ӘДИПНЕ ХУПЛЫЙМ

Хөрмәтле редакция*
Мин. кызганычка каршы, туган телебезне яхшы белмим, шунлыктан русча язарга
моҗбүрмен «Казан утлары» журналын да күптән түгел ген» алдыра башладым Әдәбиятыбызны,
мәдәниятебезне, бигрәк тә тарихыбызны тирәннән әйрәнле килә
Сезгә хат язарга исә Мнргаэыян Юнысның «Телсезләнү тамыры һәм җимешләре* (быелгы
3 сан) исемле мәкаләсе этәргеч булды. Минемчә, бу мәкалә бер генә уку чыны да битараф
калдырмас, чөнки анда язылганнар без татарларның һәммәсен» кагыла. Монда туган тел.
милләтнең үзаңы мәсьәләләре бик төгәл һәм дөрес ачылган Чыннан да, без хәзер тарихыбызны
бозып күрсәтүләрнең, телгә һәм әхлак гад л ларебезгә битарафлыкның ачы жимешләрен жыябыз
Моңа мисаллар эзләп ерак китәсе түгел. Миңа, мәсәлән, үз язмышым ук бик кун нәрсә
хакында сөйли. Туган телдә сөйләшә дә. яза да белмим. Ярый, шокер, баш калар әйткәнне бераз
аңлыйм да язганны укый алам. Әти әниләрем татарча сөй ләшә. хатын белән мин аларны
аңлыйбыз әле. тик үзара — урысча инде Җиде яшьлек кызыбыз татарчаны бөтенләй белми Менә
шундый хәлләр.
Тел, аның белән бергә туган мәдәният, гореф гадәтләр онытыла, юга та барган
Урыслашканбыз. Үзебезнең татар милләтеннән икәнне дә сизмәмешкә салышканбыз Без — урыс,
дип тә әйтә алмыйбыз, чөнки, арада моны теләүчеләр булса ди. ул зат мәңге чын уры< була
алмаячак Бәс шулай икон, кем соң без7' Космополитмы' Ют. Дөресен әйткәндә, без —
милләтеннән, дененнән язган затлар. 1979 елгы исәпкә u 1. ларның нәтиҗәсен караганда. 6 млн 313
мең татарның 889 меңе туган телен жутан. о соңгысында 6 млн. 654 мең татарның теленнән
язганнары - 1 млн 130 меңгә якын. Ни булган соң? Хикмәт нәрсәдә’ Кем гаепле?
Соңгы сорауга, әлбәттә, иң гаеплеге һәркем үзе, дип кенә дә канап 6>ipepi • мөмкин Мин
белем шундый халыклар бар. аларның һәр кешесе милли хисен, мн > ти горурлыгын иң алга куеп
яши (Балтик буе. Кавказ. Урта Азил һ 6 як тир ta ш. челәрне күздә тотуым.)
Әммә татарның татарлыгыннан качуын аерым шәхесләрнең гайре табигый .. тенә ген»
кайтарып калдыру да днрес булмас, минемчә. «Мин татармын'* дни горурлана алмау, уйлавымча,
tәрихыбы шың элек-электән бозып күрсәтелүен» 6upiii> тоташа Балалар, бакча яслегә йөрергә
тотынуга «Татарлар кыргый халык днгон вәхши фнкер ишетә башлый Урысча язучы әдипләрнең
lapuxx әсәрл <|и .• укысалар, балаларыбыз кая кереп качарга белми пптырый кебек. Рәсем < әнгп"
t кинофильмнар да. кирәксә кирәкмә» татарны хурлау белән мавыта Хәтта б< кыяфәт тә бозып
тасвирлана кәкре аяк, кап корсак, кысык күз, сары йө.т
Дорес. кешенең тышкы кыяфәте төрлечә булырга мөмкин, әмма татарны бидий сурәтләү
хакыйкатькә туры килми бит. Гарәп, фарсы, рус. алмаи елъязмачылары ның. хәтта бүгенге
объектив тарихчыларның әсәрләре дә безнең борынгы бабайлар ның бөтенләй башка төсле икәнен
ачыклый Бүген «татар» исеме белән атап йорге IUH кешеләр берничә төрле нәселдән кушылып
барлыкка килгән. Аларның кыяфәт, ,ми галимнәр раславынча, элек электән зур гәүдә, зур күзле
якты й<ы белән әллә Кайдан аерылып торган Алар туры сүзле, мәгърур. кыю. хөр күңелле булган
Безн> н xu IUI урта гасыр башында гомумкешелек тарихына нык тә н ир я<агпн.
Византия, Русь. Грузия. Персия ирләре үзләрен» хптын итеп болгар кыпчак кы <ын алуны
мәртәбә санаган Бу хакыйкать , ■ б> лнең борынгы .>би иабиларыбы »н > лыкара күләмдә
абруйлы булуына бер дәлил Димәк, безнең юн нәсел Енроп ' Азия культурасы формалашуга да
шактый өлеш кертк >н.
Кызганыч, шундый халыкны кимсетер! • тырышу, аның тарихын мыскыл итү вле до дәвам
ит». Мәсәлән. СССР тарихы дәреслегендә язылганча. XVI гасырда Казан ханлыгының үсеш
дораҗәсе. культуралы урысларныкыннан түбән булган ян ■
шунлыктан Явыз Иванның Казан ханлыгын яулап алуы — прогрессив күренеш. Әле 1938 елда
гына чыккан «История Казани» китабы авторлары да (1 китап, 76 бит) Ка ззпның урыслар
тарафыннан басып алынуын уңай күренеш итеп баяли. Казанны вәхшиләрчә җимерү, халыкны,
бигрәк тә ир-атларны тоташтан сую, калганнарны көчләп чукындыру, туган Иделе буеннан куу
— ничек уңай күренеш була алсын икән?! Мәчетләр, мәдрәсәләр, китапханәләр яндырылган.
Туган тел, ислам дине тыелган...
Без бит, башка илләр тарихын өйрәнгәндә, мондый күренешне үз исеме белән, «басып алу»
дип атыйбыз. Әйтик. Госманлы империясенең Греция. Әрмәнстан. Дунай Болгарстаны, Мисыр
кебек илләрне буйсындыруын «боек берләшү» дип бәяләсәк, ә?! Тик ул илләр һәммәсе үзенә
мөстәкыйльлек дәгъвалады һәм шуңа иреште. Минемчә, Явыз Иванның Казан ханлыгын басып
алуы да һичничек алдынгы күренеш була алмый. Тарихчы галимнәр кичекмәстән бу хакта чын
дөресен язып чыгарга тиешләр.
Шундый ук бозулар Алтын Урда чорына да карый Белүемчә, бу чорда тормыш шактый
матур, шактый мөстәкыйль булган. Телгә, дингә, халыкның эчке тәртипләренә, борыннан килгән
гадәтләр- нәһонәрләренә сүз әйтүче булмаган. Шул ук ва кытта анда Казан, Әстерхан, Себер,
Кырым ханлыгы татарларының һәм башкаларның бердәмлеге да сакланып килгән. Хаклыклар
берәм-берәм таркала башлагач кына, хәлләр начарланган. Кырым ханлыгы исә мөстәкыйльлеген
шактый озак саклаган.
Бу у|щйдан кырым татарларының безгә, ягъни Казан татарларына, һичнинди мөнәсәбәте дә
юк. днгән ялгыш карашны да фаш итәсем килә. Телдәге, музыкадагы аерым төсмерләргә таянып
кына без бу канкардәшләребездән читләштерелергә тиеш түгел. Андый гына аерымлыклар урыс
халкының төрле төбәктәге торкемнәре арасында — буа буарлык. Әмма без аларга бер милләт итеп
карыйбыз.
Дөрес, татарларның тарихы башка. Гасырлар агышында татарларның төрле төркемнәре
формалашкан, милләтне милләт итүче сыйфатлар аерымлашкан. Шунлык тан мин һич тә кырым
татарларын безнең кебек үк милләт дияргә җыенмыйм. Әмма туганлык җепләрен өзеп ташларга
да һич кирәкмәс. Бигрәк тә кырым татарларының язмышы кыл өстендә торган бу елларда
аларны һәрьяклап хупларга, аларга кулдан килгәнчә ярдәм итәргә кирәк.
Сүзем язучы М Юныс мәкал,*сеинэн башланган иде бит Мин бу авторның фикерен ачык
иттереп әйткәне өчен бик яраттым. Рәхмәт аңа. Дөрес яза ул: без. та рихыбызны гадел нигезгә
бастырганда гына, уңышка ирешербез. Татарстанга союздаш республика стптусы бирергә, татар
телен Татарстанда дәүләт теле итеп закон ләштырырю iti рәк, дигән фикерл >рсн дә бик хуплыйм.
Болар барысы да — халкыбызның зарихи урынын билгеләргә иң кирәкле чаралар дип саныйм.
Фоат ГАНИЕВ.
эшче.
Сарапул шәһәре.