ҖИДЕНЧЕ ДӘРЕС

Узган дәресләрдә без телебезнең грамматик үзенчәлекләре ту рында сүз
башлаган идек, шуны дәвам итик. Татар телендә фигыль хәбәр ләр
(сказуемое) генә түгел, ә һәртөрле башка сүзләр белән белдерелгән
хәбәрләр дә, гадәттә, ахырдан килә.
Мәсәлән:
Миндә бар курчак түгел. Миндә курчак бар.
Миндә күп уенчыклар түгел. Миндә уенчыклар күп.
Яхшымы китап? түгел, Китап яхшымы?
Балалар еш кына килеш кушымчаларын куллануда да хата җибәрәләр:
Дөресе:
Мин укыйм китапны.
Миңа курчакны сатып ал.
Мин китап укыйм. Миңа
курчак сатып ал.
Татар телендә эшнең объектын баш килеш белән дә (китап, курчак ал),
төшем килеше белән дә (китапны, курчакны ал) белдереп була. Ку
шымчасыз булганда, билгесез предмет турында сүз бара, ә төшем килеше
(винительный падеж) кушымчасы белән килгәндә, ниндидер билге
ле предмет турында сүз бара:
Миңа курчак алып кайт. Миңа
курчакны алып бир. Миңа күлмәк
тек. Миңа күлмәкне тек.
Принеси мне куклу.
Передай мне ту куклу. Сшей
мне платье. Сшей мне то
платье.
Телдә билгеле һәм билгесез әйберләрне аерып карау бик әһәмият
ле күренеш. Күп кенә телләрдә ул махсус тел чаралары — билгелелек һәм
билгесезлек артикльләре белән белдерелә.
Авазларның дөрес әйтелеше. Татар телендә шәһәр, һәйкәл, һәрчак, һәм,
һәрбер кебек сүзләрдә, Зөһрә, Зәһи нә, Маһирә, Фәһимә кебек кеше
исемнәрендә кулланыла торган һ авазы үзенчәлекле аваз. Ул ясалышы белән
рус һәм татар телләрен
дәге х авазына беркадәр ошый, шуңа күрә аларны еш кына бутап әйтәләр. Ә
бу сөйләмне бик ямьсезли, һ авазы х авазы белән чагыштырганда тирәндәрәк,
йоткылыкта ясала, ул йоткылык тартыгы.
һ авазын дөрес әйтегез: Безнең шәһәрдә һәйкәлләр күп.
Бик тырыш кыз Зөһрә
һәммә эшкә өлгерә:
Әнисенә булыша.
Чынаяклар юыша.
Су сибә гөлләренә
Түкмичә күлмәгенә.
Себереп ала идәнне.
Көтми эшлә дигәнне.
Р ХӘВИВУЛЛИНА
Бүгенге дәрес савыт-сабалар һәм аш-су атамалары турында. Сүзләр
’.тәлинкә, ч ы н а я к, к а ш ы к, ч ә- нечке, пычак, аш, пәрәмәч, ак май, шикәр,
сөт, чәй һ. б.
Кызым (улым), әйдә бергәләп өстәл хәзерлибез. Башта син карап тор,
сүзләрне отып ал: бу зур тәлинкә — аш тәлинкәсе, бу кечкенә тә-
линкә — өлеш тәлинкәсе. Бу чынаяк, бу кашык, бу чәнечке һ. б. (Сүзләр
берничә тапкыр кабатлана. Әйдә өстәлнең бу ягын бергә тезәбез бу зур
тәлинкә..., бу өлеш тәлинкәсе һ. б. (Бала сүзләрне кабатлап бара.)
— Без нәрсә пешердек?
— Без аш пешердек.
— Тагын нәрсә пешердек?
— Пәрәмәч пешердек, чәй кайнаттык.
Өстәлне җыештыру: бала савытларын өстәлдән алып, исемнәрен әйтеп
бирә: бу чынаяк, бу кашык, бу чәнечке һ. б.
Ашамлык кибетендә уены. Әни кеше — сатучы, киштә дә ашамлыкларны
белдергән тартмалар.
— Син нәрсә аласың?
— Миңа сөт белән чәй бирегез.
— Конфет бармы? Мин конфет алам.
— Кибеттә тагын нәрсәләр бар?
— Ак май, шикәр, тоз, сыр һ. б.
Шигырьләрне ятлагыз:
— Минем апа Хәтирә Ашханәдә
аш бирә.
Ашны пешерә үзе, һәрвакыт ачык
йөзе:
— Рәхим итегез! — ди ул,
— Туеп китегез! — ди ул.
— Ә менә минем апа
МӨХӘММӘТ САДРИ
Хикәяне укыгыз, эчтәлеген бергәләп сөйләгез.
КАБАРТМА
Бабай да, әби дә, әни дә. шулай ук кечкенә Әнисә дә - барысы да остәл
янында утыралар иде.
Өстәлдә зур җиз самавыр дөбердәп кайнап тора. Барысының да
чынаяклары төрле-төрле. Әбинеке — зәңгәр, әнинеке җиләк бизәкле,
Әнисәнеке әтәч сурәтле.
Бабайның чынаягы юк, ул чәйне стаканнан эчә.
Әби мичтән бер таба кайнар бәрәңге чыгарды. Кызарып пешкәк түгәрәк
бәрәңгеләр өстендә эре тоз бөртекләре ялтырый. Ә Әнисәнең тә линкәсенә әби
кызарып пешкән арыш кабартмасы салды. Әнисә шат ланды. w
,
. ЭЙ, бабай, синең кабартмаң юк, ә минем оар! — дни кычкыр ды ул.
, , , , , . „
__ Исең киткән икән! Кабартма! — дип җавап бирде бабай. Аның
каравы, мин зәңгәр кошчык күреп утырам, ә син күрмисең.
— Кайда, кайда зәңгәр кошчык?
Әнисә тәрәзәдән үрелеп карады.
Бер каенга күз төшерде, икенчесенә күз салды. Юкәгә дә карап бакты.
Шигырьне укыгыз:
Әни пәрәмәч пешерә Вак
итеп, тәмле итеп. Без
табында, чәй эчәбез
Бергәләп, ямьле итеп.
Мин дә булыштым әнигә
Пәрәмәчләр ясарга. Үзең
эшләгәч тәмле ул, Кирәк
эшләп ашарга.
ӘЗҺӘР ГАВИДИ
Конфет, прәннек сата. Ул
эшләгән кибеттә Бар ак
күмәч тә, сөт тә. Әйбер ала
күп кеше — Олысы һәм
кечесе, һәммәсе мактап
китә. Апамны хөрмәт итә.
Кия гоц ул кошчык?
■ и iорды да. өйалды баскычына чыгып китте,
потчыкны тагын күрдем, диде.
ынлама.— ди әби.— Ул юри шулай әйтә.
I бабай! - ди Әнисә үпкәләп.— һаман ал-
.ii4.ui. кабартмасын алмакчы булган иде, караса,
и . <;> берәм-берәм карап чыкты. Кабартманы кем
’. ;(чма аңарда түгел. Әбидә дә кабартма юк. Ә боо.<й шаккаткан була:
I чма югалганмыни? И! Мин аны әле генә ишег- . шул
түгел иде микән?
Н. ■ !. .< I ie ул алай, ишегалдында?
-Л., <>йгә кереп киләм, ә кабартма миңа каршы . н кая
барасың? — дим, ә ул: мин кояшка кызы. . карап кер,
баскыч төбендә юкмы икән.
йөгереп чыкты, ни күрсен,— чыннан да >1 анда кояшта
кызынып ята!
"•лбгманы алды да, кире йөгереп керде.
ЛЮБОВЬ ВОРОНКОВА буоич».
МАРТТА
• Кан. кар' - дип кычкыра карга
К . и яттың, кар. кит. җитәр».— ди.
Бабай әйтә:
Бу дөрес,— ди.—
Карга килгәч, кар китәр,— ди.
ШӘҮКӘТ ГАЛИЕВ
МАРТ ӘНИЛӘР БӘЙРӘМЕ
. , • ничек котлыйбыз?
I . щием, апам һ. б.) мин сине 8-Март, әни- -шраме белән котлыйм! •
ПҺнырьт* укыгыз, ятлагыз.
ДӘҮ ӘНИЕМ
Күзлексез күрмәсә дә. Таяксыз
йөрмәсә дә, Җитмеш яше тулса да.
Бик картайган булса да.
ӘМИНӘ БИКЧӘНТӘЕНА
Ф..һим.> \И( А.МОВА, филология фәннәре кандидаты.
Рәшидә БОРҺАНОВА. методист.
\ ; ш ишләрен
' - .1I . ку я үреп,
. I . . . өйрәнәм
I ардан күреп.
Тәмле ашлар пешерә,
Матур гөлләр үстерә
Өебезнең нуры ул,
Барыбыздан олы ул.