МАНЬЧЖУРИЯДӘГЕ МИЛЛӘТТӘШЛӘРЕБЕЗ
рлк Шәрыкта, аерым алганда Маньчжуриядә, үз вакытында гомер кичергән
милләттәшләрсбезнең хәяте тарихын өйрәнү бик зарури хи Ченки чит мәм ләкәтләрдә яшәүчо
татарларның тарихы — бербәтен тарихыбызның аерылгысыз бер өлеше
Татар Мөһаҗирләренең -беренче дулкыны- Маньчжуриягә кипел чыгуы 1897 елда Көнчыгыш
Кытай тимер юлы (КВЖД) тезелә башлау белән бәйле Бирегә килүчеләр башлыча, сәүдә белән
шөгыльләнәләр -Икенче дулкын, килү Октябрь революциясеннән соң башлана Яңа дәүләт
корылышына ризасызлык белдерүче хәрбиләр, төрле катлау вәкил поре бирегә күпләп күчәләр һәм
герле эшләргә урнашалар «Өченче дулкын., әйтергә .«рак, баштагы икесенә караганда күләм ягыннан
азрак, илебездәге күмәк хуҗалык тезүнең ааьтр Һәм фаҗигале елларына туры килә.
Аянычлы язмыш җилләре кая гына илтеп ташласа да. татарлар үзләренең хезмәт соючән. тырыш
булулары аркасында һич тә югалып калмыйлар Маньчжуриядәге меһажир милләттәшләребез әкренләп
сәүдә өлкәсендә шактый гына уңышларга ирешә башлыйлар Алар хәтта яшәгән даирәләрендә кытайлы
коммерсантларның да кендәшлөренә әвереләләр Мәсәлән. Япониягә барып япон телен еирәноп
кайткан Бәдретдии Агәфурое зур '» •>.« сәүдә ширкәте әгъзасы булып китә Заһидулла Агишеа исә үзе
Харбинда яшел, Тухундв каласында кибет тота. Сәүдәгәр Айдароаның Харбинда әзер күлмәкләр сата
торган кибет хуҗасы булуы мәгълүм Борадәрән Сатылгановларның «Лихо, дип аталган тире-күн
эшкәртү заводы, Акчуриннарның «Чурин һәм К°» сәүдә фирмасы заманында киң танылган
Татарлар Маньчжурия калаларында мәхәлләләргә тупланып яшиләр Шундый зур
мәхәлләләрнең берсе 1904 елда Харбин шәһәрендә барлыкка килә Соңрак моңа охшашлы мәхәлләләр
Хайлар, Бухэду, Мукден. Хунгульди, Чаиьчун. Якзши. Гирин кебек «алаларда да оеша Бол ай бергәләп
яшәү еларга телләрен, гореф-гадәтләрен, йолаларын саклар а татар тарихы. Коръән дә укытыла, 1930
елдан япон теле өйрәтелә
Татарлар яшәгән мәхәлләләрдә дини тәрбия кылуга да зур игътибар бирелә Эи'««> гә кирәк.
Кытайда ислам динен дунганнар, уйгырлар, казакълар, кыргызлар һем бас», милләтләр ДӘ тоталар
Аларның тәп өлеше сенииләр мәзһәбендә Шахты» еллар ' Көнчыгышта мофти булып Кобэ шәһәрендә
яшәүче Шамгоии Маҗар тора Аның яаф.> . нан соң бу әаэыифаны чират тәртибенде Харбин имамы
Мөнир Хесбуялахм. Кореядә че Габделкәрим Рә.нмов башкара Шулай ук үз вакытында Токиода
яшәүче Габдреш-т Ибр- һимов та дини хезмәттә күренекле урыннарның берсен алып тора
Бабаларыбыэның ислам динен үз ихтыярлары белән кабул итүнең 1000 еллыгы уңае белән
1923 елда Маньчжуриядә яңа мәчеткә нигез салалар Ул мәчет 1937 елда төзе
Татар яшьләренең күпчелеге мәктәпләрдән соң белем алуны югары уку -оргл-ры- да дәвам
иттерәләр Әйгик. Габдулла Әхтөмоә. Тень- Маньчжурия университетының политехник факультетын
тәмамлап -Чур-н һем К>. фирмасының ү»ә- конторасы-*.
Е
ярдәм итә Зур мәхәлләләрдә уку-укыту, дини йолаларны үтәү, милли традицияләрне л- лауга
юнәтолгән махсус биналар да салына Мәсәлән. 1906 елда Харбинда «Гииаят* маячесе ахун
Гиниятулла Салиәхмәтовка нисбәтән) беренче татар мәктәбе төзелә 1920 елда бу мәктәпнең
директоры булып Габдулла Газизов эшли, ә мөгаллимнәре Р»'- ■. Деушепа, Зойнәб
Шәмсетдинова була Башка фәннәр белән беррөттеи. мәктәптә «өре-
шли Харбиндагы татар мәхәлләсенең яшьләр түгәрәге идарәсе сәркатибе Фатыйх Бад ретдинов та
университет белеме ала.
1908 елда Харбин мәхәлләсендә бушлай файдалана торган китапханә ачыла. Аның уку залы
да була. 1918 елда пристань тебәгендәге Артиллерия һәм Биржа урамнары кисешкән почмакта
театр, спорт залы булган ике катлы таш бина өлгертәләр Анда шулай ук канцелярия, мәктәп,
китапханә, уку залы, яшьләр өчен күңел ачу бүлмәсе дә эшли. Биредә лекцияләр уку оештырыла,
әдәби-музыкаль кичәләр үткәрелә. Болардан килгән керем мәхәллә ихтыяҗларына сарыф ителә.
Харбин радиосы, «Маньчжурия мөхбире», «Харбин вакыты», Япониядә чыгучы «Яңа япон
мөхбире» газеталары татарлар тормышын тасвирлаган хәбәрләр тапшыралар, мәкаләләр
бастыралар. 1935 елда Мукденда татар телендә «Милли байрак» исемле газета чыгарыла башлый
Аның нашире — «Стелла» кибете хуҗасы Сәлман Аитов, ә редакторы Дәүләткилде Ибраһим була.
1919 елда барлыкка килгән татар театр түгәрәге яшьләрдә сәнгатькә мәхәббәт тәрбияләүдә
зур роль уйный. Биредә, башка татар драматургларының әсәрләре белән бер- рәттән, Г. Исхакый
пьесалары да еш уйнала.
Шул вакытларда Маньчжуриядә яшәүче татар хатын-кызлары турында да әйтеп үтәргә кирәк
Алар да милләттәшләребез хәятендә тирән эз калдырганнар. Хатын-кызлар милли, дини
бәйрәмнәрне оештыру һәм үткәрүдә бик актив катнашалар Мәсәлән, шундыйлардан Хәнифә
Айдарова. Газизә Байчурина, Гарифә Шаһимәрдәнова. Маһисәрвәр Шакиро- валарның исемнәрен
әйтергә мөмкин. Мәктәпләрдә укытучы булып эшләүчеләрдән янә Мукден шәһәрендәге татар
мөгаллимнәре курсында эшләүче Фәридә Агеева, Маньчжурия шәһәрендәге татар мәктәбе
директоры Мәйсара Нэбиуллина исемнәре дә билгеле. Әшрәф Акчурина, аның сеңелесе Халидә
коммерция өлкәсендә. Хәнифә Гайнетдинова «Фудосан Синтакуп фирмасында. Маһинур
Байчурина Харбинда врач булып эшлиләр.
Маньчжуриядәге татарлар бүтән кыйтгалардагы милләттәшләребез белән дә бик тыгыз
элемтәдә булалар Ләкин Икенче Бөтендөнья сугышы башлану алар тормышында да кискен
үзгәрешләр ясый. Ерак Көнчыгышта иҗтимагый-сәяси хәлләрнең катлаулануы нәтиҗәсендә
Маньчжуриядәге татарлар Америка, Төркия һәм башка мәмләкәтләргә күпләп күчеп китә
башлыйлар- p. ӘЛТӘФ.