ГАЯЗ ИСХАКЫИ ХАТЫ

" Гаяз Исхакыйның әниемә язган бер хатын журнал укучыларына тәкъдим итүне
кирәк табам Архивымда сакланган бу хатта киксжчэ Исхакыйның боек
шагыйребез Тукайга булган мөнәсәбәте дә кешелек сыйфатлары да җитәрлек
чагылыш таба
Бу хатның тарихы турында мәрхүмә әнием. Тукайның яраткан кылы
Ләитүнә Мәүлүдованың сөйләгәннәрен искә төшереп. мин тубәмдәгеләрне хәбәр
итә алам
Габдулла Тукай үлгәч. Троицкида яшәгәндә, әниемә бәйләнеп йөрүче егетләр
аз булмый Шулар арасында берсе аерата тырышлык күрсәтә. мэг9Р әнием кискен
рәвештә аннан йөз чөерә һәм үзе артыннан бутәнч.» йөрмәслек хәлгә куя
Күрәсең, бу эш тәкәббер һәм кинә саклаучан егетне чыгырымнан чыгара, ул
әниемнән уч алу өчен, аның турында һич булмаган уйдырмалар язып, матбугатка
чыга Бу яла. әлбәттә, минем булачак әниемне бик р.>>< җетә һәм ул. ярдәм сорап,
ул вакытта -Ил» газетасының мөхәррире булган Гаяз Исхакыйга хат яза
Түбәндә тәкъдим ителә торган хат — Гаяз Исхакыйның әниемә ха- вабы Ул
1914 елда язылган булса кирәк
Атилла РАСИХ.
Зәйтүнә Мәүлүдова хаты
Хөрмәтле Гаяз' абыем'
Бән тагы Сезга канлы, җәрәхәтле яшь кален илә хат язарга керештем Моны укыгач -Фу шул
Зәйтүнәнең зарлануы бетмәс-, диярсез микән Гаяз абый нихәл итим кемгә әйтим бән хәлемне,
кем аңлар’ Сездән башка серемне хәлемне сөйләр һичк. м-м юк Чын ышанычлы, мәрхәмәтле
дин кардәшем Сез
Мин Сездән аз гына да үзем хәл кылып бетерә алмаган мәсьәләләремне сорыйм Сезгә
киңәш итәм
21 июньдә «Сөембикә-' журналында -Яшерен мәхәббәт сәрләүхәсе- ныхлкси.; Җамалетдин
Юмаев имзасы илә бәне чын вөҗдансыз. Тукаенмы үлтерүеиә шатланып аны һич уена китерми,
матди, булган малларга матур егеткә алданып шулар илә ләззәт табып йөрүче бер аңсыз тупас
кыз дип исмем белән әйтеп тәхкыйръ кыла
Ах, Гаяз абыем, бән шулаймени’ Хәзер бән (аны) исемә дә кертми рәхәтләнеп мә чәкләр
арасында торам, имеш Ходаем миндә булган, алар рәхәт диел уйлаган матди ь ■ мәгънәви
булган хәлләрне һәр каюсын аларга бирсә иде дә. бәием хәлне аларга аңлатса иде
Ул әйтә шәһәрдән китүен аермачык язып карады, аңсыз, тупас кы» аңламады яки белсә дә
исе китмәде, ди Дөрес, ул язуны укыгач та миңа һәм Тукаев алган диеп та белмәдем ул имзасын
Ялкын дип куйган Без Чистайга кайткач та Iv.i шигырьн- укыдык Аны миңа гына дип уйларга
мөмкин дә түгел Без Габдулла әфәнде белән одам белән бергә таныштык, һәрвакыт бергә
очраштык Җамалетдин әфәнденең тел»р-тел - мәс кенә баш иеп китә, дигән сүзе дә хата Бүгенге
кебек хәтеремдә бер конн. мин ик. апам белән (урамда) барганда безнең яннан вагон үтеп китт.
минем ян-янга к.фанып йөрү гадәтем булмагач, бер дә вагонга күтәрелеп карамадым Бераз
китк•», .i там вагон тәрәзәсеннән бер рус башын тыккан да балдан бирле башын селкеп бара ал
т.» инде сезгә, диюгә кече апам карады да. Габдулла Тукаев диде мин дә каралым (аннан) икебез
дә баш идек, ул да баш ия-ия китте Икенче вакыт без -Әл-Исяах-* редакцмяс. янында урамда
очраштык Ул күрешимме юкмы дигәндәй (икеләнеп) күреште Мин никадәр сөйләшергә теләсәм
дә. ул күп сөйләшмәде
Гаяз абый' Ул мине сөя шуңа шулай салкын сөйләшә дип уйлый азыйммы мю. ул вакыт
ундүрт яшьлек кыз Ул вакыт Солтан Рахманюиыйлар мине үртәп мипм баласы дип кенә йөриләр
иде
(Хәер) шул ук елны Казанда бик шәп әдәбият ки
әфәнде «Утырышу- (шигырен) укыганда һаман миңа кәрдгаи • - .- .......................................... ......
кайтуга Фатих абыйның якын кардәше Фатыйма Алвмпаяарга Ги n-i. .и шигырен укыганда гел
миңа карады дидем мин бик илдым дидем Ат»; Ьик
карагандыр инде сиңа исе киткәндер- дип үземнән колд.л-Ф мин. м .
хисап кылдылир Мин апам алдында бик оялдым кызардым вә шхлваяыт п ' т Габдулла әфәнде
минем ише к< чк. нә генә ярлы мишәр баласына и.. KKIHI караим
I км К > МИ1Ш М ф -1“ монда бетмәгән к.ш .
күңеле миндә булмагандыр, мин, тиле, кешеләрне үземнән көлдерәм» дип. үземне орышып
борчылып йердем -Сөембикәмдәге мәктүбне укыгач, хәйран калдым Минем, начар йорәкле
кешенең тәмам хәле бетте. Яткан килеш журнал тотып укый идем. Кадыйр анда синең турыда да
бар. диде Укыгач, һич өмидем калмады дөньяда хәзер бер көн торасым килми Бу кадәр
газаплардан, нахак булган һөҗүмнәрдән тизрәк котыласым килә башлады Мин үземне Габдулла
әфәнде янына җибәрергә уйласам да, өстемдәге бурычым искә төшү генә бу уйдан кайтарды
Агаларым бәне юклы-барлы (акчаларны) үзләренә калдырмыйча, Зәйтүнә укысын да милләткә
хезмәт күрсәтсен, үзебезгә уку тимәде, ул кеше булып хезмәт кылганны карап рәхәт табыйк, дип
укыттылар Шушы бурычны әда кылмый үлсәм, мәңге рәхим мәгъзүб булырмын, дидем Барыбер
мин озак гомер сөрә алмам, бу кадәр газап, бу кадәр борчуларга кибәрмен, корырмын ниһая ть
дөньядан китәрмен, тик үз кулым белән (үземне) үлтерү кебек эшкә бармам, дидем
Гаяз абый, минем хәлне күп кеше аң ламый, журналга карап һәркем бәне вөҗдансыз. таш
калебле. юкка алданучан бер кыз диеп ләгънәт укыйдыр Гаяз абый' Хаты гызда. матбугатка сез
чыкмагыз, дигәнгә күрә тагын Сезгә хат язарга керештем Үткән хатта үзегез (матбугатта) чыгарга
вәгъдә бирмеш идегез Хәзер ни итәсез, чыгасызмы7 Мин тын гына торыйммы7 Сездән инсаният
наменә бер киңәш көтәм Бәнем саф вә вөҗданлы икәнемне үзегез яхшы беләсегез, матбугат
алдында да бу нәхакләрне бәндән китәреп бәне пакьлавыгызны вә бәне тынычландыруыгызны
күз яшем илә вә сабырсызлык илә сорыйм.
Сездән мәктүп килеп тынычландырганчы җәһәннәм газабында, каты газап эчендә янып
калган милләтдәшегез.
Гаяз Исхакый хаты
Хөрмәтле Зәйтүнә ханым!
Сезнең хатыгызны алып күп-күп уйга чумдым Мин үзем һичбер төрле сезне гаепләмим
Сезне һичкемнең гаепләргә хакы юк Бу мәсьәләдә сез ак, сез баласыз Бер кешенең сөюендә,
икенче кешенең һичбер төрле тәэсире булмаган кебек, сөелмеш кеше шул матур хискә сөю
берлә җавап бирмәсә дә һичбер төрле гаеп булмый Чөнки сөю гакыл берлә мотлак бергә йөри
торган эш булмаенча. фәкать йөрәкнең ихтыяры берлә генә идарә ителә торган илаһи бер
куәтдер Сез бердән белмәгәнсез, белгән булсагыз да сез үзегез сөймәгәндә белмәгәнгә
тырышырга (7) тиеш (’) иде, монда җинаять юк. монда начарлык юк Сөю мәсьәләсендә хаклы,
хаксыз юк Сөю бар. сөймәү бар Басынкы акыл белән чыгарылган үлчәүләрнең сөюгә һичбер
төрле мөнәсәбәте юк
Әгәр сез Габдулланың сөйгәнен белә торып аны мыскыл иткән булса идегез, аның
мөкатдәс хиссиятеннән көлгән булса идегез, аның ачылган йөрәгенә төкергән булса идегез, сез
гаепле булыр идегез Сезд/Г ул булмаган, булмаган гына түгел, сез Габдул ланың шул хисене
белгән булсагыз, үзегез Габдулланы «Габдулла» дип сөймәсәгез дә аңарга ихтирамән, аның
талантына ихтирамән үз тормышыгызне аныкы берлән бәйләр лек кадәр каһарманлык та булган
Бу бик зур эш, бик зур олуглык. Сезнең хатыгыздагы шул җирләрне укыганда галиҗәнабыгызга
исем китте Хатыгызның чын күңелдән язылган булуы минем алдымда сезгә карата зур ышаныч,
бөек ихтирам тудырды Хәзер сез һичбер төрле вөҗдан газабы берлән газапланмагыз. Сез
пакьсез Габдулланың сезне сөюе шагыйрәнә сөюе сезнең өчен булып узган бер сыйфаттыр Сез
Габдуллада нечкә пакь хисләр уяткансыз Габдулланың йорәгене чарлагансыз, аны матур нечкә
шигырьләр әйтергә мәҗбүр иткәнсез Габдулланың шигырь тудыруында үз ихтыярыгыздан башка
ярдәмдәш булгансыз Моның өчен һаваланырлык, мактанырлык хакыгыз бар Мин язганда да
хәзер дә сезгә каршы һичбер төрле битәрләү ташламадым һәм дә ташларга хакым да юк Сез
Габдуллага каршы вә татар әдәбиятының бер баганасына каршы һичбер төрле хыянәт
кылмадыгыз Икенче мәсьәлә. «Мәктәп»нең Тукай номерында •Җан Шәрәф» имзалы бер мәкалә
укыгансыздыр укымаган булсагыз, укыгыз Анда сезнең хакта шактый ачык язганнар Минемчә,
алар әйтергә тиеш түгел иде Ләкин журнал безнең кулда булмаганга, алда шундый мәсьәлә
чыгуын күреп җитә алмаганга ясалган бер хата Ләкин үзегез һичбер вакыт үзегезне якларга дип
матбугатка чыкмагыз Шундый мәкаләләр бәлки киләчәктә дә булгалар Анда да салкын канлы-
гыгызны югалтмагыз Шундый сезне ача торган мәкаләләр чыкмасын өчен мин Фатихка' хат язам
-Мәктәп»кә дә әйтеп үтәрмен Казанга барганда башка журнал даирәләре берлән дә сөйләшеп
алырмын Ләкин бит, Зәйтүнә ханым татар дөньясында бик күп былчырак кешеләр бар. алар бер
җирдә пакь, матур зат күрсәләр, күзләре кыза, шуны былчыратырга керешәләр. Бу эшнең
ахырын белмиләр, кешегә хөрмәт күзе белән 174
карый алмыйлар һәр нәрсәнең былчырак ягын өстерәп чыгарга тырышалар Менә
шундыйларның берсе К Бэкер " «Вакыт»*ның апрель 13 ндә чыккан номерында Тукайга каршы
зур бер былчырак ыргыта Тукайны хөрмәтләвебезне мыскыл итә Тукайның үлемен эчүенең
сәбәпләрен (’) бик кабәхәт бер авыру иттереп танытырга тырыша. Бу мәкаләнең миңа биргән
тәэсире әйтеп бетерерлек булмады Укыгач та Петербургда Тукайны караган докторга киттем Ул
катгый тар >эда ”. Тукайда шундый авыру юк иде. диде Киләчәк номерыбызда шул хакта озын
мәкалә язам Тукайның симасы хакында сездә шул мәсьәләдә һичбер төрле шөбһә уянмасын
Җитте түгелмеI
Сезне туегыз белән котлыйм Мин бит Габделкадыйрны бик беләм Шуның өчен туйга
чакырмауга үпкәләргә дә хакым юк түгел Ярар инде. Троицкига баргач бер бик сыйларсыз яисә
бик сынап бер кыз табып бирерсез Мин дә бит һаман әле егет
Мәскәүгә барып кайттым Хәтимә туташны күрдем Сәламәтләнгән Гөлсем яшь хатын
булды, берни язмый-сызмый, газета да алмый Безнең газетада хас -Хатын-кызлар тавышы»
дигән бүлек ачылды Шунда язарга тырышыгыз әле, тагы сез ишан киле не булгач, безнең
газетәне таратуда ярдәм итегез әле Хатын-кызлар арасында таратырга жае булса, мин июньдә
дәфтәрен жибәрермен Әлегә хушыгыз Гаяз
Андый-мондый матбугатта сезгә һөжүм булса, үзем каршы чыгарга вәгъдә бирәм 18 апрель
Хат кырында әйтергә яраса Габделкадыйрга сәлам әйтерсез ярамаса бурычлы калмагыз
I Гаяз — Гаяз Исхакый (1878-1954) язучы прозаик драмматург һам жомагать эшлех-
Искәрмәләр.
2 -Соембика.— 1913 нче елның ноябреннән 1918 ел башына кадәр
кызлар очен Казанда чыккан беренче журнал
1 Тукаев - татар халык шагыйре Габдулла ТукаД (I8M-19I3)
4 -Әл-Ислах-- 1907-1909 елларда Казанда чыккан газета
5 Солтан Рахманколый (1886-1916)- язучы журналист, таржемаче һам сүалехче
6 -Мәктәп» 1913-1914 елларда Казанда чыккан педагогия журналы
7 Фатих (?)—Фатих Әмирхан (1686-1926) татар адобнкты классигы
8 К Бэкер — Бэкер Кобир (Бакиров. 1880-1941) язучы, журналист
9 -Вакыт- - 1906-1918 елларда Оренбургта нәшер ителган галета
Катгый тарызда — катгый ровешто
Сима — тос чырай Биредә -Г Тукайның яшаү равеш. үзен