БӘХИЛЛӘШҮ

Сез моннан әхлакка файда булмый бит. диярсез Гафу итеге.. Кешеләргә татлы әй берләрне җитәрлек ашаттык; моңардан аларның ашказаннары бозылды, ачы дарулар, яндыра торган хакыйкатьләр кирәк.

Исламгали колхозның менә дигән тракторчысы иде. сугышта ике кулын беләзектән өздереп кайтты Казан ортопедлары могжиза ясады: ике кулының икесен дә урталай ярып, жәплекә эшләделәр, кашык тотарлык, каләм тотарлык уентык әмәлләделәр Исламгали гомер буе жор булды, аның бу сыйфатына гарип калу да зарар китермәде. Икс ордены бар иде. ә медальләрне гел өсти тордылар. Сугыштан да дүрт медаль белән кайткан иде. хәзер исә түгәрәк дата саен өстәп баралар Исламгали ишетеп яши: шәһәрдә эчүчелек юлына баскан адәмнәр медальләрен саталар икән. Кайберәүләр шуны өч. ун. егерме сумга сатып алалар да тугызынчы май көнне күкрәкләренә тагып урамга чыгалар икән. Исламгали - сугыш гарасатын күргән кеше бу турыда уйларга да. сөйләшергә дә жирәнә. Ут эченә кергән өчен бирелгән медальне берәү дә сатмас, ут эченә үзе керен үлем белән бер генә тапкыр булса да күзгә-күз очрашкан кеше беркайчан да башка берәүнең медален такмас. Исламгали сугыш, госпиталь, өйгә кайту вакыйгаларын энәсеннән жебенә кадәр хәтерли Ул кайткан көннәрдә аларның өеннән кеше өзелмәде Берәуләр аның жәплекәле кул белән ипчек итеп ашаганын күрергә, икенчеләр аның сугыш турындагы хикәяләрен тыңларга киләләр иде Ләкин үзенең ничек кулсыз калганын сөйләргә яратмый иде ул Аңа ходай бирмеш һәр жәйне район тәэминат булегеннән санаторийга бер путевка жибәпәләр. Сочига тимер юл билоын өенә китере.Фронтовиклир дип йөртәләр иде үзен. Шуның белән чыктык теге якка. Шәп «кош» алдык. Кайтканда Федор яраланды, аны кыр госпиталенә озаттык. Сөйләделәр: маршал Жуков үзе кереп, тегеңә орденны палатасын та ук биреп чыккан Менә нинди кеше! Ә миңа бөтен рота алдында бирде. Маршал киләсен бер сәгать алдан белдекме. юкмы — аның килүен алдан әйтергә дә ярамый бит әле. Шулай да юындык, кырындык, төймәләрне, итекләрне чистарттык. Бер урман аланы сыман җирдә без Менә бервакыт капитан — рота командиры — бөтен бугазына кычкыра: — Рота а-а' Ул гел шулай сузып әйтә иде. — Рота-а-а! Стано- ви-и-и-сь! - Шулай сузып әйтә:— Ста-а-но-о-внсь! Ул арада урман юлында яшел-чуар газик күренде Комбат каушый калды, сузып торырга вакыт юк. чак-чак әйтеп өлгерде: — Рота, равняйсь, равнение — на середину, -диде дә, машинага каршы йөгерде Машина кырт кына туктады, ишеге ачылды да маршал үзе килеп чыкты. Буйга бик биек түгел, әмма дә ләкин калын гәүдәле. Кызу-кызу атлап капитан янына килеп тә җитте, рапорт-мазар тыңлап тормады, кул биреп күреште дә безнең каршыга килеп басты Тагын бер машина төялеп килгән зур офицерлар читкәрәк коелдылар Күз кырые белән генә карыйм солдатларның күзләрендә яшь. Менә бит солдат нинди нечкә күңелле була ул. Ул арада маршал көр тавыш белән кычкырды: — Сержант Яһудин. выйти из строя! Менә шунда, билләһи, каушадым Тез буыннарымның хәле китте. Чыга алмыйм бетте китте вәссәлам! Комбат та куркып калды, тиктомалдан гына йөткеренә башлады. Ул арада маршал күзләре белән бөтен стройны ялап алды — ә мин торам. — Сержант Яһудин' Монысы үзебезнең комбат икән, бу гавыш минем аякларны ычкын- дырды Чыктым, бастым. Ул арада - командующийның адъютантыдыр инде- яшь кенә майор йвгереп килеп җитте Калганын мин хәтерлә- мим Шунысын гына тойдым иллә да мәгәр маршалмын кулындагы куәт! J.T учларының зурлыгы. ул минем ку.шы кыскандагы коч! Мин дә бит инде таза (ул узенең кулын күтәреп куя. әмма кул урынында кы.ганыч җәпнеке генә ). шулай да ул миннән куәтлерәк иде Кеше инрәгенен зурлыгы йомарлаган йодрыгы кадәр була, диләр. Моның аа 70 шулайдыр, йөрәгендә бер хикмәт булгандыр Ул бит теге сугышта ук ннде leopnin тәресенең гул кавалеры Ә андый кеше Россиядә .армак 6f,'r7,)H генә санарлык. W ә шулай орденны маршал үзе бирде миңа Ьер генә җөмләсе хәтердә к. ган Молодец. Яһудин. i ар солдатларын мин белом, .мар белән сугышка керергә була дн. Тагын бер су зе истә. Син. диде. * Шараповның хәлен бел. аны бүген тыл госпиталенә озаталар.- диде з Исламгали агайның бу хикәясен халык рәхәтләнеп тыңлады 5 ирләр монысының чын икәнен аңлыйлар иде Сугышка кагылышлы 5 мәсьәләдә һич кенә дә сүзсез калмый торган Хәернисаның соравыннан 2 соң. Исламгали элеккеге «дулкынына» кире кайтты. Хәерниса пп белән ♦ генә сорады: — Карале. Исламгали. л маршал дигәнегез ничек киенгән инде? z Өстенә-башына. дим Ирләр көлеште. Шунда Исламг.ми элеккечә сөйләп китте ~ — Ничек дип . Аларның билгеле инде Сугышта иң зур кеше бит — i ул инде яхшы киенергә тиеш Шунсыз нинди ул сиңА автарит? Ничек >- киенсен? Өстендә — чем-кара кәчтүм-чалбар. аягында -- кап-кара лаклы ? ботинкалар Башында яхшы эшләнә Ирләр читкә борыла. Хәерниса да. ышанган сгЙМан. риза була х Әмма Исламгалииец хатыны Рәшидәдән башка берәү дә белми шулай ® кеше барында уенкөлке сөйләшеп утыра да. аннан юрган астыннан ике жәнлекәсен чыгарып төне буе ыңгыраша, сызлана Исламгали Бигрәк тә көн болытласа. Анысын кеше белми Үзенең дә белдертәсе килми ...Исламгалинен, Япония белән сугышта катнашмаган көе. олыгай гач. Ватан сугышында җиңүнең кырык еллыгында, ул өр-яңа «Отечественная война» ордены белән бүләкләнгән жәйдә «Япун Яһудин кушаматы алуының тарихы бик гыйбрәтле булды. ..Кайчандыр аны җитәкләп Сочига йөргән Габделхәмит укып, югары белем алгач профсоюз эшенә сайланды. Өйләнеп, матур гына гаилә корып җибәрде. Шәһәр кызы авыл малаен гел шәһәрчә яшәргә өйрәтте Профсоюз малай инде көньякка үз хатыны белән йөрде әтисе Ис гамгалигә хәзер кардиологлар рөхсәт итми иде Профсоюз малай бераздан гади ял итүчедән чит илләргә йөрүче туристка әйләнде. Ул сиңа кирәкме Урта Диңгез буенча круиз, ул сиңа кирәкме Төньяк круизы Йөреп кайткан саен, күргәннәрен әти-әнисеңә сөйләп таң калдыра малай Профсоюз эше кызык бит ул — анда гел алга барсаң гына яшәп була. Профсоюз малай бераздан чит илләргә баручы туристлар төркеменә җитәкче буларак йөри башлады Шундый сәяхәтләрнең берсендә. Исламгали агайның күрәчәгенә каршы. Япония!ә барып чыккан Туристлар төркеменә җитәкче булып Менә шуннан малай гел икенче кеше булып кайтты да инде. Ул анда барганчы ук. Япония турында күп әдәбият укыган (малай пединститут тәмамлаган иде), тегендә баргач та гел мәктәп, балалар тәрбиясе мәсьәләләре белән кызыксынган. Кая гына барса да. нинди генә сорау бирсә Дә. мәсьәлә гел бер тирәдә әйләнгән- Япониядә балаларны аерым бер методика белән тәрбиялиләр, кечкенә вакытта бала тулысынча ирекле нәрсә теләсә, шуны эшли Нинди генә зар^ салса да. кыйныйсы, җәза бирәсе түгел Бары тик акрын акрын гына теге яки бу эшнең яманмы, яхшымы икәнен аңлата килергә. Бала тулысынча ирекле булып үссен Профсоюз малай дүрт яшьлек улы Рабисны (малайның исем тарихын Габделхәмит болай анлатты: «Рабоче-крестьянское искусство» сүзеннән кыскартып ясалган.-т- диде - Сез. диде, миңа иске исем кушып, биографиямне кыенлаштыргансыз,- һәм визит карточкасын күрсәтте Анда фәлән-фәлән хезмәт кешесе «Ягудин Хэмид Галеевич» диелгән иде) ата-ана йортына җәй уздырырга кайтарып куйгач, шуларны сөйләде Без инде япон методикасына күчтек, сез дә шуны дәвам итегез, без әнисе белән ике атнага бер кайткалап торырбыз, кирәк-яракны үзебез кайгыртырбыз. - диде. Исламгали. тирән сулап, үзенен сугыш алды һәм сугыштан соңгы еллардагы тормышын баш мие аркылы уздырды. Балаларга каты куллы булды ул Шаярышып узынсалар, чыгырдан чыксалар. Исламгали агай биргәләп алырга да күп сорамый иде Профсоюз малай сугышка кадәр үк туган иде әтисе, әле сугыш чыгасы ел язында гына тупыл башындагы сыерчык оясына кулын тыгып актарынган өчен малайны пешерде Малай, нке-өч сәгать буе елап, шыңшып, әтисенә рәнҗеп, абзар артында утырды. Госпитальдә аңына килгәндә ике кулы да беләзектән киселгәнен күргәч. Исламгали ыңгырашып куйды: — Һай й. диде ул. күз яшьләренә тыгылып — һай-й-й... Сабыем Габделхәмит рәнҗегәндер. Юкка гына кызып китеп яңакладым бит үзен шул чакта. Ул бит сыерчык оясына зарар салам дип менмәгән. Аның бит. оядан яшькелт-зәңгәр кабыклы бер генә йомырка алып, өйдәге гөл төбенә куясы килгән. Аңа бит элеккеге язда үзем шулай күрсәткән идем: тупыл төбеннән табып алынган ул йомыркага малай никадәр шатланган иде. Сабый. Шул рәнҗегәндер. Оныгы Рабисны алып калган көнне аның йөрәге әнә шул истәлекләр белән телгәләнде. Профсоюз малай шәһәренә китеп барды: дәү әти белән дәү әни исә, оныкны японча тәрбияләргә вәгъдә биреп, капка яныннан хәтәр борылып шәһәргә таба чапкан «Волгаяга карап калдылар. — Габделхәмит акыллы шул.—диде Исламгали карчыгына. Бер җәплекәсен оныгының җылы, йомшак муенына куйган иде шул көе басып тордылар.— Акыллы. Әнә мин ни үкендем каты куллы булганым өчен. Дөрес, минем бала әйбәт булып чыкты Әмма дә ләкин минем тәрбия дөрес корылмаган булган. Әйдә, улым, мультфильм башлангандыр «Заяц. погоди»ны яратасыңмы? Мин үзем бер дә калдырмыйм аны. Ләкин «погоди»ны карарга туры килмәде аларга ул көнне. Өйгә кереп, ливанга урнашын, рәхәткә чумабыз дип кенә торганда, малай үҗәтләнеп стенадагы герле сәгатьне сорый башлады (ул аңа бая әтисе белән ашап-эчеп утырганда ук күз төшереп, сәгатьнең эченнән баш тыгып кукелдәгән кош малайны шаккатырган иде). Сәгатьне стенадан алып бирергә туры килде; моннан ун еллар элек. Җиңү бәйрәме көнендә, колхоз парткомыннан бүләк иткәннәр иде бу сәгатьне «Погоди* башланырга ун унбиш минутлар бар иде әле. малай сәгатьнең калай ишеген зур дәрт белән каерып ачты, бәләкәй куллары белән теге хикмәтле кошны эләктереп, җан-фәрманга бугазлый, тарта башлады Исламгали бу бәләкәй залимгә бераз гына рәнҗеп, ләкин япон методикасына зур ихтирам саклаган хәлдә, урыныннан торып, ишегалдына чыгып китте - Ярар инде, күкесез булса да йөреп торыр әле, берни эшләр хәл юк. дип чоланга сөялде: сәгатен кызгана иде, ул аңа һич тә сәгать булып түгел, ә гаиләдәге бер җан иясе. дус. ышанычлы иптәш, бергәләп картаючы фронтовик булып тоела, шулай уйлап күнегелгән иде. Карчыгы әле өндәге хәлләрне белми. Ул, гадәттәгечә, «һай. җүн- сезләр. көш. дим. көш. азынып калыгыз, киләсе елга берегезне дә калдырмыйм. чисти үзәкләремә үттегез, гомерләрем әрәм узды»...—ДИП. тавык-каз белән абзаркура тирәсендә мәж килә иде Исламгали агай сугыштан кайтканнан бирле ишетеп яши инде мондый «чыгышуларны; ләкин ул белә, карчыгының сукрануы болай гына хуҗа хатын барыбер ике ана каз. бер ата каз. егермеләп тавык белән тубал кадәр зур әтәч, ике баш үрдәк калдыра кышка. Болай гына сукрана инде ул. болай 72 гына «Тукта, ярар, «Иогоди» вакыты җиткәндер...» дип өйгә керен, теге бәләкәй залим, сәгать чылбырының очын учына чорнап, гер селтәп. идән уртасында әйләнеп уйный иде Исламгали агайның шунда к}Л бармаклары чымырдап сызлап алды. Гернен бер әйләнүендә тәрәзә төбендәге яран гөл идәнгә төшеп чүл.мә1е-ние белән көл булды, икенче селтәнгәндә гер өстәлдәге «лсктр чәйнегенә килеп бәрел те. чәйник. * бичара, күз алдында яньчелде, әле аннан сон да чыкыр-чыкыр итеп = эчтән ватылып утырды. д Чү. улым. чү. алай ук ярамас' дип чак әйтә алды Ислам- S гали агай, үзенең һаман кул бармаклары сызлый, үзе һаман эшнең төбен $ аңлап бетерми иде әле. Андый вакытта ир кеше һәрчак хатынына сыена. “ шуна күрә ул ишекне этеп кенә ачып чыкты да. абзар якка карап * кычкырды: “ - Син. дим. син! Кер әле тиз үк' Кер әле. дим Өйдә нәрсәдер шартлап ук ватылды, чәлпәрәмә килде Монысы - инде чамадан тыш иде һәм Исламгали агай өйгә таба агылды Ишекне 2 жәһәт кенә ачып өйгә керим дисә — бәрәч! — ишек тоткасын тотарга _ куллары юк бит аның! Кырык елдан артык инде аның кулсыз калганына ~ Ник шулай кычыта соң бу кул. ник шулай кычыта? Ул. ишек киндеренә J үзе өчен кагылган каеш элмәкне хәтерләп, жәплекәсенә кидерде дә аты- - лып өенә керде. Керсә., телевизорның экраны юк. идән тулы аксыл- £ зәңгәр пыяла, ә малай ике кулы, башы белән телевизор эченә кереп г киткән иде. Исламгали агай, ыңгырашып, ишек бусагасына утырды ...Кичен капка төбенә жыелган ирләр арасында өр-яңа гема күтәреп, болай сөйләде: - Безнең тәрбия дөрес түгел ул Без балага кычкырабыз, жикеренәбе< Сугабыз да. Әнә японнар Алар балага берни әйтмиләр. Бала өйдә теләсә нәрсә эшли: гөлләреңне йолка. чынаяк вата аларда әйбер әйтелми. Бала үсә төшкәч үзе аңлый Әнә минем Габделхәмитнең малае Яңача тәрбиялиләр. Шулкадәр тере бала, һич кенә дә тик тормый Шулай кирәк, японнар — акыллы халык алар Аларның эшләгән әйберләрен генә кара син: бишенче каттан асфалтька ыргыталар икән шайтаным да булмый. Ә телевизорларын Шулвакыт ул эчтән ыңгырашып куя. ләкин кешеләргә белдерми. Берәр атнадан исә күрше хатыннары сизә: Исламга.гиләрнең түр тәрәзәсендәге яран гөлләр гел кими, гел сирәгәя. Исламгали агай исә һәр кичне японча тәрбия турында «лекция» сөйли Яңа тема бит. агай- эне рәхәтләнеп тыңлый Инде ике атна тула дигәндә, малайның әти-әнисен бик тә. бик тә көткәндә. Исламгали агайның өендә инде телевизор, күкеле сәгать, кырыну машинкасы, электр чәйнеге һәм зур көзге ватылган, исән калган ике чулмәк гөл мич башына мендерелгән, кухня якка чыга торган аралыкка яшелчә бакчасының рәшәткәле капкасы кертеп сөялгән һәм хужа хатын, кергән-чыккан саен, японнарны каргый-каргый. шул кап каны ку череп куеп иза чиккән көннәр иде. Шулай да. бер көнне малай кухняга уза алды. һәм. дәу әнисе күрмәгәндә генә, кулына шырпы кабы эләктерде Исламгали агайның нервылары актык чигенә кадәр тартылган, күрше-тирә дә инде бу бәләкәй афәтнең болар хуҗалыгына күпме зыян салганын чамалый иде Җитмәсә, күрше Хәерниса, иртә белән радиода көлкеле бер тапшыру тыңлаган да. кичке капка төбе «жыелыш»ында шуны сөйләде - Әй, дим. ну ппшы Казанның тапшырулары Кем булды икән ул. танымадым, әллә Равил Шәрәфиев инде, әллә Ренат Тажегдинов Әллә Ирек Баһмановмы? Мин. узләрен күрмәгәч, тавышларыннан аера алмыйм. И дә кызык итеп сөйли инде. Бер малайны, ди. Гажнкстаннан монда. Казанга алып кайтып, әби-бабасына калдырганнар Җәйне, дигәннәр, сездә торып торсын, безнең монда, дигәннәр, жир тетри, оа. a куркып бетте Шуннан соң. берәр ай узгач, әби белән бабай Тажикстанга хат язганнар, ди «Малаегызны кайтып алыгыз, безгә сез луучы җир тетрәүнең үзен җибәрегез».—дип әйтеп әйткәннәр, ди 11|)ц , ' Исламгали агайдан башка барысы да хахылдап көлә. Нәкъ унбиш көн үткәч, японча тәрбиянең нәтиҗәсен карарга авылга ак «Волга» кайтып төште. Әмма урамнан тыкрыкка таба борыла алмады. Техника бензовоз, сөт машинасы, аммиак сыекчасы ташый торган машиналар тыкрыкка бөялгән. һавада кисәү, көйгән салам, тагын әллә ниләр исе Урамда тынлык. Кешеләр төркем-төркем җыелганнар. Сөйләшмиләр Профсоюз Габделхәмит машинасыннан чыкты, арткы ишекне ачып, кулыннан сак кына тотып, чибәр бер ханымны чыгарды бу инде, бер дә шиксез, теге бәләкәй ташбашның әнисе иде. Сак кына атлап, техниканы әйләнеп, үз капкаларына таба юнәлделәр Капка гәбендә милиция формасы, хәрби форма кигән иәе-өч кеше нәрсәдер язалар, сорашалар. киңәшәләр иде. Шыр ачык 1.,урыс капка аша ишегалдына карагач, профсоюз Габделхәмит имәнеп китте бәрәңге бакчасының түренә тезеп, бурап салынган келәт, корт өе һәм ак мунча урынында кисәү өеме пыскып утыра, ишегалды ермачланган, урыс капканың бер баганасы төптән кырт өзелгән, бер торык койма ауган, бөтен әйләнәтирә су. кисәү, изедгән балчыктан тора иде. Халык ни гаҗәп янгын турында түгел. Исламгали агай турында сөйли иде Келәт артында чытырдап ялкын күтәрелүгә, урамда «Пужар. пужар!» дип кычкыра башлаганнар. Шунда Исламгали агай ишегалдында киләп сарып гел йөгереп йөргән Нәрсә эшләргә белмәгән Хатыны Рәшидә шундук оньпын күтәреп алган, икенче кулына иренен орден-медальләре тагылган пинжәгвн эләктергән дә, аһ-ваһ килеп, күршеләргә кергән. Исламгали агай исә. янып яткан келәткә кереп нәрсә алырга белми аптырап торгач, майланып, балавызланып беткән бер иске бишмәтне култыгына кыстырып, авыл башына чыгып йөгергән Каралты-кура янып беткәч, аны җитәкләп алып кайтканнар Бишмәт дигәннәрен ганыганнрр. кырык бишенче елны киеп кайткан солдат бушлаты ди Элек яшел төстә булган, ди «Мин моны белеп эшләмәдем», дип әйткән, ди Шул көнне авылда «Япун Яһудин» дигән яңа кушамат туды. Йомшак, җылы муенлы, аяклары-куллары чебиләгән бәләкәй ташбашны ул көнне кич кире үз оясына — Казанына алып киттеләр. Теге каралтыларның страховкасы бар иде. аннан байтак чыкты, тагын профсоюз малай белән профилакторийда баш врач булып эшләүче килен байтак ярдәм иттеләр Хәер, теге каралтылар тузган, аларны барыбер яңартасы бар иде инде Шулай да, Исламгали агай бу вакыйгадан соң җитдиләнеп калды Анын ку целендә- купмегәдер - юмор улде Шулай, шулай, дип уйланды агай. Шулай Габлелхәмю менә ничә ел инде, ашау-эчү әйберсен ничек юнәтергә, транспорт каян табарга, фатирны ничек ремонтларга, врачка ничек эләгергә дигән тормыш мәшәкатьләреннән азат Аның бөтенесе әзер, транспорты баскыч 1Өбенә килә, врачка чакырып алалар, ашау-эчу әйберсен кухнясына китерел китәләр Ул моны үзе белми дә Шулай, андый тормыштагы кешененлчынбарлыктан аерылмый хәле юк. Ул бит инде синеңчә уйлый алмый Аның инде баш миендәге андый күзәнәкләре үлгән була... Шулай, бу вакыйгадан соң Исламгали агай эченә батты уйчанланып калды ‘ 7 Габделхәмит исә ярты ел буена авылга кайтмады. Дөрес ара-тирә хатлары килә иде Мәшәкате булган икән, соңгы хатыннан шул аңлашылды «Көннәр эчендә чираттагы ялымны алырга уйлыйм Моннан өч атна арттан яңа квартирага күчтек, дүрт бүлмәлегә Әле ун көн генә арттан туйда булдык: минем шефның малае гаилә теркәде » Исламгали агай ха- к;п кат укыды, укыган саен, үзенең надан лыгын ныграк я аны. төзәлгәч кайтып керерсең, дип. өеннән куды Жора яңадан Әхтәмҗанга әйләнде дә (хәер, «җан» инде бөтенләйгә төшеп калган иде). Энҗе апасына күренергә оялып, әнисе авылына юл тотты Кешеләр аны күзәттеләр: нечкә, үтә күренмәле хәлсез куллар, тән тиресе саргылт, күзләрдә май беткән. Сөйләшкән вакыгта күз карашлары катнашмый, күзләре аерым яши Хәерниса башта гел елады — Монысын бигрәк кызганам, җаныкаем,- дип яшь түкте, кием салымын карады, акча биргәләде Дөрес. Әхтәм әнисеннән акча өмет итми иде: эчү мәсьәләсендә ул шулкадәр талымсыз, җайлы кеше икән рәттән барысын да эчте Каяндыр килгән лосьонны да (Энҗе калдырып киткәндер инде), шампуньны да эчте, әтисе Сәмигулла зама ныннан ук сакланган затлы одеколонны да ялт иттерде, мунча тә рәзәсе төбендәге теш порошогы, пасталар да юкка чыкты Кибеткә сум да ун тиенлек, тирләүгә каршы бер сыеклык кайткан иде аңа рәхәт ләнде. аннан — көя даруына. Антимоль — сиптерә торган итеп, аэрозоль рәвешендә эшләнгән иде Хәерниса бервакыт мунча ялдынын ярыгыннан карап торды Әхтәм мунча артына чыкты, кесәсеннән бер кадак алып, антимольнең астын тиште, стаканга чыжылдап аксыл бер сыеклык акты Як-ягына каран- галап алгач, малай стаканны әйләндереп куйды да. дару савытын бәрәңге сабагы арасына ыргытты Аннан ишегалдында әнисе белән бераз сөйләшеп утырды Бичара, беткән Хәйләкәр үзе. ә беткән Гел алдый, гел үз ягына алдый Кичке якта ул. кинәт кенә торып, аръякка кибеткә чыгып китте — Борис Федорович килгән, шуны күрәсем бар.— диде. Хәерниса баш ватты: кем икән бу урыс? Кичен улы шактый кызып кайтып керде Иртәгесен кибетче кыз сөйләде: — Үләм. җаным. Хәерниса апа. Кләй кайткан иде кичә, шуны әллә ничәне алды. Суга болгатып, шуның кләен аерып алып, сыеклыгын эчә икән.- - диде. Бер-ике көннән малай тагын алдады — Әни. өч кенә сум акча биреп тор. Бакудан Әдһәм исемле бер дустым килгән, тегендә бергә булган идек. - диде. Өчлек юк иде. әнисе биш сум бирде Малай төнгә тагын кызмача кайтты. Иртәгесен кибетче кыз сөйләде: — Карар чыкгы бит. Хәерниса апа. Авыл кибетләрендә эчемлекне бетерәбез Складта калган бер ящик «Агдам» бар иде. кичә шуны саттым Сезнеке шатланды да инде — ике шешә алды Ял итеп ятучы академикмыни — шәһәрдән әллә кемнәр килә үзенә. Ике тапкыр ике кеше килеп тапты аны Мунча баскычына утырып озак сөйләшәләр Тәмәке кабалар, ашарга да кермичә, китеп тә баралар. Әхтәм үзе боларның кем икәне турында әнисенә бер сүз дә әйтми, ләкин аңлашыла инде — тегеннән болар, тегеннән. Алар киткәч. Әхтәм нке-өч көн буе ашамый-эчми, баш астына кулларын куеп, мунча алдындагы сәкедә көннәр буе ята. беркем белән аралашмый Тик күршеләр генә тынгысыз: — Шайкада булган ул.— диләр Аңа иреккә чыкканда тегендәге башлыклары эш кушып чыгарган Бу шуны үтәми икән. Соңгы килүләрендә әйткәннәр фәлән вакытка кадәр шуны үтәмәсәң. жыештырабыз. дигәннәр . Ул шикле кешеләр, ахрысы, шәһәрдә Феня янына да килеп киткәннәр. Менә бер көнне. Энжегә ияреп, авылга Феня да кайтып төште Әхтәмнең каяндыр, нәрсәдер табып эчкәнен белүче юк иде. әмма алар кайткан көнне «Жора» ләх иде Йортта өч хатын төн буе киңәштеләр. Иртәгесен колхоз автобусын белештеләр. Хәернисаның йорт-жирен. вак-төяк кош кортын Исламгалиләргә ышандырып. Әхтәм-Жораны шәһәргә алып киттеләр Төнлә, әнисенең өендә Энже болай сөйләгән иде: Моны гадәти медицина ала алмый, әни. Мин бер психнатор белән сөйләштем Ул тәжрибә уздырып карарга булды. Ләкин бу — фәнни ысул түгел Моның методикасы эшләнмәгэң һәм ул метод әле дөресме икән2 Монда безнең югалтыр әйбер юк. бу Малай барыбер беткән, әйдә шуны эшләп карыйк әле Тик бу турыда кешегә сөйлисе түгел Теге докторның харап булуы бар Юка. үтә күренмәле, аксыл чырайлы Әхтәмне ялтыравыклы ак буяу белән буялган, елкылдап торган җиз тоткалы биек ишекне ачып, биек түшәмле мәһабәт бер бүлмәгә керттеләр. Кырып эшләнгән юан аяклы зур калын өстәл янында башына зур ак калфак кигән, ак халатының җиңнәрен сызганып, йонлы беләкләрен өстәлгә салган калын кырыйлы күзлеген таза борынына төшереп элгән олы ир утыра иде Әхтәмгә күтәрелеп карамыйча гына, кул хәрәкәте белән утырыр!а кушты, үзе берөзлексез кәгазь актарды, ниләрдер укыды Әхтәмнең борыны йомша ды. муены тирләп китте Теге һаман дәшмәде Шундый зур борын, йонлы таза беләкләр белән врач булып була микәнни? 1 әк. тә-кс — Via. хода, гавышы да калын икән! Әхтәмне инде бө тенләй курку басты Ярар Менә миңа монда ике гариза килеп керде. * Синең өстән. Тәкс-с Йә? 5 Н-нинд-ди? дип чак әйтә алды Әхтәм. — К-кем язган? Нинди, нинди. тавыш тагы да калынайды - Кемнәр язган . § Язганнар менә £ Н-нәрсә дип? -- Әхтәмнең иреннәре калтырый иде Тегенең тавыш тагы да көчәйде. * Менә нәрсә дин: «Мин. фәлән фәләнев.т. аның хатыны, сездән ш үтенәм: бу кеше миңа кирәк түгел. Бу кеше безнең җәмгыятькә дә 5 кирәк түгел. Ж,ир йөзендә моны яшәтүдән файда юк Сез моңа берәр f төрле укол бирегез». 2 Әхтәмнең тамагы кипте Шул вакыт ул доктор өстәлендә тәгәрәп н яткан зур бер шприц күрде. Коточкыч! Тегендә вакытта аларны бер « совхозда эшләткәннәр иде. шунда ул нәсел үгезенең муенына укол када- J ганнарын күргән иде: сыеклыгы йөз грамм булгандыр. Үгез шунда. ~ муенына шартлатып энә тыкканда, чайкалып киткән иде. Ә монда! т Шприц савытына бер стакан сыеклык керәдер' Моның белән, дару түгел. ' квас җибәрсәләр дә үләрсең! Ул арада тукмак борын икенче бер кәгазьне укый башлады. Әхтәмнең күз алларында әллә ниткән ак болытлар йөзеп йөри, доктор да аңа инде кеше булып түгел, алланың нәкъ үзе булып күренә, алланы ул балачактан ук шундый ак халатлы, күзлекле була дип күз алдына китерә иде. — Ә менә монысы әниеңнән. «Мин. фәлән-фәләңева».. Тәк-с. Әнисе. «Сездән үтенәм шул хакта; минем улым Әхтәмҗан Сәмигулла улы... гел эчә. Ул инде төзәлә алмый. Аңа бу дөньяда яшәүдән бер мәгънә дә юк Шуңа күрә аңа берәр...—доктор өстәлендәге беләк юанлыгы шприцка карап алды, аңа берәр төрле укол биреп . » Әхтәм аңын югалта башлады. Ул арата, биек ак ишекләр ике якка таба ачылып китте дә. дөбер-шатыр килеп, дүрт таза ир ишек тирәсен тутырды, бәрелә-сугыла зур. таза носилка алып кереп, идәнгә куйдылар Барысы да ак халаттан, ак калпактан, барысы да җиңнәрен сызганган һәм таза беләкле иде. «Студентлар, медиклар, дип уйлап алды Әхтәм, аңына килеп.— Мине алырга килгәннәр Ну. болар имансыз халык инде Әллә чыгып качаргамы? - Йә. доктор, әзерме? - диде егетләрнең берсе. Аннан ак урындыкта агарын угырган Әхтәмгә ымлап: — Ник. сез бит безгә нәкъ ун тулып ноль-нольдә керергә куштыгыз? — дип. докторга сораулы караш ташлады — Хәзергә чыгып торыгыз. Өч минуттан керерсез.-- диде доктор һәм. папканы ябып, шприцны кулына алды Таза егетләр сөртелеп чыгып киттеләр. Доктор урыныннан торды. Ну. тәк-с. агай-эне.- диде .ул. бармак башларын спиртлы мамык белән сөртеп.— Мин аңладым. Сезнең бу дөньяда кеше төсле итен, аек баш белән яшисегез килми нкә^.. |4и якын кешеләрегез сездән баш тарткан Бер оешмадан да сезне сорапаклап язылган кәгазь юк Димәк, сез берәүгә дә кирәк түгел Шулай булгач, без нишлибез? Ул Әхтәм янына килен, аның уң бел >ген сызгандыра башлады Шприц эченә әле сыеклык салынмаган иде Доктор, ашыкмыйча гына барып, ак шкафны ачты Шкаф эче тулы дару шешәләре иде Үзе сөйләнде — Шулай булгач, шулай булгач — үзе көйләде А жене скажи Слово прощально'" Передай кольцо Обручальное Шут чак ишектән тагын теге егетләр күренде Идәндә, ыржаеп, адәм гәүдәсе көтеп, теге носилка тора иде: — Йә. доктор, әзерме? Тизрәк булсагыз иде Безнең теге палатадан бер авыруны машинага озатасы бар Баш врач әйтте: тиз булсын, диде. Ш\лай диделәр дә ишекне яптылар, ә доктор шприцына сыеклык суырта иде. үзе һаман борын эченнән шыңшыды: Напрасно старушка ждет сына домой. Ей скажут, она тарыдает Шулвакыт Әхтәмнең тын юлы ачылып китте: Юк' Юк' - дип шырыйлап кычкырды ул.— Юк! Минем яшисем килә' Мин моннан соң грамм да эчмим! Минем якты дөньяда сезнең кебек яшисем килә' Биек ишек тагын ачылды һәм. тыгылышып, тагын теге егетләр керде Тегесе — сөйләшә торганы — әйтте Доктор, баш врач сездән риза бәхил түгеллеген белдерергә кушты Кая. ник сузасыз? Үзебез ярдәм итикме? — ул Әхтәмнең беләгенә килеп кагылды Әхгәм исә. дер калтырап, чын йөрәктән елый иде - Доктор' Зинһар, дим! Доктор абый! Абый җаным! Миңа яшәргә рөхсәт итегез' Чәчем белән җир себерәчәкмен! Теге гаризаларны ертыгыз! Мин кирәк әле. кирәк кешеләргә Ул аңын җуйгандай итте Аңына килгәндә, беренче тойгысы шул булды: җылы, йомшак кул аның иягеннән тоткан да. авызына салкын су коя. Стаканнан хлороформ исе килә Хатыны Феня икән. Ә олы борынлы доктор, йомшак елмаеп. Фсняга нидер сөйли Әһә. болан дин сөйли икән: Менә, ханым, мин сезнең гаризаларыгызны ертып урнага ташладым Бу егег бүтән бер грамм да авызына алмаячак. Сезнең бәхет басты бу — менә дигән ир. хуҗа булачак. Тик берәр ел балага узмый торырга киңәш бирер идем Аның организмы алкоголь белән бик тузган Ана ял кирәк Бәлки берәр айга авылга җибәреп торырсыз? Әхтәм август аен авылда уздырды Әнисенә печән әзерләште, бәрәңге бакчасында Колорадо коңгызын җыйды, тавык кетәклеген рәтләп куйды. бакча капкасының баганасын яңартты. Аз сөйләште, эчү турында сүз ку «татучылар булган җирдән тиз генә читкә тайпыла иде Феня һәр шимбәдә, шәһәр күчтәнәче төяп, авылга кайтып йөрде, шатлыгына чик- чама булмады, кайтуга җырлый-җырлый су китерә, дуылдатып идән юа мунча яга. парлап мунча керәләр Йортта гел шатлык иде. Тик ире генә бер тапкыр да елмаймады, караусыз гына эшләде дә йөрде. Ай чамасы үтте, бу атна ахырында Феня кайтып, аны инде шәһәргә, үз янына алып китәргә тиеш иде Хәерниса җиңги, авыр сулаштыргалап. төенчекләр әзерли башлады Әхтәм киткәч күңелсез булачак иде аңа. Тик Әхтәм шәһәргә. Фенясы янына китә алмады Атна кич көнне ул кичтән юкка чыкты Җомга көн төш вакытына кадәр Хәерниса җиңги авыл буйлап сорашып йөрде. Йөрәген шөбһә алды: әллә ходаем, тагын «тегеннән», «тегеләр» кайтып киткәнме? Җитмәсә, нәкъ ул югалган кичтә телевизордан Шукшинның «Кызыл балан» дигән фильмын күрсәткәннәр иде Хәернисаның йөрәге парә-парә килеп телгәләнде. Йа хода, нишләргә? Пи булды икән? «Тегеләр» кайтып берәр хәл эшләмәделәрме икән? Җомга көн төп, вакытында күрше Исламгали хатыны Рәшидә аны үз коймалары янына чакырып алды Әйтергә телем әйләнми. Хәерниса, миннән булмый, әнә Исламгали су буена төшеп китте, шуны тыкрыкта көтеп тор,—- дип. үкереп, сикәлтәле итеп елап җибәрде .Әхтәмҗаи. бичара, әтисенең чардуган почмагына язу кыстырган: «Әти Мөмкин булса, үз яныңа ал мине Син мине гафу ит Минем бу дөньяда яшәвемнең бер мәгънәсе дә юк. Мин яшәмәкче булып караган идем, барып чыкмады Нигә дип кешеләрне җәфаларга Гафх ит тә ал мңне Синең белән бергә, бәлки, җиңелрәк булыр Улың Әхтәмҗан - Малай әтисенең кабере өстенә капланып яткан, йөзе бер яктан күре- * неп тора. теле, каралып, авыз эченнән салынып чыккан, кул бармаклары = зәңгәрләнеп янган, бер аягыннан ботинкасы салынган, ә икенчесе белән. £ тырнаштырыптыр инде, кабер өстеннән байтак чирәм, кәс. кызыл балчык 2 ишкән. < Чардуган кырыенда! ы биек үлән арасыннан Исламгали агай майлы кара калын пыялалы бер шешә табып алды; моннан ике көн элек кенә аның кече малае капка төбендә үзенең мотоциклын сүтеп, ремонтлап - яткан иле. әйберләрен җыештырганда «Аккумулятор электролизы сал- 5 ган шешәм кая китте соң?'» дип. әтисепең-әнисенсң тәмам үзәгенә - үткән иде. ’ — Синең кислотаң чуртыма кирәкмени, кем алсын аны. үзең алама син. әйберне кая куйганыңны белмисең.— дип. әтисе аны сүккән иде. 2 Инде менә бушаган шешәне таныдылар ...Әхтәмҗанны күмгән көнне Хәерниса җиңги сулыгып-сулыгып ела- ~ ДЫ: ' Е — Монысын бигрәк тә ярата идем, җаныкаем. монысы бигрәк тә * сабый күңелле иде.— дип яшь койды Шулай, ходай күпсенгәндер инде. Күрәчәкне күрми, гүргә кереп булмый, диләр шул. Монысын бигрәк тә ярата идем шул. бәбкәем IV Без кечкенә вакыт iapda Биек иде манара Кешенең иң зур. көчле хисләреннән берсе — алдан сизү. Кеше әле үзенең нәрсә көткәнен белми, ләкин күңеле өзгәләнә инде, тыпырчына Мондый сизү балачактан ук башлана . Безнең колхоз утыз алтынчы елның язына бик начар чыкты: аерым хуҗалыктан китереп берләштергән атларның бөтенесе дә дип әйтерлек, язгы ташу вакытында ачлыктан кырылып беттеләр. Җирле-сулы. игеп тарулы бер гөбәктә атларның ачтан үлүе бары тик урындагы җитәкчеләрнең тавык миле булуыннан гына иде ләкин ул вакытта алай уйларга ярамын иде: колхоз җитәкчелеге нәрсә эшләсә дә дөрес, атлар кырыл ган икән — димәк, шулай кирәк булган, алар урынына корыч атлар тракторлар килер. Хәер, ат турында, имеш. Сталин болан әйткән дигән сүзләр йөри иде «Атлар — колхозның алтын фонды» Әмма, утыз алтын чы елның язында «алтын фонд»ны колхозчылар, үзләре үк ат арбасына салып, «үләт зираты» дигән үзәнлеккә ташыдылар. Язга колхозчы да бик коргаксып чыкты: утыртырга бәрәңге калмаган, бура төпләрендә он юк иде Исән калган атларга озын абалар җигеп, исемлек белән шуңа кешеләр төяп; тегеләй итеп, болай м тавышлы булды Сыерчыклар (ахырдан беленгәнчә, барысы да ата сыерчык тар икән). ЖЭКны да борчымадылар, депутатлар да эзләмәделәр. милиция дә чакырмадылар Ата сыерчыкларның сугышу рәвешен каран тордым кан чыгару, имгәтү юк. чыпчыкны оя тирәсеннән бары тик күкрәк белән генә бәреп төшерәләр Үзләре тавышланмый, чыркылдау тавышы гел теге «тәртип бозучы» чыпчыклардан икән Менә бер оядан кудылар чыпчыкны, менә икенче оядан, өченчедән. Тегесе нәрсә тагын? Анысы нинди оятсыз, ник бер әйтүгә чыкмый? Монысы нй түбәсенә куелтан ояда иде. чыккач та. оя авызын бирмичә, озак тарткалашты. Ләки мшысын инде коллектив белән хәл иттеләр: әрсез чыпчыкны кара-корыч күкрәкләре белән шундый итеп тәгәрәтеп йөрттеләр. кош тырнакларыннан түбә пферы ч ыр-чы ыр итеп то д . Анна һәр йорт хуҗасы үз оясына юнәлде (оялар дүртәү иде), һәр хуҗа тиз генә оя эченә кереп чыкты да. оя өстенә уныи. пыш кны күккә юнәлтеп сайрый башлады. Бнш минутлык б б релеш-җиңеш, торм -шның әллә кай төшләрен актарып, хәтерне яңартты Беренче хатирә шул күз чагылырлык якты ..згы бер иртәдә ишегалдындагы. у амдагы халык шау итте сыерчык килгән, сыерчык! Әй кешеләр. күрдегезм«. сыерчык килгән, Авыл гөж килә. Халык урамда Яшь кызлар. киленнәр шун .ук карга ятып ауныйлар Борынгы бабалардан килгән матур бер йола бу Шунда аунаган кыз кыркынның, киленнең җәйге урак вакытында биле авыртмый Сыерчык килгән к«н — а ы.тда бәйрәм көне Моның пи хикмәте бардыр, халык нигә моңа шатлана, кем белгән? һәрхәлдә моның тирән мәгънәсе булмый калмагандыр . Икенче хатирә Инз квартиралы йортыбызга күченгәндә төзүче оешмалар, кулыбызда ордер булуга карамастан, безне кертмәделәр Янәсе, ордерлар 94 артык бирелгән, тезүчеләргә дигән ун процент истә тотылмаган Иөк машинасы белән әйбер тияп килен, урамда кунучылар булды Апрель ае. көннәр җылы иде Икенче көн җитте, югары оешмаларга делегатлар китте, кемнәрнедер. «Кызыл билетыңны чыгарыл салачаксың?» дип. телефон аша өркетүләр булды, әйбер төягән, бала-чага утырткан машиналар килә торды, подъезд янына куелган караныачылар'безне якын да җибәрмәделәр. һәр подъездда бозау башы кадәр йозак һәм каравылчы иде Икенче көн кичкә таба авышты, халык (интеллигенция) иза чикте Төзелештән калган таш-тимер өстенә утырып кына өйлә ашын ашап алдык Инде нишләргә? Арадан берәу табылды: ул. подвал тәрәзәсеннән аска төшкән дә, подъезд эченнән кереп, каравылчы абзыйларның берсенә ишек каккан «Чыгар мине, мин монда бикләнеп калганмын». — дигән Абзый ачкан Т»те иптәш :ны эчкә чакырган да. «Менә, агайне, кашың кара, күзең кара үз җаеңны үзен кара, мин моннан чыгучы түгел, тик син дә кеше бул. менә бу стаканны яңа йортны котлап күтәреп җибәр».— дигән Абзый һәм күтәргән Ыхы-мыхы килеп колбаса капкалаган арада, тагын бер стакан моның мыек астына ук терәлгән ' н минут үттеме икән? Подъезд каравылчылары нигәдер шул тәрәзәгә җыелып беттеләр: озак та үтмәде, бөтен подъезд ишекләре ачылды, ачкыч өләшү китте, каравылчыларның берсе инде бакча эчендә җан-фәрманга «По диким степям Забайкалья-а-а » дип кәеф-сафа корып утыра иде... Сыерчыклар чистарак эшли икән. Шулай уйлап куйдым Оя өсләрендә алар томшыкларын суырдылар, карт өянке башында рәтсез-чират сыз чыркылдап чыпчыклар тыпырчынды Мин б ларны да кеше теленә күчереп тыңладым Сыерчыклар сөйли: — Мен без дә Ватанга кайтып кердек. Без узган якларда дөньялар тыныч түгел. Без узган Урта д.лцез өсләрендә, көпшәләрен ыржайтып. зур хәрби кораблар, самолет төягән зур аэродромнар йөзә. Товар төягән, кеше төягән көймәләр өсте ю кунып ял итә идек, ә быел ял итә алмадык, чөнки су өстен корал баскай. Африка ярлары буенда куркыныч хәрби кораблар йөри, без юлга чыкканда гына самолетлар гарәп халкы өстенә бомба ташлады Без. юлга чыгар алдыннан гына, үлем күрдек. Без Мәрмәр диңгез өстеннән уздык, анда су астыннан йөри торган куркыныч көймәләр күрдек. Без. ерак юллар узып, туган илебезгә кайттык, без хәтәр юлда вакытта исә мондагылар безнең яхшы фатирларыбызга кереп алганнар. Сугыш вакытында тылда калган кайбер намуссыз түрәләр шулай эшләгәннәр дип ишеткәнебез бар иде Чыпчыклар исә вак гайбәт эчендә ыпырдаштылар: — Син башлап чыктың, син! Син чыкмасаң, мин ике аягымның бер сен дә атламый идем! — Ә үзең! Ә үзең! «Чы '» дип миңа кем чыркылдад ■* — «Чык! Чык!» имеш! Чыктың инде, чыктың! Чык! Чык! Ата чыпчыклар аскы ботакларда тыныч йомгак улып утырдылар, хатын-кыз әрләшенә катнашмадылар Аларда шулай: алар тол хатын нарны да кайгырталар. безнеН шикелле «Менә монысы минеке, монысы — синеке, теге хатын — Ирсез, үз көнен үзе күрсен» дигән >үле- нештән алар баш тартканнар, шуңа күрә хатыннар талашканда ирләр карап кына тора. «Хатын-кыз булдымы ке е?» дигән сыман, әллә кем булып кукраеп утыра Аннан соң монысын да белмиләр у гел куп хатын белән яшәгәндә тормышта нинди рәт булсын Әле аны. рәтне, бер хатын белән яшәгәндә дә булдыруы шактый кыен Ата чыпчыклар шулай уйлый иде. ахрысы 1.И ИН 1ӘКИН гадәттән тыш тир-ш тарих оер мәсь-мә о | Кешеләрнең бит бөтен хатасы шунда: алар тарифтан гыйбрәт алмый лар. көндәлек тормышта, тарихны онытып, бик зур ялг ш җибәрәләр. \та чыпчыклар мәсәлән, йоннарын кабартып, күп санлы хатыннарын.! болай гына тәнбиһ ясап (кисәтү ясап), «тим! тим’» дип утырганда арлхны хәтерлиләр Борынгы Чыңгыз ханнар, аннан соң килгән төрки ханнар картаюдан куркып, организмның тонусын тиешле дәрәҗәдә тотар өчен, гомер ахырында гел ата чыпчык ите ашаганнар Бу турыда китапларда язылган Хәзерге кешеләр (ярый әле. безнең бәхеттән.) андый китапларны укымыйлар Хәзер тонус күтәрер өчеп 1рускавецка, Ессентукига Урал аулары астын .агы тоз санаторийларына йөриләр. Йөрсеннәр! Профсоюз бай! Әнә кытайлылар. Безгә, чыпчык халкына карл ы көрәш ачы карадылар Янәсе, без орлык ашыйбыз Чуртым да дөрес түгел' Без. беренче чиратта, орлык көшелендәге нәкъ арыш, бодай борча төсле курчакларны ашыйбыз, безгә дә ара-тирә ш ри ,ыгы кирәк Бездә, чыпчыкларда, сездәге кебек, гастрономнар юк. без үзебез эзләп тапсак кына — Тим-тим! Тим-тим! — Чыпчыкл рга каршы көрәш — дөньядагы иң пүчтәк кө әш! - Чыпчыклар, нигездә, кешеләрнең дуслары Чын’ Чын! Шулай дим1 Тим! Тим! Ул арада ата сыерчыклар юкка чыкты Юк. вәссәлам! Мин курка калдым Теге рәтсезләр тагын фатирларга басып керсәләр? Әйтик, берәр ана чыпчыкның бик ашыгыч кына йомырка саласы булса? Йөкле, балалы хатынны урамга куып чыгарырга ярамын бит! Ләлн ата сыерчыклар би нык кисәтеп киткәннәр, ахры: чамалагыз аны. әгәренки тагын бер мәртәбә Шулай да. кая киткәннәр соң алар? Унбиш, егерме минутлар үтте Чеиә урман ягыннан шатлыклы чырылдау белән бер төркем сыерчыклар кайтты Аңлашылды, фатир әзерләп бетергәнче, йорт башлыклары хатыннарын урманда калдырып торганнар икән. Ә тегеләрен күрсәң' Каурыйлар кара зәңгәр корыч, күкрәкләр елтырап тора, гел диңгез арты киемнәрен генә киенгәннәр Бала чьи арырга утырганчы гел шул «диңгез арты фирмаларында тегелгән кием» белән мактанып йөри инде алар Ояга утырганда гына үзебезчә киемгә күчәләр. Ерак юлдан арын тау шалы кайткач, бу көе авылга кермибез, бераз ял итеп кеше төсенә керик, өс-башны рәт ик дип. атна буе урманда яшәгәннәр икән һәр хуҗа хатын тиз енә үз өен җыештыра башлады, әле салам, әле кы I кабып чыгып оядагы чыпчык чүпләрен һавага очыртты. Әти сыерчыклар исә. кыска-кыска ына сайрап, оя түбәсендә утырдылар, өй җыештыру эшенә — хатын-кыз эшенә катнашм дылар, шулай кирәк, безнең ага-бабалар идән-сәке юмаганнар, аш пешермәгәннәр. Ирләр төп. мөһим мәсьәләләрне генә хәл итәргә тиеш. Авылд яз шулай башланды Ләкин яз сыерчыклар өчен генә түгел икән Менә беркөнне карт алмагачның каты ботаклары арасында ике саескан тыркылдап ыгы зыгы килде, нәрсәгәдер ярты көн буе бәхәсләштеләр Бу бәхәстән беренче көнне берни дә аңлашылмады Инде апрель кергән, җирдә кар бетеп килә иде Талаш икенче к->нне бераз тынган сыман булды, ләкин хәрәкәт кимемәде, алма ботаклары арасында өзлексез сөйләшү барды — Кра. кра-кра! Как. как, ца-тка' — Тра-тра тра! Ца-ца-ца! Кичкә таба аңлашылды ир белән хатын, быел өйне кайда салабыз, дип бәхәсләшкәннәр икән Ир әйткән, урманга салыйк, дип. хатын каршы торган сезнең караңгы урманыгызда минем матурлыгымны берәү дә күрми, шушы затлы киемнәрем белән минем якты дөньяда яшисем килә, авылга күчеп утырыйк, дип тавыш чыгарган Бу —таныш хәл. Авыл егете дә кайчакта нәкъ шулай була: әйләнә-тирәдәге менә дигән бер гүзәлне ала. тормыш кора, әмма теге гүзәлнең авылда каласы килми Анда шул ук кешеләр инде Әхмәтхандыр. Нургалидер. Мәхмүттер Кайсы шофер. 96 кайсы тракторис i 'i з хатыныннан башканы белмиләр, сиңа ник кенә бер матхр. мәгънәле сүз әйтсеннәр' Әнә. ичмасам, шәһәрдә, бер генә көнгә барып кайтасың, трамвайда очраган, дипломат, портфель тоткан ирләр бер дә белмәгән көе нинди генә матур сүзләр әйтеп бетермиләр, каушаудан башларың әйләнә Авылыннан ку згатып. сыерын, йортҗирен саттырып. зур шәһәргә алып китә ул үзенең ирен * Монда да шулай булды: ата саескан көне буе каршы килде, авыл җн- = рендә төзү әйберләре бик кыйбат, аны табып та булмый, урманда әнә Д бушлай, тулып ята. диде. Ләкин гаилә бәхәсе шуның өчен бәхәс дип атала = инде ул анда, һичшиксез, хатын җиңеп чыга ' Апрель ае беткәнче төзү материалы эзләү, йорт салу эше барды. Ата кеше бик ыңгырашып эшләде, чыннан да. якында гына материал юк иде _ Үзенең бу көнгә калуына, күрәсең, бик нык хурлана, әмма, тешен кысып 5 түзә иде. s Ну. ярар, синеңчә булсын. Ну. бирермен әле мин. күрсәтермен.. - Порт җитлегеп бетмәстән үк. ана саескан авырайды. Әле аска балчык. ■? ләм ташыйсы бар иде. ләкин табигать законнары ашыктырды. Әни кеше. _ көн аралаш утыргалап. йомырка сала башлады. Ябыгып, ямьсезләнеп кит- j те. менә, көннәрдән бер көнне, йомырка салган җиреннән утырып та кал- g ды Әти кешенең әле төзү эше бетмәгән иде. холкы тагы да начарланды, J үзен тәмам күрсәтеп бетерде. Тупыл башындагы сыерчыкларны куып ® йөрде, ризык табып кайткан чәүкә, каргаларның юлларына төште, бу 5 дөнья миңа гына дигән сыман, бөтен кош-кортка юл бикләде Нәкъ кешеләрдәгечә инде, кешеләр арасында да шундыйлар очрый бит барысы да — акча да. абруй-дәрәҗә дә. иң яхшы фатир да аңа гына булсын, күкрәккә тага торган билгеләр дә бары тик аңа гына булсын! Дөнья миңа гына. мина гына, дип яшиләр андыйлар. Без яшь чакта авылда шундый бер җыр бар иде (ахыры гына хәтердә калган): Кояш булсак, кеше метена Чыкмас идек, паразит' Кайбер кешеләрдәге тар күңеллелек саесканнардан килә икән. Бу - минем өчен ачыш иде Бераздан кар явып китте, салкын җилләр исте. Халык моны «сука суыгы» дип йөртә. Табигатьнең үзенчә яшәү рәвеше бу. Ягъни кинәт җылытып язны җиткерә, җирне чыгара Кышлаган бик күп кортлар, җир җылынуга терелеп, өскә, яфракка үрмәлиләр, яши башлыйлар, һәм - көтмәгәндә генә—салкын Корткычлардан җир әнә шулай үзен-үзе арындыра Чыбык-чабыклы җилле ояда тын да алмыйча утырган ана саескан кызганыч иде. Җитмәсә, соңгы көннәрдә бөтенләй урыныннан кузгалмый башлады Димәк, вакыты җитә. Менә шул чакта теге явыз үзен күрсәтте дә инде! Азмыни хатыны бала тудыру йортында ятканда «уҗымга чыгып» алучылар! Азгын ирләр өчен иң уңай вакыт инде ул. хатын кинәт кайтып кермәя чәк. Монысы хак! Безнең ата саескан да. урманга китеп-сүтеп йөри торгач, бер ялгыз, яшь чибәр саесканга ияләнде Үзенең гаилә бурычын үтәп хәл белергә килгәндә дә шул сөяркәсен ияртә, әмма аны йорт артындагы сарай түбәсендә калдырып тора. Хатыны янына килеп, иренеп кенә сөйләшә: — Йә. кайчан чыга инде балалар? Тка. тка. тка Тегесе авыр эндәшә, аның инде температурасы күтәрелгән, ябыккан, йончыган Фу. шайтан, авызлары зурайган, күзләре тонган ... Дөрес, ир хатыны буларак тегесе — сөяркә-саесканы да әллә кем түгел иде. Күзе гел читтә булды, ояда гаилә җылылыгы юк иде Ата саескан исә характерга йомшак булып чыкты, мәхәббәт юклыгын белде дә, озак баш ватмыйча, урман артындагы бер поселокка юл салды Поселокта спирт заводы бар иде. завод артындагы чүплеккә исә канаудан ниндидер сыеклык саркып чыга, ул сыеклык өстенә кешеләр азык-төлек калдыклары чыгарып түгәләр, ә теге хәтәр сыеклык ул калдыкка сеңә Шулай, гаилә таркалды. Шайтан, баштарак кадерен белсәң, әйбәт т. «к. у., MI 97 кенә егет иде. тормыш итәргә буда иде Ә монысы? Юк. хатынын ташламаячак бу. Бу мине болай гына файдалана Сөяркә-саескан. эче пошып, сарай түбәсендә тырнак тавышы чыгарып йөренгәләде. Тегене борчыды Тегесе исә нервлана, оя яныннан алай ук тиз кит.* .1IMI.HI Йә, нигә аз гына мөмкинлек бирми инде? И-и и \з иренен кадерен белмәгән хатын сөяркә кадерен беләмени ул? — Йә, ярый, мин киттем. Срок буенча синең иртәгә чыга башларга тиеш. На. на. тка — шулай өй артындагы сарайга оча да. яшь. елтыр сөяркәсен ияртеп, иркен урманга кача (Үзе уйлый: сөяркәләр, табигый инде, эгоист була Ул инде синең никахлы хатыныңна ярата да, аны кайгырта да алмый) Берничә көннән оя кырыенда иләмсез озын томшыклы, кызыл эчле авы» lap күренде. нәкъ өчәү иде Декрет ялынып икенче яртысы — бала тәрбияләү башланды. Монысына инде теге эгоист та катнашты Күрше-тирәдәге бөтен халык саесканнардан зарланды: шулар аркасында быел карлыгачлар да күренмәде, диделәр. Мин дә катгый карарга килдем: ана саесканның. тиешле ялы бетеп, балаларын ияртеп урамга таба очуы булды, сәнәк алып, теге ояны туздырдым. Оя каты чыбыкларны бер-берсенә ара- лаштырып. бутап, беркетеп ясалган иде. тиз генә сүтелмәде. Шулай да корыч сәнәккә чыдамады, биреште Җиргә төшкән оя төбендә бер пәке һәм арзанлы гына кул сәгате дә күренгәч, мин гаҗәпкә калдым. Кайбер галимнәр шулай бит! Кеше табышыр урлый-урлый «фән» ясыйлар, кайберсе — яшь. исемсез галимнекен, кайберсе үзенең аспирантының, студентының табышын урлый. Димәк, саесканнар белән кардәш алар. Сүткән ояны, йортсыз калган саесканнарны мин кызганмадым. Бу турыда халыкта бик мәгънәле мәкаль бар: «Киеменә карап каршылыйлар, акылына карап озаталар» Юк. гаилә башлыгы буларак шәп кеше түгел иде саескан. Киемнәре шәп булгач (ак нейлон күлмәк, кара фрак — нәкъ менә халык артисты, мәшһүр дирижер инде), мин аны юньле заттыр дип уйлаган идем Ире хатыны ялда вакытта типтереп йөрсен, хатыны — ире урлаганны йортта сыйдырып барсын, ул гаилә юньле буламыни? Аның бит балалары да шуны күреп үсә Безнең күрше Исламгали агай мең кат хаклы: саесканны бакчадагы агачына түгел# күрше-тирәнең абзар өстенә дә кундырмый — шундук тавыш чыгара, таш ыргыта, каргана башлый - Саескан такылдаганы фашист автоматын исемә төшерә,— ди ул — Йөрәгемә ярамый шул тавыш Болай да, төннәрен шул тавышны ишетеп, саташып уянам Саескан вакыйгасы мине кошлар дөньясына тирәннәнрәк карарга өйрәтте һәм мин бер нәтиҗәгә килдем, кошларда бер генә очраклы хәрәкәт тә. бер генә кирәксез аваз да булмый һәр кошның үз-үзен тотышында билгеле бер максат бар Дөрес, без моны инстинкт дип атыйбыз, тереклек дөньясындагы кайбер катлаулы күренешләрне маймыллар, еланнар, дельфиннар. әрләннәр, китлар. ат һәм эт белән мәчегә генә кайтарып калдырабыз Янәсе, болар — катлаулырак организм Менә әтәч бүген иртәдән бирле бер тавыкны талый, табак яныннан куа. Хуҗа хатын тегеләй сүгеп карый әтәчне, болай сүгә, тибеп тә җибәрә, ләкин әтәч теге тавыкка үче- гепме-үчегә Аптырагач, төнгә теге тавыкны аерым яптылар. ЯнРсе. онытсын бүгенге хәлләрне Юк. иртәгесен кунакчадан төшүгә, канатларын, бугазын да көйләп тормастан. әтәч тагын теге бәхетсезме талый башлады Чирәм арасында аңын югалтып, ыңгырашып яткан тавыкны алып карасалар — теге тавыкның бер күзе сукырайган, бер аягы шешеп маташа икән Алай-й Димәк, элек, таза вакытта — яраган, хәзер — чирләгәч - ярамый5 Карале, минем таныш бер ирне сөйләгәннәр иде: авырып киткән хатынын ике баласы белән аерып җибәргән дә. үзе яшь. тазаны алып кайткан. Сукыр тавык та. бичара, эгоизм корбаны булды Җәй шулай узды Кышын мин һаман да язу өстәле янына утыра алмадым. Күңел бушлыгы сизелде. Кошлар белән шулай аклашып яшәү ярыйсы булган икән әле. Әмма табигать монда да миңа ярдәмгә килде. Каты суыклар башлануга, ярдәм сорап, урманнан шәһәргә песнәкләр килде. Килгәннең беренче көнне үк болар йортның тәрәзәләрен шакып чыктылар. — Әй. сез. иптәшләр-әфәнделәр. термометрга карагыз: утыз сигез * градус салкын Мондый температура моннан йөз унбиш ел элек... фәлән- = төгән.— диештеләр Нәкъ Казан радиотапшыруларының дикторы инде. ? — Безгә суык вакытта азык белән бераз ярдәм итегез.— диделәр. = Миңа эш табылды. Кибеткә йөгердем, дуңгыз мае сатып алдым да. j җеп белән бәйләп, тәрәзә калаена төшердем. Беренче көнне ук «разведка- ф га» килеп, карап, чукып киттеләр. Сизеп торам, ошатмадылар. Икенче көн- х не иртән сыер ите кисәге бирдем. Майсыз җирен Монысының да тикшереп ш кенә китүе булгандыр инде: бик чиста сары-яшькелт атлас күлмәктән, пөхтә жилеткадан иде. кабып караган сыман итте дә китеп барды, ул көнне ■= башкача килүче булмады. Куйган ризыкны нигә ошатмадылар икән? Ки- g нәт минем исемә төште: кышкы каты суыкларда бит әни аларның, нинди- и дер юллар табып, өйалдына кереп, элеп куйган каз түшкәләрен яратып чу- » кулары турында әйтә иде. һәм безгә алып кереп күрсәтә иде: песнәкләр бик g чиста итеп, әдәп белән генә, каз түшкәсенең тиресен чукыйлар. Күрәсең, « анда ит тә бар. май да бар. Кичтән мин. җепкә асып, каз ите төшердем. Иртән. ® тәрәзә пәрдәсен ачмаган көе генә, ярыктан карыйм: аксыл алтын булып ялг тырап. тәрәзә калаенда каз түшкәсе кисәге ята, ләкин әле аны авыз итүче булмаган. Пәрдәне, форточканы ачтым да гантельләремне күтәрдем. Бер тапкыр күтәреп төшерүгә, ит янына ялт итеп песнәк килеп утырды Елтыр бөртек күзе белән миңа яннан караш ташлады, сул тәпие белән ит кисәгенә басып, тәмләп чукырга тотынды. Күпмедер чукыгач, туктап калды Шулчак икенче берсе килеп утырды, беренче песнәк очып китте. Аннан — өченчесе. дүртенчесе Берничә көн күзәтүләрдән соң мин песнәкләрнең ашау-эчу, үзара мөнәсәбәт мәсьәләләре бөтен бер системага корылып, аерым кагыйдәләргә буйсынган булуын төшендем Иң беренчесе шул — песнәкләр, бу азыкның үзләренә махсус куелганлыгын белеп алгач, хуҗага ихтирам йөзеннән, пәрдә ачылгач кына, хуҗаны күргәч кенә тәрәзә янына очып киләләр икән. Шуны көтеп, алар каршы йортның балкон киштәсендә тезелеп утыралар икән. Без — карак түгел. без — намуслы, димәкчеләр. Икенчесе боларның кагыйдәсе буенча, өч тапкыр чукыгач карап аласы форточкадан мәче сикермәсен, күрше балконда ябалак саклап тормасын. Шуңа күрә тәрәзә калаендагы тавыш монда бер ритм тудыра: тек- тек-тек. тек-тек-тек. Әнә шулай дүрт яки биш цикл (алгы түгел) текелдәп алгач, алмаш килеп төшә. Урын бернинди бәхәссез тапшырыла Монда бернинди тәртип бозу юк. Казан егетләренең нәкъ Төмәнгә йөреп вахта алмаштырулары инде. Төп-төгәл. Тагын бер сыйфат: һич тә беткәнче ашыйсы түгел, ә иртәнге аш вакытында бер кат тамак ялгап алгач, туктыйсы. Көндез, көн авышкач, тагын бер тапкыр шундый «визит». Кичке якта, гадәттә, алар күренми Вәт. менә безгә - кешеләргә ашау турысында үз-үзеңне тотарга кемнәрдән өйрәнергә! Югыйсә, өстәл артында үзен начар тотучылар очрап кына тора бит Бу — һич тә белемгә, дәрәҗәгә карамый. Ата-анасы оясында бирелгән тәрбиягә карый ул. Шул тәрбияне алмаган бәйдә өстәл янында лач-лоч китереп комагайланып ашый, кеше алдындагысын тартып ала, кеше ризыгы өстеннән кул йөртә, авызыннан шулпа агыза, голдырдап кикерә. теш казый, авызын ачып иснәп куя. үкереп үк исни И-и-х. мондый кешене песнәкләр янына тәрбия сәгатенә җибәрергә! һич югы ике генә Көннәр җылытуга, песнәкләр юкка чыкты. Элеп куйган ит язга кадәр торды, алар башкача күренмәделәр. Кышкы салкын иртәләрдә. томанлы бәсле көннәрдә алар миңа рухи юлдаш, сердәш булдылар, тәртип, әдәплә ре белән минем күңелдә .матур истәлек калдырып китеп бардылар. Ләкин бу җылыту — адаштыргыч җылы гына булып чыкты — бер көн иртән, кинәт суытып, утыз градусны бирде һәм ни шатлык — тәрәзә төбенә таныш песнәкләр килде Бу юлы — якача. Берннчәсе берьюлы килеп утырдылар, әллә ни ашамадылар да. шаярышкан булып, калай өстендә текс-теке йөрделәр, төш вакытында i >ррәү күтәрелеп очып киттеләр Шуннан соң инде бөтенләй күренмәделәр Бу аларның миңа рәхмәт әйтергә килүләре булган икән Рәхмәтегезгә рәхмәт төшкере! Минем юка гына, ләкин үзем өчен бик кадерле китабым чыккан көннәр иде ул. Егермеләп кешегә почта аша салдым, кәнәфиле кешеләрнең алгы бүлмәләрендәге секретарьшаларына калдырып чыгып киттем Гаҗәп, безнең татар түрә булса — иң беренче эш итеп, кешегә рәхмәт әйтмәскә өйрәнә Бәләкәй генә креслосы булган кешеләрнең берсе дә миңа рәхмәт әйтмәде. Минем өчен бу яңалык түгел иде. Мин моңа күнгән инде. Безнең интеллигенция шулай, анда песнәк тәрбиясе дә юк Тик мин ялгышканмын: нигә әле халыкта «милләтнең каймагы» булмый калсын? Халыкның культурасы кайчан әле - дигән җирдә төшәм мин, әйдә, безгә кер. Сөйләшеп утырырбыз Күрешкән юк бит Чәй эчәрбез. Шәйдулла аңына килде: Юк. рәхмәт. not ■ |ршына бен to воз килеп торасы иде Арчадан, малай бензовозда эшли, диде J.ie мин ак буяу булмасмы дип кенә килгән идем. Үзе сөйли. үзенең күзләре бөтенләй икенче нәрсә турында уйлый. Әйе. уйлый иде Шәйдулланың күзләре! Ул тагын телгә килде: Атнага ике ликсняң ничә сәгать була ул? Ничә дип. Бер лекцияң сиксән минут инде. Ягъни, бер сәгать тә егерме минут Шәйдулла бер.и тына күтләрен йомып торды Нидер (беләм инде!) исәпләде. Сиксән дә CIIKI.HI Низ алтмыш минут.. Шуңа күпме түлиләр дисең? Мин кабатладым Шәйдулланың. бичара, битеннән кан качты. Ул арада «Әбҗәлнлов- тукталышына килеп җиткәнбез икән Мин дә. ниһаять. үрелә-бәрелә ике талон тиштем лә берсен Шәйдуллага тоттырдым: Мин алдан төшәм бит. мә. кесәңә салып кун,— дидем. «Әбҗәлнлов» белән «Искра» арасын трамвай бик озак уза: адым саги светофор. ялыгып бетәсең Ләкин бу юлы ялыгырга туры килмәде. Чөнки Шәйдулла, бөтен вагон халкын нуль урынына да күрмичә, кычкыртып. минем кулларны боргычлап (сумкасын идәнгә куеп торып), кесәгә оч тиен акча салды. Штх inn?' дип in i| рай ярды у Шту син'? Нишләп кеше акча. ma ii . Велосипедка мәхәббәтем шул кадәр көчле булган, балаларым үсә | башлагач, бөтен рәхәт мәшәкатем аларга велосипед алу иде Бераздан » аларны ишегалдындагы такта сарайга, дачага урнаштырдык, шәһәр, посе- £ докның бәләкәй хулиганнары аларны урлап бетерделәр, шулай да. өч- ' дүрт зур велосипедны авылда саклыйм әле. Алар миңа яшьлегемне искә төшерә. Шулай. Курса тавына мендек, аннан Курса болынына төштек. Ку р- са әдәбият тарихында Курсави Габдеинасыйр исеме белән мәшһүр Безнең заманда — көрәшчеләре белән Хәтер: 1938 елның кырыс-ма- тур жәе Узган көз һәм кыш авыллар аркылы куркыныч утыз җиденче ел узды Авыл укытучылары, элеккеге мулла, хәлфә балалары дәһшәтле тынлыкка сеңеп, чүгеп калдылар. Ләкин тормыш алга бара: утыз сигезнең җәендә «сайлау» хзды. безнең авылның мәктәпкә әйләнгән мәчете ишегалдына өстәлпарта чыгарып, өстенә кызыл җәймә капладылар, аннан патефон куйдылар Патефон хикмәт, сихер иде. Кечкенә сандык эченнән мәчет- мәктәп ишегалдына көн сибелде Әрәмәләр арасында Сайрый тургай бал.. - Туган җирем — гел . расы. Үзем совет баласы. Бер-ике атнадан сабан туйлары башланды Шуның берсенә Курса сабан тхена — без. малайлар, кыр юлы буйлап элдерттек, ун чакрым ара малай вакытта арамыни ул? _ Дөньяда күп сабан туйлары күрдем, күп көрәш күрдем Хәзер сабан туе мәйданына үлчәү категориясе белән кертәләр, фәнгә нигезләп көрәштерәләр Әмма. Курсалар кадәр көрәшкән, шуны сәнгать дәрәҗәсенә җиткергән башка көрәшчеләрне белмим мин Курса көрәшчеләренең берсен «Коры» дип йөртәләр иде, көзен яки кышын аны. бәлки, мулла кушкан исеме белән дә йөрткәннәрдер, инде дә сабан туе атналары җиткәндә ул кеше «Курса корысы» дип кенә йөртелә иде. — Фәлән сабан туйга Курса корысы барырга җыена икән дигән дәһшәтле хәбәр тарала иде бервакыт Менә сугышка кадәрге бер сабан туенда мин шуны күрү бәхетенә ирешАвыл сабан туенда хәзерге көрәшү — көрәшмени ул! Мәйдан уртасына керәләр дә. иң башта, бил ала алмыйча, халыкның бәгырен телгәлиләр. Көрәшчеләр таза арка-җилкә калын, корсак та саллы Менә түгәрәк уртасында берсен-берсе этеп, сөзешеп пәриләрдә, бервакыт инде халык дәрте бөтенләй сүнгәч, бер-берсе өстенә ишелеп төшәләр Кем җиңгән дә. кем җиңелгән — шайтаным да аңламый Әмма теге сабан туенда. Курса корысы керде дип. берәү шырыЙлап кычкырмасынмы! Сабан туе бит ул елларда күп танышлы була иде Мәйдан тирәсендә төрле авыл егетләре гармунга җырлап йөриләр. һәрбер төркемнең үз көе. үз җыры Болар тавышына мәйдан читендәге тукранбаш түшәлгән арбаларга. ал арбасы гына салдырылып. тугармыйча бәйләп куелган сабантуй атларының шөлдер, кыңгырау тавышлары, малай-шалайның чыр-чу килеп куышып йөрүләре, кызларның көмеш табакка энҗе чәчкән тавыш чыгарып челтер-челтер көлүе бөтенесе бергә кушылып, баш әйләндергеч сихри бер оркестр тәшкил итә иде. Шуның өстенә ат исе. камыт ку не. яңа чапкан печән, кыш буе сандыкта нафталинлап яткырылган ефәк шәл исе. авыл кибетләреннән чыккан прәннек, конфет исе. сабан туена дип кенә каратып, келәйләтеп. лаклатып алган тальян исе болар барысы да кешене табигый халәтеннән күпмегәдер аерып ала. исәрләндерә... Кешене бит шулай элек-электән төсләр, биеклек, киңлек, тавыш, гөмбәз әсәрткән. Чиркәүгә, храмга кергән кеше, үзенең тар алачыгы белән чагыштырганда могҗиза булып күренгән биек купол астында торып, андагы төсләргә, музыка яңгыравына шаккатып, тынып калган, үзен бер тузан бөртеге генә итеп сизгән Мәчеттә дә шулай яп-ялангач диварлар, биек түшәм. шомлы тынлык сине өнсез итә. Монда кеше рухи киеренкелектән исергән. җирдән бераз гына аерылган. Кеше исәрләнгән. Әнә шундый исәрлекнең иң кызган бер мизгелендә сабан туе мәйданында кисәтүле. тирән мәгънәле ачы тавыш ишетелде: Көрәшкә Курса корысы керле! Вәссәлам! Бу инде чын сәнгать башлана дигән сүз иде һәм сабан туе шым калды Без. малайлар, кысылыша-кысылыша. түгәрәк эченә та барак юл алдык, кактылар-суктылар, җикеренделәр, ләкин теге сәнгатьне карамый калырга хакыбыз юк иде безнең, ун чакрым араны ялантәпи йөгереп юкка гына киленгәнме? Хәтердә барысы да сакланган: менә мәйдан уртасына, җиңел-җиңел генә атлап, какча гәүдәле бер кеше керде - без шаккаттык! Бик җиңел сөякле күренде ул безгә, битләре кояшта янган, яңак сөякләре бераз чыгынкы. сакалы сирәк кенә, тәбәнәк кенә гәүдәле бер карт Үзара пышынша- шын китте Картайган Юк. болай гына, авыгын басар өчен генә кергән инде ул. Кара син андагы йөрәкне! Гыйззәткә каршы керде бит. Бетерә бит моны Гыйззәт Курса корысы каршында тирә-як сабан туйларында батыр калып йөрүче буйсынлы Гыйззәт басып тора иде Гыйззәтнең утыз яшьләр чамалы выкыты Халык сизми дә калды, саргылт сакаллы «Коры» Гыйззәтнең билен кызыл башлы сөлге белән урап алды да шундук һөҗүмгә күчте. Мәйдан өстендә, читтәге ат шөлдере танышын исәпләмәгәндә, чебен очканы ишетелерлек үле тынлык урнашты Ләкин озакка түгел. Корының башы бөтенләй күренми дә. ул Гыйззәтнең култык астына кереп беткән сыман иде Менә бер мизгелдә мәйдан уртасына иске тегермән җимерелгәндәй әллә ниткән тавыш таралды. — Кор-кор-кор-кор-рык!— дигәндә Гыйззәт нке-өч метр читтә, яшел үлән өстендә, ике аягын, ике кулын күккә күтәреп, сырты белән ята иде «Коры» үзе дә. тезләнгән җиреннән торып, чалбар балагын каккалап маташты, озак юанмады. «Менә, көрәш шундый була ул» дигән сыман, әйләнәдән чыгып китте, комиссия әгъзалары, ситсымы, күлмәкме күтәреп. аның артыннан чаптылар — «Коры» бүләкне үзе алмый, гадәт буенча, аны нәсел нәсәбеннән берәр кеше җыеп тора иде Шуннан бирле минем чын сәнгать булырлык көрәш күрә алганым юк Курса басуында «Фрегат» һаман эшли иде Курса басуы. Курса тавы Шул исемдә бер юнәлештә көнбатыштан көнчыгышка таба тезелгән 110 бшп авыл Югары. Урта. Түбән Курса. Почмак Курса; Кхрсабаш. Бу нинди хикмәтле исем сон. нигә илебезнең башка якларында очрамый, нигә ме нә нәкъ шушы урында гына ул? Бу исем каян килгән, ничек ясалган? Туган жирнен авазын тыңлыйк әле: Курса. Кур-са Ку-орысы К\ - аккх .к кош борынгы заманда «ку» Оры - тау Әйе. Югары Курса шгән авыл тау битенә урнашкан Аста болын Кесмәс суы Бабайлар килеп * урнашканда монда кара урман булган Кесмәс ярлары җимерелгәндә = сөяккә әйләнгән юан-юан агач кәүсәләре чыга, моны бездә «кискә» t дип йөртәләр Биеклекләре утыз метрдан да ким булмагандыр аларның = Әнә шул урман, тау. болынлы җиргә борынгы заманда гел аккошлар 2 килгән Аккошлар безнең җырларыбызга да килеп кергән Фазан, фла- ♦ мннго. кондор яшәмәгәндер бездә, яшәгән булсалар җырга керми кал- = маслар иде. Ә аккошлар — җырда гел телгә алына Аккош лалар микап < Мамм ин саталар микән. Яки: i Аккош кулларда була. •Борыны суларда була .® Курса авылының заманында үз җырлары бар иде Ә үз җыры булган * авыл ул инде юк-бар авыл түгел: Ф Каласын. Курса, каласын X Каршы тауларын белән Чылтырап аккан чишмәләрен. Сййгәп ярларын белән Ку орысы басуында салават күперле яңгырда коенып, без авылыбызга юнәлдек Августның икенче яртысы иде. кояш мул. ләкин инде моңсу. «Казаклар» дигән авылның ындыр арты юлыннан, велосипедларыбызны җитәкләп. җәяү атлыйбыз Коры тузан баскан юлга карап туктап калабыз: аяк астындагы юл селкенә Хәрәкәт итә Берни аңламый басып торабыз. Каршыга килгән җәяүле бер абзый аңлата, колхозның бәрәңге басуыннан авылга кайтучы коңгызлар бу. ди Колорадо коңгызы. Кызыл коңгызлар көзгә таба саргылт пута белән бизәнәләр икән «Алар, ди абзый, хәзер капка-коймаларга сырышалар, кояшта җылыналар Ни хикмәттер, кышлау өчен, бөтен басу ны иңләп, авылга кайталар, өй астына тулалар, бәрәңге бакчасының балчыгына, тирәнгә кереп йоклыйлар» Велосипед шиннарының челтәрле сырлары сытылган коңгыз белән тулды. Мин улыма туган як матурлыгын күрсәтермен, әллә нинди җылы истәлекләр сөйләрмен дип уйлаган идем - кайтабыз, коңгыз таптыйбыз. Шулай газаплы юл кичеп, авылыбыз зиратына кайтып җиттек. Безнең зират матур! Ул тау өстенә урнашкан, кояшлы көньякка йөз тотып, каен, нарат, чыршы, миләш агачлары белән алга Кесмәс уйсулыкларына таба моңсу-сихри караш ташлаган Хәзер гел шулай: көньякка таба үстереп, зиратны зурайта баралар. Соңгы елларда яңа мода: кайчандыр ачлыкка, фә кыйрьлеккә чыдый алмыйча авылны ташлап киткән егетләркызлар үләр алдыннан васыять әйтәләр икән: «Мине үз авылымның зиратына алып кайтып күмегез!•... Кайберләре, чыгып киткәннән бирле, бер генә тапкыр да авылга эз басмаганнар Ә шундый васыять әйткәннәр. Без каберләр карап йөрибез, мин улыма сөйлим Менә монысы — Зариф кабере Ул. сугыш бетәргә бер ел кала армиягә алынып, тоташ җиде ел хезмәт итеп кайтты ( у гыш вакытында колхозда эшләгән иде. көн димәде, төн димәде Илленче елларда. шәп киенеп. Германиядән кайтса авылда ачлык Колхоз \ >л сез. Зариф, башка бик куп егетләр кебек. Казанга китте, заводка урнашты, тхлай торактан ана карават бирделәр, өйләнгәч барактан бер почмак. Шәһәрдә акча. ипи. шикәр, сөт. колбаса бар иде Еллар узды. Зариф өч бүлмәле фатир алды, үз машинасы белән сабан туйларына кайтып йөрде, ә менә әҗәл килгәч, балаларына әйткән — Авылыма кайтарып күмегез Зариф биш-алты класстан ары укый алмаган иде. Германиядә озак e.i- лар хезмәт иткәндә, солдат хезмәтенең акрын бара торган сәгатьләрен кыскартырга теләнме, жыр дәфтәре башлаган Солдат шулай инде, бер-бер ■ eiiii iii жыр күчерә. Рус егетләреннән алган жырлар арасында бик гадиләре белән бергә әллә ниткән хикмәтлеләрен дә күчергән. ХАенә монысы нинди жыр икән аныйр диде ул. солдат дәфтәрен миңа өч дүрт көнгә биреп торганда Жыр «Неаполитанская песня» дип исемләнгән иде Мин, каушый-кау шый. аны үз дәфтәремә күчердем И киг ы вся природа в покое. Когда иышится Шелест прибоя, Когда ветер влечет «а собой Я был возле моря одни Вилял ваших глаз был понятен на тысячу фраз. В тот дивный час я готов был отдать жизнь за «ас \выл малае, колхозда ат җигеп эшләгән, жиде ел солдат хезмәтен узган Зариф кемнеңдер матур күз карашы өчен гомерен бирергә җыенмый иде. Күргән бер кыз өчен алай булмый бит инде ул. малай, диде ул. миннән җавап көтеп Ләкин миңа әле нибары унтугыз гына яшь иде Хәзер Зариф, барысын да аңлап бетереп, җир астында ята инде Ә монысы Сәлих кабере Колхозда бергә эшләдек. Без яшь. сөякләр сыек, ачлык изә Сәлих исә. җитмешәр килолы бодай капчыгын күтәреп, арбага төйи. аннан заготзернога илтә, анда кертеп аудара Аларның өе аргы якта, тау башында. Ә амбар янында йөк төяр алдыннан хәл жыеп утырганда Сәлих бәхәс куптара Менә шушы бер капчык бодайны мина бушлай бирсәләр, түлке өеңә кадәр бер дә ял итмичә сыртыңда алып кайтасың, дисәләр, мин алып кайтам Ә сез? Андый бодайны беркем дә берәүгә дә бирмәде, әлбәттә; Сәлих шул ач елны армиягә китте һәм ул да җиде ел хезмәт итте Ахырдай сөйләделәр: шул кырык өченче елда чыгып китүеннән авылга бер тапкыр да кайтмаган, армиядән кайтышлый ук Казанның авиация заводына урнашкан, бер үк цехта у гыз елдан артык эшләгән, шәп квартиралар алган, оныкларын күргән Ә менә үлем авыруы эләккәч, балаларына әйткән: Авылыма кайтарып күмегез,— дигән Зиратның бер почмагы яшьләрнеке Монда трактор, автомашина, электр аварияләрендә һәлак булганнар - егерме ике. егерме биш яшьлек егетләр Барысын да ата-аналары авылга алып кайтып күмгән. Яшьләр почмагына «Хэмнд»не дә алып кайтып күмгәннәр Анысы, әлбәттә, иртә киткән, ләкин аның тормыш юлы шулай ук дөрес сызык буенчл барып, дөрес финалга чыккан Монда бернинди хата да юк Исламгали агай күзәтүчән. шәһәрләрдә, больницаларда күп йөргән, инвалидлыгы аркасында военкомат, тәэминат бүлеге, райком, сәламәтлек саклау министрлыгы тирәсендә күп тапкыр булган кеше белә, күрә иде. Кешенең чырае, йөзе-бите. һичшиксез, эш урынына карап үзгәрә. Жөнтәс кенә, сөякчел генә Хәмит, мәсәлән, институтны бетергәндә ДӘ шулай сөякчел, йонлач муенлы бер егет иде. Башта аны институтта калдырдылар Шуннан кинәт күтәрелде Әтисенә: Приметили (күреп алдылар).—диде. Бер-икее.1 эчендә егетне тагы да югарырак күтәрделәр Монысына инде Хамит үзе дә көч куйды, акылын җикте. Шулай итеп, персональ машинага кадәр күтәрелде һәм әтисе шул чакта сизде малайның битендәге тиресе затлы тирегә алмашынды. Тавышы үзгәрде. Затлыга. салмакка Хәрәкәтләре үзгәрде Ияк астында йомшак кына бер катлау ясалды Күз карашында ничектер үзен кешеләрдән аерып куя торган бер пәрдә хасил булды. Әмма иң үзгәргәне — бит тиресе иде. Бу тире крестьян Исламгали агайга 112 менә нәрсә сөйли иде менә синең, әти. битен кытыршы, йөнтәс, яңакларын кнртләчкнртләч. ә бит бу ашау рәтен белмәгәнлектән Менә син инде, иртән торгач, сөтле чәй эчәсең, күп булса - калган аш җылытып ашыйсың. Ашка әллә кайчан суйган малның сыйфатын югалткан итен саласыз Җәйгә әле аны тозлап та куясыз. Ә бит бу дөрес түгел. Дөресе бит менә болан иртән кофе эчәргә кирәк, пешкән чөгендер, пешкән кишер һәм * бср-ике кашык чи кәбестә ашарга кирәк Бер стакан кичә аерткан >■ каймак. Аннан каннар гарнир белән йөз илле грамм чамасы ит. К и ч т ә н = суелган малныкы Аннан бер стакан сок Көндезгесен, кичкесен дә - шулай, фәнгә нигезләп корасы Кич ятар алдыннан, һичшиксез, бер стакан < кефир эчәсе Ә сез. сөттән эремчек ясыйсыз да, тавык чебиләренә бирәсез Үзегезне карый белмисез... ♦ Менә туларны уйлап йөри торгач. Исламгали агай кешеләрне миллә- ® те. шөгыле буенча бүлеп караудан бөтенләй баш тартты, битләре буенча = гына бүлеп йөртә башлады. Ул күргән битләр менә мондый кешеләргә бү- J ленә иде: авыл хуҗалыгында эшләүче бите; район җитәкчесенең бите. л шәһәрдә шәп эштә эшләүче бите, министр бите Санаторийда ятканда шул турыда бер кешегә сөйләгән иде. анысы язу - £ чы булып чыкты һәм. Исламгали агайны шаккатырып, тагын да тнрәнгәрәк ₽ алып кереп китте. ® — Ә менә мин кешенең битен түгел, ә бәлки эш урынына, креслосына ■' карап, эчке органнарының эшләү дәрәҗәсен өйрәндем. - диде — Димәк, ? болай: берәү гадәти генә эштә эшли, аны тиргиләр, сүгәләр, мактыйлар, аңа елмаялар, кул бирәләр, яки күрмәмешкә салышалар Бу иптәшнең бер көнне йөрәге чәнчи, икенче көнне ашказаны авырта, өченче көнне — башы Ә бер көнне бөтенесе берьюлы авырта Менә хикмәт — шул кешене бервакыт кинәт кенә күтәрәләр, урындыклы итәләр. («Урындагы кеше» шуннан алынган.) һәм бу урындыкны иң беренче булып эчке органнар сизә. Менә болай: бу иптәш өстә, президиумда утыра, аста аның белән элек бертигез булып, бергә эшләгән танышлары Алардан өстә утырганда ул күзәтә: менә ыгы-зыгы киләләр, урын тапмыйлар, ире — хатынын, хатыны ирен ияртеп килгән, урын эзлиләр Иптәш тә күреп утыра: залда ул төшеп утырачак урын кызыл бәрхет бау белән арканлап саклана. Астагы кешеләр. урнашып бетүгә, сәгатьләренә карый башлыйлар һәм уйлап куялар: унбергәчә сузылса, трамвай булмый инде, бүген тагын йокы туймын инде Әлеге иптәш анысына да борчылмый: бу җыелыш пичәдә генә бетсә дә. урамда аны машинасы көтеп тора. Менә шуларны уйлау ашказаны эшлә- вен яхшырта һәм ашказаны яхшы эшли дә. чөнки табигать аны яхшы эшләсен өчен булдырган Инде иртән эшкә килгәч, урындыкка кереп утыргач, башка органнар активлаша. Элек монда сине чакыртып кертәләр иде. сине сүгәләр, сиңа эш кушалар иде. Ә хәзер с и н чакыртасын, син сүгәсең, син эш кушасың. Бу бик ләззәтле шөгыль, чөнки кешене чакыртып .1 iy. аны ачулану, аңа эш кушу хокукы бары тик акыллы кешеләргә генә бирелгән, димәк, син — болардан акыллырак, өстенрәк Менә бу хис йөрәк эшчән- леген яхшырта, һәм йөрәк яхшы эшли башлый, чөнки табигать аны яхшы эшләсен өчен булдырган Ә калган органнар ничегрәк? Аларга да рәхәт мизгелләр килә Әйтик, бөергә, бавырга, үт куыгына Болар бик мәкерле органнар 11өрәк. ашказаны авыртканын кеше шул секундта ук тоя, белә, аңлый Әмма дә инде тегеләр. Алардагы микроблар, сиңа сиздермичә генә, эчтән кпмерә-кимерә киләләр дә. бервакыт — кинәт кенә — сине операция өстәленә салдырта лар Үкенергә дә өлгермисең — шабаш! Бу әгъзаларны ничек яхшы хәл ы тотарга? Әмәл бар: түрә булып алырга кирәк. Мени шунда инде әлеге «иптәшләр» гөрләп эшли башлый Ләкин, гомумән түрәлектән түгел. .> түрәлекнең аерым бер, аеруча ләззәтле мизгелендә яшәреп, сафланып ки тәләр алар Кайчанмы? Кайчандыр сине түбәнсеткән, рәнҗеткән, сиңа өстән генә караган, сиңа кул бирмәгән, игътибар күрсәтмәгән, гозереңне 8. «к. у. MI 113 тыңламаган бер кеше хәзер үзе с и на гозер, ii о м ы ш белән килә, ял- варулы караш белән синен каршыңда утыра Ә синең әле кызыл, әле зәңгәр, әле яшел төсле телефоның чылтырый, әле ишектән шөпшә билле секретарьша кереп кәгазь калдырып чыгып китә, синең бер колагыңда - бер телефон, икенчесендә — икенче. Ә өченчесе, кыштыр-кыштыр килеп, өстәлдә көтеп ята. син исә күрсәтмәләр бирәсең, кыска гына җөмләчекләр белән кемнедер тиргисең, ыхы-мыхы киләсең, ә теге гозерле иптәш кайчандыр сине рәнҗеткән яки кайчандыр сиңа кул бирмәгән иптәш көтеп утыра Әйе. көтеп утыра Менә нәкъ шул вакытта бөер, бавыр, үт куыгы гөрләп эшли башлый һәм бу табигый да. чөнки табигать аларны шулай гөрләп эшләсен өчен яраткан. Урындыклы кеше әнә шулай рәхәтләнеп эшләп кайта, аны машинада кайтаралар, иртәгә ничәгә киләсен сорап-белешеп китәләр Бөтен тәндә рәхәтлек, канәгатьлек, күтәренкелек. Болай яшәве шәп. болай яшәү — шатлыклы бер хәл. Ләкин, ләкин... Иң ләззәтлесе болар түгел. Иң шәбе, иң ләззәтлесе шул: кайчандыр студент елларында сиңа карамаган, сине «чабата» дип. санга сукмаган, бер группада укып та. биш ел буе сиңа бер тапкыр да игътибар бирмәгән, институт кичәләрендә юрфак яки консерватория студенты белән генә биергә кергән шәһәр кызы — группаның йолдызы1 - менә хәзер инде синең эш бүлмәңә килеп керә, теге Эдик яки Жориктан аерылган, квартира мәсьәләсен хәл итеп йөрүдән йончыган - теге вакыттагы буй җитмәслек кызның, хәзер бәхетсез тол хатынның —сиңа гозер белән килгән минуты. Ә алаймы? Теге елларда мин чабаталы идемме? Эдик. Жориклар белән култыклашып, безнең яннан терсәк очын гына бәреп узып киткәндә безгә карамын да идеңме? Тулай торакта безнең, бер почмакка җыелып. «Әтнә». «Шомыртым» көенә җырлап авылны сагынып утырган кичләребездә, керфекләреңне калын майлап. Эдик. Жорик белән безгә кереп, мыскыллы Караш ташлап. «Иоланта». «Травиата» тыңларга барганыгызны әйтеп чыгып китә идеңме? Алаймы, алаймы? Ә менә хәзер ничек соң? Бәлки, син минем дачага килерсең иртәгә? .Ха тын — Гаграда, санаторийда. Бәлки, синең гозерне иртәгә минем дачада икәү генә калып уйлашырбыз, хәл итәрбез? Ризамы? Киләсеңме? Ә шулай мы? Хәзер инде барысына да ризамы? Менә шул-шул. Менә без кем булдык :ә. син нинди хәлдә калгансың. Менә шулай ул. җанкисәгем . Тик дөнья куласа. бер әйләнә, бер баса. Законнар яңара, заманнар үзгәрә Гел бер төрле яшәп булмый, бер вакыт сине дә. кимчелекләреңне табып, эштән алалар һәм кинәт кенә син элеккеге хәлеңә кире кайтасың. Ә бу — бик кыен хәл. Ничек инде ул. шушы башың белән, башка кешеләр кебек базарда чөгендер, ит. тозлы кәбестә i шш йөрисең? Сезнең игътибар иткәнегез бармы базарда геге «элекке», шриең ничек йөргәненә? Яки трамвайда? Алар бит мондый хәлләрдә үз-үзлә- рен бөтенләй тота белмиләр, оялалар, кыенсыналар, кызаралар. Ул арада теге, элеккеге дуслар да читләшә башлый, инде телефоннан чылтыратмыйлар. туган көнең белән котларга оныталар, каршыңа килгәндә урамның теге ягына чыгарга тырышалар Шуларны сизгән организмда да кинәт кенә үзгәрешләр башлана Иң беренче чиратта күз астына «капчыклар» ясала, аннан бит тиресенең элеккеге яме китә һәм. көннәрдән бер көнне. «г\к! тук'» итеп, йөрәк үзен сиздерә. Ә бер көнне кинәт кенә аппетит бетә, ул арада күз алмасында сары төс сизелә, бетте баш калды муен тыр- паеп! Күп тә үтми, синең элек эшләгән ялгышлыкларың, аңлы рәвештә башкарган хаталарың, бозык иҗтимагый эшчәнлегең турында газетада мәкалә куренә. җыелышларда, пленумнарда синең элеккеге эшчәнле- геңнең хаталарын телгә алалар... Һәм бер көнне газетада белдерү чыга: зуррак постта булгансың икән — матәм мәкаләсе, зур постта булып та. хаталарны куп ясагансың икән — биш-алты юллык шакмак: « гаиләсенең каш ысын уртаклашабыз». Хәмиткә, бичара, жиде юллык шакмак бирелгән иде Аны кайтарып күмгәч, озак та үтмичә, фронтовик Исламгали Яһүдин дә агачлыкка тыныч кына барып урнашты Исламгали агайның, йорты авылның кыл уртасында иде Теге очтан да унбиш хуҗалык. бу оч ran да унбиш Хәзер исә ул йорт, кырый хуҗалык булып, тынып калган Карчыгы бакчасын карап тота икән өй түрендәге кечкенә бакчада — җитмеш-сиксән төп помидор куагы, һәрберсе авырлыктан = сыгылып ут ыра Тик алар барыбер җиргә кадәр бөгелә алмыйлар. Чөнки . ? килен Хәмитнең бер кочак галетукларын авылга биреп кайтарган. Йа. хо- 2 да' Нинди генә төсләр юк. нинди генә модалар юк! һәр помидор ниндидер 3 бер тарихлы галстук белән бәйләп күтәрелгән. Авыр, авыр ф Урамда тып-тын Бакча киртәләре кичке кояшта җылынган, аларны х теге, юл-юл кабыклы әрсез коңгызлар сырып алган. Бушап калган урамнардан без. җәяүләп, велосипедларны җитәкләп - бардык Авылның — сугышка кадәрге ике урамына сыя алмыйча, өченче - урам ясый башлап, киерелеп утырган авылның кан тамыры корыган s Авылның бетүен сугыш нәтиҗәсенә генә кайтарып калдыручылар ялгы- н шалар: сугыштан соңгы кырык алтынчы, кырык җиденче елларда әле су J буйларында гы түгәрәк уеннар икешәр әйләнә була, ә кышын клубларга ха- я лык сыймын иде. Халык әле көтә иде: менә-менә эшләгән өчен көзен уңыш £ бирерләр. Л әкин. юк. Бирмәделәр. Авылны гел бушка диярлек эшләттеләр. ® Бераздан, дөньялар үзгәреп, колхозчының тамагы тук булырга тиешлеге s турында гапгади бер законны күтәреп чыкканнар иде. карасалар — авыл коргаксып калган. Авыл үлеп ята икән. Ә үлеп ятканда могҗиза би-и-к сирәк була Без. улым белән, ул төнне мунча ялдындагы ике кешелек диван-кара- ваттта йокладык. Анда сыткый сагыз, каен миллеге исе, яфрак, көзге үләннең баш әйләндергеч исе иде Йокы кермәде: мунча ялдының ап-ак сагызлы такталарында кетер-метер иткән вак тавыш ишетелә. Белеп торабыз инде, бу — Колорадо коңгызы үрмәли — Әти! Әти! Син. чего-то. авыл, авыл дип бик мактанасың. Мин моңа ышандым. Ә бит синең авылыңда иң таза хуҗалык — зират Калганнары бит беткән Зират бит ул яшәү өчен түгел. Ә син мина.. «Авылны яратырга кирәк Авылны сакларга кирәк... Авыл хуҗалыгы институтында укырга кирәк » Ну, ничек? Мин аңа җавап бирә алмадым Кичен, йокыга ятар алдыннан сөйләгәннәр иде: шәһәрдән бик матур бер кыз кайткан, ак «Жигулияга утырып кайткан. Ап-ак чалбар кигән, хикмәтле кофта, ди. аягында биек үкчәле хикмәтле туфли, ди. Зур кара күзлеген бер дә салмый, ди — Безнең деднын . могиласын кем күрсәтә, расходын түлим,—дип. кып-кызыл унлык чыгарган, ди Бер малай тапкан каберне Теге матур апа берүзе зиратка кергән һәм. үләнгә газета җәеп. Сәмигулла кабере янында озак-озак утырган. Имеш, ул — Энҗенең кызы, студентка икән. Аннан, авылга кермичә үк. китеп тә барган ...Төнлә, без йоклый алмыйча әйләнгәләп ятканда, авылның борынгы ата-бабасы тавышыдай, зәгыйфь, хәлсез бер моң ишетелде Кемдер иске тальян тартып азаплана, нидер әйтмәкче, җырламакчы була, ләкин, ни үзенең. ни гармунының моңа хәле җитми Шулай да, бу хәлсез тавыштан мин кайбер авазларны тотып алам, ишетмәгән өлешен үземчә тутырам. Җырлыйк әле. җырлыйк эле. Без Гнберчәк бит әле Җырлау түгел еларсың да Авылыңнан кит әле Хәмдүневләрдә бүген туй мәҗлесе булган икән, туйга килүчеләрдән берсе — кода — Курсадан икән, шул җырлый икән Дөресрәге, җырларга тырышып карый икән Төнгә чык төшкән, иренеп кенә көзге чикерткәләр чурлый, көз килә, көз килә, җиргә моңсулык иңә. шул моңсулыкны кемдер, йөрәк ярасын ачып, канга сеңдерә, теге тальянның иске моңында авыл, аның тарихы ыңгыраша. авыл узенең үткәне, бүгенгесе белән хушлаша, елый-елый аерылыша иде. VIII U и тезгененнән бәили тә йортка керә. Как- ша\ өстәл кырында ата белән малай утыра. Хэмденк'саттэй ыңгыра- i шып ян сәкедә ята. г Дүрт ел авиация частьләрендә хезмәт итеп, дөнья күреп кайткан = Фәтхулла хәлхаләтне шундук чамалап ала Ну ка чыгып сөйләшик әлс ш ул кырыс гавь'ш белән ♦ Ә син. дәү абый, җиңгине борчымыйча гына, самавыр куя тс?р ш Чоланга чыгып, тәмәке кабызалар Тынлык Фәтхулла Ф әләхетдин ш сыен - «Метро» сигатерын еш-еш суыра Аннан риза булмыйча, кесәсендә капшанып, ачырагын — «Аврора л>ны чыгара Анысын кабыза * Фәләхетдин дәшми Бер-ике минут шулай төтен чигәләр. Ләкин гел s болан торып булмый бит инде Фәтхулла кинәт кенә сигаретының очы- н на төкереп табан астына баса да. таза кулы белән Фәләхетдиннең күл- ’ мәк якасыннан чытырдатып умырып-җыеп ала. битен биткә т ерәп s ырылдый: ™ — Син нәрсә... (боларын язып булмый), син нәрсә, ә?! Син нәрсә? » Атаң-анаң телен оныттыңмы? Нигезеңне оныттыңмы? Каян чыкканы, ч ? ны оныттыңмы? Мин сине Майть' Изәм мин сине! Үз телеңдә сөй ләшергә хурланасыңмы? Майть' Үтерәм! Бетерәм мин сине, халык моның өчен мине судка бирмәс! Ата-анаңны оныткан син падланы бетергән өчен миңа чуртым да булмас! . Фәтхулла дер-дер килә. Фәләхетдин агарына, ләкин дәшми Шул вакыт чоланга, ыңгырашып. Хәмдениса түти чыга һәм җыерылып. сыкранып Фәтхулланы ачулана — Ай-й-й Син килеп кергәч тә йөрәгем сикергән иде аны Ник бәйләнәсең малайга? Бөтен нәселегез шундый булды Безнең якка кара дошман булдыгыз. Ник кул күтәрәсең син аңа3 Бала бит әле ул. Ачылыр, теле дә ачылыр Бик кара эчле нәсел шул сез. Гомер буе безнең якка дошман булдыгыз Фәтхулла, ойгә дә кереп тормыйча, төкеренеп чыгып киткән һәм атны Масрага җиткәнче, күбеккә батырганчы куган, ди И гомер! Хөлләбетдин абзый белән Хәмдениса җиңгинең каберен дә белүче юк инде хәзер Кышын аларның нигезе аркылы бүрәнә төягән трактор узган да. соңгы истәлек булган карт шомыртны изеп киткән. Җәен инде тигәнәкле, чокырлы бу урынга бозау да арканламыйлар икән Кемдер, каядь'р — санаторийгамы барганда, әллә шул ук Масра Фәтхулламы —имеш, белешмәләр бюросыннан эзләтеп. Фәләхетдинне тапкан Сүнеп. Хөлләбетдин абзыйның исемен дә онытып барган авылга хәбәр кайткан. Хәбәр шаккатырлык. Имеш. Фәләхетдин экскаваторда эшләп бик күп акча туплаган. Мәскәүнең «Юго3апад>' дигән районында өч бүлмәле яхшы кооператив фатир алган. Ни хикмәт ике баланың икесе дә укуга хирес булып чыкканнар. Беренче улы. Мәскәү университетының биология факультетын кызыл диплом белән тәмамлаган да. Фәннәр академиясендә эшли, ди. торналар буенча инде ил күләмендә танылып килүче яшь галим, ди. Кызлары исә — артык чибәр, тыйнак һәм әхлаклы зат — курслар тәмамлап. халыкара авиалиниядә стюардесса булып эшли, ди Фәләхетдин белән әнисе Валентинага бер кайтканда — ананас, кокос чикләвеге сөте, икенче кайтканда — ученә тере елан тыгып ясалган файдалы эчемлек, өченче кайтканда Цейлонның үзендә үстерелгән, үз фабрикасында эшкәртелгән чын чәйне яшел калай тартмада килолап алып кайтып тоттыра, ди. Фәләхетдин чын мәсквич. ди. ял көннәрендә стадионга йөри, ди, футбол караганда rov.ep буе ЦСКА өчен «авырган», ди Адрес бор ачылгач, ярты еллардан сон Мәскәү аркылы узганда Фәләхетдиннәргә тагын кемдер кереп чыккан Бичара Фәләхетдин Терелмәслек авыр\ эләктергән дә, кинәт кенә урынга егылган, ди Авылдашына мөлдерәтеп карап, саф татарча әйткән ди — И, туганым Безнең авылның урман юлындагы басуда үскән бер генә уч яшел борчак жибәрә алмассыңмы, саламы-билчәне белән,— дигән Шун'ы ашасам, терелермен кебек Төшләремдә гел шуны ашыйм иртән торгач утырып елыйм. Туганы моны эшли алмаган, карлы көз икән инде Фәләхетдин салкын декабрь көнендә үз өендә, янында хатыны һәм балалары утырганда жан биргән. Б,әхил булыгыз, дип саф татарча әйткән, ди. Нәг.ъ безнең авылча әйткән XI Со мной следуй. II обретай в пути. И ведай За далью — даль За далью — даль' ■\ Г'. -3.1 .1,1.Il«' иль» «Казан Шәмәрдән поезды» дигән игелекле бер поезд барлыкка килде Кайчак иллә дә акыллы, игелекле эшләр эшләнеп куя! Элеккеге елларда Арчада. Курса разъездында, пассажир поездларының баскыч ларына асылынып, товар составының тормоз баскычларында туңып- өшеп. ревизорлардан тотылып, штрафлар түләп, шпаналардан таланып, алардан куркып сикереп, шунда авызборын канатып, тез башларын суйдырып, кулларны каймыктырып йөргән көннәремне исемә төшердем дә жәйге болыт арасыннан кояш караштыргалаган жылы. парлы бер көндә, шул поездга утырып. Шәмәрдәнгә киттем. Бер йомышым юк. бу дөньяда минем бер эшем юк. мин ялда, бүген мин беркемгә дә кирәк түгел, бүген мин — үземә-үзем хужа Тукай әйткәнчә: «Тик икәү без: уй да мин» Тарих! Дөньяда иң бөек нәрсә син! Син тузмыйсың, байыйсың гына Мин элекке, үткәндәге истәлекләрне, борынгы корылмаларны яратам Тормыш бик тиз үзгәр.», кешеләр дә бу дөньядан бик тиз китәләр Кеше дөньяга туып аңлы рәвештә яши башлауга, дөнья аны биетә башлый Мосафир, кем җиһанга басты ботны - биетте ажгыртып аны замана Дфлмаиа Менә бу тимер юлда 1936 елдан нинди истәлекләр бар? Ул елны әти. безне туйдырырга дип. Казаннан ипи ташый иде Урманнан яз көне ылыс алып кайта да. пасха бәйрәмендә ылыс сата Шуның акчасына ипи ташый Анысы - язгы су. юл өзеге вакытында Көзен - шалкан өлгергәч, шуны күтәреп китә Ул вакытта дөньяда иң арзан нәрсә — шалкан иде «Арзан» дигән сүз урынына ул елларда «шалкан бәясе» дигән гыйбарә йөри иде (Әле мин юлга чыгар алдыннан гына базарга кердем Кечкенә генә бер шалканның бәясе 70 тиен. Ягъни бер шал кан бәясенә өч кирпеч «Орловский» ипи алып, калган акчага бер стакан катык яки сөт алып эчәргә була) Чак күтәреп барган ярты капчык шалкан акчасына өч-дүрт ипи килә, дип сөйли иде кешеләр Ул чордан ниләр калган тимер юл буенда? Әнә алар Биектау. Арча вок заллары. Курса разъезды, Шәмәрдән станциясенең, корылмалары тарихка чумып, моңга уралып, поездларны дәшмичә генә озатып калалар. Болар утызынчы елларда ук салынган, мондый биналар Мәскәүдән алып Чита. Хабаровск. Владивостокка кадәр сузылган юлларда бик күп Болар безнең ипи ташыган әтиләрне хәтерлиләр, бер дә үзгәрмәгәннәр. аларның тик тышкы буяулары гына яңарып тора. Менә юл * өстендәге чиркәүләр — Иске Чуриле, Төбәк Чокырча чиркәүләре. Усал = Иван патша Казан елгасы буендагы мул сулы, болынлы урыннарга § шулай чиркәүләр сала-сала килгән. Бу авыллар заманында гөр итеп — | йорт сырасы, сало ясап, гөмбә тозлап, пасха, троицаларны билгеләп, g чиркәүләрдә җырлап, әйләнә-тирәдәге татар белән әвәрә килеп яшәгән- ф нәр дә. бөек Ватан сугышыннан соң кинәт җегәрсезләнеп калып, буша- ш ганнар Хәзер инде анда күрше-тирәдән күчеп килгән татарлар яши. “ Авылларның калку урынында ятим чиркәүләр моңаеп утыра. Әйтерсең - лә. Усал Иван бабайга рәнҗиләр алар: «Безне ник монда китереп - салдың да. үзең үзәктә яшәдең, менә без хәзер нишлик?» — дип елам- s сырап утыра сыман алар. Хәтерлим, авыл агайлары сөйләшә иде: «Берзаман. томан басылгач карасак. Төбәк Чокырча чиркәве күренә. £ Әһә. без әйтәбез. Арча стансасына килеп җиткәнбез икән». Яки: «Арча- г да билет сатмыйлар гына бит. малай, ылыс белән гүпчим дә вагонга £ кертмиләр. Шуннан. Иске Чурилегә таба китеп... Чуриле чиркәве ту- г рысыннан стансага ярып төшеп, һи-и. бу ипи ташыйм дип инде-е...» г Чиркәүләр дәшми Аларның иске гөмбәзләре безгә карап, дәшмичә генә, безне сынап утыралар: «Менә сезнең бабайларыгыз мәчетне агачтан салган. Ул мәчетләр җилдә, яңгырда тузган, янгында янган, аларның манараларын да кисеп төшерү җиңел булган. Ә менә без — чиркәүләр — таштан, кирпечтән. Безне заман да. мәгънәсез, аңсыз кешеләр дә җиңә алмый. Безне салганда поплар приход халкыннан фәлән мең данә тавык йомыркасы җыйганнар, измәгә шуны кушканнар Менә без утырабыз да утырабыз»,— диләр сыман карт чиркәүләр — Беләбез, беләбез, синең әтиеңне Бөкрәя төшеп, аркасына ун- алты-унҗиде кирпеч ипи күтәреп поезддан чыкканда без аны: «Йә. шулай казганасың инде син. әмма ул балаларыңнан картлыгыңда игелек күрерсеңме?» — дип кызганып кала идек Чиркәү гөмбәзләре шулай сөйли. Әти үз балаларыннан игелек күрер көнгә кадәр яшәмәде Алар гына түгел. Арча станциясендә ул заманнан калган су баш- нялары. элеватор, купец Стахеевларның икмәк амбарлары да бар икән әле. «Арча станциясеннән кышкы буранда чана тартып ипи алып кайтканда хәл алырга туктагач, мин ярты ипи ашыйм. Әхмәдулла ике кирпеч ярым ашый», дип сөйли иде әти. Шуңа күрә безнең өйгә ундүрт ярым, яки унбиш ярым ипи кайта иде (исәп белән тотканда ике атнага). Әхмәдулла абзый өенә утыз ике ярым (ул гел утыз бишне ала икән) кайтып торды. Атна беткәндә ул тагын юлга чыга иде. Аның өендә малайлар күп: барысы да, оядагы саескан балалары кебек, дәү авызларын ачып, көннәр буе әтиләрен көтеп. Арча юлына карап торалар — Чу.матай тавын менгәндә Әхмәдулланың борыныннан кан китте. диде әти бервакыт, буранда кайтып кергәч — Кар җепшек, чана астына тыгыла. Җитмеш алтынчы елдамы икән, райком, редакция кешеләре белән. Арча элеваторына кердем. Баштарак ышанмыйча тордым, элеватор ишегалдында, шәһәрнең кечерәк кенә бер урамы кадәр җирдә, зур. биек тау — бодай тавы. — Элеватор директоры чәчен йолкый, икмәкне кая куярга белгән юк, - диделәр — Мондый булып уңган икмәккә элеваторың да чыдамас, моны ташырга вагоның да җитмәс, диделәр. Өстә сыек болыт йөзә: соры болытлар, заманча кызларның туз гыган чәчләре кебек рәтсезләнеп, элеватор һәм су башняларына кагылып узалар: кара, майлы шпаллар, тирләгән сыман булып, яңгыр тамчыларына бизәлгән, дөньяны дым баскан иде. Без бала вакытта, яңгыр килә башласа, бөтен авылны аякка бастыралар, ындыр табагындагы соңгы бөртек түбә астына кереп бетмичә, халыкны кайтармыйлар иле. Ә монда? Колхозчы тир түгеп үстергән икмәк шулай яңгырда әрәм буламы? Бу ни хәл бу? Икмәккә байлык — зур шатлык Бодай тавы янында мин туларны уйлап тордым. Шул арада элеватор янында үзем туган авылның колхоз председателен очраттым Колхоз кешесенең бер гадәте бар: икмәк көшеле янына килгәч суз башлаганда ул. һичшиксез, башта бөгелеп учына орлык ала (бодаймы, арышмы, борчакмы — барыбер) һәм. бер дә шиксез, шуны теш арасына кабып кетердәтеп карый. Ашлык көшеле янына җәен күп затлы машиналар килә, ул машиналар эченнән, шома битле, пөхтә киенгән чибәр ирләр чыга — икмәк көшеле янында уз гомеремдә, бигрәк тә бала чакта, күп булырга туры килде — әнә шунда бу чибәр егетнең авылданмы, әллә шәһәрдәнме икәнен күрсә- туче бер генә хәрәкәт бар. шәһәрдән чыккан кеше икмәк көшеленә беркайчан да үрелми һәм үзенең чиста, матур авызына орлык бөртеген алып теш арасында сытып карамый, авылдан чыкканы ник шунда президентның узе булсын,—һичшиксез, иелә һәм орлыкны кабып карый. шуны эшләмәсә. көшел янында ул сүз башлый алмый. Безнең председатель дә иелде, ул да бодайны керт-керт итеп тешләп карады, әйтерсең, йөз меңләгән тонналы шушы бодай тавының бөтен сыйфатына ул җаваплы иде. Мин форсаттан файдаланып калдым. Колхозчыларга икмәк сатасызмы? — дидем. Председатель сөйли; - Колхозчының быелгы кадәр икмәкне моңарчы алганы юк иде.— дип елмая Шунда минем хәтеремә утыз алтынчы ел һәм Чуматай тавында борыны канаган Әхмәдулла абзый килде. Аның өч улының колхозда эшләгәнен белә идем Кызык өчен сорап куйдым: — Әхмәдуллиннар күпме алды, әйтә алмассыңмы? Ник әйтмәскә, әйтәм. Кечесе икс тонна ярым бодай алды Шул урында председательне райком секретаре бүлдерде. Хәер, миңа да инде әлегә башкача бер информация дә кирәк түгел иде Әхмәдулла абзыйның кече малае ике тонна ярым бодай алган' Нәрсә бу? Безнең авылның җире киңәйгәнме? Теге еллар белән чагыштырганда артыграк, хикмәтлерәк яңгырлар яуганмы, кояш башкачарак җылытканмы’ Ник теге вакытта Казаннан ипи ташылган, нигә хәзер Әхмәдулла малае алган бодаен кая куярга белми җәфалана? Мин моңа җавап биреп бетерә алмыйм. «Чишмә» колхозы председателе Ясәви Хөсәенов сөйли: Узган ел бик явымлы килде Комбайннар чыга алмын. Комбайнчыларның ишегалдындагы кош-корты ияләнгән: хуҗа кайтып кереп аяк киемнәрен салганда, баскыч төбендә гел шуның тирәсендә бөтереләләр Аяк киеменә ияреп кенә булса да ярты кило орлык кайта, күнитек булганда — артыграк та Тавыклар ияләнгән, хуҗаны шатланып каршы алалар «Иптәш Хөсәенов. чыгыйк инде уракка, ди бер көнне бер комбайнчы — Тавыклардан оят,— ди — Кайтып керәм, итекне салам, бичаралар, кычкырып җылыйлар...» — ди. Мин. әлбәттә, тагын бер хәлне хәтерлим дөнья юньлесе, эшлек ле. әдәпле числыклы (бу сүз Казан артында чисталыкны яраткан кешегә карата кулланыла) Шәргыя җиңги бар иде. Кырык өченче ел җәенең эссе, тынсыз, ач бер көнендә председатель, районнан килгән вәкил, прокурор хатын һәм сәламәтлеге буенча армиягә алынмаган, ләкин дә колхоз амбары тирәсендә бик әйбәт көн итеп яткан Фәсхетдин урактан кайтучы хатыннарны ат абзары янында тентеп. Шәргыя 124 җиңгинең . фәлән-фәлән урыннарыннан бер кушуч арыш бөртеге табып алдылар. Амбарга алып кереп үлчәделәр, ике йөз грамм килде Шәргыя җиңги. бичара, шул көнне юк булды Малае фронтта иде. Малай кайтты. әнисе — шул юктан юк булды .Поезд Арчаны чыгып киткән икән. Төбәк Чокырчаның җимерек ф чиркәве. Казан арты тимер юлы буендагы соңгы чиркәү булгангамы. аеруча ятим иде әллә инде поезд ашыгып чапканга үпкәләп, әллә инде = \ 3 язмышын рәнҗеп, моңсу карап, артта калды Сул ягымда Курса Р болыны. Курса басулары иде. Поезд никадәр ашыгып чапса, хәтер шул- > кадәр тизрәк эшләде Әйе. 1943 елның котчыккыч рәхимсез, эссе. 2 коры ач җәе. Курсалар аеруча ач. алар һөнәрле түгел, урманнары «. юк. суда балык беткән Хәер. Казан артында балык тоту кәсебен бө- а тенләй белмигән авыллар байтак. Шул көннәрдә район газетасында хәбәр күренә «Батыр Курса» колхозында игеннәрне суктырганда югал- ч туларга юл куела, орлык башакта кала». Ул елларда мондый хәл £ Ватанга хыянәт дәрәҗәсендә зур итеп карала иде. Берничә көннән г ишетелде район җитәкчелеге, ашыгыч рәвештә. Курса колхозына дүрт - җаваплы иптәштән торган бригада җибәрә Болар, бөтен халыкны аяк ? ка бастырып, сугылган ашлык лскертләрен сүттереп. биш көн-төн буе- - на атлы молэтилкадан саламны кабат уздыралар Халык эшли, сүз әйтми һәм ишнең нәтиҗәсе дә күренә көне-төне суккан саламнан 5 уналты килограммга якын бөртек җыеп алына. Бу бит инде икмәк! Бу турыда хәбәр ителә. Ләкин агай-эне монысын да уйлап куя районнан килгән вәкилләргә колхоз, тегеләй итеп, болай итеп, ашына он. бәрәңге. җан башына сигез йөз грамм ипи бирми калмый иде Алай-и... әгәр исәпләсәң, дүрт җаваплы иптәшнең биш көн буена ашаган икмәге нәкъ уналты мең грамм, ягъни төгәл бер пот килеп чыга икән бит Аш онын, бәрәңгене исәпләмибез, биш көн-төн буе кабат сугуга киткән кеше көчен, ат көчен исәпләмибез... Икмәк мәсьәләсен алай хәл итеп булмый. Аны кырдаш «башак җыю» белән дә хәл итеп булмый. Утызынчы еллардан алып алтмышынчы елларга кадәр, безнең матбугат «Башак җыялар» дигән дистәләрчә мең мәкалә бастырып чыгарды Бу болай эшләнә. Була зур бер урта мәктәп, ул елларда өч йөз балалы урта мәктәп иң кечкенәләрдән санала иде Әйе. була шундый мәктәп, чиста киемнәрен киеп мәктәпкә дәрескә җыелган балаларга кинәт кенә әмер бирелә: — Кырга башак җыярга чыгабыз! Биш йөзләг.эн бала, егермедән артык укытучы, фәннәрне бер читкә куеп торып, сентябрь кояшы астында көне буе башак җыя Зур коллективның зур инде: көне буе эшләгәч, басу уртасында печән чүмәләсе кадәр башак өеме күтәрелә. Пионервожатый, межага утырып, район газетасы өчен мәкалә дә язып ташлый «Башак җыялар» дип атала бу мәкалә Икенче көнне, директор карап торганда, әлеге башакны ындыр табагына алып кайтып сугалар Бөтен бер урта мәктәпнең, ярты мең кешенең хезмәт җимеше -- алты кило ярым ашлык бөртеге. Ә алдагы елда югары уку' йортына кабул итү имтиханында утыручы — чесуча күлмәк, ак киндер чалбар, акбурга буялган киндер ботинка кигән, күне таракан аш.зган сыман шадраланып тузган иске портфельле, тау талган, илленче еллар доценты — кырда башак җыйган әлеге абитуриент егет-кызнын канын эчәчәк: — Ничек инде. сез. «Евгений Онегин» әсәре турында Виссарион Григорьевич Белинский фикерләрен белмәгән көе. фплфакка киләсез? Яки: — Бер ценгнер бодай ясалсын өчен җирдә ничә килограмм азот, күпме фосфорит һәм калий булырга тиешлеген белмәгәч, мин сезгә нинди билге куйыйм? Ә бит сез авыл хуҗалыгы институтына килгәнсез. Шулай инде, акыллы кешеләр икмәкне гомер буена алга, киләчәккә карап үстергәннәр җиргә ашлама кертергә, җирне яхшырак эшкәртергә. вакытында чәчәргә, вакытында урып җыярга Ар г якка кара сан. шул башак җыясы, иген басуына чыккан каз-үрдәкне куып алып кайтып, колхоз подвалына ябасы, теге казүрдәк ике-өч тәүлек акырып ятып эштән чыккач, бөтен авыл хатын-кызы шуны тыңлап кешелектән чыккач, подвал янына кемнедер бастырып, зур. әһәмиятле бер эш эшлисе: — Шәмсиевләр? Унсигез баш каз Яздым — Җиһановлар? Ике оя. Егерме алты баш Яздым Казлар — «Га-га-га!», үрдәкләр «Бакбак-бак!» килә. — Ногмановлар3 Утыз сигез үрдәк' Ал-ла! Вәт штрас}р! Поезд инде Курса почмак басуыннан бара икән Хәтер Ярый әле. кеше тормышында син бар. Син булмасаң, кешеләр азынып, әллә ниләр эшләп бетәрләр иде Ярый әле син — Бөек Тәрбияче бар Әйтик, менә моны искә төшерер өчен 1947 елның җилле-сулы шыксыз апреле. Суык дигәнең ач кешегә аеруча каныгучан була Хәер, суык кына түгел Ач кеше янында һәрвакыт. якын күрше булып, бет йөри: тиф. корчаңгы, парша (таз) авы рулары яши Соңгыларыннан, бөтенләй үк булмаса да. без әле азат, әмма — ачлык Тамак ачуның иң үзәк өзгече — язын су киткәндә, тау башларыннан җир исе чыкканда. Салкын җил исә — күрәсең, сука суыгы җиткәндер, төньяк җиле вокзал артында жыелып торган мазутлы суларны шадраландыра, сабакташым Мансур белән минем ач үзәкне өзеп, муеннан кереп, балактан чыга торган шәфкатьсез җил исә Без әле генә станция ларегыннан сатып алган черек бәрәңге күмәчен ашап утырабыз Без моны биш сумга алдык. Без аның исемен кыскартып сөйләшәбез — ЧБК Моны тигез итеп бүлү минем өскә төшкән иде чөнки биш сумның өч сумы миннән булды ЧЬКне кыл урталай ярып бүлгәндә бер матавык чыкты — нәкъ үзәктә, түгәрәкнең эченә аркылы ятып, озын бер корт җәйрәп пешкән иде .Моны бүлгәндә мин югалып калдым һәм. ичмаса үзем генә күреп калыйм дип. читкә борылып утырдым Мансур исә барысын да күргән ик;»н: гадәттәгечә, чикы-чикы килеп көлде — Барыбер бит инде, әйдә ашыйк Аннан, товар поездының тормоз баскычына эләгеп, ач. коры басулар аша. Арчадан Курсага таба җилләп кайттык Курса почмак басуында товар поезды үр менә, йөрешен акрынайта, тул урында без. сикереп, чуерташлар, узган елгы тигәнәкләр арасына тәгәрибез. Бит- башны кагабыз, без — исән, тамак та ну. тук дип әйтик инде Басу аша түбәнгә — Кесмәс үзәненә таба җырлый җырлый атлыйбыз. Җир өстендә тузанлы коры җил исә. төньяктан Kaipa корыч болытлар безгә таба килә Дөньяда апрель ахыры суыгынна н да шыксызрак суык юктыр һәм шулай уйлап барганда, җылы җәйләр, туячак тамаклар турында матур хыяллар эчендә атлап барга нда. җете күзле Мансур кинәт кычкырып җибәрә — Борчак! Мин әле аңламыйм, чөнки безнең якта «борчак» сүзе «ялган» сүзен алыштырып килә Тагын шунысы бар: узган җәйдә, бик ач бер көндә, бөтен урам малае җыелып, ипи нинди була, аны тешләп алганда авыз, борын, теш. тел ни хәлдә була — шуны сөйләшеп утырганда. Мансур кинәт кенә «Дисәнә» көенә' (бу көйне 1938 елда авылга беренче тапкыр патефон кергәч ишеткән идек) кычкьрып җырлап җибәргән иде. Кайчан борчак кузакланыр, дисәнә; Кайчан борчак кузакланыр, дисәнә Кушамат тагарга аеруча зур сәләткә ия булган безнең авыл малайлары. шул көннән башлап, иренмәгән вакытта Мансурны, үз исеме белән түгел. «Кайчан борчак кузакланыр» дип йөртә башлады - Борчак! — дип шатланып чикылдады Мансур тагын бер мәртәбә Җиргә иелсәк - балчык катмарлары арасында, чыннан да, борчак! Без борчак чәчелгән җирдән барабыз икән, яңгыр булмаганлыктан, чәчкән җир җилләгән, борчак күмелеп бетмәгән Бәхет басты! f һәм без. очып барган көтүеннән имгәнеп төшеп калган чәүкә ба- 5 лалары шикелле, мәрхәмәтле җиргә кадалдык И ашыйбыз тузанлы = борчакны, и ашыйбыз' Бу бит — бәхет Инде сусата да башлады. Теге 2 кара-корыч болытлар ы Шәмәрдән урманы ягына кереп югалды, салкын ф җил 1Ә туктады, кояш та җылыта башлады Җир — мәрхәмәтле, җир — = үзебезнеке Тик менә колхозда орлыкка калган борчакны язын фор - малин сыекчасы белән эшкәртәләр иде Формалин — яңа нәрсә, ул кол- 5 хоз башлангач кына авылга керде, пичәмә ничә кешенең саксыз эш f итүе аркасында, формалинлы орлык ашап, сарыгы, казытавыгы үлде, г Туктале. без дә харап булсак? н Кыр уртасына басып, тиз генә үләргә план кора башладык. Тә-әк J Мансур кайгырмый - ул дөм ятим малай Син үлгәнгә кайгырып җылар- g лык әти-әниең булмагач, үлүнең нәрсәсе бар аның? Арчада үлдең ни J дә. Курса почмак басуында — ни? Мин исә, бу дөньяда бик күп хәсрәт Е күргән әнине кызганам. Инде минем дә фаҗигалы үлүемне ул күтәрә г алмас Алмас Шулай, минем тормышны гына булса да саклап калу максатында түбәнгә. Кесмәс елгасына — су эчәргә торып йөгерәбез. Курса Почмак авылына кермибез Авыл урамында кеше барында үләсе килми Ләкин юл өстендәге Иске Му авылына кермичә Кесмәскә чыгып булмый Бу авыл урамына кереп үлү куркыныч түгел, болар ачлык белән туклык ның нәрсә икәнен бу тирәдә иң яхшы аңлаган халык Кырык икенең җәендә болар һич тә аптырап тормыйча., туп-туры бака ашый башладылар Ә Кесмәстә бака күп. (Анда бака әле дә күп, суы бетсә дә күп) Иске Му халкын удмуртлардан чыккан дип сөйлиләр, аларны «ар» дип йөртәләр. Бака ашаулары турында хәбәр таралгач карчык-корчык сөйләнде — И. ходаем, аларның диннәре икенче шул Аларга ярый шул (Кая инде икенче булсын, мәчетләре, мулла-мөәзиннәре булган элек). Шулай курыкмыйча. Иске Му авылына кердек. Елгага таба кызу- кызу атлап барыш Тик., елгага төшеп җитә алмадык без. Бер капка төбендә, эскәмиядә, күрәбез — алты-җиде кыз. чыркылдашып, уен-көлке Сөйләшеп утыра. Тә-ә-әк Унбиш-уналты яшьлек кызлар Безгә күпме? Уналты, унҗиде. Тә-ә-әк Андый вакытта нишлисе? Кызлар күргәч? Казан артында гадәт бер генә — кепканы, бүрекне кырынайтыбрак киясе Егетлекнең иң беренче билгесе ул бездә, һәм без, иске кепкаларны кыйгайтып куйдык та, туп-туры кызлар ягына юл алдык Китте сөйләшү. көлешү, төрттерү, мыскыллау, ихахайлау Без кузгалып киткәндә кояш батып килә иде, бер-ике кыз безне әле авыл башына кадәр озата да барды Өйгә кайтып җиткәндә генә искә төште фу, шайтан, Кесмәстән су эчәргә онытканбыз бит, эчкә формалин кергән булса нишләрбез инде? Поезд ыргый таныш урманнардан. Тәгәрмәчләр шаулап баралар, Уйлар һәр очраган ак каеннын Ботагына асылып калалар һ. Ыкгаш Еракта Сикертән басуы күренеп калды Сугыш вакытында без бу авыл мәктәбендә укыдык Сикертән халкы ул елларда аеруча кыен хәлдә .иде — колхоз сугыш чорына хәлсез керде Иртәнге салкында без, үрдәк бәбкәләре кебек тезелешеп, карлы юлдан мәктәпкә таба атлыйбыз, кырда безнең каршыга сабакташыбыз Сәләхи очрый Капчыгын аскан, түбән караган Без — әшәке: — Сәләхи. кая барасың? — дип сорыйбыз — Менә теш сызлый, совхозга врачка барам Без сабактан кайткач әниләр сөйли Сәләхи йөрде бүген авыл буйлап Он бирүче булмады, бәрәңге биргәләдек Ата-ананың бөтен курыкканы шул иде ул елларда - Балаларны хәер эстәргә генә чыгармасак иде Сәләхи белән без хәзер сабан туе саен күрешәбез таза йорт- җирле. келәтендә берничә тонна запас бодайлы, бура тикле сыер-таналы. йөзләгән кош-корт асрап яшәүче бай колхозчы ул Мин аның байлыгына бик шатланам Укучы' Казан — Шәмәрдән юлыннан узарга туры килсә, урман эчендәге бер разъездга игътибар ит әле Ул разъездның әйләнә-тирәсендә инде поселок барлыкка килгән Буяулы. верандалы, умарталы, мунчалы хуҗалыклар Хуҗалар йорт салалар, байыйлар, бала очырталар. үләләр Йортка икенче хуҗа килә, йортны үзгәртә, борып куя. сүтә, сата, яңаны сала Ә вокзал — мәңгелек. Барысын да хәтерли ул Курса разъезды бик күп хәсрәт-кайгыны көнбагышка да, көнчыгышка да уздырган Сугыш вакытында монда паровоз топкаларына утын төяделәр, урман чыгардылар, монда озын авыр хәрби составлар пошкырып узып торды Сугыштан соң монда леспромхоз эшләде, аның исә ике җирдә ОРС кибете, мәктәбе, буфеты бар иде Разъездга халыкны ипи тартты Авыллар бушады, разъезд үсте. Билчәнле басуларны, кара, дымлы урманны кичеп чыккан авыл кешесенең борынына иң башта разъезд кибетендә карточкага бирелгән, карточка бетерелгәч ОРС кибетендә исемлек белән бирелгән ипи исе бәрелә иде; аннан соң гына күз. колак эшли башлый Күз тау-тау агач өемнәрен, кара майлы паровозларны, җилкәсенә мендәр куеп авыр бүрәнә күтәргән, бөгелә төшкән ябык ирләрне күрә, колак исә паровозларның чаж-чож килеп урман яңгыратканын ишетә Ләкин болар - болай гына Төп көч — ипи исе. Монда ипи бар. димәк, яшәү чыганагы бар Разъезд шулай үсте Менә берзаман ипи колхозның үзенә килде. Акыллы карарлар кабул ителде, күп итеп иген үстерү, ит-сөт җитештерү өчен колхозчының үз тамагы тук булырга тиешлеге әйтелде, колхозларга шул хакыйкатьне партиячә аңлаган җитәкчеләр килде Разъездның да йөзе үзгәрде: аның элеккеге «метрополь» дәрәҗәсе кимеде Йортлар саны артудан туктады. Хәзер анда — элекке елларда шәп итеп салынган йортлар, умарталыклар. мунчалар, урыс капкалар, буяулы коймалар Халкы — пенсионерлар ОРС кибетләре, буфетлар, мәктәп бетте, кое күмелде. Ә вокзал бинасы һаман моңаеп утыра берәүләргә — көнбатышка, икенчеләргә көнчыгышка билет өләшә Капчык белән ипи аскан кешеләр юк анда хәзер Разъезд һәр көнне йөзләгән кешене көнчыгыштан һәм көнбатыштан кабул итә һәм ике якка — Арча һәм Саба ягына кара урман эченә озатып тора Ул кешеләр, разъездга төшкәч ике як урманның күпсанлы караңгы сукмакларына кереп югалалар да. ярты, бер сәгать атлагач, ишелеп иген уңган ипиле басуларга чыгалар һәр авылның бу кырларга алып чыга торган үз сукмагы бар Хәтта, аерым кешеләрнеке дә бар Көлеп сөйлиләр: өч ел солдат хезмәте узып төнлә разъездга кайтып төшкән бер егет (ул бераз сакаурак булган), караңгыда авылдашларын танымыйча сорый икән: — Где эждись чукмак? Эждичь чукмак должен быйть Мин аны аңлыйм бер телдән икенче телгә кинәт күчеш вакытында ул гадәти — «кайда». «булырга тиеш», «монда» кебек сүзләрне тиз генә таба алмаган Ләкин теге, иң газизе аның баш миендә шул көе сак- 128 лаиган Сукмак. Ул аны. үзебезнең илнең татарча сөйләшмәгән ерак почмакларында гына түгел. Япониядә, Франциядә яшәсә дә. һич тә тәрҗемә итмәс, комити. хосомнти (японча сукмак) яки сантиер (французча) дип мәшәкатьләнмәс, барыбер, үзенең ходай биргән кимчелеге — сакаулыгы белән — Чукмак,— дип әйтер иде * Чөнки ул сукмак — газиз. Кешенең балачактагы сукмагы күчми з дә. тәрҗемә дә ителми. 5 Разъезд хәзер буш. анда ямансу. Тагын Дәрдмәнд искә төшә: 2 Гасырлар кичте китте . кичте еллар! “ Нәбилар падишаһлар сарде дәвраи ♦ Гомерләрдер күчеп кәрван вә кәрван. и Килеп кичте җиһанлап канча илләр' - Урман артында — разъезддан ике чакрым гына ераклыкта — $ Чөмә-Елга авылы Халкы гомер буе разъездга бәйле булды Сугыш вакытында безнең класста шушы авыл малае Рафаэль укый иде. s Гармунчы, сүз ярата торган Гармуида ул шашып уйный, икенче е- дөньяга күчеп уйный Рафаэльнең апасы Курса разъездында пекар- няда эшли иде. өйләрендә ипи бар. Мәктәпкә килгәндә Рафаэльнең г сумкасында калын бер телем ипи була Моны бөтен класс белә, шуңа 2 күрә аңа ихтирам аеруча зур Исемен дә зурлап әйтәбез: Раф. Тә- ® нәфестә өлкән класс малайлары без — кечкенәләрне ил-умач итеп кыйs нап ташлаганда (ачның ачуы яман) Рафка кул күтәрүче юк Чөнки аның кесәсендә галиҗәнаб ипи телеме. Раф — юньле, шәфкатьле малай. акыллы малай. Класста иң нык ачыккан малайларны ул белми түгел. Иң ач биш-алты малайның берсе мин. Раф. көн саен диярлек, миңа чеметеп кенә ипи кисәге бирә. Башкаларга да бераз өлеш тия. Кызып беткән уен, кызарга исәпләгән сугыш бу вакытта туктап тора Беренче бөтендөнья сугышында, имеш, шулай булган: яралыларны җыйган вакытта туплар атмаган, ике якның да солдатлары, бер-бер- сенә бәрелә-бәрелә. мәетләрне, яралыларны җыеп йөргәннәр. Без дә шулай: авыз эчендә, гадәттән тыш мул чылатып, теге ипи кисәген озак тотабыз. Күзләрдән яшь килә, сугыш, бәхәс онытыла. Рафаэль! Шул елларда безгә биргән ипи кисәгең өчен мең вә миллион рәхмәт сиңа! Мин сине гел яхшылык белән генә искә алам. Ләкин бер хәлне язмый кала алмыйм. Авыл укытучысын мәктәп дирекциясе гомернең гомер буена «ата- аналар безән эшләү җитми» дип каһәрләп тора. Ә менә Чөмә-Елга авылына укытучылар көн аралаш йөреп тордылар. Каты эшләделәр. Рафаэльнең әнисе, бичара, бик юньле хатын иде Укытучыларның хәлен аңлап, аларга ипи турап, чәй эчертә иде. Укытучылар — яшь кызлар, кайсы җидене, кайсы унны тәмамалаган. арада педучилищедан чыкканнары да бар Ипи карточкасына кибәкле, көрпәле он бирәләр, аннан өйдәге ачларга да өлеш чыгарасы бар. унбиш көнгә өч кило алты йөз грамм он; Совет хөкүмәтенә рәхмәт — шундый авыр вакытта да укытучыларга, укучыларга игътибарлы булды. Әмма, теге яшь кызларның бер тапкыр булса да авыз чылатып ипи тешлиселәре килә һәм алар, «атааналар белән эшләү өчен». Чөмә-Елга авылына барыштыргалыйлар. Класста бу хәл — билгеле эш. Арада явыз малайлар байтак. Кабат әйтәм: ачның ачуы яман. Күз алдына китерегез: математика укытучысы, дәрес вакытында бастырып куеп, корчаңгылы һәм чабаталы ач бер малайны сүгә: — Мәннәнев, нүжәли шуны да аңламыйсың инде? «А» плюс «б» не квадратка күтәреп, радикал астына төшергәндә нәрсә чыга? Мәннәнев дигән ач малай исә «радикал астын» бик тиз чыгара: — Әйдә ярар, миңа каныгыгыз инде Без инде. Рафлар шикелле, сезгә ипи белән чәй эчереп чыгара алмыйбыз... Әле дә хәтердә: укытучы кызларның берсе, дәрес вакытында шун- ».КУ.. MI 129 дый сүзне ишеткәч, акбурын идәнгә ыргытып, үкереп-үкереп елады Ул бик кызганыч хәлдә иде: без, ахрысы, моны аңладык, ул дәрестә тәртип бозулар булмады Курса разъездына сигез чакрым ераклыкта — Сикертән авылы Классташым, эре. таза гәүдәле Хуҗин Сәлих шул авылдан иде. Гәүдә таза, ул аеруча каты ачыга Тәнәфес вакытларында ыңгырашып куя. «Юк, безнең тамак беркайчан да туймаячак, ачтан үләчәкбез»,— ди. Ул өметсезлеккә бирелә Зур гәүдәле егеткә аеруча авыр Сәлихны соңгы тапкыр илле бишенче елларда күрдем солдат гимнастеркасыннан. көләч йөзле. Йорт яңартып йөри, колхоз тернәкләнеп килә. Сәлих — кладовшик. Хезмәт көненә икмәк алганнар «Ипи салабыз, кабартмакоймак пешерәбез»,— ди Икебез дә шат. Сөйләшеп сүз бетми. Ләкин бәхетсезлек чыккан: ревизия вакытында амбарда ике центнер арыш, өч центнер солы җитмәгәнлеге беленгән. Бөтен амбар ашлыгын ике кат үлчәгәннәр — Сәлих шулай таләп иткән. «Граммына да тигәнем юк»,— дип үкереп-үкереп елаган. Мин шикләнмим — класста иң чиста күңелле малай иде ул. Өченче тапкыр үлчәгәндә дә шулай чыккан. Өметсезлеккә бирелгән Сәлих. кешеләр карап торганда формалин мичкәсе янына килгән дә, кашык тутырып формалин йоткан: — Менә, ипидер, ант итәм, граммына да тимәдем,— дигән Аннан тагын өчдүрт кашык йоткан Кешеләрне якын китермәгән. Аннан, амбарның арыш салган бүлеге өстенә менеп яткан да, үкерә-үкерә, кычкыра-кычкыра газапланып жан биргән. Җитмәүчелеге дәүләт бәя сенә әйләндергәндә алтмыш тәңкәгә дә тулмаган. Бичара, бик намуслы иде шул. Кайбер кешеләр әйбер исенә гадәттән тыш сизгер булалар. Кайбер кешеләр — битараф. Нигә алай? Соңгыларының берәр төрле физиологик кимчелекләре бармы әллә? һич юк! Балачакта иписезлекме кичергән кеше генә искә аеруча сизгер була Бүре нигә шулай искә сизгер’ «Сарык абзарының исен ике чакрымнан сизә, эт исен алты- жнде чакрымнан сизә», дип сөйлиләр иде бездә элек. Чөнки бүре — гомере буе ач Аңа беркем дә әбәт, кичке аш әзерләп тормый. Бәхетсезлегенә каршы, табигать бүрене җир йөзендәге иң калорияле, дефицит ризык ит ашый торган итеп яраткан. Сарык исен, эт исен дә сизмәсә, ачтан тәпиен суза бит ул. Аның бит гастрономга талоны юк Шулай да. моңарчы берәүнең дә ачтан үлгән бүре түшкәсен күргәне юк әле 1944 иче елның көзе Урман эчендә без укыган училище. Тулай торактан уку бинасына барганда юл өстендә пекарня кала. Әлегә аның ишеге янында чи усак утыны яралар Эчтә камыр басалар Без укудан кайтканда исә моржадан, сизелерсизелемәс, кенә кайнар һава күтәрелә (мичне томалап, ипи тыкканнар), һавага аңны саташтырырлык ипи исе чыккан Күздән яшь килә, тамак төбе җыерыла, адымнар ялгыша, тел көрмәкләнә. Борынгы шәрыкта җарияләр төн җиткәндә үзләренең тәннәренә иң затлы чәчәк майлары сөрткәннәр; патшалар, солтаннар, фиргавен- нәр кереп ятасы йокы бүлмәсендә, дөньяның иң затлы гөлләре кебек татлы ис таратып һәм ефәккә чорналып, яшь хатын, җария, кәнизәк көтеп торган Французлар тәнгә сөртер өчен хушбуй уйлап тапкан. Шәрык илләрендә әле дә кунакханәләрдә искә зур игътибар бирәләр: сандал агачы исе. арахис исе һәм башка затлы исләр чыгарып бүлмә әзерләү кунакка ихтирам билгесе булып санала. Әмма яңа пешкән арыш ипие исе дөньяның бер генә почмагында да юк Арыш ипие — тик бездә генә... Мин инде. Шәмәрдәнгә төшеп тә тормыйча, шул ук поезд белән Казанга таба кайтып барам икән. Мин инде Курса тукталышын кабат узганмын икән: әйтәм аны. күңелгә яңадан сагыш' ургылып тулды. 130 мин инде Арчага якынлашып киләм HK.HI. ӘНӘ, Арчада элеккеге заманның ике-өч кенә истәлеге калган Болар элек, ерак-ерактан күренеп, күңелгә шөбһә катыш мәһабәтлек өреп торган Арча чиркәвенең гөмбәзе. Хәзер яна биналар каплап килә инде аны Икенчесе — тау башын- Йагы борынгы \pi.i крепосте Иске иске Казан арты тарихын үзенә сеңдер! »н 1ә >ле һаман угыра, гуза искерә, картая Өченчесе— * Арчаның мәшһүр крахмал заводы Ачлык елларда халык шуннан = «барда» алын кайтып, шуңа көрпә кушып, ипи пешерә, ул ипи ачы була § лычкылдап тора иде, аның исе дә сизелми иде § Әнә. Арчаның үзәк урамы Покровка, бу урамдагы йорт хуҗа- g лары авыл халкын аты йөге бе IH квартирага алалар иде Ипигә бәйле тагын бер истәлек авыл мәктәбендә укытучы укыту бүлеге мөдире булып эшләгән чагым РОНОга эш белән барам Мәктәпнең хуҗалык 2 бүлеге мөдире, дөнья бәясе торырлык юньле кеше Сәүбән абый ат җигеп бирә, чанага печән катыш солы саламы тутыра, толыпны җай- - лый. ' 2 - Тау менгәндә аркалыгын бераз төшерерсең. - дип, дугага уч н төбе белән бер сугып ала. дуга боҗрасы «Булды шәп. молодец 2 Сәүбән1 дигән сыман «зың» итеп тавыш бирә, мин юлга чыгам, g Мәктәп капкасын узганда ишетеп калам га — Кайтырга чыгар алдыннан бер икс кирпеч ипи ашат Аннан Ф чанага сузыл да ят. йокла. Ат ул шундый: тамагы тук булса, бер- ' кайчан да сине кыен хәлгә куймый РОНОда эшләрем беткәч. Арча ашханәсенә кереп, төшке аш ашадым. Щи. солянка, бәрәңге боткасы әзерләү буенча Арча ашханәсе Татарстанда беренче урында тора дип уйлыйм мин. Менә шуларны Сәүбән абый сөйләвенчә «хәл итеп» чыккач, мин. Ф Әмирхан әйткәнчә «фатирыма юнәлдем» Иртән, килеп кергәч тә. фатир хуҗасы — сиксәнне узган урыс бабай белән бергә чәй эчкән идек инде Патриархаль гадәткә шунда мин сокланган идем, малай (илле яшьләрдәге ир) иртән эшкә киткән, оныклар — мәктәптә, килен дә мин килеп кергәндә эшкә китеп бара иде. йортта — карт белән карчык Мич ягылган, пирог исе чыккан, өй — мамыклы (Казан артында шулай: өй җылынса «мамыкланган», «мамык кергән» диләр). Рәтле, ипле урыс агай белән без сөйләшеп утырдык. Ул дингә ышана, алла, аның улы. изге рух төшерелгән (троица) почмакта, лампада астында шәм янып тора. Дөнья күргән, солдат тормышын, сугышларны узган карт таза, авыруны телгә алмый Өйдә власть зур Тарантас лапасында (Казан артында утын, печән урнаштырылмыйча буш көе саклана торган ябулы каралты тарантас лапасы дип атала) тулы тәртип. Карт миңа, яшь кешегә, әйтеп куя — Атыңны сугарып ал. юлга чыгар алдыннан гына ярамый ул, берәр сәгать кирәк.— ди Мин шунда мич буенда! ы сумканы искә төшерәм. Анда ике бөтен кайнар ипи. Киенеп, ат янына чыгып китәм. Ат мине көтә икән — Оһ-һы-һы. -дип дәшеп үк куйды Тагарагына салынган солылы печән беткән — ул. атларда һәм персональ машина шоферларында гына була торган сабырлык белән, тыптыныч калып, хуҗасын көтә иде. Сумканы ачтым да ике кирпеч җылы ипи алдым Ат хәрәкәткә килде, авызлык тимерен зырылдатты, мин тураган ипине ашыгып, төкле ирене белән хымтыр-хымтыр китереп, әвәләп йота башлады Шулвакыт шулвакыт минем борынга ипи исе килеп бәрелде. Мең тугыз йөз утыз алтынчы, утыз җиденче, утыз сигез һәм утыз тугызынчы. кырык өч һәм кырык дүртенче, кырык җиденче еллар белән, тарих белән китереп бәрде ул ипи исе Уналты ипи күтәреп буранлы юлдан атлаган әти истәлеге белән. Чуматайда ипиле чанасын тар- тып газапланганда борыныннан кан килгән Әхмәдулла абзый истәлеге белән, безнең авылга хәер эстәргә йөргән сабакташ Сәләхи истәләге белән китереп бәрде. Мин хәрәкәтсез калдым Ат та, моны аңлаган кебек, вакыт-вакыт миңа карап, зур кара күзләрен уйнаткалап, ипи чәйнәудән туктап торды һәм мин соңгы кирпеч ипине ат белән бергәләп умырып ашадым Бу вакытта, әлбәттә, мин күпмедер дәрәҗәдә акылдан читкә чыккан идем, медицинада мондый хәлне «отклонение» дип атыйлар. Әйдә, ярар, хәерлегә булсын Тик мин ярым караңгы лапас эчендә гаять бәхетле идем Арчаны узып, Кәче, Чулпан разъездлары поезд тәрәзәсеннән атылып очып калганда мин туган яктан аерылган идем инде. Мине ниндидер битарафлык биләп алды Коркачык станциясендәге заготзерно яныннан узганда да күңелем тыныч иде. Коркачыкны узгач, поезд элек мин белмәгән әллә ниткән номерлы разъездларга тукталды Хәзер «разъезд» дигән матур сүзне бетергәннәр, аның урынына җансыз, нурсыз «остановочная платформа» дигән тимер-бетон исем керткәннәр икән Әнә шул «ОП»ларның берсен узгач, карап бардым: Казаннан килә торган поездның тәрәзәсеннән капчык- капчык йөк түбәнгә, иген басуына оча Аста — велосипед җитәкләгән малай-шалай, мотоцикл мөгезен тоткан егетләр. Кызыксындым. — Ипи алып кайтучы әниләрен каршылыйлар,— диде дөнья күргән агай — Әниләре иртәнге поезд белән сөт сатарга бара. Сөтнең чиреге — өч литр базарда бер сум илле тиен Яхшы хуҗаның сыеры унике литрны бирә инде ул. Димәк, җәйнең көнендә сыер үзенең хуҗасына алты сумны эшләп тора. Хуҗа хатын бу алты сумның өч сумына унсигез кирпеч ала. кайтышлый, станциягә җиткәнне дә көтеп тормастан, поезд тәрәзәсеннән капчыкны ыргыта, малай, кияү, кыз. килен велосипед белән аста каршы алып тора, тәгәрәп төшкән капчыкны багажнигына сала да авылга элдертә1 . Апай исә, кул селтәп, билбау астына яшькелт өчлекләрне кыстырып (ул берничә көн сауган сөт белән барган иде) зур эш кырган кыяфәттә, уҗым арасыннан авылга таба атлый. Кайтып керсә тавык-чебеш шат, әтәч гөлдерәп йөри, бозау тагарагында ипи, хуш исле, кызгылт кетердәвек тышлы, кәрәзле ипи, ишегалды тулы ипи Шундый ишегалларына керәсең, елыйсың. Әйдә, әйдә, хуш киләсең,— ди йорт хуҗасы яки шуның хатыны, «Орловский» ипине сындыргалап-угалап бозауга тураган җирдән.— Әйдә, чәй куям. Синен күңелеңдә авыр хис Хуҗалар моны белми. Элегрәк, без бала вакытта, мәктәп дәреслекләрендә бер табышмак була иде «Суясың, туныйсың, тунаганда елыйсың. Нәрсә ул?» Ж.авабы суган Хәзер бу табышмак үзгәрергә тиеш. Хуш исле кара ипине сыерга турыйсың, тураганда еламыйсың. Итнең килограммы базарда биш сум. ипинеке — пүчтәк Уналты тиен булдымы акча? Бер килограмм иткә утыз ипи! Яшәргә була Элек ипи югарырак дәрәҗәдә иде. Без ач вакытта «хөкүмәт ипие» менә мондый була иде: 1 Кара ипи, кирпеч формасында, кызгылт булып кетердәп пешкән, аның хуш исенә бер дә чыдап булмый иде. ул — күзәнәкле, кәрәз кебек Хәзер андый ипи юк, күрәсең. 2 «Серый» ипи Авыл халкы аны һич тә «соры» дип түгел «Серый» дип йөртте Б\ — көрпәсен иләмичә, бодай оныннан пешерелгән ипи Андый ипинең исе өйгә килеп керсә, бетте баш - төкерегең еш-еш ' Хәзер Казан Арча-Шәмәрдән юлына яңа вагоннар бирделәр Ул вагоннарның тә- Р«эсс вСКе ЯКТЗН б " К Э3 ГЫНа аЧЫ" 1а' аН " аН инде капчь,к белэн ипи ыргыту мөмкин йотылып, ашказаның бәхетле сулкылдый башлый 3. «Пукләвәнни» русча «пеклеванный» сүзеннән алынган Бу бик вак итеп тартып иләнгән мәгънәсендә булдымы икән, һәрхәлдә ул бик үзенчәлекле ипи иде. бала чага беренче чиратта шуна ябыша иде Бу ипинең составында солы оны да булгандыр дип уйлыйм. 4. Каравай, түгәрәк ипи Монысы шәһәрдә булгандырмы, белмим, халыкка ул ипи «Үрнәк» совхозы пекарнясыннан килә иде Диаметры кырык сантиметр чамасы, алты кило авырлыгындагы түгәрәк ипи. өсте кызарып бераз ялтырап тора, мичкә тыгар алдыннан каурый канат белән өстенә бераз йомырка сыегы сөртәләр икән Күкрәккә терәп кисәргә хатын-кыз өчен бик авыр, шуна күрә аны ирләр турый иде Өйдә мондый бер ипи булу — байлык, хәсрәтсезлек дигән сүз. Мондый ипине урман эшендә йөргән кешеләргә бирәләр иде. Ун-унбиш көн эшләгәч, фәлән көнне совхозга ипигә барасы дип хәбәр тарала Балачага, совхоз юлына чыгып, әти-әнинең баеп кайтканын көтеп тора. Болар тарихта инде. Шулай да кара ипи ашау бәхете бары тик безнең илдә генә Менә дөньяның мин булган шәһәрләреннән берни- чәсе: Каһирә. Никозия. Алжир. Истанбул, Рим. Неаполь. Искәндәрия. Фамагуста. Хомс. Дәһли. Бомбей. Мадрас. Калькутта. Коломбо. Париж. Марсель. Авиньон. Хельсинки. Тампере. Тәһран. Карачи Бу шәһәрләрнең берсендә дә кара ипи юк Булганы — ак ипи. аны да юка итеп телеп, майда кыздырып кына бирәләр Бу шәһәрләрнең рестораннарында син өстәмәгә тавык ите. балык, апельсин, кофе сорый аласың, китереп бирәләр; әмма инде бер кабарлык ипи сорама, аны бирмиләр. Көнбатышка баруымның берсендә мин. күчтәнәч итеп. Мәскәүдән ике ипи алдым Үземне кунак итәргә жыенган ике гаиләгә боларны бүләк иттем. Шул гаиләләрдә ике кич бер-бер артлы кичке ашка чакырылдым. өстәлдә нинди генә затлы ризык юк иде! Әмма берсе дә теге ипине табынга чыгармады. «Үз илләрендә алар моны теләгәнчә ашый ала» дип уйлап, әрәм итмәскә булганнардыр инде Соңгы елларда, халыкның көнкүрешен яхшырту максатында, авыл жирендә пекарнялар салынды Хатын-кыз рәхәтләнә: сумка тотып кибеткә торып йөгерә дә. «ә» дигәнче, ике баш ипи алып та кайта Теләсә нинди яңалыкка бик тиз ияләшә торган Казан арты халкы пекарня ипиенә ныклап ябышты. Берәр сәбәп аркасында кибеткә ипи кайтмый калса, хатын-кыз кара кайгыга бата Көне буе шул турыда гына сөйләшәләр, хуҗалыкйортның рәте китә, сугыш башланганмыни! Актаныш якларында, бәхеткә каршы, хатынкыз әле дә өендә ипи сала икән. Берәр кеше турында яман сүз әйтәсе булса, актанышлылар менә болай диләр. — һи-и, әллә кем булып утырган була, әжәткана Ул хатынын гына белсен: кибет ипие ашап торалар бит соң алар Бу — бик зур хөкем икән

Ахыры киләсе санда