Бишенче дәрес

Иске татар язуында сузыкларның язмада бирелеше бик якынча. Татар телендәге 10 сузык авазны билгеләү өчен бары тик өч хәреф ( (_£ ‘ | ) кулланылган. Шушы өч ярым тартык үзара төрле комбинацияләрдә һәм хәрәкәләр ярдәмендә ун сузык авазны белдерү өчен хезмәт иткән. Бу хәл, үз чиратында, күп авазлылык күренешен тудырган. Шуңа күрә сузыклар иске язуыбызда бик якынча гына билгеләнгән һәм күп кенә очракта, бигрәк тә сүз эчендә, бөтенләй язылмаган да. Бу иске имлабызның мөһим бер үзенчәлеге һәм шул ук вакытта иң зур кимчелекләреннән берсе дә. Нәтиҗәдә, укырга-язарга өйрәнү читенләшкән, язудагы берәмлек җимерелгән, орфографик чуарлыкка юл ачылган. Кайвакытта бер сүз бер үк кеше тарафыннан төрлечә язылган, газета-журнал, нәшриятлар эшендә дә шундый ук хәл күзәтелгән. Бу хәл, әлбәттә, каләм ияләрен борчымый калмаган. Каюм Насыйрилардан башлап иске татар язуының читенлекләрен, буталчыкларын бетерү буенча эш башланган, төрле проектлар төзелгән, кагыйдәләр иҗат ителгән. Әмма патша Россиясе шартларында бу эшне ахырынача җиткерү мөмкин булмаган. Бу, әлбәттә, язуда бернинди кагыйдәсез эш иткәннәр дигән сүз түгел. Гамәлдә кайбер кагыйдәләрне, аерым таләпләрне бөтенләй искә алмый мөмкин булмаган. Хәзер сузык авазларның язылышына күчик. Татар телендәге 10 сузык аваз калын һәм нечкә сузыкларга бүленәләр. Калын сузыклар: а. о, у, ы. ый. Нечкә сузыклар: ә, ө, ү, е, н. Әлиф хәрефе сузык аваз а ны белдерә. Мәсәлән: ат—t ** Л ; тай — . кар — : бал — (_JL : бай — ; татар — һ. б. Беренче мисалдан күренгәнчә, әлиф сүз башында булып, а авазын белдергәндә, кагыйдә буларак әлиф өстенә мәдд (маддә) — ( . : күз- . чүлмәкче • тоР ма — Цл* • көн — ТӨН ~ ырмау — ; авыру — һ. 6. Гасыр башында, уау о. ө сузыкларын белдергән очракта, аны у. ү сузыкларыннан аеру өчен уау өстенә өтер кую гамәлгә керә башлаган. Мәсәлән: төз (тоз) — ; көз — ; боз — ; ор — һ. б. Сүз яки иҗек башында килгәндә уау үзе генә дә уа үә дифтонгларын белдерә. Мәсәлән. — уакыт (хәзерге язылышта вакыт); ~ У атан < вп ' тан); — үәгъдә (вәгъдә); — үәзир (вәзир», үәкил (вәкил) һ. б. Иай 1$ (j) хәрефе и ый. й. е. ы авазларын белдерә. Сүз башында най әлиф белән комбинациядә и хәрефен белдерә. Мәсәлән. Идел JAJ ■ ил — ; ич — һ. б. Сүз башында, уртасында һәм азагында йай үзе генә килгәндә дә и ый. й. е. ы Урта гасыр татар кулъязмаларында ике терткеле йай( ' эпизодик рәвештә, генә күзәтелгән. Егерменче гасыр башында йай сүз ахырында килеп ы. е тартыкларын бел дергән очракта аның остенә етер кую кагыйдә рәвешен ала башлаган. Мәсәлән: булды ■ йә - яшел (йәшел) — . ямьле (йәмле) - и-ь. ; яшәү (йошәү) һ. б. йу — юл (йул) — ; юк (йук) . аю (айу) . юрган (йурган) - һ. б. йү — ютәл (йүтәл) - J-4e. . юкә(йүкә)- ;"1® ■ мУ ен — • куен — jjiy керде - күрде - түзде - • күч те— : чумды— ; булды- ■ ЗУ J7 jy- f-A A“9Ai 1 ОАУ-. J 7 ■ ^^5" (’-‘Ss-'S - ‘ 1 Х)й1э ‘ ЫТ dLu- ‘ J& 'f АХ5^- у yy ‘бзИд—JJ Сг^У ‘ AJ^ C j-*^) • d3 D А..Л, MAS^ c£>b ‘ CA° ■ 3Sj^la Xlx-o lb^> ‘ ^UL^-АЭ ‘ ^jL-c-dL»- ^A£» • ч^4у uy