ШАХМАТ АЛИҺӘСЕ

|Оа*Лисә ®елан ’эүге очрашуны »шы хәтерлим. 1986 елның язында булган иде ул. Әле яңарак кына хатын-кызлар арасында Татарстан чемпионы исемен яулаган Алиса Галләмоаа журналистлар янына кунакка килде. Очрашу аның берьюлы Ю тактада уйнавы белен тәмамланды Аңа каршы якка шахматта аэмы-купме фикер йерт- кан журналистлар утырган булса да. жиңү шатлыгын беребез дә татый алмдды Арабыздай берәү хәтта үз тактасында Алисәнең бер фигурасын хурлап» та караган иде Кыз аның каршына килеп басты ирексездән дигәндәй «урланган, фигурасы торган шакмакка үрелде һәм шундук кулын кире тартып алды да, берни булмагандай, башка фигура белән йереш ясады Менә шушы мизгелдә үзенең тыныч калуы, квушау-дулкын- лануын сиздермәве белән тңәлел иткән иде ул безне — кызлар арасында өч тапкыр лен.я чемпионы, халыкара гроссмейстер Алисә Галләмоеа Шахмат тәхетенә Казан кызы ничек менде соң? Казанның Идел буе районындагы «Прометеи, клубына беренче тапкыр аяк басканда Алисәнең икенче класста гына укыган чагы була Шахматны шашкадан да аера белмәгән кыз ни эчен бу да җиңү яулый
Беренче очрашуыбызда мин идем «Ил чемпионы исемен яул;
га мәҗбүр итте Хәер, аның биографиясендә үзгәрешләр до булып алды кә җибәрәбе.
уенны сайлагандыр — монысын ул хәзер үзе дә, беренче остазы Олег Игъламов та аңлата алмый. Алисә үз яшендәгеләр очен катлаулы булган шахмат мәсьәләләрен шулкадәр тиз чишә ки, хәтта Олег Ильясовичны урамда очратканда да яңа биремнәр сорап йөдәтә икән Мондый талант кызга каян килгән сон? Юк, зшче әтисеннән дә әнисеннән дә, туганнарыннан да түгел, алар шахмат уены серләреннән хәбәрдар түгелләр. Алисәнең таланты беренче чиратта табигын сәләтенә һәм тырышлы'ына фида-карьлегенә кайтып кала.
Икенче класс кызындагы шулкадәр тырышлыкка, омтылышка Игъламоя та сокланып туя алмын Аннары Алисәгә вакытын да, игътибарын да күбрәк бирә башлый Олег Ильясович игътибарлы булмаса, бәлки, бүген дөнья шахматы күгендә Алис» Галләмованың йолдызы балкып янмас та иде Кызганыч, спортта күп вакыт Сср- - .,- остазлар турында онытып җибәрәләр Бар дан-шоһрәт спортчыны модальгә, исемгә китергән тренерга бирелә, Аны тапкан, тәрбияләгәи-үстергән беренче остазлар күләгәдә кала. Бәхеткә, бу юлы Олег Игъламоаның да хезмәтләре югары бәяләнде — ул «РСФСРның атказанган тренеры» исеменә лаек булды Бүген дә ул злекиеге шәкертенең һәр уңышы өчен сөенеп, уңышсыз адымнары очен коснеп яши
Алисә Галләмованың уңыш баскычлары тәҗрибәле белгечләрнең дә игътибарын җәлеп итәрлек 1984 ел — республика беренчелегендә икенче урын 198$ ел — чемпион Алисә моңарчы Татарстан чемпионы булган Наталья Савинаны бөтенләй -тар-мар- ител ташлый Шул ук елда РСФСР спартакиадасы финалы ярышларында. U спорт мастерын һәм мастерлыкка кандидатны артта калдырып, беренче урынны ала Түбән Новгородта үткән Бөтенсоюз турнирында да танылган осталарны җиңеп чыга Үсмер малайлар һәм егетләр арасында уздырылган ярышларда да яхшы нәтиҗәләргә ирешә Шушы бер ел зчендә генә дә Алисә, ун төрле ярышта катнашып, аләрның һеркайсын-
шикләнебрәк карадым
13 яшьлек башың белән'
1987 елның көзендә Казан кызы берьюлы ике катлы ярышта — хатын-кызлар арасында СССР чемпионатында һәм Сочида традицион халыкара шахмат фестивалендә чыгыш ясады- Бу моңарчы күрелмәгән хәл иде. Берьюлы ике шундый ярышта чыгыш ясау, мөгаен, моңарчы берәүнең дә хәленнән килмәгәндер. Шахмат белгечләренең күпчелеге моңа сагаеп карасалар да, Алисә янә үзенең нәрсәгә сәләтле икәнен бик ачык күрсәтте. Ике турнирда да уңышлы чыгыш ясады. Өстәвенә. 15 яшьлек Алисә халыкара мастер исемен алу өчен ике балл туплады.
1987 елны, шәт, Алисәнең балалыктан чыгу вакыты дип атарга кирәктер. Ул чын- чынлап зур спортка аяк басты. Ныклы адымнар, ышанычлы адымнар белән басты. Чемпион исемен алуының очраклы хәл генә булмаганлыгын Алисә икенче елны кабат раслап күрсәтте. Румыниянең Тимишоара шәһәреннән ул янә чемпион булып кайтты. Бу юлы 14 яшьлек Гата Камский да сынатмады. СССР чемпионы исемен йөртүче үсмер малай икенче урынны яулады. Хәер, моннан соң да Гата үзен байтак күрсәтте. АКШта төпләнгәч, аның уңышлары тагын да сизелерлек була башлады. Алисәгә килгәндә, аңа чит илгә китәргә сәбәп юк, дип фараз кылыйк. Әлбәттә, кадерен белгәндә...
Язмамның башында «өч тапкыр дөнья чемпионы» дигән идем. Өченче тапкыр чемпион булып Алисә ерак Австралиянең Аделаида шәһәрендә танылды. Биредә ул егерме яшькәчә булган кызлар арасындагы беренчелектә катнашкан иде. Көрәш, нигездә, ике генә шахматчы — СССР вәкилләре Грузия кызы Кетеван Арахамия һәм безнең Алисә арасында гына барды дисәм, хата булмас. Үзара көрәштә бу юлы Галләмова җиңеп чыкты. Аннан соңгы чемпионатта шулай да Грузия кызы Алисәне икенче урында калдырды
Мәгълүм ки, спортта һәрвакыт җиңүләр генә булып тормый. Иң мөһиме — җиңүләрне дә, җиңелүләрне дә кичерә белергә кирәк Миңа калса, Алисәгә шундый сыйфат хас та инде Юкка гына Австралиядә журналистлар якташыбызга «елмаерга яратучы чемпионка» дигән исем кушмадылар... Татар кызларына хас булганча, бик тыйнак елмая Алисә. Аның һәр елмаюына зур мәгънә яшеренгән шикелле.
Мәскәүдәге интернат-мәктәпне тәмам иткәч, Алисә Казанга кайтмас, дип уйлаучылар нык ялгышты. Ул туган Казанына кайтты. Шуның өстенә, аның тренеры — гроссмейстер Александр Панченко да Казанга күчеп килде.
Казанда Рәшит Нәҗметдинов исемендәге шахмат сарае ачылу шатлык өстенә шатлык булды. Шәт, мәрхүм Рәшит ага Алисә шикелле варисы булу белән чын-чын- лап горурлана алыр иде варис бит аны да уздырды — Рәшит Нәҗметдинов халыкара мастер иде. Алисә Галләмова хәзер халыкара гроссмейстер исемен йөртә Бу исемне алу Алисә өчен бик җиңел булды, дисәм — ялгышамдыр. Дөрес, моның өчен кирәкле өч баллны якташыбыз бик җиңел җыйды җыюын, ләкин шуннан соң аңа байтак көтәргә туры килде Шахмат мафиясе «тырышлыгы» җимеше иде бу. Ниһаять, узган ел ахырында ФИДЕ (халыкара шахмат федерациясе) башкарма комитетының Швейцариядә үткәй утырышы бер төркем шахматчыларга, шул исәптән Алисә Галлә- мовага халыкара 1россмейстер исемен бирү турында гадел карар кабул итте. Шах-матчы өчен бу — иң зур дәрәҗә.
Шулай итеп. Алисә Казан данын, Татарстан данын бөтен дөньяга танытты. Зур шахматчы һәм журналист Савелий Тартаковерның мондый сүзләре бар «Гроссмейстер булу авыр түгел. Бары күп уйларга, аз йокларга, матурлыкны хатын-кызда гына түгел, шахматта да күрә белергә һәм көндәшләреңнең фикерен сизәргә генә кирәк». Бу сүзләр артында тирән мәгънә ята.
Гроссмейстер исемен зур фидакарьлек белән яулап алалар. Әйе, нәкъ менә яулап алалар, һәм ул, дөресен әйткәндә, теләсә кемнең хәленнән килми. Каиберәүләрнең, илдә Алисәнең яшьтәшләре арасында көчле шахматчылар юк икән, дип фикер йөртүе
дөрес булды дип саныйк. Иң мөһиме — бу адым үэ-узен аклады Интернат-мәктәптә Галләмова белән РСФСРның атказанган тренеры Рудольф Кимельфельд шөгь1льләнде. Биредә укыганда да Казан кызы байтак ярышларда катнашты һәм, гадәттә, һәрвакыт Татарстан данын яклады, исем арты исем алды.
1987 ел Алисәнең спорт биографиясендә аерым урын тота. Бөтенсоюз сайлап алу ярышларында уңышлы чыгыш ясап, ул үзенең тәүге халыкара турнирында 16 яшькәчә (андыйларны шахматта «кадет» диләр) булган кызлар арасында үткәрелә торган дөнья чемпионатында катнашу хокукын яулады Алисә кебекләрне ике кышкы Олимпиада башкаласы — Австриянең Инсбрук шәһәре кабул итте СССР командасында Алисәдән тыш тагын бер татар баласы — Ленинградтан Гата Камский да бар иде Кызганычка каршы, ул биредә үзен әллә ни шәп күрсәтә алмады Әлбәттә, моның кайбер сәбәпләре дә бар иде, ләкин аларга тукталып торасы килми. Ни әйтсәң дә. шахматта да гаделсезлекләр җитәрлек һәм ул мафия үз позициясен җиңел генә бирергә теләми.
Татар малае Австрияне шаккаттыра алмаса да. татар кызы күпләрне гаҗәпкә калдырды. Ул чемпионат барышында бары 2,5 очко гына югалтты һәм ышанычлы рәвештә беренче урынны яулады. Аның Голландия вәкиле Рената Лимбах белән уйнаган партиясе чемпионатта иң матурларның берсе дип табылды. Журналистлар башта ук якташыбызга бик килешле исем таптылар — «Тироль балы принцессасы», һәм ул ахырга кадәр «принцесса» булып торды. Шулай итеп, Алисә Галләмова беренче тапкыр шахмат таҗын киде. Болгариянең бу хакта хәбәр итүче «Народен спорт» газетасы, аның фамилиясен үзләренә яраклаштырып, Галләмованы «Галанова» дип языл чыкты. Әлбәттә, моның белән чемпионның татарлыгына зыян килмәде.
ижтимал һич алай түгел Талантлар күп бу/ Аражамия. Вәлиханлы. Заец. Софиева Әмма булганын раслады инде
Иоселиани Маи> д р ’укталасы кил» Алар элек-электән көчле Иано
чХданидэе Ш«еКМНА₽И’ ДӨНЬЯ Wna Гаприндаш.-л- һ.м Май.
ru Ш ’’«етендә элетэ Чебурданидзе утыра һ»м. әйтергә кирәк
Алисәнен Чебчолл” елла₽да тәхете какшамәслыгына ышандыру кыен
-nl6УРДанидзе белән әлегә кеч сынашканы юк югын Язмыш аларны. бүгенге р. икесен ике якта йөртә Бу күпме шулай дә.ам ит»р' Грузи» шахмат мәктәбенең кайбер вәкилләре белән Алисәнең инде уйнаганы бар һәм ул аларга ныклы каршылык күрсәтте-
Якташыбыз үзен ир-егетләр ярышларында да сынап карый (Әлбәттә, ул бу мәсьәләдә Венгриянең бертуган Полгарлары белән ярыша алмый, шулай да ) Узган ел Гал- ләмова Белоруссиядә СССР яшьләр чемпионатында катнашты һәм 7 тур (I) дәвамында яхшы нәтиҗәләргә ирешүчеләрнең берсе Алисә булды Әйе. болар бөтенесе — горурланырлык уңышлар. Ирексездән совет шахматы атасы Михаил Ботвинникиың мондый сүзләре искә төшә «Чемпионда чемпион холкы булырга тиеш».— дигән иде ул. Алисә нәкъ менә үзендә шундый холык тәрбияләде дә инде
18 яшьлек кыз бүген Казан дәүләт педагогия институтының чит телләр факультетында укый. Чит телләрне белү, һәрхәлдә, шахмат алиһәсе ечен ят нәрсә булырга тиеш түгел Аның укуы турнирлар, тренер җитәкчелегендә осталыкны арттыру дөресләре белән чиратлаша Нишлисең, спортчының тормышы шуннан гыйбарәт
Бер илдән кайта, икенчесенә чыгыл китә Алисә Ә шулай да ул иң яраткан төбәк кайда дип уйлыйсыз? Юк, шахмат алиһәсенең ашкынып бара торган җирен чит илләр эштән дә читләшеп тормый ул — бар да үз аңа Ямал мәктәбендә Алисә Галләмоаа исемендәге шахмат клубы эшли. Шунысын да әйтик, Казанның Идел буе районында оешкан шахмат клубына да «Алисә» дип исем бирделәр Аның командалары Казан күләмендә үткәрелә торган ярышларда алдынгы урыннарны яулый. Үзеннән-үзе бер сорау туа Алисәгә алмашка килүчеләр бармы соң? Сәләтлеләр бар барын, ләкин Алисә кебек талантлар дистә елларга бер генә туадыр, мөгаен Шуңа да без аның турында кайгыртсак иде! «Гата Камский вакыйгасы» тагын кабатланмасын иде! Талантларга үсү эчен, миңа калса, иң беренче чиратта, хөрлек кирәк Аларны тар кысада тотудан мәгънә юк һем булмаячак. Алисә — шундый иркенлеккә бәрел чыга алган олугъ талант Дан-шеһрәт аңа ничек тәэсир итә соң? Юк, Алисә даннан исерә торган кеше түгел Алиһәбез мактанырга яратмый. Алиһәләргә андый сыйфат хас түгел Шахматтан тыш Алисә шәрык әкиятләрен ярата. Тенниска да мәхәббәте бик кечле аның
Ирексездән 1986 елның язында танышкан 13 яшьлек оялчан кызны һем 18 яшьлек гроссмейстерны чагыштырам Алар бер-берсеиә охшаган да. шул ук вакытта шактый аерыла да кебек Ни генә булмасын, ул — безнең Алисәбез, безнең алиһәбез татар кызы Ул. һөраакыттагыча. сөйкемле генә елмая Үзенең остазларына да. көндәшләренә дә, әти-әнисенә дә. яраткан этенә дә елмаеп карын Елмая икән, димәк җаны тыныч, ышанычы нык Елмаю китмәсен синең йөздән, Алисә! Без аңа мохтаҗ Шатлану ечен.
да.
егетләрне артта калдырып, лидер булып барды Аннары Мәскәүдә ирләрнең Дөнья кубогы ярышларында чыгыш ясады һәм күп кенә дәрәҗәле шахматчыларны артта калдырды Яшь шахматчыларның Америка Кушма Штатларындагы чыгышларында да иң
арасыннан эзләмәгез! Ул, беләсегез килсә, әнисе Гамбәриянең туган җирен — Актаныш районындагы Татар Ямалы авылын ярата Алисәнең кайтуы әбисе белән бабасы ечен генә түгел, бөтен авыл халкы өчен бәйрәмгә әйләнә. Уз авылларыннан чемпион кадер чемпион чыксын әле! Аеруча җәйләрен кайтырга ярата Алисә Ямалыга Авылдагы бер генә
горурлану өчен, уйлану өчен