 1Ч'(ың анасы Гали ! • ?. ijiipun.i улы — Г С.) «Тукай — шагыйрьнең
фәмнлинссм» н< • • .енимымы’ ,ии Ә > < исендә I Казан утлары ‘ 12 сан. 1981 17" б ) Г Тукайның
>*.к» •» нммәраон кип рә ГэАдуляа Мохәммәтгариф Мохәммәтга лим Шәмсетдин Морглы Гутулы-
ШУН ■ i килен чыккан -Тукай дип яза
Борынгы aiiM.Hiii<ip.Tu юрки Халыкларда тэцредои бала copay-үтенү йоласына (бала
К
к- т->ве) нисбәтле рәвештә турыдан-туры теләк-боерыкны белдерә торган ту (ту) сүзләренә (теләк
һәм боерык фигыльләренә) нигезләнеп байтак кына кеше исемнәре ясалган Ту (ту) теләү-боеру
фигыле катнашып Тубай. Байту-Байту (Байтуков фамилия. бине ЧЧ хан Гукая Тмш! I «атар
мишлрчлрд.» Туишев фамилиясендә сакланган Туиш соңгы елларда Кукмара эшчеләр поселогы
составына кушылган татар авылы атамасы), Тугаш. Тугуш (татар мишәрләрдә Тугашев. Тугишев.
Ту- гушев фамилияләрендә сакланган). Исәнту-Исәнту. Тубота (ту t-бота — -дөя баласы-), Тутулы
һ б исемнәр барлыкка килгән
Тутулы. ягъни «тулы булып ту. бөтен әгъзалары исән-сау. бар булган килеш ту» дигән теләк
йолага нисбәтле кеше исеме электә татарларда да кулланылышта йөргән Татарстанның
Зеленодольск районы Мулла иле авылындагы «ЧУгу дигән нәсел-ыру кушаматы шул Тутулы
исеменең кыскарты тган (соңгы лы иҗеге кулланылыштан төшкән) варианты булса кирәк
X Зәбиров Тутулы исеменнән -Тукай килеп чыккан, ягъни бу исем Тукайга әверелгән дип
саный Тутулы исеме Тукайга ничек әверелгән’ Автор бу хакта сүз алып бармый
Язучы Йосыф Гәрәй Тукай исеменең килен чыгышын туганкай сүзенә бәйләп, -бик якын, үтә
газиз» мәгънәсенә ия дип аңлата1
ТЪҗик антропоним исты Алим Гафуров, күпчелек төрки r.-лләрдәге Тогай, Тугай Токай
татарлардагы Тукай исеме « әрәмәлек елганың язын су баса торган дуга сыман бормалы урынында
(чаг монгол телендә тукай җәя -салават күпере», -ягъни ду- I к f 1ман богелгән әйбер) үсүче урман-
тошенчәсен белдерә торган тогай-тугай (рус тетеп ■ күплек санында тугай рәвешле кабул ителгән
географик терминына нисбәтле рә- вынг- •« I .HI булса кирәк дип фараз итә2
''■бер татарлары Туктасын Туктаргали исемнәрен кыскартып, җанлы сөйләм те лендә Тукай
рәвешле кулланалар. • Риваятьләргә караганда. Габдулла Тукайның ервк бабаларыннан берсе
Туктаргали исемле булган, аны. тулы исемен кыскартып. Тукай дип йөрткәннәр дип яза профессор
И Нуруллин
Безнең карашыбызча Тукай исеме ту а) Дөньяга кил. пәйда бул. ту-, б) -байрак, әләм яшәү
тереклек билгесе, символы- сүзенә -кай иркәләү-кечертәйтү кушымчасы кушылып яки тук; а) •
ризык-нигъмәткә. аш-суга тук булу, бай-мөлкәтле. тук тормышлы булу 6) - тулы, таза, тогәл-камил.
исән-сау- сүзенә -ай антропонимик атау-эндәшү- боеру кушымчасы ялганып ясалган исем (чаг тук
сүзенә, -ан антропонимик атау-эн- дәшү кушымчасы ялганып Тукан -ач кушымчасы кушылып.
Тукач. -аш кушымчасы ялганып Тукаш исемнәре барлыкка килгән
Баланың туганда физик (физиологик) яктан ничек тууы, бөтен әгъзалары төгәл- тозек тулы
ким яки артык хәлдә, үзенең таза яки ябык зур яки кечкенә булып тууы төрки халыкларының
антропонимик системасында балага исем кушуда мөһим бер мотив булып саналган
Татарларда баланың туганда барлык әгъзасының да төгәл-төзек. тулы-камил булуы
антропонимик синонимии рәт барлыкка китерүче төгәл, төз (төзек), тулы, тук сүзләре ( HI
рополексемалары) катнашып ясалган исемнәр белән белдерелгән Төгәлбай ки әл бай ягыш -
барлык әгъзасы исән-имин ир бала- (Татарстанның Әлки pain ынд .атар ТЬгәлбае һәм Рус Төгәлбае
дигән авыллар бар). ТЪгәлбота— төгәл +
• •••.та -төгәл (-буга -үгез- ЧЪзбай — - төз тулы, барлык әгъ-
з-ны да бар бай. ягъни ир бала I өзбәк (бу исемнәр татар-мишәрләрдә Төзбаев. Тузба- ев Тозбәкив.
Тузбсков фамилияләрендә сакланганнар) Тукбай (тук, тулы бөтенесе җитеш бай игр балл) Тукчура.
Т шаһ. Тукшәех (диалекталь вариантлары Тукшәй, Тук- шай Текши) Чукхан. Тугай-Тогай-Тукай
— «тук. таза, тулы камил* яки «тук. таза, тулы камил бул'> һ б -ир ат исемнәре. Төгәлбикә Төзбикә.
Тукбикә. Туксылу һ б — хатын-кыз исемнәре
А I афуров та Мәскәүдә 1987 елда чыккан -Имя и история- дигән китабында •Тукай яки Токай
исеме тукай канәгать, мохтаҗ түгел сүзеннән килеп чыкса кирәк Гомумән тук ток тамыры
«туенган, кор юан. калын -ләззәт. рәхәт хозур, юаныч» мәгънәләрен белдерә, ә тукай шушы
нигездән ясалган хәл фигыль»4.— дип яза Без бу фикерне моннан ун ел хтек үк донья күргән «Татар
исемнәре сүзлеге- (Казан, 1981) дигән китабыбызда әйткән идек инде
Уртл I кырларда (Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорларында) То ай Тугай. Тукай и< | нең
кулланылышта актив булуы тарихи чыганаклар буенча мәгълүм
Гирай П Был һузл^р кайлап кнлә’ - Офо :«7| , 13 6 Гафуров А Нам и история- М . 1М7 Г. {,
4Нуруллин И Тукай — М.. 1977, 8 Ь
Гафуров Л Күрслтелгои хгоют. 2В б
Югарыда сейләгәннар яктылыгында. әдәбият галиме һәм язучы М Мәһдиевнен «Тукай»
сүзенең мәгънәсен бәлки гарәп-фарсы сүзләреннән чыгып эзләргә кирәктер дип язуының
чынбарлыкка туры килмәве ачыклана (Казан утлары— 1873 - 12 сан —181 6). ’ Н
Габдулла Тукай республикабызның Арча районы Кушлавыч авылында туган Кушлавыч
авылының Краена елгасы бассейнындагы Кушлавыч елгасы исеменнән (гидронимнан) алынган.
Бу елгага исә. үзе кушыла, агып тошә торган елганы кушлаучы. куш-пар итүче елга булганга, әлеге
исем кушылган Чаг Куштармак елгасы — Шушма елгасы бассейны (Арча районы) Куш елга
Мәтәскә суы бассейны (Түбән Мә- тәскә авылы Саба районы) Кушчишмә. Кушкүл һ б
Казан артының Алат юлындагы Кушлавыч авылының Казан ханлыгы чорында булуы
мәгълүм Бу вакытта Тау ягында да Кушлаучы һәм Чуртанлы елгалары арасындагы җиргә
утырган Зур Кушлавыч һәм Кече Кушлавыч исемен йвртүче авыллар булган5
Биредә шунсын әйтеп китү дә урынсыз булмас Борынгы һәм иске татар телендә иш сүзенең
синонимы куш сүзе (бу сүз -пар. ике икесе бергә булган», күчерелмә мәгънәдә •әтисен кушлаучы,
куш. пар иш итүче елкән (беренче) ир бала» тешенчәсен белдерә) катнашып байтак кына кеше
исемнәре барлыкка килгән Кушай Кушбай. Кушбакты. Кушбәк Кушкара Кушбарс Куштимер
Кушбирд» Кушбатыр. Кушбүләк Куштирәк. Куштамак ( куш гамак- ягъни - ик»» тамаклы (иякле)
Бик таза |ике иякле) булып туган ир балаларга кушылган Е Пугачев җитәкчелегендәге крестьян
сугышы белән бәйләнешле документларда Куштамак Кушбакты утлы исеме бар
Габдуллһ Тукайның Сәгъди абзыйларда ваемсыз балалык ел чары узган хозур табигатьле
Яңа Кырлай авылы (хәзерг» ТукаЙ-Кырлай авылы! атамасының килеп чыгы шы да игътибарга
лаек
Казан артында Алат юлы «стендә Иске Кырлый һәм Яңа Кырлай авылларының Катан
ханлыгы чорында булулары тарихи чыганаклар буенча миълүм* Бу авылларның атамасы
борынгы торки-татар чыгышлы Кырлачай Кырлай исеменә нисбәтле рәвештә барлыкка килгән
Кырлачай Кырлай Кырлач исемнәр»' исә кырлач ай кырлай «Салкын аи» дигән мәгънәгә ия
Кырлач кышның иң салкын накыты. олы кырлач — январь аена, кече кырлач февраль аена туры
кнл-> Кырлач . үченең борынгы -календарь мәгънәсе кайбер торки халыклар телендә хәзергәчә
сакланып калган Чулым татарларында кырлач ай буранлы аи улу кырлаш — -каты
салкын»
ә кичи кырлаш •кичсез салкын - И :• i 1 ф «рында һәм ал.1рнын варислары казан татарларында
кышның иң салкын л>i • ;,».•« ир балаларга Кырлачай Кырлай дип исем кушу гадәте (чаг руслар •
»лкыми.1!#: . туган ир балага Мороз исемен бир гәннәр) булган
Атаклы татар совет шагыйре Һади Такташ фамилиясенең асылында Такташ ди гән
борынгы торки-татар ис« И« ята Борынгы торки телдә тактаШ сүзе кыя ташы, гра нит тонк-нчәсен
белдергән
Борынгы заманнарда докайга яңа туган балага ни ечен - ташлы- исемнәр кушканнар соң'*
Моның асылында нинди йола-мотив ята'
Ерак мәҗүси заманнарда торки халыклар, шул Исәптән болгар-татарлар >»>рле минерал
(таш. чакматаш, чуерташ, твкташ гранит агат һ б ) һәм метал ларны i ги мер. корыч булат бакыр,
җиз һ б ) илаһи кочкл ия дип санаганнар, ал арны изгеләш- тергәннәр Металл минераллар алардан
ясалган тормыш-көнкүреш әйберләре һ.»м »■• - тыш кораллары (мәсәлән. балта, ат дагасы, кылыч,
сенге. ук. урак, кусар. чүкеш, хәнҗәр һ б ) усал кичләрне куркыта аларны кешегә якын җибәрми
дип ышанганнар Шушы җирлектә усал кичләр бала янына килмә» ен. бала авыруларга
бирешмәсен • ■»• лвмәт. газа-нык булып үссен дигән теләктән чыгып, каты, нык минерал һәм
металл исемнәре, .(лардан ясалган әйбер атамаларын балага исем итен кую йоласы барлыкка
килгән
Шушы йола белән бәйләнешле рәвештә, каты нык минерал таш һәм аның г..рл.» - ре
(чакматаш, такташ. пктпш һ б ) атамасын кеше исем» итеп бирү һәм составларында әлеге минерал
(таш) атамасы булган кушма тезелешле исемнәр кущу татарларда һәм башка терки халыкларда
киң таралышка һәм кулланылышка ия булган -Ташлы исемнәребезгә Таш (шуннан Ташен
фамилиясе). Ташбай. Ташбулат. Ташбакты Асылташ. Гәүһәрташ. Ташбикә (соңгы очесе хатын-
кыз исеме). Ташбәк Ташкай Ташморза Ташмохәмм.п Ташхуҗа Таштимер Тимерташ Такташ
(гранит»), Акташ Бикташ
•Черныш.» К И С»*гми« Км«нс«пги «.нет», /по «««мм кяагач / / Вопри*' яаычпых нарың» 1 Р«ян«о
П|>1и>Л1Ю.я К»а«н» 1OTI ВО
*4»pnwiu»« t И Күрс»т»яг»и аазнат 1М 6
Күкташ Ташкисәр. Ташквл (-таш миң- тәнендә таш кебек каты миңе (калы) булган ир балага
кушылган, себер татарларында Ташкалов фамилиясендә сакланган). Ташкол. Таңташ (татар-
мишәрләрдә Таңташев. Танташев фамилияләрендә сакланган). Чуерташ, Чынташ һ. б мисал
итеп китерә алабыз.
Идел-Кама бот арлары телендә таш» төшенчәсенең белдерү өчен чал сүзе йөргән Төрки
телләрнең кыпчак группасында әлеге төшенчәне белдерү өчен таш сүзе кулланыла Үзара
синонимдаш чал һәм тага сүзләренең (антрополсксемалпрының) төрки телләрдә кушма
төзелешле кеше исемнәрен ясауда актив кулланыла торган бай, бәй, булат, бакты, мохәммәт һ б.
исем компонентлары белән кушылуы нигезендә болгар- татарларда Чалбай-Ташбай Чалбәк-
Ташбәк. Чалбулат-Ташбулат Чаллы-Ташлы. Чал- кай-Ташкай Чалмохәммәт-Ташмохәммәт.
Чалбакты-Ташбакты һ б кебек мәгънәдәш исемнәр барлыкка килгән -Таштугай» мәгънәсенә ия
булган Чалтугай исемен исә болгар бабаларыбыз күчмә яки ярымкүчмә тормыш белән
яшәгәндә, ташлы (ягъни болгарча чаллы) тугайда туган ир балаларга кушканнар.
Һади Такташ белгәнебезчә. 1901 елның 1 январенда элекке Тамбов губернасы Спас өязе
(хәзерге Мордва АССРның Торбеево районы) Сыркыды авылында урта хәлле крестьян
гаиләсендә туа Шагыйрьнең туган авылы Сыркыды атамасының килеп чыгышы иске татар
телендәге сарку-сырку (диал сыркыды) гидрографии терминына нисбәтле Сарку-сырку
гидрографии термины белән жир астыннан аз-азлап иына саркып чыгып торган чишмә күзе аз
сулы кечкенә чишмә-инеш. су чыганагы белдерелгән Төрдәшләре саркыды-сыркыды ягъни жир
астыннан саркып кына чыгып агучы аз сулы чишмә Шушы гидрографии терминнарга
нигезләнеп. Казан ханлыгы чорында булуы тарихи чыганаклар буенча билгеле Сарку-Кадыш
дигән татар авылы (бу авыл Нугай юлындагы Чырны елгачыгы буенда булган)7 һәм һ
Такташның туган авылы Сыркыды дигән татар авылы исеме ясалган
Татар совет поэзиясенең классик шагыйре Хәсән Туфанның әдәби фамилиясе
(псевдонимы) бөтен дөньяны су басу риваятендә «көчле ташкын, кочле яңгыр, давыл, ураган-
төшенчәсен белдерә торган мифологик термин туфан сүзеннән алынган Хәсән Туфанның чын
фамилиясе Гөлзизин була Чөнки патша хөкүмәтенең карары нигезендә чукындырылган
регионнарда өйләнүче татарларның никахы чиркәүдә үткәрелмәсә, аларның балалары законсыз
туган булып исәпләнгән һәм фамилияләре ана исеме белән кушылган
Проф Хатип Госман болай дип яза Туфан Казан губернасының (хәзерге Октябрь районы)
Карм.тг авылында әнкәсенең соңгы унынчы баласы буларак. 1900 елның И декабрендә дөньяга
килә"
1905 ел революциясенә кадәр Хәсән һәм аның туганнары әнкәләре Гөлзизә исеме буенча
бирелгән Гөлзизин фамилиясе белән яшәргә мәжбүр ителгән булганнар Ә инде шагыйрь булып,
әсәрләрен бастыра башлагач. Хәсән әдәби имзасын бабасы Фәхретдиннең кушаматы
«Дуфан»нан «Туфан дип ала-'* Туфан әдәби фамилиясе тәэсирендә Туфан исеме утызынчы
еллардан башлап ир балаларга кушыла башлады (мәс . Туфан Миңнуллин — күренекле татар
совет драматургы исеме һ б.)
Егерменче-утызынчы еллар совет татар әдәбияты үсешенә зур өлеш керткән күренекле
драматург шагыйрь публицист, әдәбият тәнкыйтьчесе һәм тәрҗемәче Фәтхи Бурпашның әдәби
фамилиясе Бурнаш (тулы фамилиясе Бурнашев) борынгы төрки- татар чыгышны Бурнаш
(Борнаш) исеменә нигезләнеп барлыкка килгән
Бурнаш (Борнаш) исеменең килеп чыгышын берничә төрле карап була: 1) татар теленең
көнбатыш диалектында борнаш — борнау, борынлау, шытып, тишелеп чыгу (татар әдәби
телендә борнау-борынлау а) шытым җибәрү, үренте чыгару, б) томшыгы белән күкәй кабыгын
тишү, в) күч барлыкка килү, туу) 1841 — 1845 елларда Саратов духовный семинариясендә
укыганда Н Г Чернышевский татар телен һәм топонимия- сен өйрәнү белән шөгыльләнгән Ул
Саратов губернасындагы татар авыллары исемнәренең килеп чыгышы турындагы кулъязма
хезмәтендә (СССР Үзәк Дәүләт Әдәбият Архивы. 1 ф. 2 эш) Бурнашевка авылы атамасын
борнаш — борынлау «пускающий ростки • сүзенә бәйләп аңлата. 2) бу исем борыны аш. ягъни
«борыны аш-сулы булсын, ризыгы киң. мул булсын- дигән суз тезмәсенә нисбәтле теләк-йола
исеме буларак барлыкка килүе дә бик мөмкин. 3) борыны ач, ягъни -ач (юка) борынлы-1" 4)
бурнаш —
Чернышев Е И. Күрсәтелгән хезмәт 288 б
*-Cower Татарстаны язучылары- биобиблиографии белешмәсендә (Казан. П»»в. 454 б ) .
Элекке Казан лында урта халле крестьян гаиласоида сигезенче бала белый доньнга кило- —диело
"Хасәи Туфан Сайлаима асарлар — Казан 1964 S—б ЧЧ
Баскаков Н А Русские фамилии тюркского происхождения — М 1978. 16П Г>
губернаеыиын ЧнстпО оязе Аксубай волосте (хәзерге Татарстан АССРиын Аксубай районы) Иске
Карм->т авы
«кәпрәйгән. масайган: типтереп яшәүче тол ир*11. 5) ашыгучы куып узучы11 5) татар теле һәм рус
теле сойләшләрендә борнаш һәм борнай сүхтәре 'борынын күтәргән масайган кәперәйгән
сөйләшмәүчән төмсә* мәгънәләрен белдерә б) болгар-татар чыгышлы Борындык исеменең
финетик-морфологик үзгәреш кичергән төрдәше булып та Борнаш әйтелеше ясала ала
Урта гасырларда Бурнаш IБорнаш) исеменең татарларда кулланылышта актин йөрүче
тарихи чыганаклар буенча мәгълүм13 Татарстанның Апае районында Борнаш дигән татар Чистай
районында рус авылы бар Казан ханлыгы чорында Арча һәм Нугай юлларында Борнаш исемле
татар авыллары булган1* Татар-мишәрләрдә һәм pvc- ларда Бурнашев фамилиясе шактый киң
таралышка ия
Күренекле татар совет язучысы Гадел Кутуйның әдәби фамилиясенең (тулы исем-
фамилиясе Гаделша Кутуев) асылында К<»тай (татар-мишәрләрдә Кутуй) дигән борынгы төрки-
татар кеше исеме ята
Беренче мәгънәсе борынгы төрки телдә -җан төшенчәсен белдергән кот сүзенә нигезләнеп
татар телендә байтак кына сүзләр, тәгъбирләр һәм кеше исемнәре барлык ка килгән Күренекле
эпиграфист һ В Юсупов татарларның исламга кадәр җан турындагы карашлары патриархатлык
чоры мифологиясе тудырган илаһи тереклек кече • кот-та гәүдәләнеш тапкан, дин карын Кот
кешене ташласа, аның тәненнән аерылса кеше үлә. а тәннән очып чыккан -кот* үлемсез, мәңге
яши. дип ышанган борынгылар
Борынгы торки телдә үк кот сүзе, «җан- төшенчәсе белән бергә, -бәхет -шатлык*
төшенчәләрен дә белдергән Кот (-җан-'l бәхет, шатлык, байлык итеп танылган шулар белән
тиңләштерелгән Торки каганатта Улуг кот — -Зур бәхет- Зур шатлык дигән титул булган?' -
Кутаду белиг- (-Бәхетле булу турындагы фән > исемле борын гы төрки китап барлыгын беләбез
Татар телендә кот сүзенә -лы кушымчасы ялганып, котлы («бәхетле-) дигән сыйфат сүз ясалган
Котлы («бәхетле*) сүзенең дә «җанлы- төшенчәсенә якынлыгы яхшы сиземләнә Котлының
антонимнары котсыз да ул аерата калку төсмер ала Котсыз җансыз ямьсез митур түгел (мәсәлән
котсыз кеше, кот- сызга кот кунмас, умартасында корт тормас — мәкаль һ. б.). Җансыз, үле
кешенең ма тур. ямьле булмавы бик табигый Котсыз сүзенең беренчел мәгънәсе үлгән кеше җан-
сыз кеше төшенчәсе белән бәйләнешле булса кирәк
Җан-тереклск. исән-иминлек, яхшылык, бәхет-шатлык байлык теләү белән бәйләнешле
рәвештә, кот «җан* һәм котлы «бәхетле* сүзләре катнашып борынгы төрки һәм иске татар телендә
Кутлуг Кутлуг тимер Котби (кот җан- һәм би князь сүзләре кушылып ясалган исем Котби 1342
елда атаклы -Хөсрәү вә Ширин - поэмасын иҗат иткән торки шагыйрь). Котлыбәк. Котлыбикә
Котлыбарс Котлыюл. Юлкотлы Котлыкач. Котлычура. Котлызаман. Котлыбай Котлыъяр
Котлыбура. Котлыбокәш Котлыәхмәт. Котчы (казан татарларында Кутчин. Кутсин
фамилияләрендә сакланган) Котлы (Котлин. Кутлин фамилияләре шушы исемнән ясалган).
Котлыказан (баланын бәхетле һәм мул ризыклы, аш-сулы булуын теләп кушылган исем).
Котлыиш. Ишкот- лы, Коттумак. Котаймас (-җан таймас, качмас ягъни «озак яшәр ир бала i
Котлыниса. Котлыбикәч. Котлыҗан Котык (Котиков Кутуков фамилияләрендә сакланган Ку-
туков фамилиясе русларда да бар) Котый (кот -җан - t -ый атау эндәшү кушым часы Казан
татарларында Котыев Кутыев. Катаев Кутаев татар-мишәрләрдә Кутуев фамилияләрендә
сакланган Кутыев фамилиясе русларда да бар) һ б
Күренекле шагыйребез Шәехзадә Бабич фамилиясенең асылында -ир бала угыл*
мәгънәсенә ия булган суганлык терминыннан ясалган борынгы терки Бәбәч исеме ята Башкорт
теле сойләшләрендә бәпәс *ир бала, угыл* татар теленең минзәлә сөйләшендә бәбәч кечкенә бала
Казан татарларында Бабичев фамилиясе сирәк булса да очрый Мәсәлән. Казан шәһәренең 1915
елда чыгарылган адрес-календаренда әлеге фамилия бар Татарстанның Тәтеш районы Олы
Тархан авылында берничә гаилә шушы фамилияне йорт » Бабич. Бабичев фамилиясе русларда да
бар
Күренекле әдип-прозаик Әмирхан Еники (Еникиен) фамилиясенең асылында татар теленең
TOM-OI (БАССРда яшәүче татар-мишярләр) сөйләшендәге йәии (фарсыча «җани сүзеннән) сүзенә -
кәй иркәләү кечерәйтү кушымчасы кушылып ясалган Яәни
**C«aiun*a А М Происхчжл-ине русских фамилий личных имин и проявим / / Учсямс -мают» МГУ
Труды иафезры русского камка- аып lift М IWB 137-1*1 Ml
’’рлдл-»» В П Опыт глниарк тюркских наречий т IV. ч Т СПО IPU IBM в
’’Писцовая книга Ка*»нског<* уеада HIM-ИМИ голов - Казань 1ОТЯ TOK ft
«Чернышев К И Куруитглсин «сэиет ЗВ5 в
’^Татары Среднего Поволжья н Прнурв«».и М |»КТ W4 в
**Мална С Е Пхнагннии лревнетюркгкла пн<ъмгни«т М Л «1в •
”Весг.*--«кнН С В ОномвстиВ'-п - М 1»М 1Я О
кәй-Еникәй-Еники исеме яга Бу исем XVI XVIII йөзләрдә шактый актив кулланылышка ия
булган XVII йез башында Казан арты җирлск-ндә дә Еннк. и исеменең кулланылышта йөрүе
тарихи чыганаклар буенча мәгълүм1" Шул исемнән ясалган Еникеев, Енакиев фамилиясе
татарларда шактый киң ааралышка ия Еникеев фамилиясе русларда да бар
Әмирхан Еники үзенең нәсел-нәсәбе Еннк<ев фамилиясенең каян чыкканлыгы һәм
борынгылыгы турында -Соңгы китап Инәлекләр- IКазан. 1987, 9-10 66 ). дигән әсәрендә
түбәндәгечә яза
■Инде минем үз нәселемә күчик булмәса -о >.НИ Енике»ялар каян чыккан, кемнән
башланган алар7
Кайчандыр ерак заманда бу жирлардә Бихаи исемле бер князь (бәк) яшәгән Шушы
Биханның тора-бара Кутушев Акчурин Кутуев. Муратов фамилияләре үрчеп, тармакланып
чыккан Ә Ку гушевтардйн пе[кен*н исеме Кулдаш булган Күлдәштән исә Еникей туган Димәк
бплай була Бихаи берничә буын аша Күлдәш аңардан Ени- кей Бу Еникейд.эн тагын биш ир ба ча
туган Алакаи. Идеи Терегол. Усангали. Иртуган. Башкортстандагы күчеп килгән безнең бабайлар
менә шул Идей белән Тереголның дәвамы икән Фамилияләре исә Күлдәш ҮЛЫ Еникейдан
башланып китә Шуннан соң инде ул үзгәрмичә буыннан-буынга күчеп килә Тора-бара
Еннкеевләрдән Терегулов фамилиясе аерылып чыга (Югарыда Идеи белән Тереголның бертуган
икәнен күрдек) Каргалы халкының да күпчелеге Еникесвләр белән Терегуловлар. һәм алар
чынлап та үзара туганлык жепләре белән бик нык бәйләнеп чуалып беткәннәр Күрәсез, бу ике
фамилия бик борыннан кило, шуңа күрә аларның күн таралуы гаҗәп тә түгел»
Шагыйрь Әхмәт Ерикәи (Ерикиев) фамилиясенең килеп чыгышы фарсы-таҗик теленнән
кергән ери (яри — ду*. дуги дустан > ■ у ic-нә -кәй иркәләү-кечерәйтү ку
шымчасы ялганып ясалган Ерикәи исеменә нисбәтл-
Татар совет драматургиясенең классигы күренекле артист һәм режиссер Кәрим Тинчурин
фамилиясенең асылында борыш ы тнрки татар Тиңчура исеме ята Бу исем тиң һәм чура
компонентларыннан гыйбарәт кушма i-. ie i. ш тәшкил итә Тиң сүзе — ■ тиң. иш. бәрабәр, шундый
ук. күңелгә хуш килгән мәгънәләренә ия булган исем компоненты Иске татар телендә чура суз* дә
-ир бала, хезмәтче игенче, крестьян, крепостной. батыр батыр сугышчы дружина члены дус
мәгънәләренә ия булган хәлдә, ир-ат исемнәре ясауда актив кулланылган антрополексем ;<
Мәсәлән Тиңбай Тиңбак Тиңбакты. Тиңбәк (тирләше Ътмбик. шуннан шучы Кояш Тимбикова
фамилиясе ясалган), Таңкилде. Таңбулат 1йңк-и Тиңморза Тиңгуган, һгңкуәч ТҮшхән
(диалекталь вариантлары Тймкан ТИмган. Тймхан. Тиңчура Байчура Чурабай. Акчура Айчура.
Карачура. Ханчура. Колчура. Ишчура Илчура. Чынчура Чурабтыр. 4yp.iM.iH Чурачык.
Чураморза. Чурахан. Чурагол һ б
Тиңчура исеме -тип иш ир бала, игенче, хезмәтче яки тиң, иш батыр сугышчы» дигән мәгънә
белдерә Шушы исемнән ясалган Тинчурин Тинчуров Тинчеров фамилияләре татар-мишәрләрдә
байтак
Бертуганнар шагыйрь һәм драматург Илдар Юз-ен. тәнкыйтьче һәм әдәбият гали ме Нил
Юзеевләр фамилиясенең асылында Йөзәй (Йү.чәи-Йүзи) дигән борынгы торки- татар кеше исеме
ята Бу исем и.-ч: > жит озак яшә. ишәй күбәй* яки «йөзе ай. бик чибәр, ай йөзле» дигән мәгънә
белдерә Шушы исемнән казан татарларында һәм татар- типтәрләрдә Юзаев Юзиев Юзеев
фамилияләре барлыкка килгән
Танылган татар совет язучысы Афзал Шамон һәм күренекле сәхнә остасы СССР халык
артисты язучы һәм тәрҗемәче Габдулла Шамуков фамилияләр* нең чыгышы татарларга
гарәпләрдән кергән Шәмсетдин I диннең кояшы-) исеменә мөнәсәбәтле
Татар теле сөйләшләрендә Шәм*, дин шеменең күп кенә фамильяр һәм диалекталь
вариантлары барлыкка килгән Шәм Шәми. Шәмси Шәмсүк, Шәмәй Шәмкәй. Шәмүк. Шәмәки һ
б Биләрдән Шамов. Шамуков. Шамин Шәмсиев. Шәмсин. Шамсу- ков Шәмиев. Шамиев. Шәмкәев
Шамкаев Шамкин. Шәмәков. Шамаков. Шәмәкиев- Шамакиев фамилияләре ясалган
Байтак кына әдипләребезнең фамилияләре әтисе яки бабасы исеменең фонетик тартылыш
кичереп кыскарып барлыкка килгән беренче өлешен,, ый. -и. -әй яки -ау, -әү. атау-эндәшү
кушымчасы Кушылып ясалган: К Нәҗми. Д Фәтхи Г Шәрәфи. С Сүн- чәләй (Сөенеч галидән I Ф
Хосни X Ярми.Н Дә үл и. Г Гобәй. X Мөҗәй. Ф Гыйльми. Г Насрый. Т Әйди. М Гатау. М Галәү һ б
Күреп үткәнебезчә татар әдипләренең фамилияләре татар теле һәм антропони- миясенә хас
закончалыклар тәэсирендә барлыкка килгәннәр һәм эзлекле тарихи үсеШ- кулланылыш алганнар