ГАЛИМ, ПЕДАГОГ, ЖУРНАЛИСТ...

Г ең тугыз йөз бишенче-алтынчы елларда татар вакытлы матбугатын оеш- I тыруда, татар
журналистикасына нигез салуда зур хезмэт куйган не- шеләрнең исемнәрен барлаганда, һичшиксез.
Габделкәрим Мөхәммәтша ,улы Сәгыйдовны да хөрмәт белән искә алу — изге бурычыбыз Чон к и
аның үткен каләме белән бер татар халкының гына түгел, ә башка торки кар- дәшләребезнең дә
тарихына, мәгърифәтчелек хәрәкәтенә, мәдәнияте һәм әдәбиятына, шулай ук милли нәшрият мәсьәләләренә
багышланган бихисап мәкаләләр язылды Татар газета һәм журналларында ул һәрвакыт - Кәрим Сәгыйд- -К
Сәгыйд- К С». «К.» «Сәгыйдов». «Мин-, -Петербург хәбәрчесе» дигән имзалар белән чыгып килде
К. Сәгыйдов тиз аралашучан. бик кызыксынучан. киң эрудицияле кеше булу ягыннан да яхшы мәгълүм
Аның әдәби һәм журналистика эшчәнлеге татар интеллигенциясенең танылган вәкилләре белән турыдан-туры
бәйле иде Күп еллар дәвамында ул Г Тукай. Ф Әмирхан, Г Кол әхмәт оп Ф Кәрим и Г Камал. Гыйльметдин һәм
Галимҗан Шәрәфләр. Ж Вәлиди, Г Исхакый кебек күренекле әдипләр, мәдәният әһелләре, галимнәр белән
дустанә һәм эшлекле элемтәдә булды
Кәрим Сәгыйдов 1888 елның 5 сентябрендә (яңа стиль буенча» Казан губернасы Тәтеш өязе Кыр-
Тэүгилдесе авылында хәлле гаиләдә алтынчы бала булып дөньяга килгән Әтисе Мөхәммәтша абзый, үз
заманында Шиһабетдин Мәрҗани хәзрәтләре мәдрәсәсендә укыган кеше буларак, балаларын да тиешле
дәрәҗәдә гыйлемле итәргә тырышкан
Аннан соң Буа мәдрәсәсендә белем алган вакытында Кәрим яхшы итеп гарәп каллиграфиясен үзләштерә.
Коръәнне мәкам белән җиңел итеп укырга ойр.ж.1 гарәп фарсы горки телләр нигезләре серләренә тирәнтен
төшенә Шәрык әсәрләре белән ныклап таныша Алга таба да һәрчак белемен күтәрү өстендә эшли экстерн юлы
белән Алабуга укытучылар институтын тәмамлый Шулай ук үзлегеннән чит гел ләрне өйрәнүне дә кирәкле бер
шөгыль итеп саный Тәрҗемә эше дә аның өчен ят түгел иде Ул күренекле библиограф һәм язучы Н А
Рубакинның -Китаплар ара сында» кебек хезмәтләрен җитди игътибар белән тәфсилле өйрәнде аның Вакыт
караңгылыгыннан якты киләчәккә» исемле китабын татар телендә бастырып чы
М
Мәдәниятыбыз тарихына
гарды
Тынгысыз эзләнүләр, чит телдә язылган әсәрләрне нөсхәдә уку Кәрим Сәгыйдов- ка тел белемендә генә
түгел, палеография фәне өлкәсендә дә шактый тирәнтен т-җрмба тупларга ярдәм итте һәм аны археограф,
кулъязмалар буенча төпле белгеч буларак та танытты _
1905 елгы революция шартларында Россиядә эшчеләр хәрәкәте үсешен илдәге хәл-пакыйгаларга
объектив бәя биреп урыннардагы төрле милләт г.дамиәрснэ дөрес итеп анлату таләп ителә иде Нәкъ шушы
вакытларда яшь Кәрим борадаран К.- өимлвларның Оренбургтагы типографиясен» хәреф җыючы һәм
корректор булып „„ «ер, Бирел» »шл»Ү ле.ерелл» >'» беренче илиләр.,. .Фние р. .,
һе» Әл-г-срел-ж-л”” журнимил. »«™р. Аиыл », иишле.ре Г Туи.Ииж я. ЮИЛЫКСЫНЛЫР- ТИМ.»
«Л-Р ««“»“»»•₽• "«П.ЖЛЛ. И«е -р«Л* Луегж...
мөнәсәбәт урна 1| 6ургта К с-әгыйдовның үз тәрҗемәи хәленә нигезләнеп язылган Ә ясбн111Мвт»н« "овеете
кнтап булып чыга .Панин СәгыДдоака биредә ><ак
эшләргә һәм яшәргә насыйп булмый Типография эшчеләренең баш күтәрү хәрәкәтендә катнашканы вчен
полиция эзәрлекләвеннән яшеренеп, тиздән Петро-Алексан- дровский (хәзерге Каракалпак АССРындагы
Дүрткүл) шәһәренә китәргә мәҗбүр була, Анда барып, могаллимлек итә башлап бер ел да тулмастан. урындагы
полициянең ышанычсыз» кеше дигән күрсәтмәсе нигезендә бу эштән дә читләштерелә Шуннан соң ул бер
кибеткә приказчик булып урнаша Бер үк вакытта әдәбият һәм журналистика өлкәсендә эшчәнлек алып бара
Нәтиҗәдә, «Бохарага сәяхәт» (Казан. 1909) исемле әсәре дөнья күрә. Шул ук елда Хива ханлыгында яшәүче
халыкларның та- рихи-этнографик яктан бәян ителгән тормыш-көнкүреше, мәдәнияты. әхлакый холкы
турындагы мәкаләләре «Шура» журналында бер-бер артлы басыла.
Кәрим Сәгыйдовның «Авыл баласы» дигән икенче китабы 1910 елда Казанда Милләт- матбугасында
нәшер ителә Аның өчен куанычлы булган бу вакыйга Г Т\- каи белән очрашып, алга таба әдәби эшчәнлектәге
уй-фикерләр белән уртаклашып- сөйләшеп йөргән көннәрнең берсендә була Кәрим шагыйрь дустына тиздән
Петербургка барачагын әйтә һәм аннан татар газета-журналлары өчен хәбәрләр җибәреп торырга ниятен
белдерә.
Башкалага килгәч. К Сәгыйдов яшәү өчен акча юнәтү максатыннан Г. 3. По - низовскийның мануфактура
келәтендә эшли башлый, шул ук вакытта мәкаләләр язу белән дә мәшгуль була Мәгълүм булганча, 191 2 елда Г
Тукай Петербургка килә Ике дусның биредәге очрашулары соңгысы була.
Бу вакытларда Кәрим Сәгыйдов «Кояш» газетасының Петербургтагы рәсми хәбәрчесе булып исәпләнә.
Аның тарафыннан төрле темаларны яктырткан саллы мәкаләләр шулай ук -Вакыт •Әл-Ислах». «Сүз»
газеталарында. «Шура». «Ак юл». -Мәктәп» һ б журналларда һәрвакыт үз укучыларын табып тора. Аның иҗади
журналистика эшчәнлеге туган халкына кайнар мәхәббәт хисләре белән сугарылган иде. Күп кенә
басмаларында ул татар әдәбиятын пропагандалады, татар вакытлы матбугаты («Шура» «Мәгълүмат»)
турындагы библиографик белешмәләр язды Журнал лар өчен язылган мәкаләләренең күбесе сәнгать, тел
белеме, икътисади мәсьәләләргә багышлана Мәсәлән Азәрбайҗандагы татар театр сәнгате тарихыннан
очерклар» (Татар театрының 25 еллык юбилее уңае белән чыгарылган җыентык. Казан, 1926), -Татар телендәге
терминологияләргә гыйльми анализ» («Мәгариф -. 1928, 1—3 саннар), Тюрколог В В Радлов һәм аның үткәне»
(«Аң». 1917, 23 сан), «Татар республикасындагы сәүдә һәм промышленность конторалары» («Безнең юл». 1923—
24. 5. 10—11 саннар) моның ачык дәлилләре
Кәрим Сәгыйдов илнең иҗтимагый тормышыннан бер вакытта да читтә булмады. Педагогика, мәгариф
мәсьәләләре белән дә үтә кызыксынучан кеше буларак, Пе тербургта 1913 елның 23 декабреннән 1914 елның 1
гыйнварына кадәр үткәрелгән халык мәгарифе Беренче Ботенроссия съездында катнашты. Бу турыдагы
тәфсилле хәбәрләрне ул "Мәктәп» (1913, 14 сан. 1914. 1 сан) журналында язып чыкты. Соңга таба, кайбер фәннәр
буенча татар телендә уку әсбаплары җитешмәү ихтыяҗларын истә тотып, җитди рәвештә китаплар төзергә
алына Нәтиҗәдә, урта мәктәп һәм техникумнар өчен татар телендә «Табигать белеме (Казан. 1920). Зоология»
(Казан. 1924). -Энергия» (Казан. 1932) һ б әсбаплар укучыларга барып ирешә
К Сәгыйдов үз вакытындагы башка билгеле хәл-вакыйгаларның да уртасында булды 1917 елның 1—11
май көннәрендә Мәскәүдә Ботенроссия мөселманнары съезды үткәрелә Ул Ботенроссия мөселман Башкарма
комитетының әгъзасы һәм техник сәркатибе була һәм бик җентекләп съездның беркетмәсен язып бара, аны
соңыннан татар телендә бастырып та чыгара. Съезд барган көннәрдә аның тарафыннан һәр киңәшмә турын -
дагы хәбәрләр урыс телендә чыга торган «Утро России» газетасы битләрендә яктыртылып бара
Мәгълүм булганча. Октябрь социалистик революциясеннән соң бер айдан артык вакыт үтү белән яшь
Совет хөкүмәте В И Ленин кул куйган «Россия һәм Шәрык мөселман хезмәт ияләренә» дигән мөрәҗәгать белән
чыкты Анда закон каршында барлык дин тотучылар да бертигез булуы һәм хөкүмәтнең аларга ихтирамлы
мөнәсәбәттә булачагы әйтелгән иде Шуннан соң Россиядә яшәүче мөселманнар изге - Госман Корьән»ен
үзләренә кире кайтарып бирүләрен сорап Совет хөкүмәтенә мө рәҗәгать иттеләр Халык Комиссарларының
милләтләр эше буенчу бүлегенә бу хәбәр килеп керү белән. В И. Ленин 1917 елның 6 декабрендә «һич
кичекмәстән бирергә!» дигән күрсәтмә юллый Ә инде 9 декабрьдә А В Луначарскийга үзәк китапханә
фондларында 1869 елдан бирле саклана торган «Госман Корьәне»н съезд вәкилләре У Токумбетов һәм К
Сәгыйдовларга тапшырырга кушыла Шулай итеп. Кәрим Сәгыйдов. милли парламент әгъзасы буларак. Совет
хөкүмәте тарафыннан эшләнгән тарихи актта турыдан-туры катнаша
1917 елның август аенда К. Сәгыйдов татар теле укытучысы Хәлисә Шәрәфкә
«4л » әм алар 1Й18 елиыц март аенда Казанга күчеп киләләр. Биредә ул башта ык энн- б,л.,н шөгыльләнә шул ук
вакытта Татарстан жир эшләре буенча Халык омиссариаты тарафыннан чыгарыла торган .Игенче* журналы
һәм -Авыл җужалын .ите исемле газетамын рәсми хәбәрчесе дә булып санала 1923-24 елларда Татарстан
Мәгариф Комиссариатының -Безнең юл> дигән гыйльми-сәяси һәм иж- Д И И *,Г₽*“яына яа хеэм-ттәшлем итә
1 елда К Сәгыйдов СССР Фәннәр академиясенең Тарих-археография институты чакыруы буенча гаиләсе
белән Ленинградка күчә һәм бу институтка беренче разрядлы фәнни хезмәткәр итеп кабул ителә Биредә ул үткән
гасырларда язылган Кулъязмаларны өйрәнә, ал арны урыс теленә тәрҗемә итә Бу эшне бик яратып һәм
вакытын кызганмыйча башкара Ел ярым эшләү вакытында ул 500 том күләмен дәге кулъязмаларны өйрәнә
Әйтергә кирәк, алар арасында 1755 елгы халык кузгалышы җитәкчесе- каһарман Батырша Алиев хатлары да
бар Профессор Н. К Дмитриев Карим Сәгыйдов эшчәнлегенә болай дип бәяләмә бирде ■ Сәгыйдов башкарган
эш нык канәгатьләнү хисе тудыра Татар чыгтай, гарәп телләреннән камил хәбәрдар булуы сизелеп тора. Шәрык
кулъязмаларын, иске документларны, аларның телен өйрәнүгә бик һәвәсле Янә аның урыс телен дә яхшы
белүен исәпкә алсак кыю әйтергә мөмкин. К Сәгыйдов институт тарафыннан җәлеп ителгән тәрҗемәчеләр
арасында иң остасы булып санала Бу эшне (әлегә кадәр лингвистик һәм палеографии яктан тикшерелмәгән
беренчел чыганакларны өйрәнү) К. Сәгыйдов уңышлы башкара-
1935 елның сентябрь аенда К. Сәгыйдов иран сәнгате һәм археологиясе буенча Ленинградта үткәрелгән
Халыкара конгресста катнаша, анда чыгыш ясый Аны баш ка гыйльми җыелышларда, конференцияләрдә дә
бик еш күрергә була иде ул вакытларда
Шулай барлык белемен тәҗрибәсен кулланып, нәтиҗәле генә эшләп йөргәндә. Кәрим Сәгыйдов 1936 елда
нахакка гаепләнеп, кулга алына Бу вакытта аңа эле 48 яшь кенә була Ә инде 1939 елда ул мәңгелеккә юк ителә
Бары тик 1957 елда гына безгә аны аклый торган җинаять эшләре булмау сәбәпле » дигән белешмә бирелде